przyroda parku narodowego gór stołowych

PRZYRODA
PARKU NARODOWEGO GÓR STOŁOWYCH
Wyd. PNGS, Kudowa-Zdrój
PRZYRODA PARKU NARODOWEGO GÓR STOŁOWYCH
Praca zbiorowa pod redakcją Andrzeja Witkowskiego, Beaty M. Pokryszko, Wojciecha Ciężkowskiego
Recenzenci:
Prof. dr hab. Michał Mierzejewski
Prof. dr hab. Antoni Ogorzałek
Tłumaczenie na język angielski:
Beata M. Pokryszko
Pomoc techniczna:
Zbigniew Gołąb
Tomasz Maltz
Jan Kotusz
Wydawnictwo dofinansowano ze środków
Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej we Wrocławiu
Wydawca:
Park Narodowy Gór Stołowych
ul. Słoneczna 31
57-330 Kudowa-Zdrój
tel./fax. 074/ 866 14 36
e-mail: [email protected]
http: //www.pngs.pulsar.net.pl
© Copyright by Park Narodowy Gór Stołowych, Kudowa-Zdrój 2008
ISBN 83-918016-7-5
ISBN 978-83-918016-7-3
Skład:
Mirosław Kurek
Druk:
Oficyna Drukarska Jacek Chmielewski
ul. Sokołowska 12A, 01-142 Warszawa
tel./fax 022 632 83 52
SPIS TREŚCI
PRZEDMOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HISTORIA POWSTANIA PARKU NARODOWEGO GÓR STOŁOWYCH
– ZBIGNIEW GOŁĄB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
PARK NARODOWY GÓR STOŁOWYCH W OKRESIE PIĘTNASTU LAT ISTNIENIA
– STEFAN CACOŃ & ZBIGNIEW GOŁĄB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
PRZYRODA NIEOŻYWIONA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
BUDOWA GEOLOGICZNA – JURAND WOJEWODA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
GEOMORFOLOGIA – MARIA Z. PULINOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
RZEŹBA I ROZWÓJ GEOMORFOLOGICZNY – PIOTR MIGOŃ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
GLEBY – CEZARY KABAŁA, TADEUSZ CHODAK & LESZEK SZERSZEŃ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
WODY – WOJCIECH CIĘŻKOWSKI & BARBARA KIEŁCZAWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
KLIMAT – ALFRED DUBICKI & BRONISŁAW GŁOWICKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
WSPÓŁCZESNE RUCHY MASOWE SZCZELIŃCA WIELKIEGO
– STEFAN CACOŃ, BLAHOSLAV KOŠTÁK & KRZYSZTOF MĄKOLSKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SZATA ROŚLINNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HISTORIA ROŚLINNOŚCI W ŚWIETLE BADAŃ PALINOLOGICZNYCH SUDETÓW
– ANNA BARANOWSKA–KĄCKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ŚLUZOWCE – EUGENIUSZ PANEK & WANDA STOJANOWSKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
POROSTY – MONIKA DIMOS–ZYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
MCHY – WITOLD BERDOWSKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
PAPROTNIKI – EWA SZCZĘŚNIAK & KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
FLORA NACZYNIOWA – KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MICHAŁ SMOCZYK & ZBIGNIEW GOŁĄB . . . . . . . . . .
ZBIOROWISKA ROŚLINNE – KRYSTYNA PENDER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
RZADKIE GATUNKI ROŚLIN NACZYNIOWYCH, MCHÓW I GRZYBÓW
– ZBIGNIEW GOŁĄB & GRZEGORZ WÓJCIK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ŚWIAT ZWIERZĄT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
MIĘCZAKI – BEATA M. POKRYSZKO, TOMASZ K. MALTZ & ANDRZEJ WIKTOR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
OWADY – JAROSŁAW KANIA, ADAM MALKIEWICZ, ROMUALD J. POMORSKI,
ADRIAN SMOLIS & DARIUSZ TARNAWSKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
RYBY – ANDRZEJ WITKOWSKI & JAN KOTUSZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
PŁAZY – MARIA OGIELSKA, KRZYSZTOF BALDY, PIOTR KIERZKOWSKI & ROBERT MAŚLAK . . . . . . . . . . . . .
GADY – ROBERT MAŚLAK, MARIA OGIELSKA & PIOTR KIERZKOWSKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
PTAKI – ANDRZEJ DYRCZ & ROMUALD MIKUSEK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SSAKI – JOLANTA BARTMAŃSKA & ROMULAD MIKUSEK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3
SPIS TREŚCI
EKOSYSTEMY OSTAŃCÓW PIASKOWCOWYCH – ANTONI OGORZAŁEK . . . . . . . . . . . . . . .
ZASOBY, PRZEMIANY, ZAGROŻENIA I OCHRONA
ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
LASY – STANISŁAW MIŚCICKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ZAGROŻENIA EKOSYSTEMÓW LEŚNYCH POWODOWANE PRZEZ OWADY
WYSTĘPUJĄCE NA ŚWIERKU – JACEK MICHALSKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ZAGROŻENIA I PRZEKSZTAŁCENIA PRZYRODY NIEOŻYWIONEJ,
SZATY ROŚLINNEJ, ŚWIATA ZWIERZĘCEGO I KRAJOBRAZU – ZBIGNIEW GOŁĄB . . . . . . . .
KONCEPCJA OCHRONY – OBSZARY OCHRONY ŚCISŁEJ – TOMASZ MAZUR . . . . . . . . . . . . .
TURYSTYKA, SPORT, REKREACJA – TOMASZ MAZUR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HISTORIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HISTORIA REGIONU I POZNANIA GÓR STOŁOWYCH
– KATARZYNA D. ZAGOŻDŻON & WOJCIECH CIĘŻKOWSKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
UZDROWISKA
– WOJCIECH CIĘŻKOWSKI, BARBARA KIEŁCZAWA, ELŻBIETA LIBER & BARBARA TEYSSEYRE . . . . . . . . . . . . . . . .
SKOROWIDZ NAZW ŁACIŃSKICH I POLSKICH
(RODZAJOWYCH I GATUNKOWYCH) ROŚLIN I ZWIERZĄT
– ANDRZEJ WITKOWSKI, BEATA M. POKRYSZKO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SKOROWIDZ LOKALNYCH NAZW GEOGRAFICZNYCH
– ANDRZEJ WITKOWSKI, BEATA M. POKRYSZKO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
AUTORZY ROZDZIAŁÓW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4
PRZEDMOWA
P
ark Narodowy Gór Stołowych został
utworzony głównie ze względu na ochronę unikatowych zasobów przyrody nieożywionej. Góry Stołowe są bowiem jedynym
w Polsce przykładem gór płytowych. Posiadają
nie tylko niespotykane walory krajobrazowe, ale
są również cenne i interesujące z racji bogactwa
swojej flory i fauny.
Mija 15 lat od utworzenia (16.09.1993) Parku
Narodowego Gór Stołowych (PNGS) na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów (Dz. U. Nr
88, poz. 407 z 23.09.1993 r.). Pomimo, że na
obszarze Gór Stołowych badania naukowe prowadzono przez okres ok. 150 lat, to jak dotąd
nie posiadaliśmy syntetycznego opracowania
poświęconego całej przyrodzie tego obszaru.
Popularne opracowanie autorstwa pracowników PNGS („Park Narodowy Gór Stołowych”
- Oficyna Wyd. MULTICO, 2001) przedstawia
w zarysie turystom i krajoznawcom odwiedzającym ten region tylko najbardziej interesujące
obiekty przyrodnicze. Już na początku istnienia
Parku podjęto próbę prezentacji jego walorów
na Sympozjum Naukowym „Środowisko Przyrodnicze Parku Narodowego Gór Stołowych”, a
kolejną z okazji 10-lecia. W specjalnych wydaniach „Szczelińca” (1996, 2003) zaprezentowano przyrodę i poczynania na rzecz Parku i jego
ochrony. Stąd też Rada Naukowa wraz z Dyrekcją PNGS podjęła decyzję o uczczeniu 15tej
rocznicy powstania Parku wydaniem obszernej
monografii „Przyroda Parku Narodowego Gór
Stołowych”.
Monografię przygotował zespół autorów reprezentujący głównie wrocławski ośrodek naukowy – Uniwersytet Wrocławski, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu i Politechnikę
Wrocławską - od wielu lat związanych swoją
problematyką badawczą z Górami Stołowymi.
Redakcję monografii powierzono Andrzejowi
Witkowskiemu, Beacie M. Pokryszko (Uniwersytet Wrocławski) i Wojciechowi Ciężkowskiemu (Politechnika Wrocławska), którzy na swoje
barki wzięli ciężar skompletowania zespołu autorów i przygotowania redakcyjnego artykułów.
Publikacja została przygotowana z myślą o
wszystkich, którzy pragną pogłębić swoją wiedzę o przyrodzie Gór Stołowych oraz o problemach jej zagrożeń i ochrony. W szczególności
kierowana jest do młodzieży szkolnej klas przyrodniczych, nauczycieli, turystów i przewodników. Wiele użytecznej wiedzy powinni tu znaleźć także strażnicy ochrony przyrody, studenci
kierunków przyrodniczych i początkujący pracownicy naukowi.
W tym miejscu chcielibyśmy podziękować
wszystkim Autorom za trud włożony w powstanie wspólnego dzieła. Czujemy się też w
miłym obowiązku podziękować również Dyrekcji Parku w osobach Jerzego Benedyktowicza i
Zbigniewa Gołąba, bez których osobistego zaangażowania i pomocy wydanie monografii nie
byłoby możliwe. Wyrazy wdzięczności kierujemy też do wszystkich osób, które w jakikolwiek
sposób przyczyniły się do powstania tego opracowania.
Autorzy i redakcja wyrażają szczególnie
swoje podziękowania Wojewódzkiemu Funduszowi Ochrony Środowiska i Gospodarki
Wodnej we Wrocławiu za finansowe wsparcie
wydania książki.
Żywimy głęboką nadzieję, że „Przyroda Parku Narodowego Gór Stołowych” spełni pokładane w niej oczekiwania i przyczyni się lepszego jej poznania w trakcie wycieczek i spacerów
po stołowogórskich szlakach.
5
PRZYRODA NIEOŻYWIONA
PRZYRODA NIEOŻYWIONA
BUDOWA GEOLOGICZNA OBSZARU PNGS
Jurand Wojewoda
OBSZAR PNGS NA TLE GEOLOGII
REGIONALNEJ SUDETÓW
Z
godnie z regionalnym podziałem Sudetów
na jednostki fizycznogeograficzne (m.in.
WALCZAK 1968, KONDRACKI 1994) obszar
Parku Narodowego Gór Stołowych (PNGS) w
całości znajduje się w Sudetach Środkowych. W
regionalnym podziale geologicznym, dla którego
podstawę stanowią kryteria strukturalne (granice
jednostek geologicznych) i wiekowe (wiek skał
oraz historia ich deformacji) obszar PNGS znajduje się w Sudetach Zachodnich na pograniczu 3
regionalnych jednostek geologicznych – synklinorium śródsudeckiego, basenu Nachodu (WOJEWODA 2007) i tzw. kopuły orlicko-śnieżnickiej (ŻELAŹNIEWICZ 2006). Obszar PNGS obejmuje fragmenty
sześciu regionalnych jednostek strukturalno-geologicznych - niecki Batorowa, zapadliska Kudowy,
rowu Lewina, masywu Kudowy i masywu Orlicy
(Rys. 1). Na obszarze PNGS granice między w/w
jednostkami wyznaczają uskoki lub strefy uskokowe: strefa uskokowa Žďarky-Jakubowice (ŽJ),
która stanowi przedłużenie jednej z największych
sudeckich stref uskokowych Pořiči-Hronov (PH)
w kierunku wschodnim, uskok brzeżny Kudowy
(BK) oraz uskok Duszniki-Gorzanów (DG).
LITOLOGIA I WIEK SKAŁ
Skały występujące na obszarze PNGS można
podzielić na 5 pięter strukturalno-wiekowych:
podłoże metamorficzne, intruzję granitową Kudowy-Olešnic, osady karbonu, permu oraz kredy
(Rys. 2). Piętra rozdzielone są powierzchniami
niezgodności, które stanowią zapis długookresowych luk stratygraficznych (hiatusów) w historii formowania się górotworu.
Podłoże metamorficzne
Najstarsze piętro budują skały metamorficzne, wśród których przeważają ilościowo amfi24
bolity, łupki łyszczykowe i amfibolowe zaliczane do tzw. formacji strońskiej. Skały te zostały
rozpoznane jako łupki krystaliczne (niem. Glimmerschiefer) i po raz pierwszy opisane przez
LEOPOLDA VON BUCHA w jego monografii z 1802
r. opisującej geologię Dolnego Śląska. Pierwsze opisy petrograficzne oraz zasięgi wychodni
różnych odmian skalnych były tematem opracowań m.in. PETRASCHECKA (1904, 1910, 1922,
1933) oraz ŻELAŹNIEWICZA (1977a, b). Ten ostatni autor ustalił również następstwo deformacji
tych utworów. Według ŻELAŹNIEWICZA skały
były deformowane w sześciu etapach, z czego dwa pierwsze dotyczyły wyjściowych serii
osadowych. Datowania fyllitów metodą Rb/Sr
(494±19 Ma) oraz łupków łyszczykowych i amfibolitów (588±25 Ma) (BACHLIŃSKI 2002) lokują wiekowo te utwory w długim okresie od
kambru po późny ordowik.
Intruzja granitowa Kudowy-Olešnic
Intruzja była szczegółowo opisywana już od
początku XX w. (PETRASCHECK 1910), a jej szczegółowe rozpoznanie strukturalne zawdzięczamy
pracom ŻELAŹNIEWICZA (1977a, b). Granit z Kudowy jest zwykle skałą zwięzłą, nierównoziarnistą, średnioziarnistą, o barwie czerwonobrunatnej
i wykazującą istotne zmiany pierwotnej budowy.
Składa się z kwarcu, plagioklazu, skalenia potasowego i biotytu. Skała jest wyraźnie skataklazowana, co przejawia się reorganizacją pierwotnej
więźby i spękaniem ziaren skaleni i kwarcu, jak
również obecnością w nich szczelin wypełnionych drobnoziarnistymi agregatami skaleniowokwarcowymi, często zabarwionymi związkami
żelaza. Skupienia tlenków i wodorotlenków żelaza, zajmujących interstycjalne pozycje, są powszechnym składnikiem zmienionych granitów.
Najstarsze opublikowane oznaczenia radiometryczne wieku granitu Kudowy są następujące:
301-312 Ma metodą Rb/Sr na biotycie (BORUCKI
1966) oraz 307-328 Ma metodą K/Ar również na
BUDOWA GEOLOGICZNA OBSZARU PNGS • JURAND WOJEWODA
biotycie (PRZEWŁOCKI i in. 1962). W Czechach wykonane zostały datowania gabrodiorytu i granodiorytu z Nového Hrádka uważanych za odpowiedniki granitu kudowskiego (DOMEČKA & OPLETAL
1974): 318-352 Ma, 327-361 Ma i 342-378 Ma
(granodioryt) metodą K/Ar na amfibolu i biotycie.
Wyniki tych datowań, jak również data 331±11 Ma
uzyskana metodą Rb/Sr (BACHLIŃSKI 2002), wskazują na dolnokarboński wiek granitu i na najbardziej prawdopodobny czas intruzji w wizenie.
Specyficzną odmianę skalną stanowią zwietrzeliny i pokrywy zwietrzelinowe (saprolity)
rozwinięte na granitach (AUGUST & WOJEWODA
2005). Utwory te odsłaniają się na obszarze
między Dańczowem a Czermną, gdzie tworzą
wyspowe płaty na powierzchni lub pod osadami permu i kredy. W spągu saprolitu zwykle
występuje granit o charakterystycznej wiśniowo-brunatnej barwie, który pomimo silnego
spękania jest raczej słabo zmieniony chemicznie. Niezmienione są skalenie potasowe, jak
również biotyt nie posiada oznak przeobrażeń
chemicznych. Analizy XRD i termiczne wykazują obecność kaolinitu oraz hydrobiotytu wykształconego z biotytu. Wyższe części saprofitu
wykształcone są najczęściej jako typowa ziarnista pokrywa wietrzeniowa (grus; MIGOŃ & LIDMAR-BERGSTRÖM 2001). Dominują w niej agregaty i mikroagregaty kwarcowo-K-skaleniowe,
często otoczone skupieniami drobnoblaszkowego minerału pobiotytowego. W agregatach
nie występuje plagioklaz.
Z dużym prawdopodobieństwem można uznać,
że zwietrzeliny powstawały w klimacie umiarkowanym i niezbyt wilgotnym, w krajobrazie o
ubogiej roślinności. Takie warunki mogły panować w późnym karbonie, a konkretnie w okresie
przed ok. 313 Ma (westfal B i C, patrz dyskusja w
pracy AUGUSTA & WOJEWODY 2005), co jednak nie
wyklucza możliwości późniejszego reaktywowania procesów wietrzeniowych, np. w triasie, jurze, wczesnej kredzie, czy nawet w trzeciorzędzie
(MIGOŃ & LIDMAR-BERGSTRÖM 2001, 2002).
Karbon
Osady karbonu to różnoziarniste osady okruchowe zawierające wkładki węgla. Są to najstarsze, niezmetamorfizowane i udokumentowane
paleontologicznie osady, które leżą bezpośrednio na granitoidach Kudowy lub na skałach
osłony metamorficznej i tworzą wąski pas wychodni między Pstrążną na zachodzie i Czarną
Kopą na wschodzie. Stanowią one wschodnie
przedłużenie kopuły Žďarky-Pstrążna (WOJEWODA 2007b). Po raz pierwszy utwory te zostały
zaznaczone jako karbon na mapie przeglądowej
Sudetów (1:178 600), którą w 1818 r. wykonał
RAUMER (1818, 1819). FLEGEL (1904) wychodnie
karbonu opisał jako „karboński blok HronovaPstrążnej” (niem. Karbonscholle von HronovStraußenei). Na mapie FLEGELA i in. (1904) po
raz pierwszy w odniesieniu do utworów karbonu okolic Kudowy pojawia się nazwa ottweiler
(niem. Ottweiler Stufe).
Na początku XX w. osady zostały zaliczone do warstw żaclerskich westfalu (Schatzlarer Schichten sensu PETRASCHECK 1922, 1923,
oraz BERG 1925) lub žacléřské vrstvy sensu
NĔMEJC (1933) oraz HYNIE (1949). GIERWIELANIEC (1965), opierając się na podobieństwie litologicznym osadów występujących w Polsce
w okolicach Pstrążnej oraz na północ od Jakubowic i Darnkowa, zakwalifikował je również
do westfalu. Nowsze prace precyzują wiek powyższych utworów osadowych (m.in. NĔMEJC
1953, 1958, TÁSLER i in. 1979) (Rys. 3). W przeglądowej pracy TÁSLER i in. (1979) wydzielają
w westfalu žacléřské vrstvy w okolicy ŽdárkaPstrążnej oraz petrovické vrstvy na północ od
Hronova i zaliczają je odpowiednio do westfalu
B oraz C. Również na syntetycznym profilu litototektonicznym polskiej części niecki śródsudeckiej (NEMEC i in. 1982) równoważne utwory
zostały zaliczone do najwyższej części formacji
z Žacleřa - westfalu B (do westfalu C zaliczają oni wyżej leżące osady formacji z Glinika,
a westfalu D autorzy ci w ogóle nie wydzielają
na proponowanym profilu) (Rys. 4). W pracach
poświęconych rekonstrukcjom paleogeograficznym niecki śródsudeckiej (m. in. BOSSOWSKI
& IHNATOWICZ 1994a, b) utwory te zostały zaliczone do stropowej części formacji z Žacleřa
(westfal B-C) (Rys. 4).
Przyjmując powyższe przesłanki za prawdziwe można z dużym prawdopodobieństwem
uznać okres od 308 do 313 Ma za przedział czasowy, w którym powstały najstarsze niezme25
PRZYRODA NIEOŻYWIONA
tamorfizowane osady leżące na skałach metamorficznej osłony granitu lub bezpośrednio na
granicie Kudowy.
Perm
Osady permu, które występują w obrębie zapadliska Kudowy i rowu Lewina, oraz w synklinorium śródsudeckim są zaliczane do górnej
części czerwonego spągowca - skasonu (PETRASCHECK 1933, DZIEDZIC 1957, GIERWIELANIEC
1965, MASTALERZ i in. 1993). Ich cechy teksturalne i strukturalne, jak również obecność wyraźnych poziomów wzbogaconych w węglan
wapnia (kalicze), pozwalają te osady skorelować z najwyższym ogniwem dolnego permu
rozpoznanym w okolicach Radkowa, tzn. ze zlepieńcem z Wambierzyc (ŚLIWIŃSKI 1984, ALEKSANDROWSKI i in. 1986). O wieku tych osadów
można jedynie powiedzieć, że nie są młodsze
niż ok. 268 Ma. Miąższość osadów permu na
obszarze PNGS nie przekracza 100 m.
W osadach brak zapisu z okresów górnego
permu, triasu, jury i dolnej kredy.
Kreda
Utwory kredy to w przewadze drobnoziarniste, wapniste osady mułowcowe i średnioziarniste do gruboziarnistych, a nawet zlepieńcowatych, piaskowce kwarcowo-skaleniowe,
kwarcowe (arenity kwarcowe) i glaukonitowe
występujące na obszarze synklinorium śródsudeckiego i w zapadlisku Kudowy. Trzeba podkreślić, że utwory kredy nie współtworzą struktury synklinorium śródsudeckiego, lecz zalegają
niezgodnie, na różnowiekowych utworach, które tę strukturę tworzą.
Charakterystycznymi osadami dla zapadliska
Kudowy są występujące w spągu kredy zlepieńce i piaskowce wapniste z Kudowy, zlepieńce
muszlowe oraz piaskowce krzemionkowo-wapniste z Jakubowic zaliczone przez MICHAELA
(1893) do środkowego cenomanu. Mają one
jednak niewielki zasięg i najprawdopodobniej
obocznie przechodzą w piaskowce glaukonitowe
z Actinocamax plenus (górny cenoman), a ku górze w piaskowce i mułowce z Inoceramus labiatus (dolny turon). Charakterystycznym osadem
26
kredy na obszarze synklinorium są drobnoziarniste osady krzemionkowe i spongiolity (dolny
turon). Główną masę osadów kredy, zarówno w
synklinorium śródsudeckim, jak i na obszarze
zapadliska Kudowy, stanowią mułowce wapniste środkowego turonu (Inoceramus lamarcki).
Przedstawienie historii badań utworów kredowych oraz dyskusja dotycząca wieku i korelacji utworów kredowych na obszarze synklinorium śródsudeckiego znajdują się w pracy
JERZYKIEWICZA (1968). Propozycję korelacji
litosomów piaskowcowych w skali regionalnej
przedstawił WOJEWODA (1997).
Litologia utworów kredy, jak również ich
rozprzestrzenienie, zostały rozpoznane już w
XIX w. (RAUMER 1918, 1819, ZOBEL & CARNALL 1831, GEINITZ 1843, 1848, GOEPPERT 1848,
BEYRICH 1849a, b, BEYRICH i in. 1867, MICHAEL
1893). Obowiązujący do dzisiaj (z niewielkimi
korektami, Rys. 5) schemat litostratygraficzny
kredy śródsudeckiej, oparty na inoceramach,
został również wypracowany na przełomie XIX
i XX w. (MICHAEL 1893, FLEGEL 1904a, b, FLEGEL i in. 1904) (Rys. 5).
Można z dużym prawdopodobieństwem
przyjąć, że osady kredy występujące w obrębie
PNGS nie są starsze niż ok. 98 Ma. Z uwagi
na diachronizm litosomów piaskowcowych
najbardziej uzasadnione wydaje się obecnie
stosowanie w utworach kredowych wydzieleń
litostratygraficznych, zwłaszcza na obszarze
synklinorium śródsudeckiego (Rys. 5).
JEDNOSTKI GEOLOGICZNE
Zapadlisko Kudowy
Zapadlisko Kudowy jest częścią większej jednostki regionalnej – basenu Nachodu (WOJEWODA 2007c). Jest to romboidalna w zarysie struktura, zbudowana z utworów kredy, której ramy
wyznaczają współcześnie granice śródgórskiego
obniżenia, dla którego w literaturze polskiej przyjęła się zwyczajowa nazwa „obniżenie Kudowy”
(KLIMASZEWSKI 1948). Obszar PNGS obejmuje
mały fragment zapadliska Kudowy (Góra Kościelny Las na północ od Jeleniowa) (Rys. 6).
Pierwsze wzmianki o utworach osadowych
okolic Kudowy i Nachodu znajdują się w pracy
BUDOWA GEOLOGICZNA OBSZARU PNGS • JURAND WOJEWODA
RAUMERA (1819). Nazwa zapadlisko Kudowy
(niem. Kreidescholle von Cudova) w odniesieniu do osadów kredowych, pojawia się przy
okazji publikacji objaśnień mapy Dolnego Śląska (arkusz Reinerz) (ROTH 1867, za BEYRICH i
in. 1867,), opartych dla tego arkusza głównie na
wynikach prac BEYRICHA (1849, 1854). Pierwszą
monografię poświęconą wyłącznie zapadlisku
Kudowy napisał MICHAEL (1893). PETRASCHECK
(1904) zaproponował inną nazwę dla zapadliska
Kudowy – „rów plenerski” (niem. Plänergraben
von Cudova), nazwa ta jednak nie przyjęła się.
Dzisiejszą nazwę zapadliska Kudowy ostatecznie utrwaliły prace kartograficzne i strukturalne
RODEGO (1934) i GIERWIELAŃCA (1965).
Zapadlisko Kudowy wypełniają utwory permu
i kredy. O ile miąższość permu nie przekracza na
obszarze zapadliska Kudowy 200 m, o tyle kreda osiąga tutaj lokalnie, w okolicach Czermnej,
miąższość ok. 500 m. Utwory permu występują lokalnie, w strefach rowów tektonicznych,
natomiast kreda tworzy synklinę o skrzydłach
nachylonych ku osi zapadliska zorientowanej
NWW-ESE. Przy uskokach ramowych zapadliska, gdzie nachylenie utworów kredy dochodzi
do 70˚ (Rys. 7), są one silnie spękane i tworzą
charakterystyczny system kliważu. W osiowej
części zapadliska podłoże metamorficzne kredy
jest wypiętrzone i tworzy horst o szerokości do
1,5 km wydłużony zgodnie z osią zapadliska.
Rów Lewina
Rów Lewina jest południkową strukturą, o długości ok. 12 km i szerokości do 1,5 km, która rozciąga się między Kudową Górną i Olešnicą (WOJEWODA 2007c). Na obszarze PNGS znajduje się
jedynie niewielki fragment północnej części rowu
Lewina, między Jerzykowicami Wielkimi a Dańczowem. Rów wypełniają piaskowce i zlepieńce
permu, które tworzą synklinę o osi zgodnej z osią
rowu. Uskoki ramowe rowu w kilku miejscach
przecinają również pokrywę skał kredowych,
co świadczy o ich częściowej, pokredowej reaktywacji (Rys. 6). Nazwę rów Lewina wprowadził do literatury GIERWIELANIEC (1965), chociaż
pierwszym badaczem, który rozpoznał i opisał tę
strukturę pod nazwą „płyty czerwonego spągowca” (niem. Rotliegend Tafel) był RODE (1934).
Masyw Kudowy
Masyw Kudowy jest złożoną strukturą geologiczną i obejmuje skały metamorficzne zaliczane do tzw. kopuły orlicko-śnieżnickiej (por.
ŻELAŹNIEWICZ 2006) i granitoidy intruzji Kudowy-Olešnic. Warto wspomnieć, że już w 1802
roku BUCH obszar dzisiejszych Wzgórz Kudowskich zaznaczył na swojej mapie geognostycznej
jako północne zakończenie Gór Bystrzyckich
(niem. Habelswerder Gebirge). Obszar PNGS
obejmuje większą część masywu Kudowy, w
tym Wzgórza Kudowskie i Darnkowskie.
Masyw Kudowy tworzy blok tektoniczny o
wyraźnych granicach tektonicznych. Jego północną granicę wyznacza przesuwczo-zrzutowa
strefa uskokowa Žďarky-Jakubowice (por. WOJEWODA 2007b). Granicę wschodnią wyznacza
strefa uskoków zrzutowych Darnkowa (rys. 6).
Granicę południowo-zachodnią masywu Kudowy wyznacza uskok brzeżny Kudowy oraz uskok
ramowy rowu Lewina. O ile przemieszczenie
poziome wzdłuż strefy uskokowej Žďarky-Jakubowice jest trudne do oszacowania, o tyle zrzuty
pionowe na w/w uskokach tylko w odniesieniu
do utworów kredy wynoszą conajmniej 700 m.
Niecka Batorowa
Niecka Batorowa stanowi największy procentowo (ponad 80%) obszar PNGS. Nieckę
budują utwory kredowe, które tworzą synklinalną strukturą niższego rzędu na obszarze synklinorium śródsudeckiego (Rys. 6, por. Rys. 1)
(FLEGEL i in. 1904). W podłożu niecki występują
osady karbonu, permu oraz skały metamorficzne
i granitoidy, takie same, jak w masywie Kudowy. Utwory kredy tworzą tutaj pełną sekwencję
od górnego cenomanu (Actinocamax plenus) po
koniak (Inoceramus schloenbachii) i osiągają
miąższość powyżej 400 m. Granice niecki są
tektoniczne (por. WOJEWODA & BURLIGA 1996).
Piaskowce ciosowe
Trzy litosomy piaskowcowe, znane pod nazwą piaskowców ciosowych, tworzą charakterystyczny dla obszaru niecki Batorowa układ
warstwowy. W odniesieniu do piaskowców wy27
PRZYRODA NIEOŻYWIONA
stępujących na obszarze niecki, po raz pierwszy
nazwy „ciosowy” użył RAUMER w pracy z 1819
r. Nazwa ta wynika z regularnego, w przybliżeniu ortogonalnego systemu spękań, tzw. ciosu.
Najniżej w profilu występuje tzw. dolny piaskowiec ciosowy (dpc), którego typowy dla
obszaru niecki Batorowa i najpełniejszy profil
można obserwować w okolicach Chocieszowa
(piaskowiec z Chocieszowa). Piaskowiec ten
był opisany przez FLEGELA (1904a, b, c, d, 1905)
pod nazwą „piaskowca z Wambierzyc”, nazwa
ta jednak nie przyjęła się. Z uwagi na znaczą
zawartość glaukonitu, dpc często jest nazywany piaskowcem glaukonitowym. Miąższość dpc
waha się od kilku do kilkunastu metrów, jednak zasięg tego piaskowca jest ponadregionalny
(DON & WOJEWODA 2004a, b, 2005). Jest to typowy osad transgresyjno-regresywny reprezentujący szeroki zakres środowisk od przybrzeża
do górnego odbrzeża (ROTNICKA 2007).
W środku profilu występuje tzw. środkowy
piaskowiec ciosowy (spc), którego typowy dla
obszaru niecki Batorowa i najpełniejszy profil
występuje w obrębie morfologicznego progu
Radkowa (piaskowiec Progu Radkowa). Nazwę
tę wprowadził FLEGEL (1904a, b, c, d) i jest ona
do dzisiaj stosowana. Piaskowiec Progu Radkowa to w przewadze średnio-, gruboziarnisty subarenit kwarcowo-skaleniowy, zlepieńcowaty w
stropie. Charakterystyczną cechą jest obecność
w szkielecie ziarnowym zwietrzałych skaleni
lub pseudomorfoz kaolinitowych po skaleniach.
Miąższość spc jest największa na północy, w
rejonie Progu Radkowa (ok. 80 m) i stopniowo maleje ku południowi, gdzie spc występuje
jako cienka i rozdzielona innymi osadami ławica (okolice Złotna). Środkowy piaskowiec ciosowy całkowicie zanika w okolicach Szczytnej
i Dusznik. Jest o typowy klinform związany z
progradacją zespołu środowisk przybrzeżnych
i zasypywaniem zbiornika (WOJEWODA 1986,
1997; ROTNICKA 2000, 2007).
Charakterystyczną cechą piaskowca Progu
Radkowa jest trójdzielność jego profilu, która
powstała w warunkach synsedymentacyjnej aktywności tektonicznej dna basenu i formowania
się skarp tektonicznych. Ich zasypywanie i progradacja przy wzdłużbrzegowym transporcie
osadów w kierunku zachodnim prowadziły do
28
tworzenia się gigantycznych form dna – tarasów akumulacyjnych (JERZYKIEWICZ & WOJEWODA 1986, WOJEWODA 1986). Dolna część profilu
zbudowana jest ze zbioturbowanych i zawierających glaukonit piaskowców wapnistych i
odpowiada środowisku podskarpowemu. Środkowa część profilu to wielozestawy zbudowane w przewadze z piaskowca warstwowanego
przekątnie tabularnie w gigantycznej skali i
piaskowców bestrukturowych – odpowiednio
z osadów skarpowych i redeponowanych. Górna część profilu to osady nadskarpowe, w tym
charakterystyczny zespół facjalny przybrzeża
– piaskowce warstwowane przekątnie w dużej
skali oraz piaskowce zlepieńcowate, odpowiednio osady rewy i bruki sztormowe (tempestyt)
(WOJEWODA 1986, 1997). Obecność bruków
sztormowych i rew świadczy o względnie stromym nachyleniu brzegów i wąskiej strefie brzegowej w trakcie sedymentacji tych osadów.
Profil kredy niecki Batorowa kończy tzw.
górny piaskowiec ciosowy (gpc). Piaskowiec
ten to niemal czysty arenit kwarcowy, który
tworzy najważniejsze masywy Gór Stołowych:
Szczelińca, Skalniaka, Białych Ścian i Batorowa (piaskowiec Szczelińca-Skalniaka). Nazwa
ta pojawiła się u FLEGELA (1904a, b, c, d) i jest
do dzisiaj stosowana (JERZYKIEWICZ 1966, 1968,
WOJEWODA 1997, ROTNICKA 2007).
Podobnie jak spc, piaskowiec SkalnikaSzczelińca jest trójdzielny. Również i w tym
przypadku związane to jest z synsedymentacyjną aktywnością tektoniczną dna basenu. Istotne różnice polegają na tym, że strefa aktywna
tektonicznie była znacznie bardziej przesunięta ku południowi (strefa uskoków Czerwonej
Wody – CZW), a transport wzdłużbrzegowy
obywał się ku wschodowi (JERZYKIEWICZ 1966,
1968, JERZYKIEWICZ & WOJEWODA 1986, WOJEWODA 1997). Ponadto, inaczej wykształcona jest
górna część profilu, która w gpc składa się z
wielozestawów warstwowanych w dużej skali
(facja fal piaskowych), z licznymi wskaźnikami
dwukierunkowego paleoprzepływu. Przy zupełnym braku osadów sztormowych świadczy to o
łagodnie nachylonych zboczach brzegu basenu,
wręcz o obecności w tym czasie rozległych i
płaskich obszarów przybrzeża.
Charakterystyczne dla spc, zwłaszcza dla pół-
BUDOWA GEOLOGICZNA OBSZARU PNGS • JURAND WOJEWODA
nocnych zboczy masywów Gór Stołowych, jest
występowanie niemal idealnie kulistych form
wietrzeniowych. Już w roku 1961 DUMANOWSKI
sugerował, że formy te są wypłukanymi strefami
skalnymi, które w czasie diagenezy były przesycone gazem. Odkryte znacznie później kanały ucieczkowe gazu ściśle związane z takimi
formami potwierdzają jego hipotezę (WOJEWODA
1987, 1997, CACOŃ i in. 2002). Procesy odgazowania osadu miały charakter eksplozywny i
najprawdopodobniej były spowodowane wstrząsami sejsmicznymi. Przemawiają za tym licznie
występujące w gpc inne struktury deformacyjne
(sejsmity), które powstały w niezdiagenezowanym jeszcze osadzie, zwłaszcza strefy ścinania i
upłynniania osadu (WOJEWODA 1987, 1997).
Mułowce i iłowce
W północnej części Gór Stołowych, na obszarze między obniżeniem Czerwonej Wody a
Progiem Radkowa, litosomy piaskowcowe są
rozdzielone utworami drobnoziarnistymi, w
przewadze iłowcami i mułowcami wapnistymi.
Utwory te, potocznie nazywane „marglami”,
są bardzo zróżnicowane pod względem składu
oraz struktur sedymentacyjnych. W części południowej Gór Stołowych utwory drobnoziarniste
tworzą ciągły profil osadów od skał krzemionkowych, bogatych w igły gąbek (ZIÓŁKOWSKA
i in. 1992, ZIÓŁKOWSKA & ZIMMERLE 1996) w
spągu (ogniwo spongiolitu Mnicha, poziom
Inoceramus labiatus) poprzez mułowce krzemionkowe i wapniste (ogniwo mułowców ze
Szczytnej) po mułowce wapniste formacji Karłowa (poziom Inoceramus lamarcki). Utwory te
RAUMER (1819) ogólnie określił nazwą plener
(niem. Pläner), a FLEGEL (1904a, b, c, d), w odniesieniu do północnej części niecki Batorowa,
podzielił je na plener dolny i górny (odpowiednio poniżej i powyżej ogniwa piaskowców Progu Radkowa).
ROTNICKA (2000, 2001, 2005 i 2007) wykazała, że na podstawie reliktów pierwotnych struktur sedymentacyjnych i zespołów skamieniałości
śladowych z grupy Zoophycos i Cruziana (tzw.
ichnofacji) można powyższe utwory zaklasyfikować odpowiednio jako osady szelfu poniżej
podstawy falowania i odbrzeża dolnego (ROTNI-
2007). Co więcej, określiła stopień kompakcji tych utworów na ok. 43,6-51,6% co pozwala
oszacować miąższość pierwotnego nadkładu na
co najmniej 1 000 m, czyli ok. 900 m powyżej
dzisiejszego stropu osadów kredowych na obszarze niecki Batorowa (!).
Płyta kredowa obszaru niecki Batorowa nie
jest silnie zdeformowana. Do najważniejszych
stref deformacji należy strefa uskokowa Czerwonej Wody i związane z nią Obniżenie Czerwonej Wody (Rys. 6). Struktura ta, o charakterze wąskiego rowu tektonicznego, sprawia, że
wzdłuż regionalnego wododziału uformowała
się dolina potoku. O neotektonicznej aktywności tej strefy świadczą liczne miejsca o podwyższonej akomodacji, gdzie od plejstocenu
odbywa się sedymentacja fitogeniczna (Wielkie
Torfowisko Batorowskie) (MAREK 1998), a ciągle powstające zniszczenia nawierzchni dróg w
jej sąsiedztwie przemawiają wręcz za jej dzisiejszą aktywnością (WOJEWODA 2007a). Analiza geometrii zniszczeń sugeruje przeważający
prawoskrętny kierunek przemieszczeń na uskokach Czerwonej Wody. Jest to zapewne objaw
reaktywacji starszego uskoku o tym kierunku,
o czym świadczą opisane wcześniej zaburzenia sejsmotektoniczne w piaskowcu SkalnikaSzczelińca.
CKA
ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ
PNGS
Najstarszym etapem ewolucji budowy geologicznej było formowanie się podłoża krystalicznego. Skały wyjściowe, najprawdopodobniej
seria osadowo-wulkaniczna (seria strońska),
powstały w starszym paleozoiku w okresie od
kambru po późny ordowik (przed ok. 445 Ma).
Proces formowania podłoża zakończyła intruzja magmy granitowej w wizenie (~331 Ma). W
kolejnym okresie obszar intruzji został wypiętrzony, a osłona skał metamorficznych podlegała wietrzeniu i denudacji (faza sudecka). Proces
ten trwał do westfalu C, sięgnął aż do poziomu
intruzji granitowej Kudowy i pozostawił po sobie osady formacji żaclerskiej (315-312 Ma) na
obszarze synklinorium śródsudeckiego oraz rezydualne pokrywy zwietrzelinowe na granitach.
Na obszarze synklinorium sedymentacja trwała
29
PRZYRODA NIEOŻYWIONA
aż po stefan B (~304 Ma). Kolejny etap to deformacja uskokowa w warunkach regionalnej
ekstensji, powstanie m.in. rowu tektonicznego
Lewina i wypełnienie go osadami pod koniec
wczesnego permu (~270 Ma, faza saalska). Sedymentacja czerwonego spągowca to okres peneplenizacji obszaru śródsudeckiego, który trwał
zapewne aż po schyłek wczesnego triasu (~250
Ma). Okres od środkowego triasu po dolną kredę
nie jest udokumentowany osadami na obszarze
synklinorium śródsudeckiego. Jednakże transgresja morska w późnej kredzie objęła między
innymi zdiagenezowane wychodnie pstrego piaskowca, co oznacza, że na części tego obszaru
sedymentacja musiała trwać znacznie dłużej niż
do wczesnego triasu. Po tym okresie uformowała
się struktura synklinorium śródsudeckiego (faza
starokimeryjska?). Wychodnie skał paleozoicznych i triasu zostały poddane denudacji, aż do
kolejnego stanu peneplenizacji. Na takim właśnie obszarze, częściowo pozbawionym zwietrzelin, o niewielkich deniwelacjach, rozpoczęła
się transgresja w górnym cenomanie (~98 Ma).
Transgresja była stosunkowo szybka i objęła
niemal cały obszar dzisiejszych Sudetów, poza
elewacjami morfologicznymi w rejonie dzisiejszych Gór Orlickich, Sowich i Karkonoszy. Te
obszary zostały zalane dopiero w turonie, kiedy transgredujące morze osiągnęło największą
głębokość. Od tego momentu rozpoczęła się
sukcesywna regresja morza i zasypywanie basenu morskiego w warunkach ciągłej aktywności sejsmotektonicznej (faza subhercyńska). Nie
wiadomo, kiedy zakończyła się sedymentacja
morska na obszarze śródsudeckim, ale sądząc ze
stopnia kompakcji i diagenezy utworów kredy
na pewno było to nie wcześniej niż w santonie
(~86 Ma). Kolejnym etapem było tektoniczne,
ekstensyjne rozbicie kredowej pokrywy osadowej i tektonika blokowa, która doprowadziła do
powstania struktur tektonicznych niższego rzędu
na obszarze synklinorium śródsudeckiego (m.in.
niecki Batorowa, kopuły Ždárky-Pstrążna) oraz
do powstania zapadliska i masywu Kudowy
(faza styryjska?). Etap ten, zapoczątkowany najprawdopodobniej już w neogenie (~21 Ma ?),
trwa nieprzerwanie do dnia dzisiejszego, czego
efektem jest między innymi neotektoniczna aktywność w strefie uskoków Czerwonej Wody.
30
PIŚMIENNICTWO
ALEKSANDROWSKI P., ŚLIWIŃSKI W., WOJEWOJ. 1986. Frontally and surficially fluidized
slump to debris flow sheets in an alluvial sequence, Lower Permian, Intrasudetic Basin. 7th
IAS Regional Meeting, Excursion Guidebook,
Excursion A-1: 9-29.
AUGUST C., WOJEWODA J. 2005. Late Carboniferous weathering and regolith at the Kudowa
Trough, West Sudetes: palaeogeographic, palaeoclimatic and structural implications. Geol.
Sud. 36: 53–66.
BACHLIŃSKI R. 2002. Studium petrologiczno-geochemiczno-geochronologiczne
skał
krystalicznych z okolic Kudowy Zdrój. Praca
doktorska. Archiwum Biblioteki ING PAN w
Warszawie.
BERG G. 1925. Die Gliederung des Oberkarbons und Rotliegenden im NiederschlesischBöhmischen Becken. Jahrb. Königl. Preuß.
Geol. Land. 46: 68-84.
BEYRICH E. 1849a. Nachricht von dem Erscheinen einer geologischen Karte Schlesien.
Zeitschr. Dtsch. Geol. Ges. 1: 41-43.
BEYRICH E. 1849 b. Das Quadersandsteingebirge in Schlesien. Zeitschr. Dtsch. Geol. Ges. 1: 390393.
BEYRICH E. 1854. Über die Lagerung der Kreideformation im Schlesien. Abh. Preuß. Akad.
Wiss. 26: 57-80.
BEYRICH E., ROSE G., ROTH J., RUNGE W. 1867.
Geologische Karte von dem Niederschlesischen
Gebirge und den angrenzenden Gegenden, 1 :
100 000. Verlag der S. Schropp’schen Landkarten-Handlung, Berlin.
BORUCKI J. 1966. Wstępne wyniki
datowań bezwzględnych (K-Ar) granitoidów
dolnośląskich. Geol. Quaterly 10: 1-19.
BOSSOWSKI A., IHNATOWICZ A. 1994a. Palaeogeography of the Upper Carboniferous coalbearing deposits in the NE part of the Intra-Sudetic Depression. Geol. Quaterly 38: 231-248.
BOSSOWSKI A., IHNATOWICZ A. 1994b. Palaeogeography of the uppermost Carboniferous and
lowermost Permian deposits in the NE part of
the Intra-Sudetic Depression. Geol. Quaterly 38:
709-726.
BUCH L. VON 1802. Geognostische BeobachDA
BUDOWA GEOLOGICZNA OBSZARU PNGS • JURAND WOJEWODA
tungen auf Reisen durch Deutschland und Italien. 1. Ertwurf einer geognostischen Beschreibung von Schlesien, Mineralogische Karte von
Schlesien (1796), 1 : 500 000. Haude und Spener, Berlin.
CACOŃ S., MIERZEJEWSKI M., WOJEWODA J.
2002. Lite podłoże skalne i jego przemieszczenia w parkach narodowych i rezerwatach Sudetów. Kosmos 51: 399-406.
DATHE E., PETRASCHECK W. 1913. Geologische Übersichtkarte des Niederschlesich-Böhmischen Beckens, 1 : 100 000. Königl. Preuß.
Geol. Land., Berlin.
DOMEČKA K., OPLETAL M. 1974. Granitoidy
západni části orlicko-kladské klenby. Acta Universitatis Carolinae – Geologica 1: 75-109.
DON J., WOJEWODA J. 2004a. Tektonika rowu
górnej Nysy Kłodzkiej: sporne problemy.
Przegl. Geol. 52: 883-886.
DON J., WOJEWODA J. 2004b. Tectonics of the
Upper Nysa Kłodzka Graben: Contentious Issues. Acta Geodyn. Geomater. 1: 173-178.
DON J., WOJEWODA J. 2005. Tektonika rowu
górnej Nysy Kłodzkiej: sporne problemy - dyskusja. Przegl. Geol. 53: 212-221.
DUMANOWSKI B. 1961. Forms of spherical
cavities in the Stolowe Mountains (Heuscheur
Gebirge). Acta Univ. Wrat., Ser. B, 8: 123-137.
DZIEDZIC K. 1957. Stratygrafia, tektonika i
paleogeografia górnego karbonu i czerwonego spągowca Ziemi Kłodzkiej. Przewodnik do
XXX Zjazdu PTG w Ziemi Kłodzkiej, Duszniki
Zdrój 19-21 maja 1957: 120-133.
FLEGEL K., 1904a. Heuscheuer und Adersbach-Weckelsdorf. Eine Studie über die obere
Kreide im böhmisch-schlesichen Gebirge. JahrB. Schles. Ges. vaterl. Kultur 82: 114-144.
FLEGEL K. 1904b. Heuscheuer und Adersbach-Weckelsdorf. Eine Studie über die obere
Kreide im böhmisch-schlesichen Gebirge. Zur
Geologie des böhmisch-schlesien Grenzgebirges: 123-158.
FLEGEL K. 1904c. Exkursion in das Kreidegebirge der südlichen Grafschaft Glatz. Zeitschr.
Dtsch. geol. Ges. 56: 297-299.
FLEGEL K. 1904d. Exkursion auf die Heuscheuer. Zeitschr. Dtsch. geol. Ges. 56: 303-305.
FLEGEL K. 1905. Aufschlüsse der neuen Bahnlinie Reinerz-Cudowa (Grafschaft Glatz) in der
Kreide-Formation im Rotliegenden und in Urgebirge. Zeitschr. Dtsch. geol. Ges. 57: 74-79.
FLEGEL K., HERBING J., SCHMIDT A. 1904. Geologische Exkursionskarte des Heuscheuer- und
Adersbachgebirges, 1 : 75 000. Dtsch. geol.
Ges. u. Schles. Ges. vaterl. Kultur. Breslau.
GEINITZ H. B. 1843. Die Versteinerungen von
Kieslingswalde und Nachtrag zur Charakteristik des sächsisch-böhmischen Kreidegebirges.
Dresden: 23.
GEINITZ H. B. 1848. Über obern Quader. Neues Jahrbuch für Mineralogie, Geognosie, Geologie und Petrefakten-Kunde. Heidelberg: 778780.
GIERWIELANIEC J. 1965. Budowa geologiczna
okolic Kudowy Zdroju. Biul. PIG 185: 23–108.
GOEPPERT H. R. 1848. Flora des Quader-Sandsteines in Schlesien. Neues Jahrbuch für Mineralogie, Geognosie, Geologie und PetrefaktenKunde. Heidelberg: 269-278.
GÓRECKA-NOWAK A. 2002. Palynological record of palaeoclimatic changes in Late Carboniferous – an example from the Intrasudetic
Basin (SW Poland). Rev. Palaeobot. Palyn. 118:
101–114.
HYNIE O. 1949. Možnosti objevu nových dobyvatelných uhelných sloji w českém křidle
dolnoslezké kamenouhelné panve. Sborník státního geologického ústavu České republiké 16:
265-292.
JERZYKIEWICZ T. 1966. Środowisko sedymentacji
piaskowców Szczelińca. Acta Geol. Pol. XVL: 413444.
JERZYKIEWICZ T. 1968. Sedymentacja górnych
piaskowców ciosowych niecki środsudeckiej
(górna kreda). Geol. Sud. 4: 409-462.
JERZYKIEWICZ T., WOJEWODA J. 1986. The Radków and Szczeliniec sandstones: an example of
giant foresets on a tectonically controlled shelf
of the Bohemian Cretaceous Basin (Central Europe). Shelf Sands and Sandstones. Can. Soc.
Petrol. Geol. 11: 1-15.
KLIMASZEWSKI M. 1948. Krajobraz Sudetów.
Oblicze Ziem Odzyskanych. Dolny Śląsk. Książnica-Atlas, Wrocław-Warszawa 1: 113-164.
KONDRACKI J. 1994. Geografia Polski – mezoregiony fizycznogeograficzne. PWN, Warszawa.
MAREK S. 1998. Rozwój Wielkiego Torfowiska Batorowskiego w świetle badań biostraty31
PRZYRODA NIEOŻYWIONA
graficznych. Szczeliniec 4: 49-88.
MASTALERZ K., KUROWSKI L., WOJEWODA J.
1993. Litostratygrafia i ewolucja basenu śródsudeckiego w karbonie i permie. Baseny Sedymentacyjne: Procesy, Osady, Architektura.
II Krajowe Spotkanie Sedymentologów, Wrocław-Sudety, 4-5 września 1993. Przewodnik:
Wycieczki-Referaty-Postery: 65-85.
MICHAEL R. 1893. Cenoman und Turon in
der Gegend von Cudowa in Schlesien. Zeitschr.
Dtsch. Geol. Ges. 45: 195–244.
MIGOŃ P., LIDMAR-BERGSTRÖM K. 2001. Weathering mantles and their significance for geomorphological evolution of central and northern Europe since the Mesozoic. Earth-Sci. Rev. 56: 285-324.
MIGOŃ P., LIDMAR-BERGSTRÖM K. 2002. Deep
weathering through time in central and northwestern Europe: problems of dating and interpretation of geological record. Catena 49: 25-40.
NEMEC W., PORĘBSKI S., TEISSEYRE A. K. 1982.
Explanatory notes to the lithotectonic molasse
profile of the Intra-Sudetic Basin, Polish part.
Veröffentlichungen des Zentralinstituts für Physik der Erde, Akademie der Wissenschaften der
DDR 66: 267–278.
NĔMEJC R. 1933. Floristicke-stratigrafická studie o pomerech v uhelných revirach u Žacléře,
Svatoňovic a u Ždárků (blíže Hronova). Vestnik
Králove Česke Společnosti Nauk 5: 1–34.
NĔMEJC R. 1953. Úvod do floristické stratigrafie kamenouhelných oblastí ČSR. Nakladstvi
Československe Akademie Ved, Praha.
NĔMEJC R. 1958. Biostratigrafická studie v karbonu českého křídla vnitrosudetské pánve. Rozpravy Československe Akademie Ved, Praha 68, 6.
PETRASCHECK W. 1904. Zur neuesten Literatur über das böhmisch-schlesische Grenzgebiet.
Jahrb. d. k.k. geol. Reichenanstalt (ed. 1905)
54: 511-540.
PETRASCHECK W., 1910. Die kristallinen Schiefer des nördlichen Adlergebirges. Jahrb. d. k. k.
geol. Reichenanstalt 59: 427-523.
PETRASCHECK W. 1922. Zur Entstehungsgeschichte der sudetischen Karbon- und Rotliegendablagerungen. Zeitschr. Dtsch. Geol. Ges. (ed.
1923) 74: 244-262.
PETRASCHECK W. 1933. Der böhmische Anteil
der Mittelsudeten und sein Vorland. Mitt. Geol.
Ges. 26: 9-136.
32
PRZEWŁOCKI K., MAGDA W., THOMAS H. H., FAUL
H. 1962. Age of some granitic rocks in Poland.
Geochim. Cosmochim. Acta 26: 1069–1075.
RAUMER K. 1818. Geognostiche Karte von einem Theile des Schlesischen, Böhmischen und
Lausitzer Gebirgs 1: 178 600. Berlin, 1819.
RAUMER K. 1819. Das Gebirge Niederschlesiens, der Grafschaft Glatz und eines Theils von
Böhmen und der Oberlausitz geognostisch dargestellt. Berlin: 55-71.
RODE K. 1934. Die Tektonik der Scholle von
Kudowa. Geol. Rundschau 25: 81-94.
ROTNICKA J. 2000. Zróżnicowanie facjalne
„margli plenerskich” na obszarze Gór Stołowych (Sudety, kreda górna). Praca doktorska.
Archiwum WNGiG UAM, Poznań.
ROTNICKA J. 2001. Porosity, compaction and
cementation of the Upper Cretaceous ‘Plänermergel’ (Stołowe Mountains, Sudetes). Pol.
Tow. Mineral. Prace Spec. 18: 157-163.
ROTNICKA J. 2005. Ichnofabrics of the Upper
Cretaceous fine-grained rocks from the Stołowe
Mountains (Sudetes, SW Poland). Geol. Quarterly 49: 15-30.
ROTNICKA J. 2007. Cykle transgresywne i regresywne w drobnoziarnistych sukcesjach osadowych na przykładzie górnokredowych margli
plenerskich (Góry Stołowe, Sudety). W: WOJEWODA J. (red.). Review of Permian sedimentary
successions of Boskovice Trough, Nachod Basin
and Trutnov Basin. Sedimentologica 1: 18-30.
ŚLIWIŃSKI W. 1984. Proposed revision of the stratigraphic position of Chełmsko Śląskie Beds (Permian, Intrasudetic Basin). Geol. Sud. 16: 167-174.
TÁSLER R., PROUZA V. & STŘEDA J. 1979.
Stratigrafie a litologie svrhního paleozoika a
jeho podloží. W: TÁSLER i in. (red.). Geologie
české části vnirtosudetské pánve. Ústřední ústav
geologický, Praha: 26–122.
WALCZAK W. 1968. Sudety. PWN, Warszawa.
WOJEWODA J. 1986. Fault scarp induced shelf
sand bodies in Upper Cretaceous of Intrasudetic
Basin. 7th IAS Regional Meeting, Excursion
Guidebook, Excursion A-1: 31-52.
WOJEWODA J. 1987. Sejsmotektoniczne osady
i struktury w kredowych piaskowcach niecki
śródsudeckiej. Przegl. Geol. 408: 169-175.
WOJEWODA J. 1997: Upper Cretaceous littoral-to-shelf succession in the Intrasudetic Basin
BUDOWA GEOLOGICZNA OBSZARU PNGS • JURAND WOJEWODA
and Nysa Trough, Sudety Mts. Obszary Źródłowe: Zapis w Osadach 1: 81-96.
WOJEWODA J. 2007a. The Czerwona Woda
Creek: a tectonically controlled mountain river
basin. 8th Czech-Polish workshop on recent
geodynamics of the Sudeten and adjacent areas.
Kłodzko, Poland, March 29-31.
WOJEWODA J. 2007b. Žďárky-Pstrążna Dome
- dextral strike-slip fault-related structure at the
eastern termination of the Pořiči-Hronov Fault
Zone (Sudetes, Góry Stołowe Mts.). 5th Meeting of the Central European Tectonic Studies
Group, Tepla, April 11-14: 93-95.
WOJEWODA J. 2007c. Perm basenu Nachodu. W: WOJEWODA J. (red.). Review of Permian
sedimentary successions of Boskovice Trough,
Nachod Basin and Trutnov Basin. Sedimentologica 1: 85-99.
WOJEWODA J., BURLIGA S. 1996. Wiek i struktura południowego obrzeżenia obszaru Gór Stołowych. Mat. Symp. Nauk. „Środowisko Przyrodnicze Parku Narodowego Gór Stołowych”,
Szczeliniec: 12-19.
ZIÓŁKOWSKA M., WOJEWODA J., ZIMMERLE W.
1992. The boreal „Flammenmergel” lithofacies
in the Lower Saxony Basin (Germany) as compared with corresponding rocks in the Intrasudetic Basin (Poland). 4th Int. Cretaceous Symposium, Hamburg: 1-3.
ZIÓŁKOWSKA M., ZIMMERLE W. 1996. The boreal Flammenmergel-lithofacies in the Lower
Saxony Basin (Germany) as compared with corresponding rocks in the Intrasudetic Basin (Poland). Mitt. Geol-Paläont. Inst. Univ. Hamburg
105-123.
ZOBEL J., CARNALL R. 1831. Geognostische
Beschreibung von einem Theile des NiederSchlesischen, Glätzischen und Böhmischen
Gebirges. Archiv für Mineralogie, Geognosie,
Bergbau und Hüttenkunde 3: 3-95, 277-361.
ŻELAŹNIEWICZ A. 1977a. Rozwój spękań w
skałach metamorficznych Gór Orlickich. Rocznik PTG 47: 163–191.
ŻELAŹNIEWICZ A. 1977b. Granitoidy masywu
Kudowy-Olešnic. Geol. Sud. 12: 137–162.
ŻELAŹNIEWICZ A. 2006. Dzieje Ziemi. Przeszłość geologiczna. W: FABISZEWSKI J. (red.).
Przyroda Dolnego Śląska. Oddział Wrocławski
PAN, Wrocław: 61–134.
SUMMARY
Geological structure
The area of the Stołowe Mts National Park
(PNGS) in the middle Sudetes has attracted
Preuss, Austrian, Czech and Polish geologists
since the bning of the 19th century. The PNGS
area is situated at the border of three prominent regional geological units – the Intra-Sudetic Synclinorium (ISS), the Kudowa Massif
and the so called Kudowa Trough – as well as
at the termination of one of the major dislocation zones in the Sudetes – the Pořiči-Hronov
Fault Zone (PH). The Czerwona Woda (CZW)
faults constitute its eastern extension that rips
endwise the main massif into two parts – northern one, ended by Radków Bluff and southern
one, where the granitoids and metamorphic
rocks of the basement crop out. Four groups
of rocks occur in the PNGS area: metamorphic rocks of the so called Orlica Massif, intrusive granitoid and gabroid rocks, sedimentary
rocks encountered in the sedimentary succession of the ISS (the Upper Carboniferous to
Lower Permian) and peripheral sediments of
the so called Bohemian Basin (the Upper Cretaceous). First of the groups is constituted by
mica schists and phyllites. They are supposably
of the Cambrian/Lower Ordovician age, as radiometric Rb/Sr method points to 494±19 Ma
(phyllites) and 588±25 Ma. The granites occur
as intrusive bodies of varying dimension within
the metamorphic rocks and they are jointly referred as the Kudowa-Olešnice Granitoid Massif. Various generations of feldspar and biotite
in the granitoids, indirectly implicate 2 stages
of development of the intrusive bodies – magmatic and post-magmatic. It is confirmed by
two groups of radiometric ages of these rocks
– 40-380 Ma and 320-341. The Carboniferous
sequence starts with residual chemical soils of
saprolite type covering crystalline rocks, which
have probably formed in the Westphalian B and
C (about 313-311 Ma). The sediments which occur lowermost in the sequence, are represented
by the Dolsko-Žďarky Beds, encountered to the
Westphalian C (about 311-309 Ma). They are
overlain by a series of poorly sorted sediments,
33
PRZYRODA NIEOŻYWIONA
dominantly conglomeratic, which represent
the Westphalian D to the Stephanian A (about
307-298 Ma). This series begins with quartz
conglomerate at the bottom (so called Hronov
Conglomerate), which together with the above
lying conglomeratic sandstones and mudstones
(Svatoňovice Member) form the lower part
of the Glinik (Odolov) Formation. The Cretaceous sequence of the PNGS area begins with
poorly sorted, locally conglomeratic sandstone,
regarded as the Upper Cenomanian (Actinocamax plenus zone). The sandstone is locally
intensely calcareous and contain abundant bivalve shells (coquinoid conglomeratic sandstones). Since the time of their discovery and
assessment of their over-regional extent they
are referred as the (Lower) Joint Sandstones,
due to distinct, orthogonal system of jointing
(German: Quadersandstein). Locally, at the
contact with crystalline rocks, medium- to finegrained sandstones and calcareous mudstones
of the Batorów Formation occur, encountered
to the Lower and Middle Turonian (Radków
Bluff Sandstone) (I. labiatus, I. lamarcki). The
uppermost part of the Cretaceous sequence
consists of quartz arenite and calcareous mudstone of the Karłów Formation, encountered to
the Upper Turonian and Coniacian (Szczeliniec-Skalniak Sandstone) (I. koeneni)
Rys. 1. Lokalizacja PNGS na tle regionalnych jednostek geologicznych: 1 – skały metamorficzne, 2 – granitoidy, 3 – perm,
4 – kreda, 5 – obszar PNGS, PH – strefa uskokowa Pořiči-Hronov, ŽJ - strefa uskokowa Žďarky-Jakubowice, BK
- uskok brzeżny Kudowy, DG - uskok Duszniki-Gorzanów, D – strefa uskokowa Dańczowa, ŚC – uskok Ścinawki,
CH – uskok Chocieszowa
34
BUDOWA GEOLOGICZNA OBSZARU PNGS • JURAND WOJEWODA
Rys. 2. Schemat litostratygraficzny obszaru PNGS: d – dyskordancja, w – wietrzenie
35
PRZYRODA NIEOŻYWIONA
Rys. 3. Podziały litostratygraficzne karbonu i dolnego permu na obszarze synklinorium śródsudeckiego, ujęcie historyczne
Rys. 4. Aktualne schematy litostratygraficzne karbonu i dolnego permu na obszarze synklinorium śródsudeckiego
36
BUDOWA GEOLOGICZNA OBSZARU PNGS • JURAND WOJEWODA
Rys. 5. Aktualne schematy litostratygraficzne kredy na obszarze PNGS
Rys. 6. Schematyczna mapa budowy geologicznej obszaru PNGS (A) i przekroje geologiczne (B) (czterokrotne przewyższenie); 1 – skały metamorficzne serii strońskiej, 2 – granitoidy intruzji Kudowy, 3 – warstwy dolsko-žďareckie
(westfal C), 4 - warstwy svatoňovickie (stefan A), 5 – perm (sakson), 6 – cenoman, 7 – turon, 8 – koniak, 9 – uskoki
pewne, 10 – uskoki przypuszczalne, 11 – linie przekrojów A-B i CD, 12 – granice PNGS, dpc – dolny piaskowiec
ciosowy (piaskowiec z Chocieszowa), spc – środkowy piaskowiec ciosowy (piaskowiec Progu Radkowa), gpc
– górny piaskowiec ciosowy (piaskowiec Skalnika-Szczelińca)
BRAKUJE OPISU DO RYS 7
37