ocena sposobu zagospodarowania przestrzennego obszaru natura

Transkrypt

DOI: http://dx.doi.org/10.15576/ASP.FC/2014.13.3.55
Acta Sci. Pol., Formatio Circumiectus 13 (3) 2014, 55–67
OCENA SPOSOBU ZAGOSPODAROWANIA
PRZESTRZENNEGO OBSZARU NATURA 2000
TORFOWISKO WIELKIE BŁOTO W SZAROWIE
(GMINA KŁAJ) W ZMIENIAJĄCYCH SIĘ WARUNKACH
SPOŁECZNO-GOSPODARCZYCH
ASSESSMENT OF THE SPATIAL DEVELOPMENT
OF THE AREA NATURE 2000 PEAT BOG
WIELKIE BŁOTO IN SZARÓW (KŁAJ COMMUNE)
IN CHANGING SOCIAL AND ECONOMIC CONDITIONS
Józef Hernik, Andrzej Bielak, Elżbieta Ulman, Michał Bojar
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
Streszczenie. Położone w Puszczy Niepołomickiej torfowisko Wielkie Błoto jest obszarem
intensywnych zmian zagospodarowania przestrzennego. Po II wojnie światowej torfowisko
to było użytkowane rolniczo, stanowiło teren eksploatacji torfu oraz dostarczało surowców
do produkcji czerni lakierniczej. Prawo własności do terenów Wielkiego Błota zmieniało
się wraz z upływem czasu, na czym skorzystali mieszkańcy. Eksploatacja torfu do lat 90.
ubiegłego wieku przyczyniała się do rozwoju wsi Szarów. Jednakże zmieniająca się sytuacja polityczna i gospodarcza kraju wywarła też wpływ na samo Wielkie Błoto. Wraz
z początkiem lat 90. XX wieku większa część mieszkańców zrezygnowała z działalności
rolniczej, co doprowadziło do zakrzaczenia terenu. Od 2011 r. torfowiska zostały włączone do obszarów Natura 2000. Należy jednak pamiętać, że celem opracowywania nowych
sposobów zagospodarowania tego terenu powinna być aktywna ochrona, która będzie korzystna zarówno dla fauny oraz flory tego obszaru, jak i dla mieszkańców wsi Szarów oraz
turystów. Obszar Wielkiego Błota może być stymulatorem rozwoju regionu.
Abstract. The Wielkie Błoto peat bog located in the Niepołomicka primeval forest is an
area of intensive spatial development changes. After World War II the peat bog was used
agriculturally, there was exploited peat and it provided materials to produce paint. The
proprietorship of Wielkie Błoto changed with the time which was beneficial for inhabitants.
Adres do korespondencji – Corresponding authors: dr hab. inż. Józef Hernik, inż. Andrzej
Bielak, inż. Elżbieta Ulman, inż. Michał Bojar, Katedra Gospodarki Przestrzennej i Architektury
Krajobrazu, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, ul. Balicka 253c, 30-149 Kraków, e-mail:
[email protected].
56
J. Hernik, A. Bielak, E. Ulman, M. Bojar
Peat exploitation until the 1990s contributed towards the development of Szarów village.
Nevertheless the changing political and economic situation of the country also impacted
Wielkie Błoto itself. With the beginning of the 1990s most of the inhabitants abandoned
agricultural activity, which resulted in shrubs thickets. Since 2011 peat bogs have been
included in the areas of Nature 2000. The aim of developing new ways of this area
development should be an active protection which will be beneficial for flora and fauna of
this area as well as for the inhabitants of Szarów village and its tourists. The area of Wielkie
Błoto can be a stimulus to the development of this region.
Słowa kluczowe: Natura 2000, Wielkie Błoto, Szarów, gmina Kłaj, zagospodarowanie,
torfowisko
Key words: Nature 2000, Wielkie Błoto, Szarów, Kłaj commune, development, peat bog
WSTĘP
Torfowisko Wielkie Błoto znajduje się w zachodniej części Puszczy Niepołomickiej
(ryc. 1). Jego obszar stanowi polanę w kształcie zbliżonym do koła otoczoną ze wszystkich stron lasem. Pod względem administracyjnym teren ten w większej części znajduje
się w granicach administracyjnych gminy Kłaj (wsie Szarów i Dąbrowa), natomiast
północna, zabudowana część polany, tzw. Przysiółek „Błoto”, leży w granicach gminy
i miasta Niepołomice. Torfowisko powstało kilka tysięcy lat temu w następstwie zlodowaceń środkowopolskiego i bałtyckiego. Wśród pozostałych po okresie polodowcowym
Ryc. 1.Lokalizacja Wielkiego Błota
Fig. 1. Location of Wielkie Błoto
Opracowano na podstawie – Based on: www.geoportal.gov.pl
Acta Sci. Pol.
Ocena sposobu zagospodarowania przestrzennego obszaru Natura 2000...
57
piasków i żwirów ukształtowała się wówczas niecka niższa od poziomu wody gruntowej [Zinkow 2009]. Zagłębienie powstałe po ustąpieniu zlodowaceń zarastały rośliny
bagienne, które obumierając, tworzyły pokłady torfu, w wyniku procesów biochemicznych rozkładu przy ograniczonym dostępie powietrza. Dzisiejsze Wielkie Błoto jest
w znacznej mierze osuszone, ponieważ w XIX wieku przeprowadzono na tym terenie
melioracje. Skutkiem tych działań jest stopniowe zanikanie torfowiska. Tylko nieliczne
skrawki terenu polany można klasyfikować jako torfowisko wysokie, pozostała część
uznawana jest za silnie zdegradowane torfowisko niskie [Zinkow 2009].
HISTORIA WIELKIEGO BŁOTA
Istotną rolę w wykorzystaniu Wielkiego Błota odgrywa struktura własności tego
obszaru, mająca głęboką i nie do końca poznaną historię. Pierwotnie ukształtowane
granice wsi zostały potwierdzone formalnie w XVI wieku, w związku z rozgraniczeniem majątków, w skład których zaliczana była wieś Szarów. Podziału tego dokonał
w 1519 roku podkomorzy krakowski Jan Tęczyński. Z polecenia króla Zygmunta Starego
Tęczyński podzielił te dobra, oddzielając włości klasztoru w Staniątkach od dóbr królewskich i Stanisława Lanckorońskiego [Mendelowski 2010]. W XVII wieku Lanckorońscy
sprzedali swoje dobra, w skład których wchodziły także torfowiska w Puszczy
Niepołomickiej. Majątek ten nabył w 1623 roku Stanisław Żeleński z Łucjanowic
[Kociołek 1998]. Ważnym wydarzeniem, które miało miejsce w okolicy Szarowa, było
rozbicie przez oddziały chłopskie pod dowództwem Gabriela Wojniłłowicza oddziałów
Szwedzkich w 1656 roku. Z tamtego okresu prawdopodobnie pochodzi prawo własności sołectwa Szarów do znacznej części torfowisk, tj. około 70 ha. Miejscowość miała
uzyskać takie prawo w wyniku ofiarowania jej dóbr królewskich za udział w pokonaniu
wojsk szwedzkich. Można przypuszczać, iż własność ta była w okresie pomiędzy XVII
a XIX wiekiem wykorzystywana rolniczo oraz znacząco wzmacniała pozycję mieszkańców Szarowa w stosunku do właścicieli okolicznych gruntów i folwarków pochodzących
z rodu Żeleńskich. XIX wiek był przełomowym momentem w zagospodarowaniu polany.
Wtedy to osuszono torfowisko w wyniku melioracji a następnie w latach 70. XIX wieku
Stanisław Żeleński rozpoczął wydobywanie torfu. Był on eksploatowany na obszarze
około 160 ha, czyli ponad jednej trzeciej obszaru torfowiska.
CZERPANE KORZYŚCI Z WIELKIEGO BŁOTA
Wydobycie torfu było prowadzone na dużą skalę o czym świadczy fakt, że w 1901
roku w kopalni zatrudnionych było około 60 osób i wydobyto około 11 000 m3 surowca
[Zinkow 2009]. Wydobywany torf wykorzystywali na cele opałowe mieszkańcy pięciu
wsi, których właścicielami byli Żeleńscy (Brzezie, Dąbrowa, Grodkowice, Łysokanie,
Szarów), a także na sprzedaż. W południowo-zachodniej części polany znajdowała się
suszarnia torfu, która była czynna do wybuchu II wojny światowej. Innym sposobem
na wykorzystanie wydobytego torfu była założona na przełomie XIX i XX wieku przez
Stanisława Żeleńskiego i jego syna Władysława fabryka farby, produkująca z torfu czerń
lakierniczą. Zakład ten mieścił się niedaleko suszarni torfu na obszarze przynależnym
Formatio Circumiectus 13 (3) 2014
58
do Dąbrowy. Uwarunkowania i zmiany, jakie zaszły w Polsce po zakończeniu II wojny
światowej, wywarły wpływ także na ten obszar. Mieszkańcy Szarowa otrzymali na tym
obszarze prywatne działki w wyniku parcelacji dóbr Żeleńskich dokonanej na mocy
dekretu o reformie rolnej z 6 września 1944 roku. W związku z tym zmienił się sposób
użytkowania Wielkiego Błota. Mieszkańcy część należącą do sołectwa (nazywaną
gromadzką – od gromad, które w 1954 roku zastąpiły gminy w podziale administracyjnym Polski) wykorzystywali jako pastwisko dla bydła. Warto wspomnieć, iż w okresie
największego rozkwitu rolnictwa po wojnie w Szarowie było około 300 krów. Natomiast
swoje działki otrzymane w wyniku parcelacji mieszkańcy wykorzystywali do produkcji
pokarmu dla zwierząt w okresie zimy, tj. siana. Eksploatacja torfu, w której przed wojną
prym wiedli Żeleńscy oraz ich fabryka będąca własnością spółki „Czech – Żeleński”, po
wojnie zaczęła przynosić miejscowości i jej mieszkańcom duże zyski. W przeciwieństwie do okresu przedwojennego, gdzie głównym profitem dla mieszkańców był torf
na opał, wykształcił się nowy system korzystania z jego zasobów. Mieszkańcy, którzy
coraz chętniej zatrudniali się przy wydobyciu torfu, jedną trzecią urobku przekazywali
Spółdzielczej Wytwórni Farb (zapłatę za dostarczenie torfu wytwórnia przekazywała
gromadzie), natomiast pozostałe dwie trzecie stanowiło ich dochód w postaci surowca
przeznaczonego na opał oraz części, którą sprzedawali. Uzyskując dochód ze sprzedaży
torfu, wielu mieszkańców budowało domy, natomiast z dochodów uzyskiwanych przez
gromadę przeprowadzano wszelakie inwestycje w miejscowości. Dla przykładu w 1948
roku w miejscowości wybudowano remizę strażacką, której koszt wynosił 240 tysięcy
złotych [Kociołek 1998]. W latach 1945–1989 w miejscowości Szarów powstało
wiele podobnych inwestycji służących wszystkim mieszkańcom, których finansowanie
w znacznym stopniu zależało od zysków z sprzedaży torfu. W 1949 roku za pryzmę torfu
płacono 125 zł, natomiast roczny dochód wsi z tytułu eksploatacji torfowiska wynosił od
100 do 150 tysięcy złotych [Kociołek 1998]. Różnica w finansowaniu inwestycji pokrywana była przez państwo oraz mieszkańców (w formie składek i pracy społecznej). W tym
czasie we wsi powstała sieć elektryczna (1946), rozbudowano dom gromadzki (1947),
wybudowano szkołę podstawową (1952), wybudowano piekarnię (1958), założono sieć
gazociągową (1962) i wodociągową (1968), a także bazę dla Kółka Rolniczego (1972).
W wyniku działań w tym okresie stopniowo podnoszono jakość dróg w miejscowości.
Po zmianach społeczno-gospodarczych w latach 80. i 90. ubiegłego stulecia obszar
Wielkiego Błota nie przynosi już korzyści gospodarczych mieszkańcom Szarowa.
Zaniechano wówczas eksploatacji torfu, a rolnictwo zaczęło podupadać. Mieszkańcy wsi
Szarów stopniowo rezygnowali z pracy w gospodarstwach rolnych na rzecz pracy najemnej. Sprzyjała temu bliskość Krakowa, a także mniejszych miast, tj. Bochni, Niepołomic
i Wieliczki. Oknem na świat dla mieszkańców była dobra dostępność komunikacyjna
miejscowości, to jest przystanek kolejowy (na trasie Kraków–Tarnów) oraz droga
krajowa nr 75 łącząca miejscowość z Krakowem i Niepołomicami.
WIELKIE BŁOTO OBSZAREM NATURA 2000
Do wielu elementów składających się na unikatowy charakter torfowiska można
zaliczyć roślinność tego terenu. Na terenie polany znajdują się skupiska brzozy niskiej
(Betulahumilis), stanowiące najdalej wysunięte na południowy zachód Europy Środkowej
Acta Sci. Pol.
59
stanowisko tej rośliny. Na nielicznych torfowiskach wysokich rosną mchy torfowcowe.
Obszar Wielkiego Błota pokryty jest łąkami turzycowymi i kwiecistymi oraz ugorami.
W ostatnim ćwierćwieczu, na polanie występuje coraz więcej kęp zadrzewień i krzewów,
wynikających z zaniechania rolniczego wykorzystania terenu. Ważną rośliną występującą na tym terenie jest krwiściąg lekarski (Sanguisorbaofficinalis), ponieważ stanowi
on siedlisko dla motyli chronionych w wyniku wprowadzenia Natury 2000. Rośliną
inwazyjną która zagraża siedliskom Krwiściągu lekarskiego jest Nawłoć kanadyjska
(Solidagocanadensis).
Od 2011 roku torfowisko Wielkie Błoto zostało włączone do obszarów Natura 2000.
Ochroną objęte zostały gatunki motyli, tj. modraszek telejus (Phengaristeleius), modraszek nausitous (Phengarisnausithous) oraz czerwończyk nieparek większy (Lycaenadis
par). Obecnie jest opracowywany plan zadań ochronnych dla tego obszaru. Istotnym
problemem w zagospodarowaniu tego terenu, poza wspomnianym porastaniem go przez
drzewa i krzewy, jest także problem bobrów, które budując żeremie i tamy, niszczą
system hydrologiczny na obszarze Wielkiego Błota. W wyniku działań bobrów w wielu
miejscach stagnuje woda, inne zaś obszary podlegają nadmiernemu osuszeniu.
MIEJSCOWY PLAN ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO
Większość obszaru Wielkiego Błota stanowią łąki. Kolejnymi użytkami są pastwiska,
na których w latach ubiegłego wieku było wypasane bydło z okolicznych wsi. Obecnie
łąki oraz pastwiska są stopniowo zajmowane przez drzewa oraz zakrzaczenia, z powodu
braku wykonania zabiegów regulacyjnych drzewostanu. Bardzo ciekawa jest również
struktura władania Wielkiego Błota (ryc. 2). Większość tego obszaru pozostaje w posiadaniu Skarbu Państwa (ok. 55%). Duży udział w strukturze władania należy do właścicieli prywatnych (ok. 27%) oraz gminy Kłaj (18% terenu).
Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego sporządzony jest dla dwóch miejscowości Dąbrowa oraz Szarów (ryc. 3). Zapisy w miejscowym planie zagospodarowania
przestrzennego obejmują głównie zachowanie stanu zadrzewienia oraz zieleni – w tym
celu zostały wyodrębnione obszary zieleni leśnej i dolesień (oznaczone na planie symbolami ZL i ZL1). W obrębie tych stref obowiązuje zakaz lokalizacji obiektów kubaturowych. Miejscowe plany umożliwiają prowadzenie dolesień oraz budowę infrastruktury
służącej gospodarce leśnej. Kolejną strefą wyznaczoną w planie miejscowym są tereny
zieleni nieurządzonej o szczególnym znaczeniu przyrodniczym – oznaczone symbolem
ZN. Możliwe są dolesienia oraz rozbudowa urządzeń infrastruktury technicznej, ponadto
plan pozwala na realizację ciągów pieszych, tras rowerowych lub zatok postojowych.
W miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego zostały również wyodrębnione
tereny o przeznaczeniu turystycznym, oznaczone symbolem UT1 – tereny koncentracji urządzeń obsługi ruchu turystycznego w zieleni. Na wymienionych obszarach jest
możliwa lokalizacja obiektów związanych z obsługą ruchu turystycznego, a w szczególności zajazdów, schronisk z usługami gastronomicznymi czy urządzeń sportowych.
Zapisy zawarte w planach miejscowych łączą ze sobą ochronę naturalnego środowiska
i krajobrazu z możliwością gospodarczego rozwoju regionu, dzięki czemu można wykorzystać potencjał „drzemiący” w tym miejscu.
Opracowano na podstawie – Based on: www.geoportal.gov.pl
Ryc. 2.Struktura władania Wielkiego Błota
Fig. 2. Possession structure of Wielkie Błoto
60
Acta Sci. Pol.
Źródło – Source: Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 PLH120080 Torfowisko Wielkie Błoto w województwie małopolskim, załącznik nr 9
Ryc. 3.Fragment miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obejmującego Wielkie Błoto
Fig. 3. Passage from the spatial development plan for Wielkie Błoto
61
62
DYSKUSJA – NATURA 2000 BARIERĄ CZY SZANSĄ ROZWOJU OBSZARU?
Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Torfowisko Wielkie Błoto w województwie małopolskim, który nie został jeszcze uchwalony, proponuje kilka działań
ochronnych. Każde z nich będzie obejmowało inne obszary Wielkiego Błota (ryc. 4).
Jednym z najważniejszych działań jest eliminacja gatunków inwazyjnych i ekspansywnych, takich jak nawłoć. Plan proponuje też usuwanie nalotów drzew i krzewów. Aby
zagospodarowanie torfowiska Wielkiego Błota nie wpływało negatywnie na środowisko
planuje się na pewnym obszarze ekstensywne użytkowanie kośne lub pastwiskowe. Na
rycinie 4 można też zaobserwować miejsca występowania zastawek i tam bobrowych.
Obszary Natura 2000 zostały stworzone w celu zachowania określonych typów
siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, które są ważne dla dziedzictwa przyrodniczego i zagrożone wyginięciem. Działania w tym zakresie polegają
na zachowaniu lub odtworzeniu różnorodności biologicznej. Dodatkowo obszary
Natura 2000 mają wspomagać istniejące już formy ochrony w krajach członkowskich UE1. Fundamentem tej formy ochrony są Dyrektywa 2009/147/WE Parlamentu
Europejskiego i Rady z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (tzw. dyrektywa ptasia) oraz Dyrektywa 92/43/EWG Rady z dnia 21 maja 1992 r.
w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (tzw. dyrektywa
siedliskowa). Mimo wszystko obszary Natura 2000 są postrzegane w Polsce w różny
sposób. W celu dogłębnego zrozumienia specyfiki tego problemu została wykonana
analiza SWOT, z uwzględnieniem przyszłych szans i zagrożeń, jakie mogą wystąpić
na obszarze Wielkiego Błota (tab. 1). Ważne jest, by spojrzeć na ten obszar z uwzględnieniem różnych aspektów. Mocne i słabe strony terenu wynikają przede wszystkim
z uwarunkowań środowiskowych, ale i również z działalności antropogenicznej. Każde
działanie człowieka ma jakiś wpływ na dany obszar. Wiedzą o tym władze gminy, na
terenie której znajduje się Wielkie Błoto. Podczas opracowania miejscowego planu
zagospodarowania przestrzennego planiści i władze gminy spojrzeli na ten obszar nie
tylko pod kątem przyrodniczym, ale i również ekonomicznym. Obszar Wielkiego Błota
ma niemal identyczną liczbę mocnych i słabych stron. Różnicę za to można zaobserwować w szansach i zagrożeniach obszaru.
Pod względem przyrodniczym Wielkie Błoto to obszar unikalny w skali regionu
i Europy. Występuje tu reliktowa brzoza niska, której wyjątkowość cechuje się tym, że
jest to najdalej na południe wysunięte w Europie Środkowej jej stanowisko2. Gdy chodzi
o unikalność tego obszaru, nie można zapomnieć o występujących trzech gatunkach
motyli na najbardziej izolowanym stanowisku wśród wszystkich obszarów Natura 2000
na terenie województwa Małopolskiego3. Jeden z tych gatunków – modraszka nausithos
– to jedna z największych zwartych populacji w Europie, które wynika z małej fragmentacji siedlisk na obszarze Wielkiego Błota4.
Zob. http://natura2000.gdos.gov.pl/strona/o-sieci.
Zob. http://www.klaj.pl/dla-turysty/warto-zobaczyc/wielkie-bloto.
3
Zob. http://obszary.natura2000.org.pl/index.php?s=obszar&id=756.
4
Tamże.
1
2
Acta Sci. Pol.
63
Ryc. 4.Zadania działań ochronnych na terenie Wielkiego Błota
Fig. 4. Protective activities objectives in the area of Wielkie Błoto
Źródło – Source: Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 PLH120080 Torfowisko Wielkie
Błoto w województwie małopolskim, załącznik nr 12
64
Tabela 1.Analiza SWOT obszaru Wielkie Błoto
Tabela 1.SWOT analysis for the area of Wielkie Błoto
MOCNE STRONY / STRENGTHS
SŁABE STRONY / WEAKNESSES
1. W planie miejscowym znajduję się zapis
dla:
• ZN – stworzenie dolesień; dojść pieszych,
dojazdów niewydzielonych, zatok
postojowych ścieżek rowerowych; sieci
i urządzeń infrastruktury technicznej;
• UT1 – tereny koncentracji urządzeń obsługi
ruchu, gdzie istnieje możliwość realizacji
obiektów kubaturowych związanych
z obsługą ruchu turystycznego.
1. In the local plan we can find record:
• ZN – the creation of afforestation;
pedestrian ways, undistributed passages,
parking bays bicycle paths; network and
technical infrastructure;
• UT1 – areas of concentration equipment
operators, where it is possible to implement
in building construction related to the
operation of tourism.
2. Na terenie Wielkiego Błota znajduje się
wiele gatunków chronionych, np. motyle,
brzoza niska.
2. On WielkieBłoto area there are many
protected species, eg. butterflies, schrubby
birch.
3. Występowanie złóż torfu.
2. The occurrence of peat deposits.
4. Obszar wpisany do programu NATURA
2000.
2. The area entered in the program NATURA
2000.
5. Strefa ciszy (gospodarka ciszy).
2. Silence zone (economy of silence).
6. Czystość powietrza.
2. Clean air.
7. Dostęp komunikacyjny.
2. Communication access.
8. W przeszłości odwadnianie terenu na
obszarze występowania łąk.
2. In the past, drainage work in the area of
occurrence of the meadows.
9. „Otwartość” i „elastyczność” zasad w
obrębie obszarów Natura 2000.
2. „Openness” and „flexibility” rules within
the Natura 2000 areas.
1. Od południa graniczy z linią kolejową
Kraków–Tarnów. Występujący hałas.
From the south, bordered by the railway
line Krakow–Tarnow. Occurringnoise.
2. W przeszłości odwadnianie terenu –
zanikanie torfowiska.
In the past, drainage of the area – the
disappearance of peat bogs.
3. Bliskie położenie zakładu
przemysłowego POL-GUM.
The close location of an industrial plant
POL-GUM.
4. Występowanie nawłoci – gatunku
inwazyjnego.
Occurrence of goldenrod – invasive
species.
5. Nadmierna aktywność bobrów.
Excessive activity of the beavers.
6. Odejście od tradycyjnego rolniczego
wykorzystania terenu – wypasu zwierząt
gospodarskich.
Moving away from the traditional
agricultural use of the land – grazing
livestock.
7. W okresie letnim występowanie dużej
ilości owadów, tj. bąków i komarów.
In the summertime the presence of
quantities of insects, ie. horsefly and
mosquitoes.
8. Ograniczenia inwestycyjne na obszarach
objętych ochroną.
Investment restrictions in protected
areas.
9. Opór społeczeństwa odnośnie do
obszaru Natura 2000.
Society resistance to the Natura 2000
area.
10. Wymagania związane z lokalizacją
inwestycji w pobliżu/na obszarze
Natura 2000 – oceny oddziaływania na
środowisko.
Requirements needed related to the
location of investments in the near /
in Natura 2000 area – environmental
impact assessment.
Acta Sci. Pol.
65
SZANSE / OPPORTUNITIES
ZAGROŻENIA / THREATS
1. Rozwój turystyki na terenie Wielkiego
Błota i co za tym idzie poprawa sytuacji
ekonomicznej gminy.
To develop tourism in Wielkie Błoto and
thus improving the economic situation of
the municipality.
2. Wznowienie wypasu zwierząt
gospodarskich jako wzrost liczby zwierząt
i racjonalne użytkowanie terenu.
Renewal of grazing livestock as an
increase in the number of animals and the
rational use of land.
3. Przywrócenie właściwych stosunków
wodnych obszaru.
Restore proper the ratio of water in this
area.
4. Eliminacja gatunków inwazyjnych
i przywrócenie gatunków roślin
właściwych dla obszaru torfowiska.
The elimination of invasive species and
restoration of plant species appropriate for
the area of peat

bog.
5. Utrzymanie właściwych warunków
siedliskowych dla gatunków chronionych
motyli przez ekstensywne koszenie łąk.
The maintenance of appropriate habitat
conditions for protected species of
butterflies by extensive mowing meadows.
6. Przywrócenia ekstensywnego użytkowania
rolniczego.
Extensive agricultural use restore.
7. Zachowanie bioróżnorodności, krajobrazu
kulturowego i tożsamości regionu.
Maintain biodiversity, cultural landscape
and identity of the region.
8. Edukacja mieszkańców.
Residents education.
9. Możliwość stworzenia miejsca będącego
„wizytówką regionu”.
Chance to create a place that is
„a showcase of the region”.
1. Degradacja torfowiska i naturalnych
biocenoz.
Peat bogs and natural biocenosis
degradation.
2. Zanieczyszczenie środowiska Wielkiego
Błota przez niedostateczną sieć
kanalizacyjną na terenie Szarowa i zakład
POL-GUM.
Environment pollution of the Wielkie
Błoto by inadequate sewage system
in Szarów and plant POL-GUM.
3. Rozprzestrzenianie się inwazyjnej
nawłoci i co za tym idzie wypieranie
rodzimych gatunków roślin i ich siedlisk.
The invasive goldenrod spread and thus
crowding out native plants and their
habitats.
4. Zalewy terenu powstałe wskutek
aktywności bobrów.
Flooding area caused by beaver activity.
5. Celowe zalesianie terenu.
Targeted afforestation.
6. Stereotypowe myślenie społeczeństwa
odnośnie obszaru Natura 2000.
Community think stereotype about Natura
2000 area.
7. Brak dokładnych informacji dotyczących
obszaru Natura 2000 dla mieszkańców.
There no accurate information on about
the Natura 2000 area for community.
Opracowanie własne – Authors’study
Położenie Wielkiego Błota ma duże znaczenie gospodarcze, przyrodnicze i turystyczno-krajobrazowe dla mieszkańców, instytucji posiadających prawo własności do
tych gruntów (m.in. gmina Kłaj, Lasy Państwowe) oraz turystów. Leży ono na terenie
Szarowa, które posiada bardzo dobrą infrastrukturę drogową i kolejową. Szarów odda-
66
lony jest od Krakowa na zachód niecałe 30 km. Dodatkowo w jego pobliżu przebiega
autostrada A4 łącząca m.in. Kraków z Tarnowem. Również na terenie miejscowości znajduje się przystanek PKP. Te wszystkie elementy infrastruktury wpływają na bardzo dobry
dojazd do opisywanego obszaru Natura 2000.
Zarówno infrastruktura jak i warunki środowiska przyrodniczego sprawiają, że Wielkie
Błoto ma doskonałe uwarunkowania umożliwiające dobre zagospodarowanie. Władze
Gminy Kłaj uwzględniły to w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego,
uchwalonym 24.02.2006, tworząc na obszarze Wielkiego Błota tereny UT1, czyli tereny
koncentracji urządzeń obsługi ruchu turystycznego w zieleni. Dzięki temu pojawiła się
możliwość wybudowania różnych obiektów związanych z obsługą ruchu turystycznego.
Plan umożliwia też realizację usług i instalację urządzeń gastronomicznych oraz innych
służących obsłudze ruchu turystycznego. Zapisy miejscowego planu zagospodarowania
przestrzennego dopuszczają możliwość wybudowania obiektów i urządzeń sportowych
wraz z koniecznym zapleczem sanitarno-gospodarczo-technicznym. Bardzo dobrym
pomysłem byłoby stworzenie na terenie Wielkiego Błota szlaku turystycznego. Dzięki
temu turyści odwiedzający ten obszar zyskaliby możliwość zobaczenia najciekawszych
miejsc, nie niszcząc przy tym przyrody.
Najwięcej szans można dostrzec w planowaniu przestrzennym, które pozwoli poprawić atrakcyjność tego miejsca i warunki środowiska przyrodniczego. Największych
zagrożeń można spodziewać się w środowisku przyrodniczym i ze strony mieszkańców,
zwłaszcza w wyniku ich niedoinformowania.
PODSUMOWANIE
Obecnie większa część torfowiska Wielkiego Błota zarasta drzewami oraz krzewami.
Jest to bezpośrednie następstwo zaniechania prowadzenia działalności rolniczej na tym
obszarze przez okoliczną ludność. Powstanie w 2009 roku węzła autostrady A4 nieopodal
miejscowości przyspieszyło proces zachodzących tutaj zmian. Dzięki tej trasie można
szybko dostać się do Krakowa oraz Tarnowa (po otwarciu odcinka Szarów–Tarnów
w 2012 roku).
Zagospodarowanie tego obszaru powinno opierać się na aktywnej ochronie. Przez taką
ochronę rozumie się m.in. zalesienie i sadzenie drzew, kontynuację sposobu użytkowania
biocenoz, tworzenie przepustów drogowych. Należy dokładnie oszacować potencjał tego
miejsca w kontekście wykorzystania go dla celów turystycznych, usługowych, a także
rolniczych. Własność gminy Kłaj (dawne mienie sołectwa Szarów) od wielu lat jest
niewykorzystywana, choć mogłaby przynosić tak jak kiedyś dochody służące rozwojowi wsi Szarów, a także całej gminie Kłaj. W tym kontekście potrzebna jest współpraca
podmiotów odpowiedzialnych za ochronę, tj. Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska
oraz podmiotów mających wpływ na to miejsce: gminy Kłaj, gminy Niepołomice, Lasów
Państwowych oraz sołectwa Szarów. Tylko dzięki współpracy tych instytucji dzisiejsza
sytuacja tego obszaru może ulec poprawie, a jego potencjał może być właściwie wykorzystywany. W przeciwnym wypadku teren ten zamieni się w las, a unikatowe torfowisko
przestanie istnieć.
Główne założenie gospodarowania obszarem Wielkiego Błota w ramach programu
Natura 2000 polega na zachowaniu różnorodności biologicznej poprzez ochronę występu-
Acta Sci. Pol.
67
jących siedlisk trzech gatunków motyli: Phenegaristeleius, Phenegarisnausithos (których
siedliska są prawdopodobnie największym skupiskiem w Europie) oraz Lycclenadispar.
Stworzenie warunków umożliwiających ich przetrwanie wymaga zabiegów powstrzymujących rozwijanie się gatunków inwazyjnych, które stopniowo niszczą siedliska. Jest to
możliwe poprzez cykliczne koszenie oraz racjonalne dolesianie terenu.
Na podstawie przeprowadzonych analiz wolno przypuszczać, że obszar Wielkiego
Błota może być stymulatorem rozwoju regionu. Jednak ważne jest, aby zauważyć możliwe
szanse rozwoju i właściwe je wykorzystać. Na obszar Natura 2000 nie należy patrzeć jako
na coś, co uniemożliwia nam rozwój gospodarczy danego terenu. Trzeba widzieć w nim
też plusy, dzięki którym obszar stanie się wart odwiedzenia przez innych ludzi.
PIŚMIENNICTWO
Bielak P., 2011. Wokół Wieliczki i Niepołomic: przewodnik turystyczny. Wydaw. Progress Paweł
Bielak Łapczyca.
Kociołek A., 1998. Dzieje Szarowa. Komitet Obchodów 600-lecia Szarowa Szarów.
Lipka K., Zając E., Zarzycki J., 2006. Kierunek sukcesji roślinnej na terenach poeksploatacyjnych
i pożarzyskach na torfowisku niskim Wielkie Błoto w Puszczy Niepołomickiej. Acta Agrophys.
7(2), 433–438.
Mendelowski S., 2010. Niepołomice. P.U.W. Roksana Krosno.
Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego Gminy Kłaj obejmujący miejscowości gminy:
Brzezie, Szarów w ich granicach administracyjnych z wyłączeniem terenów objętych Uchwałą
Rady Gminy Kłaj nr XII/79/99 z dnia 29.11.1999 r. wraz z ich późniejszymi zmianami.
Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego Gminy Kłaj obejmujący miejscowości gminy:
Dąbrowa, Grodkowice, Targowisko w ich granicach administracyjnych z wyłączeniem terenów
objętych Uchwałą Rady Gminy Kłaj nr XII/79/99 z dnia 29.11.1999 r. wraz z ich późniejszymi
zmianami.
Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000PLH120080 Torfowisko Wielkie Błoto w województwie małopolskim, 2012, Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Krakowie
Kraków.
Pasek B., Rachwał J., 2012. Powiat wielicki: przewodnik turystyczny. Oficyna Wydawnicza
„Wierchy” Kraków – Wieliczka
Sroczyński Z.,1997. Żeleńscy. Auditor Warszawa.
Zinkow J., 2009. Wokół Niepołomic i Puszczy Niepołomickiej. Urząd Gminy i Miasta Niepołomice.
Zaakceptowano do druku – Accepted for print: 18.09.2014