Sztuka w służbie polityki królewskiej: Portret zbiorowy o wymowie

1
Maciej Dariusz Kossowski
Sztuka w służbie polityki królewskiej:
Portret zbiorowy o wymowie symbolicznej w Polsce II połowy XVII wieku
na tle przedstawień wieloosobowych w malarstwie europejskim
streszczenie rozprawy doktorskiej napisanej pod kierunkiem
prof. zw. Juliusza A. Chrościckiego
Tematem tezy jest portret zbiorowy w służbie polityki królewskiej w Polsce w drugiej
połowie XVII w. na tle przedstawień wieloosobowych w malarstwie europejskim. Omówiona
problematyka portretu grupowego przedstawiona została przez pryzmat jego związków z
polityką.
Celem badań było poddanie rewizji dotychczasowego stanu wiedzy, utrwalonego w
literaturze przedmiotu i reinterpretacja wymowy alegoryczno-symbolicznej portretów
zbiorowych powstałych w kręgu dworu królewskiego.
Założenia prowadzonych badań zostały zogniskowane na rozpoznaniu pierwotnego sensu
działa sztuki powstałego w określonych okolicznościach historycznych, zawierającego
zakodowany przekaz wyrażony w języku wizualnym oraz na rekonstrukcji szerszego kontekstu
jego powstania.
Istota podjętej pracy polegała na wykazaniu, że przeważające treści zawarte w tych dziełach
zostały zastosowane z przyczyn natury politycznej i miały służyć aktualnemu wsparciu działań
dyplomatycznych.
Rozprawa doktorska obejmuje dwa tomy. Układ I tomu składa się ze wstępu o charakterze
tematycznym w odniesieniu terytorialnym, trzech części o konstrukcji chronologicznoproblemowej oraz zakończenia, w którym przedstawione zostały założenia pracy wraz z
podsumowaniem uzyskanych wyników. Tom ten zamyka zestawienie wykorzystanych źródeł i
bibliografii.
Zaprezentowanemu we wstępie przeglądowi zachodnioeuropejskiej tradycji portretu
zbiorowego nadane zostały rozszerzone ramy chronologiczne, aby nie pominąć w nim tak
ważnego utworu, jakim są Ambasadorowie Holbeina II. Wstęp pracy nie zawęża się wyłącznie
do dzieł o wymowie politycznej, lecz uwzględnia szereg obrazów bogatych w inne treści. W
przeważającej mierze omówione zostały portrety zbiorowe z XVI i XVII stulecia. Przedstawiono
też wybrane prace z XV, a nawet ze schyłku XIV w., te, które rozpoczynają nową erę malarstwa
portretowego. Nacisk położono na spostrzeżenia własne, rozwijające i uzupełniające literaturę
przedmiotu. We wstępie omówiono także, w podobny sposób, tradycję portretu zbiorowego w
Polsce sprzed połowy XVII stulecia.
Zasadnicze trzy części dysertacji zawierają opracowanie stalugowego malarstwa
portretowego powstałego w kręgu dworu polskiego, na które składają się portrety
wielopostaciowe i podwójne. Ramy czasowe tych części pracy obejmują okres II połowy XVII
stulecia. Cezurę początkową wyznacza rok 1655, a końcową 1697.
Pierwsza część pracy poświęcona została w całości Portretowi z posłem Chanatu
Krymskiego na dworze Jana Kazimierza pędzla Daniela Schultza II, eksponowanemu w
Ermitażu. Uzupełniają ją aneksy korespondencji dyplomatycznej z epoki, naświetlające
uwarunkowania polityczne, w których powstał ten wyjątkowy w kompozycji i treści obraz.
Kontekst czasowy przedstawionej korespondencji potraktowany został szeroko. Nie został
ograniczony do zaproponowanego roku powstania dzieła, lecz o kilka lat poszerza granice w obu
kierunkach – przed i po wskazanej dacie.
Część druga dysertacji dotyczy Portretu zbiorowego rodziny Sobieskich z Muzeum Pałacu
Króla Jana III w Wilanowie. Bogate i złożone treści zawarte w tym dziele oraz jego
rozbudowana kompozycja, a zwłaszcza uznanie, że został wykonany z inspiracji polskiego
monarchy, uzasadniały wyodrębnienie go w osobnej części. Uzupełnieniem jej jest list
2
dyplomatyczny zamieszczony w aneksie, który naświetla sytuację na dworze królewskim po
śmierci Jana III, widzianą z perspektywy obserwatorów zewnętrznych.
Część trzecia zawiera opracowanie portretów powstałych z inspiracji Marii Kazimiery.
Znalazły się tu zarówno portrety zbiorowe z większą ilością osób, jak Portret Marii Kazimiery z
dziećmi w obu wersjach (wilanowskiej i schleissheimskiej), Portret rodziny Sobieskich przy
konterfekcie Jana III, także w dwóch wersjach (wawelskiej i monachijskiej), portret potrójny –
Portret trzech synów Jana III z Muzeum-Fundacji XX. Czartoryskich, jak też portrety podwójne
– miniatura pary królewskiej z Muzeum Narodowego w Warszawie, Portret Marii Kazimiery z
synem Jakubem z Muzeum w Nieborowie oraz Portret króla z synem Jakubem i Portret królowej
z córką Teresą Kunegundą, oba z Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie.
W formie suplementu dołączony został portret zbiorowy Jan III przekazujący prawo do
tronu synowi Jakubowi z Muzeum Zamku w Łęczycy.
Wykorzystane źródła archiwalne pochodziły z Archiwum Głównego Akt Dawnych w
Warszawie, z działów: XXI Archiwum Gospodarczego Wilanowskiego, działu tatarskiego
Archiwum Koronnego Warszawskiego, działu II Archiwum Skarbu Koronnego, działów II, III i
X Archiwum Warszawskiego Radziwiłłów z Nieświeża, działu III Archiwum Radziwiłłów z
Nieborowa, a także z Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie i Biblioteki Kórnickiej
PAN. Spośród źródeł drukowanych dzieł autorów starożytnych uwzględniono prace: Appiana z
Alexandrii, Arystotelesa, Cicerona, Kurtiusa Rufusa, Kasjusza Diona, Euzebiusza, Herodiana,
Herodota, Hezjoda, Homera, Horacego, Jordanesa, Ksenofonta, Liwiusza, Lukiana, Ammiana
Marcelina, Owidiusza, Pauzaniasza, Platona, Pliniusza mł., Plutarcha, Prudencjusza,
Swetoniusza, Tacyta i Wergiliusza. Z autorów nowożytnych wykorzystane zostały dzieła
emblematyków i teoretyków sztuki, m.in.: Alciatusa, Catsa, Van Mandera, Picinellego, Ripy,
Sandrarta, Valeriano, Vasariego, Van Veena, Visschera. Wśród historyków, jurystów i poetów
rodzimych nie zabrakło cytatów z: Bielskiego, Chwałkowskiego, Gwagnina, Kochanowskiego,
Kochowskiego, Kromera, Lubomirskiego, Łochowskiego, Potockiego, Reja, Starowolskiego,
Stryjkowskiego, Szymonowica i Twardowskiego. Przywołane zostały cytaty z dzieł
Makiawellego oraz odpowiednich tomów Theatrum Europaeum a także źródłowe edycje w
opracowaniu współczesnym, m.in. pamiętniki Duponta, Sarneckiego, Albrychta Radziwiłła,
Mehmeda Hadży Senai z Krymu i Księga podróży Ewliji Czelebiego. W trakcie badań
wykorzystano liczne publikacje monograficzne, opracowania, rozprawy i artykuły naukowe z
wielu dziedzin nauki.
Tom II zawiera zestawienie ilustracji dzieł omówionych w tomie I niniejszej pracy wraz ze
spisem uwzględniającym dane metrykalno-muzealne tych obiektów.
Podjęte studia nad tematem badań doprowadziły do rozpoznania, uzupełnienia i
reinterpretacji wymowy alegoryczno-symbolicznej portretów zbiorowych powstałych w kręgu
dworu polskiego w II połowie XVII w. Uzyskane wnioski z analizowanych motywów
poszczególnych obrazów umożliwiły poznanie intencji i powodów, które uwarunkowały budowę
kompozycji i sposób przedstawienia sportretowanych, w tym formę pozy i znaczenie gestów
oraz zastosowanych atrybutów.
Cel badań przyczynił się do określenia miejsca, jakie omówione portrety zajmują w historii
sztuki polskiej i europejskiej. Ich pozycja okazała się nadzwyczajna. Obrazy o alegorycznosymbolicznej wymowie politycznej wykraczają poza wymiar utworu artystycznego uzyskując
rangę źródła historycznego.
Warszawa, 15.05.2015.