Pobierz artykuł - Studia o Książce i Informacji (dawniej

Acta Universitatis Wratislaviensis No 3024
Bibliotekoznawstwo XXVII
Wrocław 2008
MONIKA BARGIEL
Kilka uwag i sprostowań na temat życia
Stanisława Ostoi-Chrostowskiego
(1900–1947)
Rozważania mające na celu ukazanie dokonań znanego artysty niejednokrotnie są ciekawsze wówczas, gdy uzupełni się je informacjami o kolejach jego życia.
Ustalenie podstawowych faktów, zwłaszcza w przypadku osoby żyjącej stosunkowo niedawno, o której wiele przy różnych okazjach pisano, nie wydaje się zadaniem zbyt trudnym. Zdarza się jednak, że sytuacja polityczna, w której przyszło
artyście żyć, zmusza go do podejmowania działań prowadzących w konsekwencji
do przekłamań w jego oficjalnej biografii. Można o nie podejrzewać choćby wówczas, gdy różne źródła podają rozmaite, a często sprzeczne ze sobą informacje.
Tak jest w przypadku zasłużonego dla polskiej grafiki, w tym również grafiki
książkowej, wybitnego warszawskiego drzeworytnika pierwszej połowy XX wieku, Stanisława Ostoi-Chrostowskiego. Zapewne właśnie w związku z konspiracyjną działalnością artysty w jego po wojnie pisanej biografii pojawiły się liczne, często powielane przekłamania1. Początek wielu z nich dał oficjalny życiorys artysty,
opublikowany w katalogu pośmiertnej wystawy jego prac w kwietniu 1948 r.2 Ze
względów politycznych przez lata pozostawały one jednak niewyjaśnione. Sprawę
tę poruszył J.M. Szymański w artykule, zamieszczonym w stałej rubryce „Ekslibris” miesięcznika „Wydawca” z 1995 r.3 Szymański kieruje też czytelnika do
pierwszego tomu Słownika biograficznego konspiracji warszawskiej 1939–1944,
którego autor, historyk Andrzej Krzysztof Kunert, uchyla rąbka tajemnicy życia
tej ciekawej z wielu względów postaci4.
1
Kieruję tu słowa podziękowania dla pracownicy Gabinetu Grafiki Zakładu Narodowego
im. Ossolińskich, P. Beaty Długajczyk, która zwróciła moją uwagę na artykuł poruszającego tę sprawę J.M. Szymańskiego.
2 Stanisław Ostoja-Chrostowski: katalog wydany z okazji wystawy pośmiertnej, Warszawa 1948.
3 J.M. Szymański, Ekslibris ze zbiorów J.M. Szymańskiego, „Wydawca” 1995, nr 4, s. 29.
4 A.K. Kunert, Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939–1944, t. 1, Warszawa 1987.
Bibliotekoznawstwo 27, 2008
© for this edition by CNS
98
Monika Bargiel
Kunert podaje, że Stanisław Kostka Michał Ostoja-Chrostowski urodził się
14 grudnia 1900 r. w Warszawie jako syn Józefa Piusa i Wandy Magdaleny Jakackiej5. Można przyjąć, że jest to data prawdziwa, gdyż historycy, badający różne
formy działalności konspiracyjnej, nieobciążonej już dziś politycznie, starali się
wykorzystać wszystkie poddane naukowej krytyce dokumenty. Okazuje się, że
różne źródła podają różne wersje daty urodzenia artysty. Dla przykładu: wspomniany wcześniej katalog informuje o 14 grudnia 1897 r.6, taką samą datę podaje
Słownik artystów polskich…7, natomiast Słownik pracowników książki polskiej
– datę 13 grudnia tego roku8. Rok 1897, bez dnia i miesiąca, pojawia się również
w pracy Jerzego Mariana Wojciechowskiego Ekslibris, godło bibliofila9. Poprawny rok urodzenia Chrostowskiego, a więc 1900, podaje m.in. Helena Blumówna
w artykule, zamieszczonym w „Przeglądzie Artystycznym” z roku 194810. Tu
jednakże dniem jego narodzin okazuje się 13 grudnia, pojawiający się w innych
źródłach z nieprawidłowym rokiem. Zastanawia też niekonsekwencja Ksawerego
Piwockiego, który w jednym z rozdziałów swej Historii Akademii Sztuk Pięknych
w Warszawie podaje, tak jak Blumówna, 13 grudnia 1900 r.11, w innym zaś datę
poprawną, a więc dzień później tego samego roku12.
Dla pełnego obrazu sytuacji warto przytoczyć jeszcze dwa przykłady. Wydany w 1938 r. słownik biograficzny o ludziach żyjących, pt. Czy wiesz, kto to jest?,
jako datę urodzenia artysty podaje 13 grudnia 1897 r.13 Po wielu latach 30-tomowa Wielka encyklopedia PWN, wydana w XXI wieku, za dzień narodzin Chrostowskiego uznaje 14 grudnia 1897 r.14
Ostatni przykład pokazuje więc, że mimo upływu lat prawda o życiu wybitnego artysty nie jest jeszcze dobrze znana. Autorzy hasła w Encyklopedii… oparli
się najwyraźniej na starych opracowaniach, w związku z czym błędy biografii
Chrostowskiego nie zostały sprostowane.
Jak widać jednak, wszyscy piszący o nim autorzy zgodni są co do tego, że
urodził się on w grudniu. Tylko Maria Grońska w jednym z „Zeszytów Naukowych ASP w Warszawie”, poświęconym w całości artyście, podaje datę 14 lipca
5
Ibidem, s. 123.
Stanisław Ostoja-Chrostowski: katalog…, s. 31.
7 Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających: malarze, rzeźbiarze, graficy,
t. 1, Wrocław 1971–, s. 337.
8 Słownik pracowników książki polskiej, Warszawa 1972, s. 124.
9 J.M. Wojciechowski, Ekslibris, godło bibliofila, Wrocław 1978, s. 118.
10 H. Blumówna, Stanisław Ostoja-Chrostowski (1900–1947), „Przegląd Artystyczny” 1948,
nr 1, s. 7.
11 K. Piwocki, Historia Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie: 1904–1964, Wrocław 1965,
s. 82.
12 Ibidem, s. 152.
13 Czy wiesz, kto to jest?, Warszawa 1938, s. 104.
14 Wielka encyklopedia PWN, t. 5, Warszawa 2001–2003, s. 546.
6
Bibliotekoznawstwo 27, 2008
© for this edition by CNS
Uwagi i sprostowania na temat życia Stanisława Ostoi-Chrostowskiego
99
1900 r.15 Jest to o tyle dziwne, że autorka ta dużo i szczegółowo informowała
o Chrostowskim. Nasuwa się więc podejrzenie, że w związku z wielokrotnie powtarzanymi tymi samymi informacjami o grudniu, rzymska „piątka” w dacie urodzenia może być po prostu chochlikiem drukarskim, który wkradł się na miejsce
„dziesiątki”.
W 1909 r. Chrostowski rozpoczął edukację w III Gimnazjum w Warszawie.
W roku 1915 wyjechał z rodzicami do Moskwy, gdzie kontynuował naukę w Gimnazjum nr XIII, w którym trzy lata później otrzymał świadectwo dojrzałości. Po
niedługim okresie pracy w przedstawicielstwie polskim, w grudniu 1918 r. został
aresztowany. Zarzucono mu działalność w Polskiej Organizacji Wojskowej oraz
współpracę z polskim wywiadem. W październiku 1921 r., w ramach wymiany
więźniów ze Związkiem Radzieckim, powrócił do kraju. Nie jest więc prawdą,
co sugeruje Katalog… i co pojawia się też w innych źródłach, że Chrostowski
rozpoczął w Moskwie studia architektoniczne i malarskie, po uprzednim ukończeniu gimnazjum w 1917 r.16 Przypuszczać można, iż autorzy, opierający się w tej
kwestii na Katalogu…, nie znali prawdy i nieświadomie publikowali zwyczajne
kłamstwa. Prawdę, a właściwie jej część, znał natomiast dużo wcześniej Hilary
Majkowski, którego artykuł o Chrostowskim ukazał się w 1935 r. na łamach czasopisma „Tęcza”. W tekście tym jest bowiem mowa o artyście, który „przesiedział
dość długo, bo prawie trzy lata w więzieniach bolszewickich”17. Majkowski informuje jednak o tym, że Chrostowski powrócił do kraju w 1923 r., a więc tu z kolei
myli się o dwa lata18.
Jak widać, przy wielu źródłach trudno znaleźć takie, które podawałoby całą
prawdę. Raczej każde z nich odsłania jakąś jej część.
Dzięki badaniom współczesnych historyków wiadomo, że Chrostowski od
grudnia 1921 do lutego 1923 r. służył w Wojsku Polskim19. W trakcie odbywania
służby wojskowej zawarł związek małżeński z Anną Matusewicz-Skrzyplewską,
30 września 1923 r. wstąpił zaś do Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie, przemianowanej później na Akademię. Tam pod kierunkiem Tadeusza Pruszkowskiego
(1888–1942) zaczął studia malarskie. Dyplom w tej dziedzinie uzyskał 22 marca
1930 r. Rok wcześniej rozpoczął natomiast specjalizację w grafice artystycznej
u Władysława Skoczylasa i użytkowej u Edmunda Bartłomiejczyka, którą ukończył
w 1934 r.20 Studiował też kompozycję brył i płaszczyzn u Mieczysława Kotarbiń-
15
M. Grońska, Stanisław Ostoja-Chrostowski (1900–1947), „Zeszyty Naukowe ASP w Warszawie” 1986, z. 2, s. 61.
16 Stanisław Ostoja-Chrostowski: katalog…., s. 31; Słownik artystów polskich…, s. 337; Słownik pracowników książki polskiej…, s. 124 i in.
17 H. Majkowski, Stanisław Ostoja-Chrostowski, „Tęcza” 1935, nr 11, s. 22.
18 Ibidem.
19 A.K. Kunert, op. cit., s. 123.
20 M. Grońska, op. cit., s. 61–64, 67.
Bibliotekoznawstwo 27, 2008
© for this edition by CNS
100
Monika Bargiel
skiego, modelowanie i medalierstwo u Tadeusza Breyera oraz ceramikę, stolarstwo
i kilimkarstwo u malarzy Karola Tichego i Wojciecha Jastrzębowskiego21.
W związku z trudnymi warunkami lat kryzysowych, a także jako człowiek żonaty, zmuszony był chwytać się różnych form pracy z zakresu swej specjalności.
Od roku 1924 do 1927 pracował więc w Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych22. Wcześnie także zostały zauważone osiągnięcia artysty. Już podczas
studiów Chrostowski zaczął otrzymywać liczne nagrody i wyróżnienia. Pierwsza
szkolna nagroda pieniężna, którą otrzymał w 1924 r., wynosiła 13 zł, w roku 1926
było to 30 zł, a w następnym już 150. Takich nagród – nie tylko pieniężnych – było
zresztą więcej. Rok 1928 przyniósł aż cztery: dwie pierwsze – za projekt znaczka
pocztowego i patentu, drugą – za projekt plakatu Związku Zawodowego Kolejarzy
oraz trzecią – za projekty opakowań firmy Straszewiczów. W tym samym roku
otrzymał również stypendium Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia
Publicznego.
W latach 1927–1928 powstały też pierwsze prace graficzne Chrostowskiego: Kobieta z sarenką i Św. Hubert23, które nie były jednak nigdy wystawiane.
Ugruntowała się natomiast jego pozycja jako twórcy grafiki użytkowej. W 1929 r.
otrzymał kolejne nagrody, m.in. za projekty tapet i dyplomów. Rok 1929 przyniósł
też pierwsze wystawy. W Poznaniu na powszechnej Wystawie Krajowej otrzymał dwie najwyższe nagrody za projekty okładek. Opracował również graficznie
katalog działu Sztuki i uczestniczył w organizacji działu Pięknej Książki. W tym
roku po raz pierwszy wystawiał także w „Zachęcie” – na Wystawie Ekslibrisów
Słowiańskich, która została później przeniesiona do Jugosławii. Tu również otrzymał najwyższą nagrodę. W 1929 r. Chrostowski miał już zresztą w swym dorobku
około dziesięciu znaków książkowych.
Do ważnych wydarzeń przyniesionych przez rok 1929 należała praktyka
w Drukarni Łazarskiego, w której artysta zetknął się po raz pierwszy z Adamem
Półtawskim, co dało później interesujące efekty. W tym samym roku Chrostowski
przystąpił do Stowarzyszenia Polskich Artystów Grafików „Ryt”, przy czym od
razu wybrany został do jego zarządu24.
Bogaty w wydarzenia i sukcesy życia zawodowego rok 1929 był dla Chrostowskiego rokiem przełomowym także w życiu prywatnym. Wtedy bowiem
przyszła na świat jego córka Halina, po latach również znany grafik i profesor
ASP w Warszawie25.
W 1930 r. artysta wraz z kolegami z „Rytu” założył poświęcony sztuce polskiej miesięcznik „Plastyka”. Natomiast rok 1932 zapoczątkował bliskie kontakty
21
Słownik artystów polskich…, s. 337.
Stanisław Ostoja-Chrostowski: katalog…, s. 31.
23 M. Grońska, op. cit., s. 62–63.
24 Stanisław Ostoja-Chrostowski: katalog…, s. 31–32.
25 Słownik artystów plastyków: artyści plastycy okręgu warszawskiego ZPAP 1945–1970, Warszawa 1972, s. 84.
22
Bibliotekoznawstwo 27, 2008
© for this edition by CNS
Uwagi i sprostowania na temat życia Stanisława Ostoi-Chrostowskiego
101
drzeworytnika z książką. Chrostowski został kierownikiem artystycznym wydawnictw Instytutu Literackiego w Warszawie26, zilustrował też swoją pierwszą książkę. Był nią angielski przekład Pana Tadeusza, do którego drzeworyty wykonał
na zamówienie nowojorskiego Limited Edition Club27. Przy projekcie typograficznym dzieła współpracował z Adamem Półtawskim, który zaprojektował układ
graficzny i krój czcionek28. We współpracy z tym samym artystą rozpoczął Chrostowski organizację Doświadczalnej Pracowni Graficznej Salezjańskiej Szkoły
Rzemiosł29.
W 1932 r. powszechne stały się już zamówienia Ministerstwa Spraw Zagranicznych na różne formy jego grafiki użytkowej. W tym samym roku artysta zasiadał również w jury zorganizowanego przez Instytut Propagandy Sztuki konkursu
na pracę graficzną o tematyce sportowej.
16 kwietnia 1934 r., na podstawie wystawionych prac, Chrostowski uzyskał
dyplom warszawskiej ASP ze specjalnością w grafice. Uczestniczył też w organizacji dwóch stowarzyszeń: Koła Artystów Grafików Reklamowych (KAGR), jedynego polskiego ugrupowania, skupiającego wyłącznie grafików użytkowych30,
oraz Bloku Zawodowych Artystów Plastyków. Powołany został również do Rady
Instytutu Propagandy Sztuki.
Lato 1934 r. spędził Chrostowski w Duksztach na Wileńszczyźnie31. Podczas
pobytu tam uległ wypadkowi, o którym pisał 22 października tego roku w liście
do Pawła Ettingera w Moskwie: „Miałem tu fatalny wypadek, w rezultacie którego wyszedłem z trzema złamanymi żebrami, jednym wgniecionym i krwotokiem
w płucach”32.
Rok 1935 przyniósł wiele zmian w jego działalności na terenie organizacji artystycznych. Został więc wiceprezesem Bloku Zawodowych Artystów Plastyków,
a po Franciszku Siedleckim objął stanowisko wiceprezesa Book Plate Association
International w Los Angeles. Wszedł w skład komitetu redakcyjnego dwutygodnika „Plastyka”, będącego organem Bloku Zawodowych Artystów Plastyków.
Został również członkiem komitetu organizacyjnego pośmiertnej wystawy prac
Władysława Skoczylasa33. W 1935 r. nastąpiły też kolejne, poważne problemy
zdrowotne artysty. Na skutek ciężkiej, nieprzerwanej pracy przy cięciu drzeworytów, wymagającej dużej siły i napięcia mięśni, zachorował on na zwężenie naczyń krwionośnych w ręce i ramieniu. Groziła mu nawet jej amputacja. O swej
26
Słownik pracowników książki polskiej…, s. 124.
M. Grońska, op. cit., s. 66.
28 J. Ihnatowiczowa, Ostatni zajazd na Litwie w ilustracji, „Poezja” 1984, nr 11/12, s. 100.
29 Słownik artystów polskich…, s. 337.
30 M. Łącka, Koło Artystów Grafików Reklamowych, [w:] Ze studiów nad genezą plastyki
nowoczesnej w Polsce, Wrocław 1966, s. 317.
31 M. Grońska, op. cit., s. 67.
32 J.M. Michałowski, Z listów Stanisława Ostoi-Chrostowskiego do Pawła Ettingera, „Sztuka”
1980, nr 5/7, s. 53.
33 M. Grońska, op. cit., s. 68.
27
Bibliotekoznawstwo 27, 2008
© for this edition by CNS
102
Monika Bargiel
chorobie pisał Chrostowski do Ettingera: „Długie miesiące przeleżałem w łóżku,
nabawiłem się gangreny w prawej ręce, długie potem miesiące miałem zupełnie
bezwładną rękę, to chyba był okres najgorszy. Ledwie z życiem i ręką z tych opresji wyszedłem. Chyba to był cud jakiś, bo lekarze zrezygnowali z leczenia mnie
i nic dobrego nie wróżyli. Ale wierzyłem mocno, że to niemożliwe, żebym został
bez ręki – wszak nic jeszcze nie zrobiłem, obiecuję sobie tyle jeszcze zrobić”34.
W wyniku długotrwałej choroby i związanym z tym brakiem możliwości pracy Chrostowski znalazł się w trudnej sytuacji finansowej, a także psychicznej,
gdyż nie lubił bezczynności. We wspomnianym liście poskarżył się więc Ettingerowi: „Nie wiem już nawet z czego i za co żyję. Była mowa o przyjściu mi z pomocą z funduszu Departamentu Sztuki, ale tylko mowa, bo ja nie należę do tych,
co otrzymują subsydia, ale stypendia […]. Tak upływa mi życie w jakiś tragiczny
zupełnie sposób, nieprawdopodobny zupełnie”35.
Mimo wszystkich przeciwności, które zapewne nie ułatwiały mu pracy,
w jego życiu artystycznym wiele się zdarzyło w roku 1936. Został wybrany na
wiceprezesa Instytutu Propagandy Sztuki. Wszedł też do komitetu organizacyjnego wystawy Bloku Zawodowych Artystów Plastyków i „Rytu” w IPS, na której
otrzymał nagrodę honorową za drzeworyt pt. Smętek. Nie były to jedyne wystawy
i odznaczenia w roku 1936. Na warszawskim pokazie „Sport w sztuce” zdobył
pierwszą nagrodę za dyplom Yacht-Clubu dla gen. Rydza-Śmigłego, znany głównie pod nazwą Korweta. Ten sam drzeworyt wyróżniony został w tym roku brązowym medalem na XI Olimpiadzie Sztuki w Berlinie. Pierwszą nagrodę przyniósł
mu natomiast konkurs zorganizowany przez Ministerstwo Poczt i Telegrafów na
ozdobne blankiety telegraficzne, coroczna zaś wystawa Book Plate Association
w Los Angeles – zaszczytne wyróżnienie. Wraz z Towarzystwem Szerzenia Sztuki
Polskiej wśród Obcych wystawiał także w Portugalii, Anglii i Stanach Zjednoczonych, a z „Blokiem” – w Raperswilu. Został także członkiem sekcji plastycznej
TOSSPO. Jako prezes komitetu organizacyjnego II Międzynarodowej Wystawy
Drzeworytów w Warszawie napisał przedmowę do jej katalogu36.
Rok 1937 nie był tak obfity w wystawy, niemniej jednak Chrostowski pokazywał swoje prace i otrzymywał nagrody. Jako jedyny Polak został też zaproszony
przez Limited Edition Club w Nowym Jorku do współpracy przy ilustrowaniu
zbiorowego wydania dzieł Szekspira. W udziale przypadł mu Perykles, książę
Tyru.
Rok 1937 był również kolejnym przełomem w życiu artysty. Wtedy bowiem
rozpoczął on pracę pedagogiczną w warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych,
z którą związał się do końca życia. Już wcześniej, w roku 1934, zaproponowano mu stanowisko asystenta kierownika Katedry Grafiki Artystycznej, którym po
34
J.M. Michałowski, op. cit., s. 53–54.
Ibidem, s. 54.
36 Stanisław Ostoja-Chrostowski: katalog…, s. 37–38.
35
Bibliotekoznawstwo 27, 2008
© for this edition by CNS
Uwagi i sprostowania na temat życia Stanisława Ostoi-Chrostowskiego
103
śmierci Skoczylasa został 82-letni Leon Wyczółkowski. Chrostowski propozycji
nie przyjął, wkrótce jednak zmarł profesor Wyczółkowski i sprawa obsadzenia katedry była znów otwarta. Wtedy ówczesny rektor Akademii, Wojciech Jastrzębowski, zwrócił się do kilku profesorów zatrudnionych na innych uczelniach z prośbą
o wysunięcie kandydatów na wakujące stanowisko. Ostatecznie, w czasie obrad,
które odbyły się 27 kwietnia 1937 r., zatrzymano się na dwu kandydaturach:
Stanisława Chrostowskiego i innego członka „Rytu” – Tadeusza Kulisiewicza.
Jednocześnie, w celu dokładnego zbadania kwalifikacji kandydatów, odroczono
definitywne rozstrzygnięcie sprawy obsadzenia katedry. W toku dalszej dyskusji
nad tą kwestią ustalono, że jeden z nich otrzyma stanowisko zastępcy profesora
na katedrze. Został nim, na rok akademicki 1937/1938, Stanisław Chrostowski,
zatwierdzony na tym stanowisku przez ministra wyznań religijnych i oświecenia
publicznego. W październiku 1937 r. artysta rozpoczął więc pracę pedagogiczną,
którą 4 października na uroczystym zebraniu, otwierającym rok akademicki, poprzedził wykładem inauguracyjnym – Zadania grafiki polskiej37.
Po roku pracy, podczas tajnego głosowania, zarządzonego przez rektora na
ogólne życzenie, zwyciężył Chrostowski, zdobywając sześć głosów więcej niż
Kulisiewicz. 20 czerwca 1938 r. podpisana została więc umowa na objęcie przez
niego katedry od dnia 1 września tego roku.
Rok 1938 przyniósł także kolejne wystawy, na których Chrostowski był jednak nie tylko ocenianym, ale i oceniającym. Wszedł w skład jury X Salonu Grafiki
Instytutu Propagandy Sztuki oraz sądu konkursu na plakat Państwowych Ubezpieczeń Wzajemnych38.
Ukoronowaniem zaś jego pracy i zasług dla sztuki polskiej był, przyznany mu
w maju 1938 r., Złoty Wawrzyn Akademicki39.
Rok 1939 rozpoczął Chrostowski nominacją na profesora nadzwyczajnego
ASP, którą otrzymał 16 stycznia. Miesiąc później zaś złożył związany z nią akt
ślubowania.
W tym roku zdążył jeszcze wziąć udział w czterech wystawach, w tym na
Wystawie Współczesnej Grafiki Wojskowej w Poznaniu otrzymał pierwszą nagrodę Ministerstwa Spraw Wojskowych. Został również ponownie wybrany na
wiceprezesa IPS i członka jego Komitetu Głównego.
Wybuch drugiej wojny światowej przerwał artystyczną działalność Chrostowskiego, nie przerwał jednak jego działalności pedagogicznej. Prawie cały czas
okupacji spędził on w Warszawie, mieszkając przy ul. Słonecznej 50. Zajmował
się tajnym nauczaniem studentów i robił korekty ich prac. Brał też czynny udział
w ruchu oporu. Od stycznia 1940 r. należał do Związku Walki Zbrojnej, w 1942 r.
przekształconego w Armię Krajową. Początkowo stał na czele jednej z komórek
37
Zadania grafiki polskiej, Warszawa 1937; także: „Marchołt”, 1937/1938, nr 2, s. 137–148;
„Zeszyty Naukowe ASP w Warszawie” 1984, z. 2, s. 12–24; 1986, z. 2, s. 129–137.
38 M. Grońska, op. cit., s. 26–33.
39 Ibidem, s. 70–71.
Bibliotekoznawstwo 27, 2008
© for this edition by CNS
104
Monika Bargiel
Biura Informacji i Propagandy, zajmującej się sytuacją w kołach komunistycznych, nastawionych nieprzyjaźnie do rządu i do ZWZ. Jesienią 1940 r. komórka
Chrostowskiego przekazana została do kontrwywiadu i ostatecznie, w połowie
roku 1942, zaczęła funkcjonować jako referat „999” kontrwywiadu Oddziału II
Komendy Głównej AK. Referat, którym Chrostowski kierował aż do wybuchu
powstania warszawskiego, znany był również pod kryptonimem „Korweta”40. Był
to, obok „Dyrektora” i „Justa”, pseudonim artysty, pochodzący od nazwy jego
słynnego drzeworytu. „Korweta” była także komórką koncepcyjną o charakterze
informacyjnym. Zajmowała się rozpracowywaniem ewentualnych wpływów niemieckich w organizacjach lewicy.
Od stycznia 1940 r., przez niedługi czas, Chrostowski współpracował też
z kontrwywiadem „Muszkieterów”, wycinając drzeworytowe pieczątki na potrzeby ich działu legalizacyjnego.
Wysiedlony z miasta podczas powstania warszawskiego, udał się do Krakowa. Natychmiast po wyzwoleniu wrócił jednak do stolicy41.
2 marca 1945 r., pismem z Departamentu Wychowania i Kształcenia Artystycznego Ministerstwa Kultury i Sztuki, otrzymał polecenie zreorganizowania
oraz objęcia kierownictwa Akademii Sztuk Pięknych z siedzibą w Łodzi. Wkrótce też został rektorem komisarycznym uczelni. Przed Chrostowskim, który już
w czasie okupacji brał udział w przygotowaniu programu nauczania w Akademii,
stało więc trudne zadanie. Ze zdewastowanego jeszcze we wrześniu 1939 r. gmachu szkoły udało się uratować jedynie część zbiorów bibliotecznych. Całkowitemu zniszczeniu uległy natomiast urządzenia pracowni i warsztatów oraz pomoce
naukowe. Wiele osób zatrudnionych na uczelni nie przeżyło wojny, część była
rozproszona. Najpilniejszą sprawą stało się więc znalezienie odpowiedniego pomieszczenia, zebranie grona profesorów i stworzenie programu nauczania.
W Łodzi, mimo że tam właśnie polecono Chrostowskiemu zorganizować
tymczasową siedzibę Akademii, nie było odpowiedniego lokalu. Wprawdzie –
w związku z koniecznością przyszłej odbudowy Warszawy – Biuro Odbudowy
Stolicy (BOS) obiecało przyznać uczelni gmach w Warszawie, jednak znalezienie
go było równie trudne jak w Łodzi42. Ostatecznie BOS udzieliło skąpego miejsca
w dawnym Szpitalu Ujazdowskim, gdzie umieszczono pracownie rzeźbiarskie.
W 1946 r. pracownie graficzne ulokowano w szkole dziennikarskiej przy ul. Rozbrat. Jakiś czas niektóre pracownie znajdowały się również w budynku „Zachęty”,
gdzie 28 stycznia tego roku odbyły się pierwsze powojenne egzaminy wstępne do
Akademii43. Rektorat i kwesturę uczelni umieszczono w prywatnym mieszkaniu
na ul. Polnej, bibliotekę zaś w mieszkaniu Chrostowskiego na Słonecznej.
40 A.K.
Kunert, op. cit., s. 124.
Kunert, Z dziejów konspiracyjnego kontrwywiadu, „Kierunki” 1983, nr 44, s. 7.
42 M. Grońska, op. cit., s. 35–36.
43 K. Piwocki, op. cit., s. 97–98.
41 A.K.
Bibliotekoznawstwo 27, 2008
© for this edition by CNS
Uwagi i sprostowania na temat życia Stanisława Ostoi-Chrostowskiego
105
W czerwcu 1946 r. artysta wraz z profesorem Aleksandrem Rafałowskim spotkał się z ówczesnym premierem Edwardem Osóbką-Morawskim. W rezultacie,
na naradzie w Ministerstwie Kultury i Sztuki, przyznano uczelni zniszczony pałac
Raczyńskich, mieszczący się przy Krakowskim Przedmieściu. Całkiem prawdopodobne, iż przekazanie pałacu wypłynęło właśnie z sugestii Chrostowskiego,
który czynił także wiele starań o powrót profesorów do pracy w Akademii, której
w grudniu 1946 r. został rektorem.
Liczne problemy nastręczało też wypracowanie programu nauczania oraz
struktury uczelni. Dyskusje nad tymi kwestiami były bardzo burzliwe, mniej śmiałe poglądy ścierały się z – często – bardzo radykalnymi. Chrostowski, będący od
1 maja 1946 r. profesorem zwyczajnym, należał do grona osób mniej radykalnych,
choć miał zdecydowane plany i zamiary. Pragnął przywrócić Akademii najwyższą
rangę i najlepsze tradycje. Widział ją jako uczelnię o trzech wydziałach: malarskim, graficznym i rzeźbiarskim, które można by było po ukończeniu uzupełniać
studiami specjalistycznymi. Kilkakrotnie też w tym duchu opracowywano statut
uczelni. Ostatecznie jednak przyjęto wersję przygotowaną przez prof. Ksawerego
Piwockiego, zatwierdzoną 26 września 1947 r.44
Powojenne miesiące wypełniały Chrostowskiemu nie tylko sprawy reorganizacji ASP. W 1946 r. został on również organizatorem i komisarzem Wystawy
Polskiej Grafiki Współczesnej w Moskwie45.
W Związku Radzieckim, gdzie był gościem Towarzystwa Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, spędził pięć tygodni46. Od tamtejszego Państwowego Wydawnictwa Literackiego „Goslitizdat” otrzymał dużo zamówień na ilustracje do
przełożonych na język rosyjski arcydzieł literatury polskiej. Zamierzając powrócić do własnej pracy artystycznej, Chrostowski zgodził się na zilustrowanie Lalki
Prusa, Sonetów Krymskich Mickiewicza oraz zbioru opowiadań trzech prozaików
– Żeromskiego, Sienkiewicza i Reymonta. Został również zaproszony do wygłoszenia dla pracowników wydawnictwa odczytu na temat szaty graficznej polskich
książek47.
W 1947 r. artysta ponownie wybrany został na rektora Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Był także współzałożycielem i prezesem grupy plastyków
„Powiśle”, w skład której weszli absolwenci stołecznej ASP. Chrostowski został
też członkiem Rady Naczelnej Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej48.
Tymczasem coraz dotkliwiej dawał o sobie znać, rozwijający się w jego organizmie, rak płuc. Artysta wciąż jednak utrzymywał ścisły kontakt z Akademią,
44
M. Grońska, op. cit., s. 36–47.
Kunert, Słownik biograficzny…, s. 124.
46 S. Ostoja-Chrostowski, Rektor o swoim pobycie w ZSRR, „Echo Południa” 1946,
nr 228, s. 3.
47 Ilustracje Ostoi-Chrostowskiego do utworów polskich w języku rosyjskim, „Wolność” 1946,
nr 240, s. 5.
48 A.K. Kunert, Słownik biograficzny…, s. 124.
45 A.K.
Bibliotekoznawstwo 27, 2008
© for this edition by CNS
106
Monika Bargiel
korespondował także z bibliotekarką, Janiną Tarkowską. W lipcu 1947 r. pisał do
niej m.in.: „Dziś po kilku miesiącach przespałem pierwszą noc. Nigdy nie wyobrażałem sobie, że można tak nie spać całymi miesiącami i znowu dziś, że sen
może dać tyle sił i tak końcowo zmienić nastrój – bo dziś szaleję z radości, że żyję.
Łudzę się nadzieją, że dożyję lepszych czasów”49.
Choroba nie oszczędziła jednak artysty. Stanisław Ostoja-Chrostowski zmarł
9 listopada 1947 r. w Warszawie, w wieku 47 lat.
Z datą jego śmierci rzecz ma się podobnie jak z datą urodzenia. Źródła nie
są bowiem zgodne co do dnia, w którym nastąpiła. Więcej jest takich, które podają
prawidłową datę, ale niektóre, m.in. Katalog… oraz Słownik artystów polskich…
wskazują na 19 listopada50. W przypadku Katalogu… jest to o tyle dziwne, że został on wydany zaledwie kilka miesięcy po śmierci Chrostowskiego. Najwyraźniej
jego autorzy mieli powody do przedłużenia życia artysty o dziesięć dni. Trudno
bowiem przypuszczać, że nie znali prawdy. Słownika artystów polskich… prawdopodobnie zaś oparł się na informacjach zawartych w Katalogu…
Najlepszym dowodem na to, że Chrostowski zmarł jednak 9 listopada, są nekrologi, które ukazały się po jego śmierci w kilku gazetach codziennych51. Dowiadujemy się więc, że 11 listopada nastąpiło przeniesienie zwłok artysty z lecznicy
św. Józefa do kościoła św. Karola Boromeusza na Cmentarzu Powązkowskim,
pogrzeb odbył się w czwartek, 13 listopada, na koszt państwa. Chrostowski spoczął w Alei Zasłużonych na Powązkach52. W uroczystości żałobnej wzięli udział
profesorowie Akademii, liczni reprezentanci artystycznego świata stolicy, studenci ASP w Warszawie i Krakowie, a także minister kultury i sztuki S. Dybowski
oraz przedstawiciele korpusu dyplomatycznego. Trumna zmarłego udekorowana
została przez ministra Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Nad
grobem Chrostowskiego przemawiali kolejno: min. Dybowski, prorektor ASP
w Warszawie – prof. K. Piwocki, dziekan Wydziału Grafiki – prof. E. Bartłomiejczyk, z ramienia ASP w Krakowie – prof. K. Srzednicki, prezes Związku
Polskich Artystów Plastyków – Trenatowski oraz przedstawiciel Bratniej Pomocy
ASP w Warszawie, student Jerzy Heintze53.
Dla uczczenia pamięci zmarłego rektora, 10 listopada 1947 r. Rada Wydziału
Grafiki Akademii uchwaliła, że na każdej wystawie prac studentów ASP ufundowana będzie nagroda jego imienia54. Ponadto już w grudniu tego roku Zarząd Wydawnictwa Książnica-Atlas ufundował jednorazowe stypendium im. Stanisława
49
List w posiadaniu adresatki; za: M. Grońska, op. cit., s. 50.
Stanisław Ostoja-Chrostowski: katalog…, s. 42; Słownik artystów polskich…, s. 337.
51 Zob. m.in.: „Robotnik” 1947, nr 309, s. 4; „Życie Warszawy” 1947, nr 311, s. 1; nr 312,
s. 2; nr 314, s. 2.
52 „Życie Warszawy” 1947, nr 312, s. 2.
53 „Życie Warszawy” 1947, nr 314, s. 2.
54 „Życie Warszawy” 1947, nr 313, s. 2.
50
Bibliotekoznawstwo 27, 2008
© for this edition by CNS
Uwagi i sprostowania na temat życia Stanisława Ostoi-Chrostowskiego
107
Ostoi-Chrostowskiego dla słuchacza Wydziału Grafiki. Stypendium, w wysokości
50 zł, rektorat Akademii przyznał studentce Katarzynie Latałło55.
W kwietniu 1948 r. w Muzeum Narodowym w Warszawie otwarto pośmiertną
wystawę najlepszych i najciekawszych prac artysty. Wydany w związku z wystawą katalog stał się małą, choć w kilku miejscach przekłamaną, biografią Chrostowskiego.
Odbywającą się w kwietniu i maju tego roku wystawę 29 sierpnia przewieziono do Łodzi56. Podobna wystawa prac warszawskiego artysty zorganizowana
została przez stołeczne Muzeum Narodowe jeszcze raz po wielu latach, w roku
1985.
Przedwczesna śmierć uchroniła Chrostowskiego przed aresztowaniem i surowym wyrokiem. Był on bowiem po wkroczeniu do Polski Armii Czerwonej,
w związku ze swą konspiracyjną działalnością, jednym z najbardziej poszukiwanych członków podziemia. „Rozpracowany” jednak został szybko. Podczas
otwarcia wspomnianej wystawy w kwietniu 1948 r. w jego domu przeprowadzana
już była rewizja57.
Po śmierci Chrostowskiego nikt nie upowszechniał informacji o jego podziemnej działalności. Przekłamany z politycznych względów życiorys artysty
funkcjonował więc długo jako jego oficjalna biografia. Dopiero w latach 80.
w kilku źródłach pojawiły się słowa prawdy na temat jego życia. Przedtem, jak
twierdził wówczas wybitny bibliofil i kolekcjoner pamiętników, a w czasie wojny
członek AK, dr Józef Rybicki – „za wcześnie [było] o tym mówić”58.
Dziś, mimo starań o odkłamywanie historii takich autorów jak Kunert czy
Szymański, wciąż zbyt mało osób zna prawdę. Prawdę o Stanisławie Ostoi-Chrostowskim nie tylko jako o wybitnym artyście, ale i wielkim patriocie.
Some Remarks and Corrections Concerning the Life
of Stanisław Ostoja-Chrostowski (1900–1947)
Summary
The life of Stanisław Ostoja-Chrostowski (1900–1947), a distinguished wood-engraver, illustrator and pedagogue, shows how the political situation in which he lived and worked continued
to affect his official biography for years after his death. His involvement in underground conspiracy
work resulted in the distortion of his biography, e.g. concerning the dates in his life and the information about his alleged studies in Moscow, while he was actually at that time in prison.
55
Przyznanie stypendium studentce, „Przegląd Księgarski” 1948, nr 2, s. 27.
M. Piecha, Pośmiertna wystawa prac Stanisława Ostoi-Chrostowskiego, „Panorama” 1948,
nr 55, s. 2.
57 J.M. Szymański, op. cit., s. 29.
58 Ibidem.
56
Bibliotekoznawstwo 27, 2008
© for this edition by CNS
108
Monika Bargiel
As a graduate of the Academy of Fine Arts in Warsaw he was a co-founder of numerous art societies, a juror in graphic art competitions and a winner of many awards for his works exhibited in Poland
and abroad. He was a full-time professor in the Academy of Fine Arts in Warsaw and its rector.
Intensive wood-engraving work caused an injury to his right hand, which was even threatened
with amputation. Lung cancer caused his death in 1947, which saved him from a severe prison sentence for his conspiracy activities. After his death, until the 1980s, when the truth about dramatic
moments of his life was revealed, no mention was made about his conspiracy work.
Translated by Bartłomiej Madejski
Bibliotekoznawstwo 27, 2008
© for this edition by CNS