PROGRAM NAUCZANIA JĘZYKA DUŃSKIEGO DLA OSÓB

Janusz STOPYRA
Instytut Filologii Germańskiej, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław
PROGRAM NAUCZANIA JĘZYKA DUŃSKIEGO DLA OSÓB ZNAJĄCYCH
JĘZYK NIEMIECKI
Streszczenie. Spośród podsystemów języka niemieckiego i duńskiego największy paralelizm
zachodzi pośród typów słowotwórczych. Biorąc pod uwagę ekwiwalenty tłumaczeniowe, jako
duńskie ekwiwalenty niemieckich derywatów występują w ok. 60% derywaty, z tego w ok. 95%
zgodne co do ekwiwalencji formalnej. Fakt ten moŜna wykorzystać w nauce języka duńskiego dla
osób znających język niemiecki, które poprzez transfer odpowiednich typów słowotwórczych
mogłyby nauczyć się posługiwać duńską leksyką. Jako Ŝe duńska morfologia jest w porównaniu
do niemieckiej znacznie uproszczona, uświadomienie uczniom analogii słowotwórczych
stanowiłoby punkt cięŜkości w nauczaniu i przyczyniłoby się w znacznym stopniu do opanowania
języka duńskiego. Program obejmuje serie ćwiczeń leksykalnych.
Język duński jest o tyle trudny do opanowania przez obcokrajowca, Ŝe fonetycznie
znacznie odbiega od większości języków europejskich, zwłaszcza słowiańskich. O ile w
językach słowiańskich w wymowie duŜą rolę odgrywają spółgłoski, to w języku duńskim
znacznie częściej pojawiają się samogłoski, półsamogłoski i dyftongi. Języku duński jest tu
znacznie bliŜszy angielskiemu, przy czym, co się tyczy rozdźwięku między mową a pismem,
to w języku duńskim jest on jeszcze większy niŜ w języku angielskim. Często pojawiają się
takŜe formy słabe, redukcje oraz stød. ToteŜ bariera duńskiej wymowy jest o wiele większa
dla Słowian niŜ np. w przypadku języka niemieckiego i jest główną przyczyną wybierania
spośród języków skandynawskich raczej nauki języka szwedzkiego lub norweskiego.
Co do pozostałych subsystemów języka duńskiego, jak morfologia i składnia, to
strukturalnie i funkcjonalnie leŜą one zwykle „pomiędzy” odpowiednimi kategoriami j.
angielskiego i niemieckiego, np. rodzaj rzeczowników, system czasów. Jednak duńska fleksja
jako prostsza wyraźnie odbiega od niemieckiej i jest jeszcze bardziej uproszczona, niŜ w j.
angielskim. W zakresie słowotwórstwa ma zaś miejsce szczególnie daleko idący paralelizm
pomiędzy językiem duńskim i niemieckim. Na podstawie dotychczas przeprowadzonych
przeze mnie badań moŜna stwierdzić, Ŝe paralelizm ten osiąga bardzo wysoki procent.
Uwarunkowanej historycznie daleko idącej zbieŜności formalno-funkcjonalnej niemieckich
i duńskich wyrazów motywowanych Niemcy i pozostałe osoby niemieckojęzyczne często
sobie nie uświadamiają. Opanowanie jej i, abstrahując od aspektu diachronicznego, wskazanie
na zachodzące regularności słowotwórcze niemiecko-duńskie, czego dotychczas w Danii ani
w Niemczech całościowo według mojej wiedzy jeszcze nie opracowano, mogłoby poprzez
transfer językowy pomóc osobom niemieckojęzycznym, zwłaszcza studentom germanistyki,
w opanowaniu języka duńskiego nie tylko w piśmie, ale dzięki temu zachęcić ich takŜe do
pokonania trudnej bariery duńskiej wymowy.
W dotychczasowych moich opracowaniach starałem się obliczyć odsetek paralelnych
derywatów pośród derywatów niemieckich i ich duńskich ekwiwalentów semantycznych.
Okazuje się, Ŝe spośród ekwiwalentów tłumaczeniowych odsetek duńskich derywatów jako
odpowiedników derywatów niemieckich wynosi nieco ponad 60%. Spośród tej liczby odsetek
duńskich derywatów ekwiwalentnych semantycznie z derywatami niemieckimi, utworzonych
według tych samych struktur predykatowo-argumentowych, wynosi ponad 90%. RównieŜ
biorąc pod uwagę derywaty niemieckie badane według typu słowotwórczego (przy którym
uwzględniałem takie kryteria jak część mowy derywatu wyjściowego i docelowego, sposób
tworzenia formacji słowotwórczej i znaczenie kategorialne) o określonym sufiksie i ich
V Międzynarodowa Konferencja Edukacyjna
semantycznie ekwiwalentne duńskie odpowiedniki ze słowników niemiecko-duńskich –
ekwiwalencja formalna w przypadku niektórych typów równieŜ przekraczała 90%, a
regularnie wynosiła ponad 50%. Oczywiście w większości przypadków nie sposób stwierdzić,
kiedy mamy do czynienia nie z kalką językową, a jedynie z fonologiczną zbieŜnością
derywatów niemieckich i duńskich.
Liczbę kryteriów w obrębie typu słowotwórczego o kryterium syntaktyczne, pozwalające
stwierdzić kierunek motywacji pomiędzy jednostką wyjściową a docelową, zwiększyłem w
mojej pracy Nominale Derivation im Deutschen und im Dänischen. W ten sposób
sformułowałem zestaw wspólnych dla j. niemieckiego i duńskiego typów słowotwórczych
(termin autorstwa Elin Fredsted 2005) badając następnie według tak wzbogaconego zakresu
definicyjnego typu słowotwórczego prawie 1500 derywatów. Badanie wskazało jednocześnie
na regularne róŜnice między derywatami sufiksalnymi niemieckimi a duńskimi w badanym
zakresie. Metoda badawcza uwzględniająca, obok znaczenia kategorialnego, część zdania
motywującą dany derywat, zapoczątkowana przez Fillmore’a znana jest dobrze
w słowotwórstwie polskim (opr. Renaty Grzegorczykowej) i niemieckim (opr. Hansa
Wellmanna w 4. tomie gramatyki wydawnictwa Duden), lecz nie została dotychczas
zastosowana na materiale duńskim. RównieŜ tutaj stwierdziłem daleko idący paralelizm
w zakresie motywowania niemieckich derywatów wyjściowych i duńskich docelowych przez
analogiczne części zdania (stwierdzony na podstawie badania fraz uŜytych do eksplikacji
odcieniu znaczeniowego derywatów obu języków) wynoszący ok. 95%. Taka metoda
klasyfikacji derywatów niemieckich i ich duńskich odpowiedników, tj. wychodząca od
określonej kategorii słowotwórczej i typu słowotwórczego, a w dalszej kolejności
uwzględniająca motywującą część zdania jest zbieŜna z tworzeniem derywatu przez
niemieckojęzycznego uŜytkownika języka i uporządkowaniem pól semantycznych w jego
pamięci. Wskazanie w badaniu na tak daleko posunięty tu paralelizm – równieŜ w zakresie
motywujących dany derywat elementów syntaktycznych – wskazuje tworzącemu derywat na
dalsze obszary niemiecko-duńskiego paralelizmu leksykalnego, których być moŜe dotychczas
sobie nie uświadamiał.
I tak, najczęstszym członem motywującym jest predykat czasownikowej frazy
przyporządkowanej derywatom, znacznie rzadziej derywaty motywowane są przez człony
nominalne, jak dopełnienie tej frazy czy podmiot. Podobna sytuacja ma miejsce pośród
duńskich ekwiwalentów tłumaczeniowych. I tak dewerbalnym derywatom spośród kategorii
słowotwórczej nomina actionis et acti, motywowanym przez predykat, odpowiadają w wyŜej
wymienionym stopniu takieŜ derywaty duńskie. Jako sufiksy występują odpowiednio niem. –
ung, duńskie –(n)ing, -ung - -else, -ung - -e, -ung - -sel itd., np. Beschuldigung – beskyldning,
Stiftung – stiftelse, Prüfung – prøve, Haltung – opførsel, Versäumnis – forsømmelse itd.
Derywatom odprzymiotnikowym spośród kategorii słowotwórczej nomina actionis et acti
oraz nomina qualitatis motywowanym przez orzecznik odpowiadają takieŜ derywaty duńskie,
jako sufiksy derywatów niemieckich występują -heit, -keit, -igkeit, a duńskich –hed, np.
Tätigkeit – virksomhed, Schönheit – skønhed. Równie licznym typem słowotwórczym są
odczasownikowe, motywowane przez predykat nomina agentis z sufiksem –er w obu
językach, nieco rzadziej występują niemieckie i duńskie nomina instrumenti o tejŜe
strukturze, np. Raucher – ryger, Dampfer – damper. Jako kolejne pod względem częstości
występują odobiektowe nomina agentis z sufiksem –er w obu językach, np. Politiker –
politiker, Handwerker - håndværker oraz odczasownikowe, motywowane prze predykat
nomina loci z sufiksem –ung w j. niemieckim i –ing w duńskim, np. Stellung – stilling.
Pozostałe typy to derywaty od fraz, tzw. Zusammenbildungen, które mogą być w niektórych
przypadkach równieŜ interpretowane jako złoŜenia spośród tzw. Rektionskomposita., np.
Namensgebung – navngivning, Reinerhaltung – renholdelse, Besserwisser – bedervider. To,
czy interpretacja dopuszcza opcję złoŜeń, zaleŜy od tego, czy da się wyodrębnić występujący
206
„Języki obce w kontekście współczesnych wyzwań i perspektyw”
w uŜyciu samodzielny drugi człon. Niekiedy trzeba przyjąć podwójną interpretację. Jak juŜ
wspomniałem, odsetek duńskich derywatów (łącznie z derywatami od fraz) jako
tłumaczeniowych ekwiwalentów semantycznych derywatów niemieckich wynosi ponad 60%
(w tym derywaty motywowane przez analogiczne człony zdaniowe są w obu językach
paralelne w 94%). Pozostałe duńskie odpowiedniki, to złoŜenia, konwersje, konstrukcje
gramatyczne jak imiesłów przymiotnikowy czynny, np. Spaziergänger – (en) spadserende,
Heimkehrer – (de) hjemvendte, konstrukcje strony biernej opisowej, np. zu meiner Entlastung
– for selv at blive aflastet, um Aufnahme in die Boote flehten – bønfaldt om at blive taget op
i bådene, frazy i zdania przydawkowe z korelatem.
Niewątpliwie dyskusyjnym punktem metody badawczej było opisywanie derywatów
parafrazami - zgodne z transformacjonalistycznym kierunkiem w słowotwórstwie – jako
oddającymi sens uŜytego w danym wypadku wyrazu motywowanego. Metodzie tej przeczy
leksykalistyczne ujęcie, które postrzega wyraz motywowany jako posiadający swoją własną
semantyczną odrębność, leksykalizację, siłę oddziaływania itp. i jako taki nie moŜe być
opisywany przez frazy, gdyŜ zniekształcają one jego niepowtarzalny sens. Jednak takŜe
zwolennicy koncepcji leksykalistycznej słowotwórstwa nie przekreślają zupełnie metody
opisu stosującej parafrazy. Moim zdaniem jest to optymalny sposób badania wyrazów
motywowanych, zwłaszcza – tak jak to było w moim przypadku - gdy parafrazy są
formułowane przez rodzimych uŜytkowników języka.
Na podstawie przedstawionych w mojej pracy treści moŜna napisać program nauczania
języka duńskiego dla osób znających język niemiecki. Napisany on został z myślą o naszych
studentach germanistyki. Myślą przewodnią mojego programu jest skupienie się na
kategorialnie występujących podobieństwach między językiem niemieckim i duńskim
i ułoŜenie ćwiczeń np. polegających na tłumaczeniu derywatów niemieckich na j. duński
z wykorzystaniem (w w/w zakresie) transferu językowego oraz kontrastów między tymi
językami, wykorzystywanych przy układaniu ćwiczeń w oparciu o opozycje, np.
Einäscherung – ligbrændingen. Obok wspólnych wzorców słowotwórczych w zakresie
badanych derywatów niemieckich i ich duńskich ekwiwalentów tłumaczeniowych
w ćwiczeniach dla germanistów uczących się języka duńskiego moŜna więc zwrócić uwagę
studentów na regularne róŜnice w obrębie samych derywatów obu języków, występujące
oprócz róŜnic polegających na braku ekwiwalentu będącego derywatem.
Co do ukierunkowania na treści programowe do opanowania przez studenta, moŜna
zwrócić uwagę studentów na istnienie wyraŜanych za pomocą środków słowotwórczych
kategorii onomazjologicznych, które Donalies nazywa ‘universale Bezeichnungskategorien’:
nomina actiosnis/acti, nomina qualitatis i atrributiva, nomina agentis, nomina instrumenti,
kollektiva, nomina patiantis, loci i temporis oraz podkreślić fakt, Ŝe niemalŜe kaŜda z nich
wyraŜana jest za pomocą odrębnych wykładników formalnych, zwłaszcza sufiksów. MoŜna
by przy tym ukierunkować treści programowe na specyficzne serie, jak nazwy zawodów,
nazwy narzędzi/maszyn, nazwy cech itp. Równocześnie naleŜałoby uświadomić studentom
istnienie derywatów wieloznacznych oraz podkreślenie, Ŝe chodzi tu o wieloznaczność
regularną dla długich serii wyrazów.: nomina actionis i acti (na –ung, duńskie –ing, -else),
nomina agentis i instrumenti (na –er), nomina qualitatis i loci (na –schaft, duńskie –skab).
NaleŜy przy tym takŜe podkreślić, Ŝe o tym, które znaczenie jest aktualnie uŜywane, decyduje
uŜycie derywatu w określonym kontekście i konsytuacji. Po wprowadzeniu pojęć ‘metafora’
i ‘metonimia’ naleŜałoby takŜe uświadomić studentom moŜliwość uŜycia określonych
derywatów w ich drugim, uzyskanym w wyniku metonimii, sensie, np. Lokalisierung - dän.
lokalisering (niem. ‘sekunäre Prägung’).
Z kolei warto by uświadomić studentom motywację syntaktyczną derywatów w obrębie
w/w kategorii onomazjologicznych (z uwagi na w/w wysoki odsetek występującego tu
paralelizmu – 94%). I tak na nomina actionis i acti motywowane są przez predykat, nomina
207
V Międzynarodowa Konferencja Edukacyjna
agentis - przez predykat lub dopełnienie, nomina qulitatis – motywowane przez predikativum
itp. Regularności te mogłyby słuŜyć jako podstawa do ułoŜenia ćwiczeń, polegających np. na
odpowiednim parafrazowaniu derywatów, wymienieniu kluczowych części zdania zawartych
w parafrazach, a następnie określeniu, przez którą część zdania dany derywat został
umotywowany.
Z kolei moŜna by takŜe uzmysłowić studentom za pomocą stosownych ćwiczeń istnienie
derywatów zleksykalizowanych w opozycji do okazjonalizmów tworzonych za pomocą
produktywnych wzorców słowotwórczych, szczególnie podkreślając sposób funkcjonowania
tych ostatnich. Ćwiczenia mogłyby tu polegać na wyszukiwaniu przez studentów derywatów
z fragmentów literatury pięknej, a następnie na rozróŜnieniu między derywatami
zleksykalizowanymi a okazjonalizmami. Cały program ma za zadanie dotarcie do osiągnięcia
wysokiej kompetencji języka duńskiego w oparciu o znajomość języka niemieckiego ze
szczególnym uwzględnieniem zakresu paralelizmu słowotwórczego i wspólnych wzorców
słowotwórczych.
LITERATURA
1. Fillmore Ch. J. Plädoyer für die Kasus. W: Kasustheorie. Hrsg. und mit einem Nachwort
versehen
von
Werner
Abraham
(=
Schwerpunkte
Linguistik
und
Kommunikationswissenschaft, tom 2), Athenäum Verlag GmbH 1971
2. Fredsted E. /Carstensen A. /Kühl K. Projekt: Divergerende sprogbrug hos unge og
bilingvale. W: Peter Widell og Mette Kunøe (wyd.): 10. Møde om Udforskningen af Dansk
Sprog. Århus Universitet 2005, s.113-122
3. Grzegorczykowa R. i in. Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia.
Wydawnictwo Naukowe PWN 1999
4. Stopyra, J. Nominale Derivation im Deutschen und im Dänischen (= Germanica
Wratislaviensia 128). Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego 2008
5. Wellmann H. Die Wortbildung. W: Duden, tom 4.: Die Grammatik. Dudenverlag 19951984,
s.399-534
UNTERRICHTSPROGRAMM FÜR DEUTSCH SPRECHENDE
DÄNISCHLERNER
Wenn man von der im Dänischen stark vereinfachten Morphologie absieht, ist
es die Wortbildung, die im Deutschen und Dänischen die meisten Parallelitäten
aufweist. Die dänischen Übersetzungsäquivalente deutscher Derivate sind in ca.
60% Derivate, 95% davon weisen formale Äquivalenz auf. Die Tatsache kann
man zu einem zwischensprachlichen Transfer deutscher Wortbildungsmuster im
Dänischunterricht ausnutzen. Im Programm sind serienmäßige Übungen
vorgesehen, die je einem Wortbildungsmuster gewidmet sind und seine
Übertragung vom Deutschen auf das Dänische ermöglichen. Es werden dazu
jeweils parallele Affixe, Wortarten, sowie motivierende syntaktische Aktanten
ausgenutzt.
208