Untitled

1
3
Publikacja wydana w ramach projektu pt. ,,Woluntarystyczny model środowiskowej opieki
psychiatrycznej zmniejszającej wykluczenie i marginalizację w środowiskach wiejskich’’,
umowa Nr /IS-2/40/NCBR/2015, współfinansowanego przez Narodowe Centrum Badań
i Rozwoju w ramach programu ,,Innowacje Społeczne”.
Recenzent: dr hab. Piotr Przybysz
Druk: KWANT STUDIO
Kwietniewski Mariusz
22-300 Krasnystaw, ul. Matysiaka 7
Wydawca: Instytut Spraw Administracji Publicznej
20-827 Lublin, ul. Tulipanowa 47
tel. 81 742-68-53
www.isaplublin.pl
ISBN 978-83-943012-2-4
Lublin 2015
Publikacja dystrybuowana bezpłatnie
Nakład 300 egzemplarzy
Spis treści
Rozdział I
Podmiotowość prawna osób z zaburzeniami psychicznymi
Prof. UMCS dr hab. Janusz Niczyporuk
1.1. Uwagi wstępne ............................................................................................................................................................ 11
1.2. Pojęcie podmiotowości prawnej .................................................................................................................... 11
1.2.1. Zagadnienia słowotwórcze podmiotowości prawnej ....................................................... 11
1.2.2. Cecha konstytutywna podmiotowości prawnej ................................................................... 12
1.2.3. Cechy identyfikacyjne podmiotowości prawnej................................................................. 13
1.3. Konstrukcja prawna osoby fizycznej ......................................................................................................... 14
1.3.1. Charakter konstrukcji prawnej osoby fizycznej.................................................................... 14
1.3.2. Możliwość określenia prawniczego osoby fizycznej ................................................... 15
1.3.3. Regulacja prawna zdolności osoby fizycznej ................................................................. 16
1.4. Osoby niepełnosprawne jako kategoria osób fizycznych ...................................................... 17
1.4.1. „Multicentryczność” ujęcia prawnego niepełnosprawności ...................................... 17
1.4.2. Legalna definicja ustawowa niepełnosprawności ...............................................................19
1.5. Osoby z zaburzeniami psychicznymi wśród osób niepełnosprawnych ......................... 20
1.5.1. Określenie prawne osoby z zaburzeniami psychicznymi ............................................. 20
1.5.2. Terminy prawne ustalające osobę z zaburzeniami psychicznymi .......................... 20
1.6. Specyfika podmiotowości prawnej osób z zaburzeniami psychicznymi .......................... 22
1.6.1. Zdeterminowanie podmiotowością prawną osób niepełnosprawnych ................ 22
1.6.2. Kontrowersje wokół „zdolności prawnej” osób niepełnosprawnych .................... 23
1.6.3. Zdolność do czynności prawnych osób z zaburzeniami psychicznymi ............... 24
1.7. Uprawnienia i obowiązki osób z zaburzeniami psychicznymi ............................................... 25
1.7.1. Koncepcje uprawnień i obowiązków osób z zaburzeniami psychicznymi ............. 25
1.7.2. Katalog uprawnień osób z zaburzeniami psychicznymi .............................................. 26
1.7.3. Gwarancje dla uprawnień osób z zaburzeniami psychicznymi .................................... 28
1.7.4. Katalog obowiązków osób z zaburzeniami psychicznymi .......................................... 29
1.8. Uwagi końcowe – ocena stanu prawnego ............................................................................................... 30
Rozdział II
Osoby z zaburzeniami psychicznymi w obszarze wolności
dr Marta Grzeszczuk
2.1. Uwagi wstępne ............................................................................................................................................................ 37
2.2. Zagadnienia administracyjnoprawne w kontekście osób
z zaburzeniami psychicznymi ....................................................................................................................... 38
2.2.1. Prawo zrzeszania się osób z zaburzeniami psychicznymi .......................................... 38
2.2.2. Wolność organizowania zgromadzeń i uczestnictwa w nich osób
z zaburzeniami psychicznymi ........................................................................................................ 39
2.2.3. Osoby z zaburzeniami psychicznymi w obszarze publicznego
przekazywania informacji a wolność słowa ......................................................................... 41
2.2.4. Prawo do ochrony danych osobowych osób z zaburzeniami
psychicznymi .............................................................................................................................................. 43
2.2.4.1. Ogólne regulacje dotyczące ochrony danych osobowych ....................... 43
2.2.4.2. Ochrona danych osobowych dotyczących stanu zdrowia ...................... 44
2.3. Zagadnienia karnoprawne w kontekście osób z zaburzeniami
psychicznymi w sferze wolności ................................................................................................................... 47
2.3.1. Odpowiedzialność karna .................................................................................................................... 47
2.3.2. Ewolucja odpowiedzialności osób z zaburzeniami psychicznymi ........................ 48
2.3.3. Wyłączenie winy z powodu występowania zaburzeń psychicznych
u sprawcy czynu ........................................................................................................................................ 49
2.3.4. Ograniczenie odpowiedzialności u osób z zaburzeniami
psychicznymi ................................................................................................................................................ 52
2.3.5. Środki zabezpieczające stosowane w stosunku do sprawców
z zaburzeniami psychicznymi ........................................................................................................ 53
2.3.5.1. Pojęcie i klasyfikacja środków zabezpieczających ........................................ 53
2.3.5.2. Przesłanki stosowania środków zabezpieczających ..................................... 55
2.3.5.3. Postpenalne środki zabezpieczające ......................................................................... 58
2.3.5.4. Środki o charakterze administracyjnym .............................................................. 60
2.4. Uwagi końcowe – ocena stanu prawnego ............................................................................................... 60
Rozdział III
Leczenie osób z zaburzeniami psychicznymi
prof. UMCS dr hab. Zbigniew R. Kmiecik
3.1. Uwagi wstępne ........................................................................................................................................................... 67
3.2. Tryb ogólny przyjęcia chorego do szpitala psychiatrycznego ................................................. 70
3.2.1. Skierowanie do szpitala ........................................................................................................................ 70
3.2.2. Zgoda pacjenta ............................................................................................................................................ 71
3.2.3. Postępowanie w przypadku osoby niezdolnej do wyrażenia zgody ........................ 71
3.2.4. Postępowanie w przypadku osoby małoletniej lub ubezwłasnowolnionej ............ 72
3.2.5. Konsekwencje cofnięcia zgody przez pacjenta .......................................................................... 73
3.3. Poddanie badaniu psychiatrycznemu bez zgody chorego ....................................................... 73
3.3.1. Przesłanki poddania chorego badaniu psychiatrycznemu bez jego zgody .. 73
3.3.2. Tryb poddania chorego badaniu psychiatrycznemu bez jego zgody ............... 75
3.4. Przyjęcie do szpitala psychiatrycznego bez zgody chorego ..................................................... 75
3.4.1. Tryb nagły przyjęcia chorego do szpitala psychiatrycznego
bez jego zgody ............................................................................................................................................ 75
3.4.1.1. Przesłanki przyjęcia chorego do szpitala psychiatrycznego
bez jego zgody ........................................................................................................................... 75
3.4.1.2. Postępowanie w sprawie przyjęcia chorego do szpitala
psychiatrycznego bez jego zgody ................................................................................ 77
3.4.2. Tryb wnioskowy przyjęcia chorego do szpitala
psychiatrycznego bez jego zgody .................................................................................................. 77
3.4.2.1. Przesłanki przyjęcia chorego do szpitala
psychiatrycznego bez jego zgody ................................................................................. 77
3.4.2.2. Postępowanie w sprawie przyjęcia chorego
do szpitala psychiatrycznego bez jego zgody ....................................................... 78
3.4.3. Leczenie pacjenta psychiatrycznego bez jego zgody ...................................................... 80
3.5. Przyjęcie na obserwację do szpitala psychiatrycznego bez zgody pacjenta w celu wyjaśnienia wątpliwości co do jego zdrowia psychicznego ..................................................... 81
3.5.1. Przesłanki przyjęcia pacjenta do szpitala psychiatrycznego .................................... 81
3.5.2. Postępowanie w sprawie przyjęcia pacjenta do szpitala psychiatrycznego ........... 81
3.6. Prawa pacjenta szpitala psychiatrycznego ............................................................................................ 82
3.6.1. Prawo do pomocy .................................................................................................................................... 82
3.6.2. Inne uprawnienia ..................................................................................................................................... 84
3.7. Stosowanie przymusu bezpośredniego wobec pacjenta ............................................................. 86
3.8. Badanie zasadności przebywania pacjenta w szpitalu psychiatrycznym
przez sąd opiekuńczy ............................................................................................................................................ 88
3.8.1. Wszczęcie i przebieg postępowania ........................................................................................... 88
3.8.2. Zakończenie postępowania .............................................................................................................. 89
3.9. Wypisanie ze szpitala psychiatrycznego ................................................................................................. 90
3.10. Konsekwencje bezprawnego umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym ................... 91
3.11. Uwagi końcowe – ocena stanu prawnego .......................................................................................... 92
Rozdział IV
Pomoc społeczna dla osób z zaburzeniami psychicznymi
dr hab. Marcin Szewczak
4.1. Uwagi wstępne ........................................................................................................................................................... 95
4.2. Pojęcie i zakres podmiotowy pomocy społecznej ........................................................................... 96
4.3. Cel i przesłanki udzielania pomocy społecznej ................................................................................ 97
4.4. Pomoc społeczna jako zadanie jednostek samorządu terytorialnego ........................... 98
4.4.1. Zadania gminy ........................................................................................................................................... 98
4.4.2. Zadania powiatu .................................................................................................................................... 100
4.4.3. Zadania samorządu województwa ........................................................................................... 101
4.5. Świadczenia pomocy społecznej ............................................................................................................... 102
4.5.1. Świadczenia pieniężne ...................................................................................................................... 102
4.5.2. Świadczenia niepieniężne .............................................................................................................. 102
4.5.2.1. Interwencja kryzysowa ..................................................................................................... 103
4.5.2.2. Ośrodki wsparcia .................................................................................................................. 103
4.5.2.3. Domy pomocy społecznej .............................................................................................. 105
4.6. Organizacja pomocy społecznej .............................................................................................................. 108
4.6.1. Ogólne zasady organizacji pomocy społecznej ............................................................. 108
4.6.2. Organizacja pomocy społecznej na poszczególnych
szczeblach samorządu terytorialnego ................................................................................... 111
4.6.3. Specjalistyczne usługi opiekuńcze ............................................................................................ 113
4.7. Prywatyzacja pomocy społecznej dla osób z zaburzeniami psychicznymi ............... 114
4.8. Uwagi końcowe – ocena stanu prawnego ......................................................................................... 117
Rozdział V
Zatrudnienie osób z zaburzeniami psychicznymi
prof. UwB dr hab. Ewa Czech
5.1. Uwagi wstępne ........................................................................................................................................................ 121
5.2. Pojęcia niepełnosprawności i niezdolność do pracy w ujęciu
judykatury i nauki ............................................................................................................................................... 122
5.2.1. Pojęcie niepełnosprawności w ujęciu judykatury i nauki .................................... 122
5.2.2. Pojęcie niezdolności do pracy w ujęciu judykatury i nauki .................................. 125
5.2.3. Kwalifikacja osób z zaburzeniami psychicznymi jako osób
niepełnosprawnych w świetle prawa ....................................................................................... 126
5.3. Szczególne prawa osób niepełnosprawnych na rynku pracy
– zagadnienia wybrane .................................................................................................................................... 130
5.3.1. Uwagi ogólne ............................................................................................................................................ 130
5.3.2. Prawa osób niepełnosprawnych na rynku pracy
w świetle zasady równego traktowania .................................................................................. 132
5.3.3. Prawo do edukacji ................................................................................................................................ 134
5.3.4. Prawa osób niepełnosprawnych na rynku pracy na gruncie
ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy ............................... 135
5.3.5. Prawa osób niepełnosprawnych na rynku pracy na gruncie ustawy
o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych ............................................................................................................................ 135
5.3.6. Prawa osób niepełnosprawnych na rynku pracy z uwzględnieniem
szczególnych potrzeb osób z zaburzeniami psychicznymi ..................................... 139
5.4. Prawa i obowiązki pracodawców z tytułu zatrudnienia
osób niepełnosprawnych – zagadnienia wybrane ........................................................................ 140
5.4.1. Prawa i obowiązki pracodawców z tytułu zatrudnienia osób
niepełnosprawnych – Państwowy Fundusz Rehabilitacji i Osób
Niepełnosprawnych ............................................................................................................................. 140
5.4.2. Stworzenie stanowiska pracy dla osoby niepełnosprawnej ................................... 141
5.4.4. Uprawnienia pracodawców zatrudniających osoby niepełnosprawne ........ 142
5.4.5. Szczególne obowiązki i prawa pracodawców wobec osób
niepełnosprawnych z zaburzeniami psychicznymi ...................................................... 145
5.5. Wykonywanie obowiązków wynikających ze stosunku wolontariatu
w zakresie pomocy w zatrudnieniu osób niepełnosprawnych oraz
uwarunkowania prawne działalności pożytku publicznego
przez korzystających ........................................................................................................................................... 147
5.5.1. Wykonywanie obowiązków wynikających ze stosunku
wolontariatu w zakresie pomocy w zatrudnieniu osób
niepełnosprawnych .............................................................................................................................. 147
5.5.2. Uwarunkowania prawne działalności pożytku publicznego
przez korzystających ............................................................................................................................ 149
5.6. Uwagi końcowe – ocena stanu prawnego .......................................................................................... 154
Prof. UMCS dr hab. Janusz Niczyporuk
Rozdział I
Podmiotowość prawna osób z zaburzeniami psychicznymi
1.1. Uwagi wstępne
Zagadnienie podmiotowości prawnej osób z zaburzeniami psychicznymi nie
stanowiło dotychczas przedmiotu pogłębionych badań naukowych. Przede wszystkim
zajmowano się odrębnie podmiotowością prawną i osobami z zaburzeniami psychicznymi.
W gruncie rzeczy chodziło o określenie obu tych pojęć, by można było dalej posługiwać
się nimi, gdy pojawiały się szczegółowe kwestie badawcze. Przy tym wypada jeszcze
zauważyć, że podmiotowość prawna jest wyłącznie pojęciem prawnym. Natomiast
osoba z zaburzeniami psychicznymi jest równocześnie pojęciem prawnym i pojęciem
medycznym. Z punktu widzenia prowadzonych teraz rozważań należy ostatecznie
zdecydować się na wykorzystanie pojęcia prawnego osoby z zaburzeniami psychicznymi.
Połączenie wskazanych pojęć tworzy całkiem nową jakość na gruncie prawniczym.
Właściwie można tutaj mówić o zupełnie nowym pojęciu, które wyrasta z rozumienia
obecnie podmiotowości prawnej i osoby z zaburzenia psychicznymi. Naturalnie pozwala
to spojrzeć na osoby z zaburzeniami psychicznymi w nowym ujęciu, które sprzyja
ustaleniu różnorodnych dzisiaj konsekwencji ich podmiotowości prawnej. W każdym
razie zagadnienie podmiotowości prawnej osób z zaburzeniami psychicznymi determinuje
wszelkie inne rozważania nad statusem prawnym osób z zaburzeniami psychicznymi.
Niewątpliwie status prawny osób z zaburzeniami psychicznymi należy tutaj rozumieć
jako zbiór uprawnień i obowiązków przewidzianym przez prawo przedmiotowe.
1.2. Pojęcie podmiotowości prawnej
1.2.1. Zagadnienia słowotwórcze podmiotowości prawnej
Pojęcie podmiotowości prawnej jest wówczas typowym pojęciem prawniczym,
które odzwierciedla właściwe mu cechy w myśleniu prawniczym. Teoretyczne założenia
myślenia prawniczego opierają się nieodłącznie na: szukaniu racjonalnych rozwiązań,
przyjmowaniu celowości regulacji, uwzględnianiu konsekwencji logicznych, eliminowaniu
występujących sprzeczności.1 Oczywiście pojęcie podmiotowości prawnej jest myślowym
1 Zob. E. Smoktunowicz, Myślenie prawnicze [w:] Państwo prawa, Administracja, Sądownictwo, Prace dedykowane
prof. dr. hab. Januszowi Łętowskiemu w 60. Rocznicę urodzin, red. A. Łopatka, A. Wróbel, S. Kiewlicz, Warszawa
1999, s. 364.
11
odpowiednikiem terminu obecnie stosowanego w języku prawniczym. Wskazany
termin odtwarza nazwę z podwójnego połączenia wyrazowego, której przyznano
konwencjonalnie ustalone znaczenie. Wyraz „podmiotowość” jest rzeczownikiem, który
został stworzony od rzeczownika podmiot. Tym samym wypada jeszcze dodatkowo
powiedzieć, że podmiotowość musi zawsze jakoś konstytuować podmiot, ale sposób
tego konstytuowania pozostaje ciągle niedookreślony. Z punktu widzenia semantycznego
wykazuje podmiotowość ścisły związek z człowiekiem. Stąd wolno również przyjąć, że
podmiot to człowiek, a podmiotowość to człowieczeństwo, czyli wszystko, co wynika
z bycia człowiekiem.2 Dlatego „podmiotem” jest człowiek, o którego „podmiotowości”
potrafimy mówić z najwyższą aprobatą jako atrybucie „autentycznego człowieczeństwa”,
odniesionego do odpowiedniego ideału aksjologicznego.3 Z kolei wyraz „prawo” jest
rzeczownikiem podstawowym, który semantycznie oznacza zwykle ogół norm prawnych
regulujących stosunki między ludźmi danej społeczności.
W związku z tym jest nieodzowne spostrzeżenie, że powszechnie utożsamia się teraz
następujące pojęcia: jednostka, osoba ludzka i człowiek. Tym niemniej stoją za nimi bardzo
wyraźnie różnice ideowe, które wynikły z typowej ewolucji historycznej. Oczywiście
można tutaj zauważyć, że o pojęciu „jednostki” mówią najczęściej liberałowie, zaś pojęcie
„osoby ludzkiej” jest właściwe dla katolickiego personalizmu, natomiast „człowiek” jest
pojęciem dość w tym kontekście neutralnym.4 Niewątpliwie podmiotowość określa przede
wszystkim samego człowieka, wobec czego inne pojęcia bliskoznaczne spełniają tutaj rolę
pomocniczą.5 Z perspektywy podmiotowości używa się wtedy dla określenia człowieka
w liczbie mnogiej terminu ludzie. Nie bez racji mówi się zatem o antropologicznej koncepcji
podmiotowości, ze względu na potrzebę wyeksponowani człowieka „podmiotowego”6. Stąd
uznanie prawdy o człowieku wiąże się ostatecznie z uznaniem podmiotowości człowieka
i „przedmiotowości świata”.7 W konsekwencji ukształtowała się w kulturze prawnej idea
człowieka, który został wyposażony w podmiotowość prawną.8 Ponieważ człowiek
przerasta bytowo inne dostępne naszemu doświadczeniu byty, to należy równocześnie
wyeksponować byt prawny człowieka.9 Z całą pewnością musi więc podmiotowość prawna
odzwierciedlać całościowo byt prawny człowieka.
1.2.2. Cecha konstytutywna podmiotowości prawnej
2 Zob. M. Perkowski, Podmiotowość prawa międzynarodowego współczesnego uniwersalizmu w złożonym modelu
klasyfikacyjnym, Temida 2, Białystok 2008, s. 52.
3 Zob. J. Lipiec, Wolność i podmiotowość człowieka, Fall, Kraków 1997, s. 13.
4 Zob. H. Izdebski, Fundamenty współczesnych państw, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2007, s. 26-27.
5 Zob. C. Taylor, Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej, przeł. M. Gruszczyński i in., Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 62
6 Zob. J. Lipiec, Wolność…, s. 13
7 Zob. W. Dziedziak, O prawie słusznym (Perspektywa systemu prawa stanowionego), Wydawnictwo UMCS, Lublin
2015, s. 55.
8 Zob. I. C. Kamiński, Słuszność i prawo. Szkic porównawczy, Zakamycze, Kraków 2003, s. 184.
9 Zob. W. Dziedziak, Wolność…, s. 55.
12
Istota podmiotowości prawnej sprowadza się do typowych wyłącznie dla niej cech:
konstytutywnych – atrybuty oraz identyfikacyjnych – wyróżniki. Konstytutywnie uznaje
się dzisiaj, że pojęcie podmiotowości jest zawsze wtórne do pojęcia podmiotu, gdyż
istotnym atrybutem jego treści pozostaje właśnie podmiot. Następnie wypada też uznać,
że „podmiot” jest pojęciem odtworzonym ze znaczenia normy prawnej i dopuszczonych
przez nią innych wyznaczników, a zwłaszcza oświadczeń woli, decyzji administracyjnych,
orzeczeń sądowych, norm pozaprawnych.10 W znaczeniu prawnym jest związany
z obowiązywaniem normy prawnej.11 Dlatego też podmiot odwołuje się do sposobu
rozumienia adresata normy prawnej, który posiada określone uprawnienia i obowiązki.
12
Inaczej mówiąc, podmiot jako adresat normy prawnej to nie tyle ktoś realnie istniejący,
posiadający zespół istotnych prawnie cech, co raczej ktoś, kogo obowiązująca norma
prawna „postawiła” w określonej sytuacji, jako uprawnionego lub zobowiązanego, w relacji
do innego podmiotu.13 Podstawą tej koncepcji podmiotu jest stwierdzenie, że ustanowione
przez normę prawną uprawnienia i obowiązki nie służą opisowi rzeczywistości (opisowi
realnie istniejącego podmiotu), ale jego normatywnej kwalifikacji i przedstawienia w sposób
relacyjny.14 Zazwyczaj jest to złożona konstrukcja prawna, która ma charakterystyczne
tylko dla niej właściwości, a najbardziej chodzi o jej właściwy substrat.15 Ogólnie można
również powiedzieć, że tym substratem jest człowiek lub jednostka organizacyjna.16
Z punktu widzenia prowadzonych rozważań należy oczywiście mieć dalej na uwadze
człowieka.
1.2.3. Cechy identyfikacyjne podmiotowości prawnej
Identyfikacja pojęcia „podmiotowości” sprowadza się do możliwości bycia w obrocie
prawnym odrębnego podmiotu uprawnień i obowiązków.17 Stąd możliwość bycia stanowi
pierwszy istotny wyróżnik, który identyfikuje się dalej ze zdolnością w prawie. Natomiast
obrót prawny jest drugim istotnym wyróżnikiem, który określa ogół stosunków prawnych,
jakie powstają w wyniku czynności prawnych.18 Oczywiście podmiotowość nie oddaje
czyjejkolwiek własności przyrodzonej, inaczej mówiąc danej przez „naturę”, lecz wyznacza
ją norma prawna.19 Podmiotowość jest elementem mechanizmu funkcjonowania prawa,
10 Zob. J. Frąckowiak, Jednostka organizacyjna jako substrat osoby prawnej i ustawowej [w:] Rozprawy prawnicze. Księga
pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, red. L. Ogiegło, W. Popiołek, M. Szpunar, Zakamycze, Kraków 2005,
s. 900.
11Tamże.
12 Zob. J. Nowacki, Z. Tabor, Wstęp do prawoznawstwa, Wolters Kluwer, Warszawa 2007, s. 159.
13 Zob. A. Doliwa, Osobowość prawna jednostek samorządu terytorialnego, C. H. Beck, Warszawa 2012, s. 146.
14Tamże.
15 Zob. J. Frąckowiak, Jednostka …, s. 901.
16Tamże.
17 Zob. J. Filipek, O podmiotowości administracyjno-prawnej, Państwo i Prawo 1961, nr 2, s. 209.
18 Zob. J. Niczyporuk, Podmiotowość administracyjnoprawna a zdolność administracyjnoprawna – delimitacja pojęć
[w:] Współczesne zagadnienia prawa i procedury administracyjnej. Księga jubileuszowa dedykowana Prof. zw. dr.
hab. Jackowi M. Langowi, red. M. Wierzbowski, J. Jagielski, A. Wiktorowska, E. Stefańska, Warszawa 2009, s. 180-181
oraz zacytowaną tam literaturę.
19 Zob. J. Nowacki, Z. Tabor, Wstęp…, s. 159
13
gdyż współokreśla strukturę normy prawnej w zakresie podmiotowym.20 Na pewno
odzwierciedla cechę normatywną, która została przypisana przez prawo pozytywne,
dzięki przyznaniu istotnych zdolności prawnych.21 W konsekwencji jest ona swoistym
nośnikiem określonych uprawnień i obowiązków w stosunkach prawnych.22 Oczywiście
podmiotowość istnieje wyłącznie w prawie, jako typowa instytucja prawna, bez
najmniejszego odniesienia do sfery bytu realnego. W takim sensie wolno co najwyżej
mówić o zjawisku podmiotowości, bez możliwości jakiegoś urealnienia przestrzennego
i czasowego. Konstrukcja podmiotowości posiada pewne znamiona, jak chociażby:
status, zdolność, zakres uprawnień i obowiązków.23 Z pojęciem podmiotowości jest
blisko związane pojęcie osobowości, które ma jednak zacznie bardziej złożoną i bogatszą
konstrukcję. Osobowość wskazuje bowiem: co znaczy być osobą oraz kto jest osobą.24
1.3. Konstrukcja prawna osoby fizycznej
1.3.1. Charakter konstrukcji prawnej osoby fizycznej
Interpretacja świata wyłącznie z punktu widzenia doświadczenia ludzkiego wypracowała
ideę „abstrakcyjnego” człowieka oderwanego od reszty człowieczeństwa, który został ujęty
teoretycznie w konstrukcji prawnej osoby fizycznej.25 Dzisiejsza konstrukcja prawna osoby
fizycznej ma jednak przede wszystkim charakter techniczny, to znaczy została już właściwie
pozbawiona odniesienia antropologicznego.26 W istocie rzeczy podkreśla się wówczas cechy
identyfikacyjne podmiotowości prawnej, zatem chodzi o możliwość bycia odrębnej osoby
fizycznej w obrocie prawnym. Dzięki temu wyeksponowana została nie tylko podmiotowość
osób fizycznych, ale doszło równolegle do analogicznego wyeksponowania podmiotowości
osób prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej. Wobec
powyższego substratem osoby fizycznej staje się tylko człowiek, natomiast substratem
osób prawnych i jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej pozostaje
zawsze jednostka organizacyjna. Aczkolwiek można dzisiaj spotkać się z niejednolitym
rozumieniem osoby fizycznej, które wynika z potrzeby dostosowania do specyficznych
uwarunkowań, przy wykorzystaniu jednak tych samych elementów konstrukcyjnych.
W związku z tym istniejące różnice nie mają charakteru fundamentalnego, gdyż
sprowadzają się zawsze do kwestii tylko drugorzędnych.
20 Zob. A. Doliwa, Osobowość…, s. 147.
21 Zob. M. Kalinowski, Podmiotowość prawna podatnika, TNOiK, Toruń 1999, s. 24.
22 Zob. Ł. Błaszczak, Podmiotowość procesowa jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi oraz innych
struktur organizacyjnych z perspektywy art. 64 k.p.c. [w:] Podmiotowość cywilnoprawna w prawie polskim. Wybrane
zagadnienia, red. E. Gniewek, Prawo CCCIV, Wrocław 2008, s. 9-10.
23 Zob. M. L. Shaw, International Law, Cambridge University Press, Cambridge 1986, s. 137.
24 Zob. J. Kosik, Zdolność państwowych osób prawnych w zakresie prawa cywilnego, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa
1963, s. 21.
25 Zob. I. C. Kamiński, Słuszność…, s. 184-185.
26 Zob. B. Brożek, Pojęcie osoby w dyskusjach bioetycznych [w:] J. Stelmach, B. Brożek, M. Soniewicka, W. Załuski,
Paradoksy bioetyki prawniczej, Wolters Kluwer, Warszawa 2010, s. 50-53.
14
Traktowanie osoby fizycznej jako zupełnie odrębny podmiot uprawnień i obowiązków
wskazuje, że posiada ona własną tożsamość zdeterminowaną prawnie, która decyduje
łącznie o jednostkowości i indywidualizacji człowieka.27 W związku z tym osoba fizyczna
może tutaj wystąpić jako podmiot uprawnień i podmiot obowiązków, przy tym podmiot
uprawnień nie zawsze jest podmiotem obowiązków.28 Uprawnienia i obowiązki osoby
fizycznej to terminy zarazem prawne i prawnicze, które wzięte w izolacji bądź są jedynie
terminami niepełnymi, bądź nie posiadają samoistnego znaczenia, bądź wreszcie nie mogą
nigdy być zdefiniowane w izolacji, w formie przewidzianej dla klasycznej definicji.29 Na
pewno desygnatami terminów „uprawnienie” i obowiązek” są złożone relacje normatywne,
jakie zachodzą w kontekście prawnym.30 W przypadku „uprawnienia” można ogólnie
powiedzieć o wyborze określonego zachowania, podczas gdy „obowiązek” polega
generalnie na nakazie lub zakazie określonego zachowania. Odnośnie do uprawnień można
jeszcze stwierdzić, że są one równoznaczne z prawami instytucjonalnymi, a te oczywiście
są już rzeczywistymi prawami.31 Stąd mówi się czasami niezbyt precyzyjnie o „prawie”
jako wyłącznym korelacie obowiązków. Tożsamość osoby fizycznej jest zdeterminowana
prawnie nie tylko w aspekcie czysto formalnym, ale obejmuje także aspekt nieformalny
związany przede wszystkim z osobowością człowieka.32
1.3.2. Możliwość określenia prawniczego osoby fizycznej
W każdym razie osoba fizyczna jest aktualnie pojęciem prawnym, które nie ma
jednak swojej definicji legalnej. Oczywiście nie występuje dzisiaj definicja ogólna osoby
fizycznej, która byłaby właściwa dla całego systemu prawa. Ale nie spotykamy również
jakiejkolwiek definicji legalnej osoby fizycznej w poszczególnych gałęziach prawa. Co
więcej jest bardzo trudno znaleźć definicję prawniczą osoby fizycznej, która byłaby
powszechnie akceptowana. Wobec tego wydaje się uzasadnione założenie, że osoba
fizyczna jest pojęciem prawnym o charakterze pierwotnym, które ma ogólnie naturę
dosyć prostą, dlatego nie poddaje się łatwo skomplikowanym zabiegom definicyjnym.
Chociaż należy dalej przyznać, że osoba fizyczna ma zarazem złożoną konstrukcję
prawną, która charakteryzuje się pewnymi właściwościami, jakie ujawniają się w procesie
stosowania prawa. Niewątpliwie trzeba w niej wyodrębnić generalnie człowieka, który
jest zawsze elementem koniecznym. Co prawda nie można nigdy traktować człowieka
jednorodnie, ponieważ spotykamy się często z różnym jego statusem. Z punktu widzenia
wieku wypada chociażby zwrócić uwagę na osoby: pełnoletnie, małoletnie i nieletnie.
Wśród osób pełnoletnich można dodatkowo wyodrębnić kategorię osób starszych, którą
27 Zob. Z. Duniewska, Tożsamość człowieka w dobie globalizacji (zarys problematyki) [w:] Europeizacja polskiego prawa
administracyjnego, red. Z. Janku, Z. Leoński, M. Szewczyk, M. Waligórski, K. Wojtczak, Kolonia Limited, Wrocław
2005, s. 273.
28 Zob. J. Frąckowiak, Jednostka…, s. 901.
29 Zob. W. Lang, Pojęcia prawne i prawnicze [w:] W. Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki, Teoria państwa i prawa, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980, s. 325.
30Tamże.
31 Zob. R. Dworkin, Biorąc prawa poważnie, przeł. T. Kowalski, PWN, Warszawa 1998, s. 577.
32Tamże.
15
wyróżnia się coraz częściej z powodu nieubłaganych procesów demograficznych. Ze
względu na płeć dochodzi do odrębnego traktowania kobiet i mężczyzn. Niezależne
konotacje wynikają również z charakteru regulacji prawnej osoby fizycznej, by wskazać
przykładowo na: przestępcę i obywatela. By zapobiec dyskryminacji osoby fizycznej, która
znalazła się bez własnej winy w trudnej sytuacji życiowej, wskazuje się też między innymi
na: bezrobotnego, niepełnosprawnego.
1.3.3. Regulacja prawna zdolności osoby fizycznej
Z punktu widzenia właściwości osoby fizycznej okazuje się bardzo ważne zagadnienie
zdolności. Oczywiście zdolność oznacza zaistnienie minimalnych kwalifikacji, które
musi posiadać osoba fizyczna realizująca odpowiednie możności w systemie prawa.33
Dlatego wolno zarazem mówić tutaj o występowaniu modalności prawnej, innymi słowy
kwalifikacji prawnej zachowania osoby fizycznej ze względu na określoną normę prawną.34
Następnie oznaczenie treści pojęcia zdolności wymaga jeszcze założenia, że określa ono
kwalifikację prawną osoby fizycznej, gdy chodzi o specyficzną możliwość wykonywania
jej uprawnień i obowiązków z normy prawnej. Zatem odpowiada na pytanie: co znaczy
być osobą fizyczną w obrocie, czyli nie wskazuje, kto jest nią konkretnie.35 Zasadniczo
dochodzi do rozróżnienia zdolności prawnej (sądowej) i zdolności do czynności prawnych
(procesowych) w systemie prawa i jego gałęziach.36 Ponadto wypada zarazem uznać,
że zdolność prawna (sądowa) to możliwość występowania osoby fizycznej w ramach
prawa. Dla zdolności prawnej (sądowej) jest typowe to, że osoba fizyczna może według
przepisów prawa być podmiotem uprawnień i obowiązków. Z kolei można teraz podać,
że zdolność do czynności prawnych (procesowych) to możliwość wyrażania woli przez
osobę fizyczną odnośnie do określonych uprawnień i obowiązków w prawie. Przepisy
prawa regulują sposób ustalania oświadczeń woli odnośnie do uprawnień i obowiązków.
Dla zdolności prawnej (sądowej) jest odpowiednia formuła „w imieniu własnym i na
własną odpowiedzialność”.37 Z kolei zdolności do czynności prawnych (procesowych)
towarzyszy formuła „w imieniu … i na rachunek …”.38 Niewątpliwie można dodatkowo
stwierdzić, że tak prezentowana zdolność wpływa na kreowanie podmiotowości prawnej.
Zdolność prawna (sądowa) osoby fizycznej jest utożsamiana z każdym człowiekiem od
chwili urodzenia. Ale warto jeszcze podkreślić, że występuje ona w identycznym zakresie,
ponieważ przysługuje wszystkim ludziom analogicznie. Z całą pewnością zdolność
prawna (sądowa) jest bezwarunkowa, nie można jej zrzec się ani też ograniczyć własnym
działaniem. W tym miejscu należy jednak zaznaczyć, że osoba fizyczna nie może obecnie
33 Zob. H. L. A. Hart, Pojęcie prawa, przeł. J. Woleński, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 48.
34 Zob. S. Wronkowska, Sytuacje wyznaczane przez normy prawne [w:] S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii
prawa, Ars boni et aequi, Poznań 2001, s. 100
35 Podobnie J. Kosik, Zdolność…, s. 21.
36 Zob. J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp…, s. 172-173; A. Matan, Zdolność administracyjnoprawna stron w ogólnym
postępowaniu administracyjnym [w:] Jednostka wobec działań administracji publicznej, red. E. Ura, Mitel, Rzeszów
2001, s. 333-343.
37 Zob. J. Niczyporuk, Dekoncentracja administracji publicznej, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2006, s. 111.
38 Tamże, s. 112.
16
być podmiotem każdego uprawnienia i każdego obowiązku ze względu na występujące
ograniczenia. Z jednej strony chodzi o graniczenia ogólne, przy wykonywaniu typowych
uprawnień i obowiązków, by wskazać chociażby na pełną zdolność do czynności prawnych
(procesowych) oraz brak ubezwłasnowolnienia. Z drugiej strony występują również
ograniczenia szczególne, czego odpowiednim przykładem są zaburzenia psychiczne
i niekaralność. W kontekście osoby fizycznej nie można zatem nigdy mówić o ograniczeniu
zdolności prawnej (sądowej) czy pozbawieniu zdolności prawnej (sądowej). Z całą
pewnością wygląda ta sytuacja inaczej, gdy chodzi o jednostki organizacyjne.
Natomiast zdolność do czynności prawnych (procesowych) oznacza już dla osoby
fizycznej możliwość wyrażania woli, która dotyczy określonych uprawnień i obowiązków
w prawie. W związku z tym mamy tutaj do czynienia z faktem prawnym, z którym są
powiązane skutki prawne. Oświadczenie woli jest ważne dla osoby fizycznej, ponieważ
umożliwia jej działanie, które wywołuje skutek prawny. Zawsze pozwala więc na
zabezpieczenie interesu prawnego osoby fizycznej. W każdym razie uznaje się tradycyjnie,
że zdolność do czynności prawnych (procesowych) osoby fizycznej jest stopniowalna.
Zatem o zdolności do czynności prawnych (procesowych) dla osoby fizycznej należy tutaj
mówić w zakresie: pełnej zdolności do czynności prawnych (procesowych), ograniczonej
zdolności do czynności prawnych (procesowych), braku zdolności do czynności
prawnych (procesowych). Pełną zdolność do czynności prawnych (procesowych) nabywa
osoba fizyczna z chwilą dojścia do pełnoletniości i przy braku ubezwłasnowolnienia.
Z kolei ograniczona zdolność do czynności prawnych (procesowych) dotyczy pewnych
grup osób fizycznych, a mianowicie: małoletnich, którzy ukończyli lat trzynaście
i ubezwłasnowolnionych częściowo. Zaś brak zdolności do czynności prawnych
(procesowych) cechuje podobnie osoby fizyczne w dwóch grupach, jeżeli: nie ukończyły
lat trzynastu i zostały ubezwłasnowolnione całkowicie.
1.4. Osoby niepełnosprawne jako kategoria osób fizycznych
1.4.1. „Multicentryczność” ujęcia prawnego niepełnosprawności
Za szczególną kategorię osób fizycznych trzeba dzisiaj uznać osoby niepełnosprawne.
Ustalenie statusu osób niepełnosprawnych stanowi jednak problem złożony, który wymaga
spojrzenia kompleksowego. Takie spojrzenie musi najpierw znaleźć oparcie w określonym
modelu niepełnosprawności. Przy określaniu niepełnosprawności wyodrębnia się
tradycyjnie model medyczny i model społeczny. Oczywiście model medyczny uznaje
niepełnosprawność za bezpośrednią konsekwencję choroby lub uszkodzenia, z kolei
według modelu społecznego niepełnosprawność powstaje wskutek ograniczeń, których
doświadczają osoby nią dotknięte.39 Coraz bardziej jest dominujący model społeczny
39Zob. K. Kurowski, Niepełnosprawność i osoba niepełnosprawna – od medycznego do społecznego modelu
niepełnosprawności [w:] Najważniejsze wyzwania po ratyfikacji przez Polskę Konwencji ONZ o prawach osób
niepełnosprawnych, red. A. Błaszczak, Biuletyn Rzecznika Praw Obywatelskich 2012, nr 10, s. 8 i n. oraz zacytowaną
tam literaturę.
17
niepełnosprawności, chociaż nie znalazło to jeszcze ostatecznego potwierdzenia
w prawie. Z drugiej strony wydaje się teraz konieczne podkreślenie, że niezbędna jest
„multicentryczność” ujęcia prawnego niepełnosprawności.40
W związku z tym należy nie tylko odnieść się do krajowego porządku prawnego,
ale również mieć na względzie prawo międzynarodowe publiczne i prawo europejskie.
Co więcej mamy tutaj do czynienia z sytuacją, w której pojawiają się różne określenia
niepełnosprawności, ponieważ zakłada się przy ich tworzeniu odmienny punkt wyjścia. Tym
niemniej wydaje się celowe ich przywołanie w ograniczonym nawet zakresie. Przede wszystkim należy tutaj odnieść się do określeń, które wprowadza Konwencja
o prawach osób niepełnosprawnych.41 W takim kontekście niepełnosprawność jest
pojęciem ewoluującym i wynika z interakcji między osobami z dysfunkcjami a barierami
wynikającymi z postaw ludzkich oraz środowiskowymi, które utrudniają tym osobom
pełny i skuteczny udział w życiu społeczeństwa, na zasadzie równości z innymi osobami.
Wobec tego do osób niepełnosprawnych zalicza te osoby, które mają długotrwale
naruszoną sprawność fizyczną, umysłową, intelektualną lub w zakresie zmysłów co
może, przy oddziaływaniu z różnymi barierami, utrudniać im pełny i skuteczny udział
w życiu społecznym, na zasadzie równości z innymi osobami. Znacznie bardziej
wysublimowane określenie zawiera Konwencja Nr 159 Międzynarodowej Organizacji
Pracy, ponieważ osoba niepełnosprawna oznacza wówczas dla jej celów osobę, której
możliwości uzyskania i utrzymania odpowiedniego zatrudnienia oraz awansu zawodowego
są znacznie ograniczone w wyniku ubytku zdolności fizycznych lub umysłowych,
właściwie orzeczonego.42 W prawie europejskim nie pojawia się natomiast tak ogólne
określenie, aczkolwiek spotykamy niejednokrotnie regulację prawną w przedmiocie osób
niepełnosprawnych.43
Aczkolwiek określenie niepełnosprawności przewija się w orzecznictwie Trybunału
Sprawiedliwości Unii Europejskiej, by wypełnić zaistniałą lukę prawną przy rozstrzyganiu
spraw osób niepełnosprawnych.44 W sprawie Chacon Navas przyjął, że niepełnosprawność
należy rozumieć jako ograniczenie wynikające konkretnie z naruszenia funkcji fizycznych,
umysłowych lub psychicznych, które stanowi przeszkodę dla danej osoby w uczestnictwie
w życiu zawodowym.45 W połączonych sprawa Ring i Werge stwierdził, że jeżeli uleczalna
lub nieuleczalna choroba powoduje ograniczenie wynikające w szczególności z osłabienia
funkcji fizycznych, umysłowych lub psychicznych, które w oddziaływaniu z różnymi
40Zob. A. Moskwa, Prawnoeuropejskie i konstytucyjne gwarancje funkcjonowania osób niepełnosprawnych
w Rzeczpospolitej Polskiej – założenia aksjologiczne [w:] Prawo a niepełnosprawność. Wybrane aspekty, red. M.
Bosak, C. H. Beck, Warszawa 2015, s. 101 oraz zacytowaną tam literaturę.
41 Zob. preambułę lit. e i art. 1 in fine Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych sporządzonej w Nowym Jorku 13
grudnia 2006 r., Dz. U. z 2012 r., poz. 1169; dalej: KPON.
42 Zob. art. 1 ust.1 Konwencji nr 159 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczącej rehabilitacji i zatrudnienia osób
niepełnosprawnych przyjętej w Genewie 20 grudnia 1983 r., Dz. U. z 2005 r. nr 43, poz. 412.
43 Zob. M. Jankowska, Prawa osób niepełnosprawnych w międzynarodowych aktach prawnych, Niepełnosprawność –
Zagadnienia, Problemy, Rozwiązania 2011-2012, nr 1-2, s. 39-44.
44 Zob. L. Mitras, Niepełnosprawność jako przedmiot regulacji prawa pracy [w:] Prawo…, red. M. Bosak, s. 7-9.
45 Zob. wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z 11 lipca 2006 r. w sprawie C-13/05 Chacon Navas v. Eurest
Collectividades SA, Zb. Orz. 2006, s. I-6467.
18
barierami może utrudnić danej osobie pełne i skuteczne uczestnictwo w życiu zawodowym
na równych zasadach z innymi pracownikami, i jeżeli ograniczenie to ma charakter
długotrwały, to taka choroba może mieścić się w zakresie pojęcia niepełnosprawności.46
Przyjęcie obu podanych wyżej określeń niepełnosprawności przez Trybunał Sprawiedliwości
Unii Europejskiej było konsekwencją braku stosownej regulacji w dyrektywie 2000/78/
WE ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia
i pracy. 47
1.4.2. Legalna definicja ustawowa niepełnosprawności
Następnie trzeba szczegółowo przywołać określenia, które znalazły się w ustawie
o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.48
Wyłącznie dotyczy ona jednak osób, których niepełnosprawność została potwierdzona
orzeczeniem: o zakwalifikowaniu przez organy orzekające do jednego z trzech stopni
niepełnosprawności, o całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy na podstawie
odrębnych przepisów lub o niepełnosprawności, wydanym przed ukończeniem szesnastego
roku życia. W każdym razie spotykamy tutaj legalną definicję niepełnosprawności, która
oznacza trwałą lub okresową niezdolność do wypełniania ról społecznych z powodu
stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodującą
niezdolność do pracy. Co prawda taka definicja niepełnosprawności została stworzona
z perspektywy niezdolności do pracy, zatem można jej zarzucić brak wystarczającego
uogólnienia, pomimo zamieszenia na koniec zwrotu „w szczególności”. Niewątpliwie
oddaje ona jednak widoczną dzisiaj tendencję ujmowania niepełnosprawności jako
ograniczenia, które uniemożliwia standardowe funkcjonowanie w społeczeństwie. Innymi
słowy niepełnosprawność nie jest cechą przypisaną do konkretnej osoby ze względu na
jej chorobę lub uszkodzenia.
Ponadto ustala dalej dla własnych celów trzy stopnie niepełnosprawności: znaczny,
umiarkowany i lekki. Do znacznego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę
z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie
w warunkach pracy chronionej i wymagającą, w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub
długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do samodzielnej
egzystencji. Z kolei do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę
z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie
w warunkach pracy chronionej lub wymagającą czasowej albo częściowej pomocy innych
osób w celu pełnienia ról społecznych. Wreszcie do lekkiego stopnia niepełnosprawności
zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu, powodującej w sposób istotny
obniżenie zdolności do wykonywania pracy, w porównaniu do zdolności, jaką wykazuje
46 Zob. wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z 11 kwietnia 2013 r. w połączonych sprawach Jette Ring
v. Dansk almennyttigt Boligselskab oraz Lone Skouboe Werge v. Dansk Arbejdsgiverforening, niepublikowany.
47 Zob. dyrektywę Rady 2000/78/WE z 27 listopada 2000 r. ustanawiającą ogólne warunki ramowe równego traktowania
w zakresie zatrudnienia i pracy, Dz. Urz. WE L 303 z 2 grudnia 2000 r., s. 16-22.
48 Zob. art. 1, art. 2 pkt 8, art. 3 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu
osób niepełnosprawnych, tekst jedn. Dz. U. z 2011 r. nr 127, poz. 721 z późn. zm.
19
osoba o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością psychiczną i fizyczną,
lub mająca ograniczenia w pełnieniu ról społecznych, chociaż dające się kompensować
przy pomocy wyposażenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze lub środki
techniczne.
1.5. Osoby z zaburzeniami psychicznymi wśród osób niepełnosprawnych
1.5.1. Określenie prawne osoby z zaburzeniami psychicznymi
Wśród osób niepełnosprawnych należy obecnie wyodrębnić węższą kategorię osób
z zaburzeniami psychicznymi. Z całą pewnością zaburzenia psychiczne stanowią aktualnie
pojęcie prawne, chociaż nie posiadają swojej definicji legalnej, gdyż nie zawiera jej
ustawa o ochronie zdrowia psychicznego.49 Natomiast występuje tutaj określenie osób
z zaburzeniami psychicznymi, chociaż posiada ono charakter sprawozdawczy. Przez
osobę z zaburzeniami psychicznymi należy zatem rozumieć osobę, która została określona
taksatywnie, jako: chora psychicznie (wskazująca zaburzenia psychiczne); upośledzona
umysłowo; wykazująca inne zakłócenia czynności psychicznych, które zgodnie ze stanem
wiedzy medycznej zaliczane są do zaburzeń psychicznych, a osoba ta wymaga świadczeń
zdrowotnych lub innych form pomocy i opieki niezbędnych do życia w środowisku
rodzinnym lub społecznym. Wskazane określenie osób dla potrzeb zaburzeń psychicznych
zostało dobrze skorelowane z IX Wersją Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób oraz
nawiązuje do tradycji polskiego ustawodawstwa karnego w odniesieniu do określenia
niepoczytalności.50
1.5.2. Terminy prawne ustalające osobę z zaburzeniami psychicznymi
Przy określeniu osób z zaburzeniami psychicznymi mamy do czynienia z terminami
o charakterze medycznym, a mianowicie: chorobą psychiczną, upośledzeniem umysłowym
oraz innymi zakłóceniami czynności psychicznych. Wymienione terminy medyczne stały
się teraz terminami prawnymi, lecz nie posiadają niestety swoich definicji legalnych.
W rezultacie są one dzisiaj wyznaczane przez aktualny stan wiedzy medycznej, co musi
oczywiście wymagać najpierw wiedzy nieprawniczej.51 Taki stan jest trudno zaakceptować
ze względu na liczne zagrożenia, jakie niesie za sobą w procesie stosowania prawa.52
Dlatego podejmowane są próby określenia prawniczego tych terminów, które opierają się
oczywiście na stanie wiedzy medycznej. Tak więc „choroba psychiczna” w tradycyjnym
ujęciu to zaburzenie psychiczne różnego pochodzenia, w którym następuje utrata zdolności
49 Zob. art. 3 pkt 1 ustawy z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, tekst jedn. Dz. U. z 2011 r. nr 231, poz.
1375 z późn. zm.; dalej: u.o.z.p.
50 Zob. S. Dąbrowski, L. Kubicki, Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego. Przegląd ważniejszych zagadnień, Instytut
Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 1999, s. 14-15.
51 Tamże, s. 15.
52 Zob. S. Pużyński, Choroba psychiczna – problemy z definicją oraz miejscem w diagnostyce i regulacjach prawnych,
Psychiatria Polska 2007, nr 3, s. 306.
20
do realnej oceny rzeczywistości.53 Jeżeli chodzi o „upośledzenie umysłowe”, to wymienia się
cztery jego stopnie: upośledzenie umysłowe lekkie, upośledzenie umysłowe umiarkowane,
upośledzenie umysłowe znaczne, upośledzenie umysłowe głębokie.54 W końcu „inne
zakłócenia czynności psychicznych” to: zaburzenia nerwicowe, osobowości i inne
niepsychotyczne zaburzenia psychiczne, w których występują objawy homonomiczne;
stany związane z odurzeniem oraz z uzależnieniem od środków odurzających, substancji
psychotropowych i środków zastępczych.55
Dla zaprowadzenia porządku terminologicznego są jeszcze nieodzowne dodatkowe
konstatacje. Przede wszystkim jest konieczne ustalenie, że określenie osób z zaburzeniami
psychicznymi jest oczywiście związane z niepełnosprawnością, ale wypada w niej
wyróżnić odrębne zupełnie rodzaje.56 W przypadku osób chorych psychicznie należy
więc mówić o niepełnosprawności psychicznej. Dodatkowo można również wskazać, że
termin „choroba psychiczna” jest często błędnie utożsamiany z terminem „zaburzenie
psychiczne”. W jakiejś mierze wynika to z pewnej zaszłości, bowiem początkowo używano
powszechnie terminu „choroba psychiczna” w odniesieniu do zaburzeń psychicznych, co
jednak okazało się później merytorycznym nadużyciem. Z całą pewnością mamy bowiem
takie zaburzenia psychiczne, których nie wolno absolutnie zakwalifikować do chorób
psychicznych. Z kolei pojawiają się osoby upośledzone umysłowo, jakie trzeba zarazem
uznać za niepełnosprawne psychicznie. Przy tym wystąpił najpierw termin „niedorozwój
umysłowy”, który został dzisiaj zastąpiony terminem „upośledzenie umysłowe”, lecz
ujawnił się ostatnio równolegle do niego termin „niepełnosprawność intelektualna”.
57
W rozumieniu przedmiotowym „niepełnosprawność intelektualna” oznacza niższy od
przeciętnego poziom funkcjonowania intelektualnego.58 Dla zachowania porządku można
wreszcie dodać, że osoby z innymi zakłóceniami czynności psychicznych nie przedstawia
się dotąd w ramach osobnego rodzaju niepełnosprawności.
Z perspektywy osób z zaburzeniami psychicznymi ujawnia się niejednokrotnie brak
konsekwencji terminologicznej w systemie prawa. Dotychczasowe ustalenia nie zawsze są
bowiem przestrzegane. Przykładowo dotyczy to instytucji prawnej ubezwłasnowolnienia
na gruncie Kodeksu cywilnego.59 Skoro zarówno przy ubezwłasnowolnieniu całkowitym,
jak i częściowym występuje człon psychiatryczny (zwany także niezbyt dokładnie
biologicznym), który wskazuje jako przyczyny ubezwłasnowolnienia występowanie
53 Zob. J. K. Gierowski, L. K. Paprzycki, Środki zabezpieczające [w:] System prawa karnego, red. L. K. Paprzycki, t. 7, C.
H. Beck, Warszawa 2012, s. 156.
54 Zob. J. Duda, Komentarz do ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, LexisNexis, Warszawa 2012, s. 76.
55 Zob. tamże, s. 77 oraz zacytowaną tam literaturę.
56 Por. D. Pudzianowska, Wprowadzenie [w:] Prawa osób z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną. w świetle
międzynarodowych instrumentów ochrony praw człowieka, red. D. Pudzianowska, Wolters Kluwer, Warszawa 2014,
s. 23.
57 Zob. M. Zima-Parjaszewska, Artykuł 12 Konwencji ONZ o prawach osób z niepełnosprawnością a ubezwłasnowolnienie
w Polsce [w:] Prawa osób z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną. W świetle międzynarodowych
instrumentów ochrony praw człowieka, red. D. Pudzianowska, Warszawa 2014, s. 130.
58Tamże.
59 Zob. art. 13 § 1 i art. 16 § 1 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 121, z późn.
zm.; dalej: k.c.
21
choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo też innego rodzaju zaburzeń
psychicznych.60 Jeżeli chodzi o inny rodzaj zaburzeń psychicznych, to należy wśród
nich wymienić przynajmniej pijaństwo i narkomanię. Naturalnie mamy wtedy do
czynienia z nieaktualnym na tle języka współczesnej psychiatrii terminem „niedorozwoju
umysłowego”, nie zaś wykorzystaniem prawidłowego terminu „upośledzenie umysłowe”.
61
Ostatnio widać także zmiany postrzegania w naukach medycznych i psychologii terminów
„pijaństwo” oraz „narkomania”. 62Literatura naukowa posługuje się już terminem „choroba
alkoholowa”, natomiast klasyfikacje międzynarodowe zaczęły używać terminu „zespół
uzależnienia od alkoholu”, a w odniesieniu do narkomanii – „uzależnienie od środków”.63
1.6. Specyfika podmiotowości prawnej osób z zaburzeniami psychicznymi
1.6.1. Zdeterminowanie podmiotowością prawną osób niepełnosprawnych
Oczywiście należy tutaj podkreślić, że podmiotowość prawna osób z zaburzeniami
psychicznymi ma wyraźną specyfikę. Przede wszystkim zachodzi wtedy szczególny
kontekst podmiotowy, albowiem zostaje ograniczony zakres podmiotowości prawnej do
wskazanej kategorii osób. Chociaż wypada również mieć na uwadze, że podmiotowość
prawna osób z zaburzeniami psychicznymi mieści się zawsze w ogólnych ramach
podmiotowości prawnej osób niepełnosprawnych. Podane uwikłanie musi bezpośrednio
determinować cały sposób traktowania osób z zaburzeniami psychicznymi, który należy
dzisiaj widzieć przez pryzmat ich niepełnosprawności. Jakkolwiek wskazane rozumowanie
nie zostało obarczone błędem metodologicznym, tym niemniej prowadzi do koncentracji
na ochronie osób z zaburzeniami psychicznymi. W związku z tym ujawnia się konieczność
podkreślenia zakazu dyskryminacji osób z zaburzeniami psychicznymi, co wymusza
następnie odniesienie do sytemu gwarancji dla realizacji ich uprawnień i obowiązków.
Tymczasem osoby z zaburzeniami psychicznymi wymagają bardzo specyficznych
uprawnień i obowiązków, które nie są zawsze identyczne z uprawnieniami i obowiązkami
osób niepełnosprawnych. Dlatego wydaje się bardziej logiczne ich wyodrębnienie,
które będzie do pewnego stopnia niezależne, żeby umożliwić optymalną realizację
z zapewnieniem gwarancji ochrony.64
Punktem wyjścia jest stwierdzenie w Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych,
że osoby niepełnosprawne mają prawo do uznania ich za podmioty prawa.65 W rezultacie
osobom niepełnosprawnym przysługuje podmiotowość prawna, co stanowi wyraz
60 Zob. L. Ludwiczak, Ubezwłasnowolnienie w polskim systemie prawnym. Aspekty materialnoprawne i formalnoprawne,
LexisNexis, Warszawa 2012, s. 19.
61 Tamże, s. 21.
62 Zob. M. Zima-Parjaszewska, Artykuł 12 …, s. 130.
63Tamże.
64 Regulacja prawna jest tutaj wysoce niezadawalająca, ponadto podlega nieustannym zmianom, co ogólnie podkreśla
w kontekście osób niepełnosprawnych J. Patyk, Status prawny osób niepełnosprawnych, Wydawnictwo Prawnicze
LexisNexis, Warszawa 1999, s. 14-16.
65 Zob. art. 12 ust. 1 in fine KPON.
22
logicznej konsekwencji dotychczasowych ustaleń. Wprowadzenie takiej kwalifikacji ma
gwarantować, że osoby niepełnosprawne są zrównane prawnie z innymi „pełnosprawnymi”
podmiotami, czyli wyklucza się natychmiast ich wszelką dyskryminację. Tym samym
wolno dalej uznać, że osoby z zaburzeniami psychicznymi są również podmiotami
prawa, skoro przynależą do osób niepełnosprawnych. Ostatecznie można więc mówić
o podmiotowości prawnej osób z zaburzeniami psychicznymi. Ponadto warto jeszcze
podkreślić, że mamy tutaj do czynienia z nietypową sytuacją, gdyż taka konstrukcja
pojawia się wyjątkowo w systemie prawa. Sam termin podmiot prawa jest przecież używany
stosunkowo rzadko w znaczeniu prawnym, by wskazać na upodmiotowienie najbardziej
zagrożonych dyskryminacją kategorii osób. Zatem pojawia się wówczas świadomy
zabieg techniki prawodawczej, który powinien odpowiednie znaleźć odzwierciedlenie
w krajowym porządku prawnym.
Jeżeli mówimy o podmiotowości prawnej osób niepełnosprawnych, którą wolno też
sprowadzić do podmiotowości prawnej osób z zaburzeniami psychicznymi, to należy
zarazem dostrzec kontekst regulowanej prawem ich zdolności. Istota podmiotowości
prawnej opiera się bowiem konstrukcyjnie na zdolności, gdyż jest niezbędny mechanizm
„wejścia w życie” tego zjawiska prawnego. W gruncie rzeczy chodzi o doprecyzowanie cech
podmiotowości prawnej pod kątem możliwości praktycznego jej funkcjonowania. Stąd
zdolność na gruncie prawa oznacza zachowanie nastawione na skutek prawny, który można
obecnie sprowadzić do: „występowania” i „oświadczania”. Wobec tego „występowanie”
należy tutaj połączyć ze zdolnością prawną (sądową), podczas gdy „oświadczanie”
jest kojarzone ze zdolnością do czynności prawnych (procesowych). Lecz Konwencja
o prawach osób niepełnosprawnych posługuje się jedynie terminem „zdolność prawna”,
który został przetłumaczony niedokładnie z języka angielskiego (legal capacity).66 Dla
porządku wypada teraz przytoczyć jej ustalenie, że osobom niepełnosprawnym nadaje
się zdolność prawną na zasadzie równości z innymi osobami we wszystkich aspektach
życia, co wolno następnie odnieść do osób z zaburzeniami psychicznymi.
1.6.2. Kontrowersje wokół „zdolności prawnej” osób niepełnosprawnych
Przyczyną nieporozumienia stało się robocze tłumaczenie Konwencji o prawach
osób niepełnosprawnych, w którym angielski zwrot legal capacity przetłumaczono jako
„zdolność prawna”.67 Tymczasem należy taki zwrot rozumieć jako zdolność do działań
prawnych, gdyż wyznacza on możliwość działania w sferze prawa.68 Z całą pewnością stoi
wówczas za nim pojęcie, które należy teraz uznać za pierwotne i stanowiące podstawę do
dalszych określeń, przy tym okazuje się istotniejsze dla praktyki, wobec czego zdolność
66 Zob. art. 12 ust. 2-4 KPON
67Zob. A. Błaszczak, Zastrzeżenia i oświadczenia interpretacyjne Polski do Konwencji o prawach osób
z niepełnosprawnościami [w:] Prawa…, red. D. Pudzianowska, s. 30-31.
68 Zob. L. Kociucki, Pojęcie zdolności do czynności prawnych osób fizycznych – zagadnienia konstrukcyjne [w:] Prawo
w XXI wieku. Księga pamiątkowa 50-lecia Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk, red. W. Czapliński,
Warszawa 2006, s. 364 i 369.
23
prawną definiuje się przez zdolność do czynności prawnych.69 W jakiejś mierze zdolność
do działań prawnych obejmuje tutaj łącznie zdolność prawną i zdolność do czynności
prawnych.70 Dlatego można dalej przyjąć, że pojęcie zdolności do działań prawnych
zakłada zarówno zdolność do bycia potencjalnym podmiotem uprawnień i obowiązków,
jak również zdolność do samodzielnego wykonywania owych uprawnień i obowiązków.
71
W rzeczywistości zamiarem więc autorów Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych
było nie tyle przyznanie wszystkim osobom z niepełnosprawnościami zdolności prawnej,
co raczej przyznanie równej z innymi zdolności do czynności prawnych. 72
Powyższa analiza nie pozostawia już wątpliwości, że gwarancje ujęte w Konwencji
o prawach osób niepełnosprawnych odnoszą się do równego korzystania głównie ze
zdolności do czynności prawnych, nie zaś do wyeksponowanej dosyć wadliwie w polskim
tłumaczeniu zdolności prawnej.73 Takie stanowisko wspierają bardzo liczne oświadczenia
interpretacyjne i zastrzeżenia państw, które zostały jej stronami. Wbrew powyższemu rząd
polski złożył inne oświadczenie interpretacyjne, według którego całkowite pozbawienie
zdolności do czynności prawnych jest odpowiednim jednak środkiem w sytuacji, gdy
„wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń
psychicznych osoba nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem”.74 Gdyż zdaniem
rządu polskiego całkowite pozbawienie zdolności do czynności prawnych jest środkiem,
o którym jest wyraźnie mowa w Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, i może
dlatego zostać wykorzystane w okolicznościach wskazanych i w sposób określony w prawie
krajowym.75 W rezultacie widać daleko idącą niekonsekwencję rządu polskiego w zakresie
podanej interpretacji Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, ponieważ świadome
podtrzymuje tłumaczenie o zdolności prawnej przy oświadczeniu jednak na temat
zdolności do czynności prawnych.76
1.6.3. Zdolność do czynności prawnych osób z zaburzeniami psychicznymi
Właściwie nie budzi najmniejszej wątpliwości, że osoby niepełnosprawne mają
teraz zdolność prawną (sądową), którą należy tradycyjnie rozumieć jako możliwość
występowania podmiotu uprawnień i obowiązków w ramach prawa. W rezultacie
dotyczy to również osób z zaburzeniami psychicznymi, które zostały prawnie zrównane
z wszystkimi innymi osobami, ponieważ nie można nigdy zdeprecjonować ich
człowieczeństwa. Natomiast uwidacznia się dzisiaj problem zdolności do czynności
prawnych (procesowych) osób niepełnosprawnych, który dotyczy przede wszystkim osób
69 Zob. A. Heldrich, A. Steiner, Legal Personality [w:] International Encyclopedia of Comparative Law, vol. IV, Persons
and Family, Tübingen 1995, s. 2-13.
70Zob. S. Gurbai, Ograniczanie czy respektowanie zdolności do czynności prawnych osób dorosłych
z niepełnosprawnościami [w:] Prawa…, red. D. Pudzianowska, s. 68.
71Tamże.
72 Zob. A. Błaszczak, Zastrzeżenia…, s. 31.
73 Tamże, s. 34.
74 Zob. S. Gurbai, Ograniczanie…, s. 70 oraz zacytowaną tam literaturę.
75 Tamże, s. 70-71.
76 Zob. A. Błaszczak, Zastrzeżenia…, s. 35.
24
z zaburzeniami psychicznymi, gdy zwłaszcza chodzi o dyskusyjne zagadnienie stosowania
wobec nich instytucji prawnej ubezwłasnowolnienia. W tym względzie mamy do czynienia
z wyraźną ewolucją koncepcji, którą wyraża postulowane dzisiaj przejście od modelu
zastępczego podejmowania decyzji (substitute decision making) do modelu wspieranego
podejmowania decyzji (supported decision making).77 Jeżeli chodzi o model zastępczego
podejmowania decyzji, to zakłada on wówczas pozbawienie zdolności do czynności
prawnych (procesowych) i umieszczenie pod opieką całkowitą lub częściową innych
osób. Z kolei model wspieranego podejmowania decyzji ma odpowiednimi środkami
zapewnić dostęp do wsparcia, które będzie tutaj potrzebne przy korzystaniu ze zdolności
do czynności prawnych (procesowych).
Niewątpliwie chodzi o zmianę paradygmatu w podejściu do osób niepełnosprawnych,
w tym dotyczy to zwłaszcza osób z zaburzeniami psychicznymi, która polega na
przyznaniu im zdolności do czynności prawnych (procesowych). Potrzebna jest zatem
zmiana sposobu postępowania, która wymusi rezygnację z pozbawiania zdolności do
czynności prawnych (procesowych), na rzecz zapewnienia dostępu do wsparcia przy
korzystaniu ze zdolności do czynności prawnych (procesowych). To prowadzi użycia
wielu środków w celu zapewnienia dostępu do wsparcia. Środki związane z korzystaniem
ze zdolności do czynności prawnych (procesowych) powinny wtedy być właściwe,
efektywne, proporcjonalne i dostosowane do okoliczności, w jakich znajduje się każda
osoba niepełnosprawna, czyli obejmuje to również osobę z zaburzeniami psychicznymi.78
Ponadto środki te powinny być stosowane w możliwie najkrótszym czasie oraz poddane
regularnemu przeglądowi przez niezależne i bezstronne władze lub organ sądowy. Gdyż
służy to zagwarantowaniu osobom niepełnosprawnym, czyli wchodzą w grę również osoby
z zaburzeniami psychicznymi, równego prawa do posiadania i dziedziczenia własności,
kontroli własnych spraw finansowych, co obejmuje też jednakowy dostęp do pożyczek
bankowych, hipotecznych i innych form kredytowych oraz eliminację samowolnego
pozbawiania własności.
1.7. Uprawnienia i obowiązki osób z zaburzeniami psychicznymi
1.7.1. Koncepcje uprawnień i obowiązków osób z zaburzeniami psychicznymi
Rozpatrywanie podmiotowości prawnej osób z zaburzeniami psychicznymi powinno
wreszcie obejmować szczegółową egzemplifikację ich uprawnień i obowiązków. Specyfika
podmiotowości prawnej osób z zaburzeniami psychicznymi wymaga najpierw spojrzenia
na determinujące je koncepcje. Choć wypada tutaj mówić raczej o pewnych zbiorach
poglądów na temat uprawnień i obowiązków, które zostały przypisane prawnie osobom
z zaburzeniami psychicznymi, niż przekonywać o dopracowanych wizjach teoretycznych.
77 Zob. M. Zima-Parjaszewska, Równość osób z niepełnosprawnościami wobec prawa – sytuacja prawna osób
ubezwłasnowolnionych [w:] Najważniejsze…, red. A. Błaszczak, s. 16 i n.
78 Zob. A. Błaszczak, Zastrzeżenia…, s. 34.
25
Ponieważ stopień ich wykształcenia okazuje się niewystarczający, skoro nie zostają
rozwinięte pod względem metodologicznym. Ponadto nie widać między nimi spójności,
gdyż koncentrują się zwykle na wybranych aspektach. Głównie powstają one w środowisku
lekarzy psychiatrów, co jest do pewnego stopnia zrozumiałe, wobec braku wystarczającego
zainteresowania prawników. W istocie opierają się one na teoretycznym modelu
niepełnosprawności, który uwzględnia trzy podstawowe wymiary niepełnosprawności
spowodowanej zaburzeniami psychicznymi, jak konkretnie: deficyty pierwotne –
wewnętrzne, bezpośrednio wynikające z choroby; deficyty wtórne – nie są właściwością
samej choroby, lecz rezultatem negatywnych reakcji na nią osób znaczących; ograniczenia
zewnętrzne – są właściwie niezależne od choroby, jednakże mogą odgrywać pewną rolę
w jej rozwoju.79
Przedstawiony model jest tutaj optymalny, ponieważ obrazuje zależność o charakterze
przyczynowo – skutkowym pomiędzy chorobą psychiczną, stygmatyzacją a zjawiskiem
wykluczenia społecznego.80 W związku z tym formułuje się niejednokrotnie postulaty,
które odzwierciedlają dominujące koncepcje uprawnień i obowiązków, jakie powinny
ostatecznie przysługiwać osobom z zaburzeniami psychicznymi. Najpierw jest konieczne
przedstawienie postulatu „pomóc wyzdrowieć”, gdyż nie chodzi o samo tylko wyleczenie,
ale równie ważne staje się jeszcze odzyskanie utraconej tożsamości.81 Wyleczenie zakłada
przecież bierność i przedmiotowość pacjenta, a pomoc w wyzdrowieniu jego większą
aktywność i podmiotowość.82 Z kolei mamy do czynienia z postulatem „oddzielenia
choroby od człowieka”, by unikać niepotrzebnej stygmatyzacji. W rezultacie pojawia się
marzenie o psychiatrii humanitarnej, respektującej prawa człowieka, szanującej potrzeby,
punkt widzenia i decyzje pacjenta.83 W końcu spotykamy postulat „otwartych drzwi”,
jako sposób nowego podejścia do leczenia osób z zaburzeniami psychicznymi, który
zrywa z dominacją krytykowanego leczenia azylowego. Przede wszystkim ma temu
służyć środowiskowy system opieki nad zdrowiem psychicznym. Tak naprawdę wyraża
go otwarty system wspomagający wyzdrowienie i powrót do funkcji obywatelskich.84
1.7.2. Katalog uprawnień osób z zaburzeniami psychicznymi
79 Zob. M. Ekdawi, A. Conning, Rehabilitacja psychiatryczna, przeł. B. Mroziak, M. Morawiec-Binkiewicz, Wydawnictwo
Lekarskie PZWL, Warszawa 1995, s. 28; H. Kaszyński, Osoby chore psychicznie jako grupa beneficjentów organizacji
pozarządowych świadczących usługi na rynku pracy, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2006,
s. 5.
80 Zob. B. Janeczko, Człowiek z zaburzeniami psychicznymi jako „inny”: wokół problemów stygmatyzacji i wykluczenia
społecznego [w:] Ochrona zdrowia psychicznego. Wybrane zagadnienia społeczno-prawne, red. J. Maciaszek, P. Bucoń,
Wydawnictwo KUL, Stalowa Wola 2011, s. 21.
81 Zob. A. Liberadzka, Zobaczyć człowieka [w:] Umacnianie i zdrowienie. Dać nadzieję, red. A. Cechnicki, A. Liberadzka,
Wydawnictwo UJ, Kraków 2015, s. 68.
82Tamże.
83 Zob. M. Załuska, Prawa człowieka, prawa pacjenta [w:] Psychiatria naszych marzeń – przyszłość zaczyna się dzisiaj.
Die Psychiatrie unserer Träume – Die Zukunft beginnt heute”. Kraków – Münster, Dialog 2013, nr 21, s. 108.
84 Zob. R. Mezzina, An „Open Door – No Restraint” System of Care for Recovery and Citizienship, The Journal of Nervous
and Mental Diseases 2014, vol. 202, nr 6, s. 440-445.
26
Co tyczy się uprawnień osób z zaburzeniami psychicznymi, to okazuje się konieczne na
początku stwierdzenie, że: zdrowie psychiczne jest fundamentalnym dobrem człowieka,
a ochrona praw osób z zaburzeniami psychicznymi należy do obowiązków państwa.85 Z tej
perspektywy chodzi w szczególności o zapewnienie osobom z zaburzeniami psychicznymi
wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form opieki
i pomocy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społecznym.86 Konkretnie
wypada to dalej sprowadzić do uprawnień pacjentów z zaburzeniami psychicznymi,
które nie powinny się zasadniczo różnić od uprawnień innych pacjentów. Oczywiście
do pacjentów z zaburzeniami psychicznymi będzie więc miała zastosowanie ustawa
o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, która rozstrzyga najpierw ogólnie o ich
uprawnieniach.87 W podanym kontekście widać potrzebę uwzględnienia skorelowanych
z nimi obowiązków personelu medycznego, a zwłaszcza lekarzy psychiatrów na gruncie
ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty.88 Potem należy też wymienić modyfikacje
szczegółowe uprawnień pacjentów z zaburzeniami psychicznymi, jakie wynikają z ustawy
o ochronie zdrowia psychicznego.89
W ramach katalogu uprawnień pacjentów, co dotyczy też pacjentów z zaburzeniami
psychicznymi, można ogólnie wyróżnić: prawo do świadczeń zdrowotnych
odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej, a w sytuacji ograniczonych
możliwości udzielenia odpowiednich świadczeń jeszcze prawo do przejrzystej, obiektywnej,
opartej na kryteriach medycznych procedury ustalającej kolejność dostępu do tych
świadczeń; prawo żądania od lekarza (pielęgniarki) zasięgnięcia opinii także od innego
lekarza (pielęgniarki), ewentualnie zwołania konsylium; prawo do informacji; prawo
do zgłoszenia sprzeciwu wobec opinii albo orzeczenia lekarskiego; prawo do wyrażenia
zgody na udzielenie świadczeń zdrowotnych; prawo do tajemnicy informacji związanych
z pacjentem; prawo do dokumentacji medycznej; prawo do poszanowania intymności
i godności pacjenta w trakcie udzielania świadczeń; prawo do obecności osoby bliskiej
w trakcie udzielania świadczeń zdrowotnych; prawo do opieki duszpasterskiej; prawo
do umierania w spokoju i godności; prawo do poszanowania życia prywatnego oraz
rodzinnego; prawo do przechowywania rzeczy wartościowych w depozycie; prawo do
pomocy w ochronie praw. 90
Modyfikacje szczegółowe uprawnień pacjentów z zaburzeniami psychicznymi mają
przykładowo odbicie następujące: przy wyborze rodzaju i metod postępowania leczniczego
bierze się pod uwagę nie tylko cele zdrowotne, ale także interesy oraz inne dobra osobiste
85 Zob. preambułę u.o.z.p.
86 Zob. art. 2 ust. 1 pkt 2 u.o.z.p.
87 Zob. art. 6 ust. 1 i 2, art. 6 ust. 3, art. 9-12, art. 13-14, art. 15-19, art. 20 ust. 1 i 2, art. 21, art. 23-30, art. 33-35, art. 36-38,
art. 39-40 ustawy z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz.
159, z późn. zm.
88 Zob. ustawę z 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza i lekarza dentysty, tekst jedn. Dz. U. z 2015 r., poz. 464.
89 Zob. art. 5-6 a, art. 10, art. 12, art. 13, art. 14, art. 10 a, art. 20-37, art. 50-52 u.o.z.p.
90 Zob. A. Augustynowicz, A. Budziszewska-Makulska, Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Komentarz,
CeDeWu, Warszawa 2010, s. 29 i n.; A. Drozdowska, Prawa pacjenta z zaburzeniami psychicznymi. Działalność
Rzeczników Praw Pacjenta Psychiatrycznego [w:] Prawo medyczne dla lekarzy psychiatrów, red. A. Jacek, E. Sarnacka,
Difin, Warszawa 2014, s. 152 i n.
27
pacjenta z zaburzeniami psychicznymi i dąży do osiągnięcia poprawy stanu zdrowia
w sposób najmniej dla niego uciążliwy; pacjent z zaburzeniami psychicznymi przebywający
w szpitalu psychiatrycznym ma prawo do porozumiewania się bez ograniczeń z rodziną
oraz innymi osobami, ponadto korespondencja tego pacjenta nie podlega kontroli;
pacjent z zaburzeniami psychicznymi leczony w szpitalu psychiatrycznym może tutaj
uzyskać zgodę ordynatora (lekarza kierującego leczeniem) na okresowe przebywanie
poza szpitalem bez wypisywania go z zakładu, gdy nie zagraża to jego życiu albo życiu
i zdrowiu innych osób; postępowanie lecznicze w stosunku do pacjenta z zaburzeniami
psychicznymi może także być prowadzone bez jego zgody, gdy zaistnieją określone
dokładnie okoliczności, co obejmuje także przyjęcie do szpitala psychiatrycznego; prawo
do tajemnicy wszystkich informacji na temat pacjenta z zaburzeniami psychicznymi jest
traktowane wyjątkowo rygorystycznie.
1.7.3. Gwarancje dla uprawnień osób z zaburzeniami psychicznymi
Chociaż należy zarazem przyznać, że w świetle zarówno doświadczeń historycznych,
jak i obserwacji, których dostarcza codzienne życie i bieżące wydarzenia, ogólne regulacje
prawne dotyczące uprawnień pacjentów nie są teraz w pełni wystarczające w odniesieniu do
pacjentów z zaburzeniami psychicznymi.91 W związku z tym wnioskuje się o wprowadzenie
dodatkowych gwarancji, które powinny osobom z zaburzeniami psychicznymi zabezpieczać
przede wszystkim: ochronę podstawowych praw obywatelskich, w szczególności wolności,
nietykalności osobistej; ochronę przed dyskryminacją, wykluczeniem społecznym;
ochronę autonomii oraz zabezpieczenie przed niewłaściwym, nadmiernym paternalizmem;
prawo dostępu do informacji o stanie zdrowia i wyrażania świadomej zgody na wszelkie
procedury diagnostyczne i terapeutyczne oraz na udział w badaniach naukowych; ochronę
prywatności, intymności oraz efektywną ochronę informacji dotyczących stanu zdrowia;
prawo do świadczeń zdrowotnych adekwatnych do indywidualnych potrzeb, do równego
traktowania z osobami z innymi schorzeniami – dotyczy to zarówno rodzaju świadczeń,
jak też warunków, w których są udzielane.92 Z całą pewnością chodzi wówczas o określone
konstrukcje prawne, które pozwolą na skuteczne wykonywanie praw podmiotowych, jakie
zostały przyznane osobom z zaburzeniami psychicznymi.
W tym aspekcie mają również do odegrania szczególną rolę Rzecznicy Praw Pacjenta
Psychiatrycznego, którzy działają na podstawie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego.93
Ponieważ pacjent z zaburzeniami psychicznymi ma prawo do pomocy w obronie swoich
praw, jeżeli korzysta ze świadczeń zdrowotnych udzielanych przez szpital psychiatryczny,
którą zapewnia w ramach jego struktury organizacyjnej konkretny Rzecznik Praw
Pacjenta Psychiatrycznego. Do zadań Rzecznika Praw Pacjenta Psychiatrycznego
należy wówczas w szczególności: pomoc w dochodzeniu praw w sprawach związanych
91 Zob. S. Pużyński, Dylematy współczesnej psychiatrii. Problemy kliniczne, etyczne, prawne, Eneteia, Warszawa 2015,
s. 19-20.
92 Tamże, s. 20.
93 Zob. art. 10a – 10d u.o.z.p.
28
z przyjęciem, leczeniem, warunkami pobytu i wypisaniem ze szpitala psychiatrycznego
pacjentów z zaburzeniami psychicznymi; wyjaśnienie lub pomoc w wyjaśnieniu ustnych
lub pisemnych skarg pacjentów z zaburzeniami psychicznymi; szeroka współpraca
z rodziną, przedstawicielem ustawowym, opiekunem prawnym lub faktycznym pacjentów
z zaburzeniami psychicznymi; inicjowanie i prowadzenie działalności edukacyjno –
informacyjnej w zakresie praw nadanych pacjentom z zaburzeniami psychicznymi
korzystających ze świadczeń zdrowotnych udzielanych przez szpital psychiatryczny.
W związku z tym przysługują niezbędne kompetencje Rzecznikowi Praw Pacjenta
Psychiatrycznego.
1.7.4. Katalog obowiązków osób z zaburzeniami psychicznymi
Jeżeli chodzi o obowiązki osób z zaburzeniami psychicznymi, to należy tutaj mieć na
względzie, że sprowadzają się one całkiem wyjątkowo do konkretnych nakazów lub zakazów
zachowania. Naturalnie wypada teraz zauważyć, że pacjenci z zaburzeniami psychicznymi
mają dodatkowe obowiązki, gdy odnosimy je do obowiązków innych pacjentów.
Szczególnie dotyczy to nakazu znoszenia przymusu bezpośredniego przy wykonywaniu
czynności, które przewiduje ustawa o ochronie zdrowia psychicznego.94 Oczywiście można
go stosować tylko wtedy, gdy przepis szczególny tej ustawy do tego upoważnia albo
pacjenci z zaburzeniami psychicznymi: dopuszczają się zamachu przeciwko życiu lub
zdrowiu własnemu, innej osoby lub bezpieczeństwu powszechnemu; w sposób gwałtowny
niszczą lub uszkadzają przedmioty znajdujące się w ich otoczeniu; czy poważnie zakłócają
lub uniemożliwiają funkcjonowanie podmiotu leczniczego udzielającego świadczenia
zdrowotnego w zakresie psychiatrycznej opieki zdrowotnej lub jednostki organizacyjnej
opieki społecznej. Z jednej strony umożliwia to podjęcie interwencji medycznej względem
osoby, która z powodu swego stanu zdrowia psychicznego nie może samodzielnie wyrazić
zgody, a której potrzebna jest pomoc lecznicza.95 Z drugiej strony mają również służyć
ochronie społeczeństwa przed zachowaniem takich osób, które z powodu swych zaburzeń
psychicznych mogą grozić istotnym dobrom prawnie chronionym.96
Z obowiązkami osób z zaburzeniami psychicznymi spotykamy się jeszcze na
gruncie kilku ustaw w systemie prawa, które incydentalnie regulują sprawy inne niż
ochrona zdrowia psychicznego. Choćby Kodeks karny przewiduje wśród środków
zabezpieczających między innymi pobyt w zakładzie psychiatrycznym wobec sprawcy
w stanie niepoczytalności, jeżeli istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że popełni on
ponownie czyn zabroniony o znacznej społecznej szkodliwości w związku z chorobą
psychiczną lub upośledzeniem umysłowym.97 Z kolei Kodeks cywilny uznaje za nieważne
oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się
94 Zob. art. 18 u.o.z.p.
95 Zob. R. Kubiak, Prawo medyczne, C. H. Beck, Warszawa 2014, s. 331.
96 Tamże, s. 331-332.
97 Zob. art. 93 § 1 pkt 4, art. 93 c pkt 1, art. 93 g § 1 ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, Dz. U. nr 88, poz. 553,
z późn. zm.
29
w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, co
dotyczy tutaj w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego
zaburzenia czynności psychicznych.98 Zaś według Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
nie może zawrzeć małżeństwa osoba dotknięta chorobą psychiczną albo niedorozwojem
umysłowym, chyba że stan zdrowia lub umysłu takiej osoby nie zagraża małżeństwu ani
zdrowiu przyszłego potomstwa i jeżeli osoba ta nie została dotąd ubezwłasnowolniona
całkowicie, jednak dopiero po zezwoleniu sądu na zawarcie małżeństwa.99 W końcu ustawa
o broni i amunicji stanowi, że pozwolenia na broń nie wydaje się osobom z zaburzeniami
psychicznymi lub o znacznie ograniczonej sprawności psychofizycznej.100
1.8. Uwagi końcowe – ocena stanu prawnego
Podsumowanie stanowi okazję do nakreślenia perspektyw rozwoju podmiotowości
prawnej osób z zaburzeniami psychicznymi. Chociaż gwarantuje się osobom z zaburzeniami
psychicznymi ogólnie godność, wolność, równość wobec prawa oraz zakaz dyskryminacji,
to jednak widać ciągle niedostatki regulacji prawnej w tym zakresie.101 W związku z tym
należy aktualnie przewartościować sposób traktowania osób z zaburzeniami psychicznymi,
by przestać wreszcie zawężać uprawnienia i obowiązki osób z zaburzeniami psychicznymi
do uprawnień i obowiązków pacjenta. Zatem trzeba wyraźnie dostrzec w osobie
z zaburzeniami psychicznymi człowieka, któremu przysługują zawsze uprawnienia
i obowiązki człowieka. To wymaga zmiany organizacji systemu ochrony zdrowia
psychicznego, przez upowszechnienie modelu leczenia osób z zaburzeniami psychicznymi
w ich własnym środowisku.102 Innymi słowy chodzi o proces deinstytucjonalizacji ochrony
zdrowia psychicznego, dotąd opartej na szpitalach psychiatrycznych, którego efektem
ma ostatecznie być wdrożenie środowiskowej opieka psychiatrycznej. W przyszłości
środowiskową opiekę psychiatryczną mają realizować podmioty lecznicze prowadzące
centra zdrowia psychicznego, które zapewnią kompleksową opiekę zdrowotną nad
osobami z zaburzeniami psychicznymi na gruncie wprowadzanej teraz regulacji prawnej.103
98 Zob. art. 82 k.c.
99 Zob. art. 12 § 1 ustawy z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, tekst jedn. Dz. U. z 2015 r., poz. 583, z późn.
zm.; szerzej na ten temat A. Gajda, Unieważnienie małżeństwa [w:] System Prawa Prywatnego, t. 11. Prawo rodzinne
i opiekuńcze, red. T. Smyczyński, C. H. Beck, Warszawa 2014, s. 161-168.
100 Zob. art. 15 ust. 1 pkt 2 ustawy z 21 maja 1999 r. o broni i amunicji, tekst jedn. Dz. U. z 2012 r., poz. 576, z późn.
zm.
101 Zob. art. 30-32 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. nr 78, poz. 483, z późn.
zm.
102 Zob. B. Pietrzykowska, Psychiatria środowiskowa i organizacja psychiatrycznej opieki zdrowotnej [w:] Psychiatria.
Podręcznik dla studentów medycyny, red. A. Bilikiewicz, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 2011,
s. 605 i n.
103 Zob. art. 20 pkt 2 ustawy z 11 września 2015 r. o zdrowiu publicznym, Dz. U. poz. 1916.
30
Bibliografia
Literatura
Augustynowicz A., Budziszewska-Makulska A., Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku
Praw Pacjenta. Komentarz, CeDeWu, Warszawa 2010
Błaszczak A., Zastrzeżenia i oświadczenia interpretacyjne Polski do Konwencji
o prawach osób z niepełnosprawnościami [w:] Prawa osób z niepełnosprawnością
intelektualną lub psychiczną w świetle międzynarodowych instrumentów
ochrony praw człowieka, red. D. Pudzianowska, Wolters Kluwer, Warszawa
2014
Błaszczak Ł., Podmiotowość procesowa jednostek organizacyjnych niebędących
osobami prawnymi oraz innych struktur organizacyjnych z perspektywy art.
64 k.p.c. [w:] Podmiotowość cywilnoprawna w prawie polskim. Wybrane
zagadnienia, red. E. Gniewek, Prawo CCCIV, Wrocław 2008
Brożek B., Pojęcie osoby w dyskusjach bioetycznych [w:] J. Stelmach, B. Brożek,
M. Soniewicka, W. Załuski, Paradoksy bioetyki prawniczej, Wolters Kluwer,
Warszawa 2010
Dąbrowski S., Kubicki L., Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego. Przegląd
ważniejszych zagadnień, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 1999
Doliwa A., Osobowość prawna jednostek samorządu terytorialnego, C. H. Beck,
Warszawa 2012
Drozdowska A., Prawa pacjenta z zaburzeniami psychicznymi. Działalność Rzeczników
Praw Pacjenta Psychiatrycznego [w:] Prawo medyczne dla lekarzy psychiatrów,
red. A. Jacek, E. Sarnacka, Difin, Warszawa 2014
Duda J., Komentarz do ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, LexisNexis, Warszawa
2012
Duniewska Z., Tożsamość człowieka w dobie globalizacji (zarys problematyki) [w:]
Europeizacja polskiego prawa administracyjnego, red. Z. Janku, Z. Leoński,
M. Szewczyk, M. Waligórski, K. Wojtczak, Kolonia Limited, Wrocław 2005
Dworkin R., Biorąc prawa poważnie, przeł. T. Kowalski, PWN, Warszawa 1998
Dziedziak W., O prawie słusznym (Perspektywa systemu prawa stanowionego),
Wydawnictwo UMCS, Lublin 2015
Ekdawi M., Conning A., Rehabilitacja psychiatryczna, przeł. B. Mroziak, M. MorawiecBinkiewicz, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1995
Filipek J., O podmiotowości administracyjno-prawnej, Państwo i Prawo 1961, nr 2
31
Frąckowiak J., Jednostka organizacyjna jako substrat osoby prawnej i ustawowej [w:]
Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana,
red. L. Ogiegło, W. Popiołek, M. Szpunar, Zakamycze, Kraków 2005
Gajda A., Unieważnienie małżeństwa [w:] System Prawa Prywatnego, t. 11. Prawo
rodzinne i opiekuńcze, red. T. Smyczyński, C. H. Beck, Warszawa 2014
Gierowski J. K., Paprzycki L. K., Środki zabezpieczające [w:] System prawa karnego,
red. L. K. Paprzycki, t. 7, C. H. Beck, Warszawa 2012
Gurbai S., Ograniczanie czy respektowanie zdolności do czynności prawnych osób
dorosłych z niepełnosprawnościami [w:] Prawa osób z niepełnosprawnością
intelektualną lub psychiczną w świetle międzynarodowych instrumentów
ochrony praw człowieka, red. D. Pudzianowska, Wolters Kluwer, Warszawa
2014
Hart H. L. A., Pojęcie prawa, przeł. J. Woleński, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 1998
Heldrich A., Steiner A., Legal Personality [w:] International Encyclopedia of
Comparative Law, vol. IV, Persons and Family, Tübingen 1995
Izdebski H., Fundamenty współczesnych państw, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis,
Warszawa 2007
Janeczko B., Człowiek z zaburzeniami psychicznymi jako „inny”: wokół problemów
stygmatyzacji i wykluczenia społecznego [w:] Ochrona zdrowia psychicznego.
Wybrane zagadnienia społeczno-prawne, red. J. Maciaszek, P. Bucoń,
Wydawnictwo KUL, Stalowa Wola 2011
Jankowska M., Prawa osób niepełnosprawnych w międzynarodowych aktach prawnych,
Niepełnosprawność – Zagadnienia, Problemy, Rozwiązania 2011-2012, nr
1-2
Kalinowski M., Podmiotowość prawna podatnika, TNOiK, Toruń 1999
Kamiński I. C., Słuszność i prawo. Szkic porównawczy, Zakamycze, Kraków 2003
Kaszyński H., Osoby chore psychicznie jako grupa beneficjentów organizacji
pozarządowych świadczących usługi na rynku pracy, Fundacja Inicjatyw
Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2006
Kociucki L., Pojęcie zdolności do czynności prawnych osób fizycznych – zagadnienia
konstrukcyjne [w:] Prawo w XXI wieku. Księga pamiątkowa 50-lecia Instytutu
Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk, red. W. Czapliński, Warszawa 2006
Kosik J., Zdolność państwowych osób prawnych w zakresie prawa cywilnego,
Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1963
Kubiak R., Prawo medyczne, C. H. Beck, Warszawa 2014
Kurowski K., Niepełnosprawność i osoba niepełnosprawna – od medycznego do
społecznego modelu niepełnosprawności [w:] Najważniejsze wyzwania po
32
ratyfikacji przez Polskę Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych,
red. A. Błaszczak, Biuletyn Rzecznika Praw Obywatelskich 2012, nr 10
Lang W., Pojęcia prawne i prawnicze [w:] W. Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki, Teoria
państwa i prawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980
Liberadzka A., Zobaczyć człowieka [w:] Umacnianie i zdrowienie. Dać nadzieję, red.
A. Cechnicki, A. Liberadzka, Wydawnictwo UJ, Kraków 2015
Lipiec J., Wolność i podmiotowość człowieka, Fall, Kraków 1997
Ludwiczak L., Ubezwłasnowolnienie w polskim systemie prawnym. Aspekty
materialnoprawne i formalnoprawne, LexisNexis, Warszawa 2012
Matan A., Zdolność administracyjnoprawna stron w ogólnym postępowaniu
administracyjnym [w:] Jednostka wobec działań administracji publicznej, red.
E. Ura, Mitel, Rzeszów 2001
Mezzina R., An „Open Door – No Restraint” System of Care for Recovery and
Citizienship, The Journal of Nervous and Mental Diseases 2014, vol. 202, nr 6
Mitras L., Niepełnosprawność jako przedmiot regulacji prawa pracy [w:] Prawo
a niepełnosprawność. Wybrane aspekty, red. M. Bosak, C. H. Beck, Warszawa
2015
Moskwa A., Prawnoeuropejskie i konstytucyjne gwarancje funkcjonowania osób
niepełnosprawnych w Rzeczpospolitej Polskiej – założenia aksjologiczne [w:]
Prawo a niepełnosprawność. Wybrane aspekty, red. M. Bosak, C. H. Beck,
Warszawa 2015
Niczyporuk J., Dekoncentracja administracji publicznej, Wydawnictwo UMCS, Lublin
2006
Niczyporuk J., Podmiotowość administracyjnoprawna a zdolność
administracyjnoprawna – delimitacja pojęć [w:] Współczesne zagadnienia
prawa i procedury administracyjnej. Księga jubileuszowa dedykowana Prof. zw.
dr. hab. Jackowi M. Langowi, red. M. Wierzbowski, J. Jagielski, A. Wiktorowska,
E. Stefańska, Warszawa 2009
Nowacki J., Tabor Z., Wstęp do prawoznawstwa, Wolters Kluwer, Warszawa 2007
Patyk J., Status prawny osób niepełnosprawnych, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis,
Warszawa 1999
Perkowski M., Podmiotowość prawa międzynarodowego współczesnego uniwersalizmu
w złożonym modelu klasyfikacyjnym, Temida 2, Białystok 2008
Pietrzykowska B., Psychiatria środowiskowa i organizacja psychiatrycznej opieki
zdrowotnej [w:] Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny, red. A.
Bilikiewicz, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 2011
Pużyński S., Choroba psychiczna – problemy z definicją oraz miejscem w diagnostyce
i regulacjach prawnych, Psychiatria Polska 2007, nr 3
33
Pudzianowska D., Wprowadzenie [w:] Prawa osób z niepełnosprawnością intelektualną
lub psychiczną w świetle międzynarodowych instrumentów ochrony praw
człowieka, red. D. Pudzianowska, Wolters Kluwer, Warszawa 2014
Pużyński S., Dylematy współczesnej psychiatrii. Problemy kliniczne, etyczne, prawne,
Eneteia, Warszawa 2015
Shaw M. L., International Law, Cambridge University Press, Cambridge 1986
Smoktunowicz E., Myślenie prawnicze [w:] Państwo prawa, Administracja,
Sądownictwo, Prace dedykowane prof. dr. hab. Januszowi Łętowskiemu w 60.
Rocznicę urodzin, pod red. A. Łopatka, A. Wróbel, S. Kiewlicz, Warszawa
1999
Taylor C., Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej, przeł. M.
Gruszczyński i in., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001
Wronkowska S., Sytuacje wyznaczane przez normy prawne [w:] S. Wronkowska, Z.
Ziembiński, Zarys teorii prawa, Ars boni et aequi, Poznań 2001
Załuska M., Prawa człowieka, prawa pacjenta [w:] Psychiatria naszych marzeń –
przyszłość zaczyna się dzisiaj. Die Psychiatrie unserer Träume – Die Zukunft
beginnt heute”. Kraków – Münster, Dialog 2013, nr 21
Zima-Parjaszewska M., Artykuł 12 Konwencji ONZ o prawach osób z niepełnosprawnością
a ubezwłasnowolnienie w Polsce [w:] Prawa osób z niepełnosprawnością
intelektualną lub psychiczną w świetle międzynarodowych instrumentów
ochrony praw człowieka, red. D. Pudzianowska, Wolters Kluwer, Warszawa
2014
Zima-Parjaszewska M., Równość osób z niepełnosprawnościami wobec prawa –
sytuacja prawna osób ubezwłasnowolnionych [w:] Najważniejsze wyzwania po
ratyfikacji przez Polskę Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych,
red. A. Błaszczak, Biuletyn Rzecznika Praw Obywatelskich 2012, nr 10
Akty normatywne
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. nr 78, poz. 483
z późn. zm.
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, tekst jedn. Dz.U.
z 2015 r., poz. 583, z późn.zm.
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz.
121, z późn. zm.
Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, tekst jedn. Dz.U.
z 2011 r. nr 231, poz. 1375, z późn. zm.
Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza i lekarza dentysty, tekst jedn. Dz.U.
z 2015 r., poz. 464
34
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, Dz.U. nr 88, poz. 553 z późn. zm.
Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz
zatrudnieniu osób niepełnosprawnych, tekst jedn. Dz. U. z 2011 r. nr 127,
poz. 721, z późn. zm.
Ustawa z dnia 21 maja 1999 r. o broni i amunicji, tekst jedn. Dz. U. z 2012 r., poz. 576,
z późn. zm.
Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, tekst
jedn. Dz. U. z 2012 r., poz. 159, z późn. zm.
Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o zdrowiu publicznym, Dz. U. poz. 1916
Konwencja nr 159 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotycząca rehabilitacji
i zatrudnienia osób niepełnosprawnych przyjęta w Genewie dnia 20 grudnia
1983 r., Dz. U. z 2005 r. nr 43, poz. 412
Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych sporządzona w Nowym Jorku dnia
13 grudnia 2006 r., Dz. U. z 2012 r., poz. 1169
Dyrektywa Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiająca ogólne warunki
ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy, Dz. Urz. WE L
303 z 2 grudnia 2000 r.
35
Dr Marta Grzeszczuk
Rozdział II
Osoby z zaburzeniami psychicznymi w obszarze wolności
2.1. Uwagi wstępne
Prowadząc rozważania w przedmiocie wolności. napotykamy na pojawiające się
trudności z uporządkowaniem problematyki różnicy między prawem i wolnością. Wbrew
spotykanemu w literaturze poglądowi, że mamy tu do czynienia jedynie z różnicą języka,
a nie z różnicą treści, wspomniane trudności ciągle powracają. Można zatem uznać to
za sygnał, że jakiś istotny element zagadnienia nie jest uwzględniany. Dla teoretycznego
ujęcia różnicy między prawami a wolnościami zasadnicze znaczenie ma charakter
należnego stanu rzeczy, a nie charakter normatywny relacji do innych podmiotów.
W przypadku praw, należny stan rzeczy jest niezależny od woli podmiotu prawa, natomiast
w przypadku wolności stan ten jest współkonstytuowany wolnymi wyborami i właśnie taki
podlega ochronie. Jak zauważa M. Piechowiak, różnice między prawami a wolnościami
dobrze obrazują rozważania Tomasza z Akwinu. Zgodnie z nimi, pierwsze są tym, co
należne – zasadniczo rzecz ujmując – niezależnie od woli podmiotu, i są one chronione
konstrukcjami, które można określić mianem prawa podmiotowego w węższym tego słowa
znaczeniu. Z kolei drugie są tym, co należne na mocy decyzji podmiotu, i one chronione
są konstrukcjami, które można określić mianem wolności. Różnica między prawem
a wolnością w podstawowym tego słowa znaczeniu nie leży w charakterze relacji podmiotu
prawa do podmiotu zobowiązanego, ale w charakterze tego, co należne, w charakterze
przedmiotu „prawa do”. 104
Wolność jest powszechnie uznawana za wartość przyrodzoną i niezbywalną, którą
człowiek przynosi na świat. Tym różni się od praw, które są nadawane przez prawodawcę.
Jednak wolność, jako naturalne uprawnienie człowieka, nie ma charakteru absolutnego,
a więc nie może przekształcić się w samowolę, ponieważ wolny człowiek jest powołany
do zaakceptowania prawa moralnego.105
Jak zauważa M. Szyszkowska, wolność należy do ideałów powszechnie cenionych,
niepodważalnych i bezdyskusyjnych, ale jednocześnie jedynie małe kręgi społeczeństwa
zdają sobie sprawę z jej wartości. 106
104 M. Piechowiak, Prawo a wolność [w:] Prawa człowieka – prawa rodziny. 30 lat Poznańskiego Zakładu Instytutu Nauk
Prawnych PAN, red. R. Hliwa, A. N. Schulz, Instytut Nauk Prawnych PAN, Poznań 2003, s. 47
105 M. Seweryński, Wolność i prawo, s. 1-2; http://www.sewerynski.pl/dokumenty/oblicza_wolnosci.pdf.
106 M. Szyszkowska, O wolności, Racjonalista, http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,4415.
37
Nowoczesna analiza wolności wychodzi zawsze i powraca do J.J. Rousseau. Wyróżniał
on trzy znaczenia wolności; wolność przyrodzona, to jest zakreślająca obszar tego
wszystkiego, co mogę uczynić o własnych siłach jako jednostka; następnie wolność
społeczna, wyznaczająca zakres tego, co mogę uczynić ze względu na prawa i obyczaje,
aż wreszcie wolność moralną, której zakres wyznacza mi rozum ( w przeciwieństwie do
skłonności) i która czyni mnie panem samego siebie.107
2.2. Zagadnienia administracyjnoprawne w kontekście osób z zaburzeniami
psychicznymi
2.2.1. Prawo zrzeszania się osób z zaburzeniami psychicznymi
W odpowiedzi na problem zrzeszania się osób z zaburzeniami psychicznymi poseł
Mieczysław Andrzej Łuczak skierował interpelację do ministra pracy i polityki społecznej
w sprawie umożliwienia zrzeszania się osób z zaburzeniami psychicznymi. Jego zdaniem
specjaliści już dawno dostrzegli potrzebę ograniczenia leczenia zaburzeń psychicznych
jedynie za pomocą farmaceutyków. Powodem tego jest fakt, iż działanie leków przy tego
rodzaju chorobach przestaje przynosić oczekiwane rezultaty na dalszych etapach choroby.
Ta sytuacja stanowiła bodziec do powołania stowarzyszenia promującego leczenie poprzez
skuteczną psychoterapię. Jak wynika z informacji przedstawionych przez dziennikarzy
z „Gazety prawnej”, urząd m.st. Warszawy oraz warszawski sąd rejonowy odrzuciły
wniosek o zarejestrowanie Stowarzyszenia na rzecz Psychologicznego i Społecznego
Podejścia do Psychoz. Działalność stowarzyszenia miała być skierowana nie tylko do
profesjonalistów, ale także do samych osób chorych. Stąd też w statucie stowarzyszenia
pojawił się zapis dający możliwość przynależności do stowarzyszenia osób mających
doświadczenie z psychozą oraz ich rodzin. Jak ogólnie wiadomo, pacjenci cierpiący
na inne rodzaje chorób nie spotykają się z problemem odnośnie do zrzeszania się,
natomiast w przypadku osób z problemem choroby psychicznej pojawiają się istotne
przeszkody w realizowania tego uprawnienia. Decyzja w przedmiotowej sprawie została
odczytana jako przejaw dyskryminacji wobec osób z zaburzeniami psychicznymi. Według
niektórych przedstawicieli władz państwowych nie ma ona uzasadnienia, stanowi jedynie
potwierdzenie stereotypowych przekonań na temat osób borykających się z problemem
choroby psychicznej, według których stanowią oni niejednokrotnie zagrożenie dla
społeczeństwa. Taki sposób ich postrzegania potwierdzają psychiatrzy, którzy w swojej
pracy z tego rodzaju dyskryminacją spotykają się niezwykle często.108
Powyższy punkt widzenia skłania do wniosku, że warszawski sąd rejonowy odmówił
rejestracji w wyniku niedopuszczalnego i stygmatyzującego uproszczenia utożsamiającego
osoby cierpiące na zaburzenia psychiczne z osobami ubezwłasnowolnionymi całkowicie,
107 J. Hartman, Władza – wolność – prawo, Wykład inauguracyjny II Letniej Szkoły Filozofii Politycznej, wygłoszony
14 września 2005 r. w Zakopanem.
108 Interpelacja nr 27263 do ministra pracy i polityki społecznej w sprawie umożliwienia zrzeszania się osób z z chorobą
psychiczną, http://orka.sejm.gov.pl/.
38
które, jak wiadomo, nie posiadają zdolności do czynności prawnych. Tym bardziej należy
podkreślić, że osoby z zaburzeniami psychicznymi mają te same prawa, co reszta obywateli.
Brak zatem wystarczającego uzasadnienia dla uniemożliwiania tym podmiotom rejestracji
stowarzyszenia. Tym bardziej wydaje się, że chorzy potrzebują wsparcia, doradztwa oraz
poczucia, że nie są pozostawieni sami ze swoim problemem. Ponadto zdawać się może,
że idea wspólnotowości przyświecała instytucji zrzeszania się. Tym czasem wspomniane
decyzje pozbawiają osoby z zaburzeniami psychicznymi decydowania o swoich prawach.
Powyższe argumenty stały się powodem do zadania następujących pytań zawartych we
wspomnianej interpelacji: 1) czy fakt leczenia psychiatrycznego może pozbawić obywatela
praw i wolności zrzeszania się?; 2) czy resort zakłada wprowadzenie zmian ustawowych
dotyczących rejestracji stowarzyszeń promujących leczenie przez psychoterapię?; 3)
na jakie ogólnodostępne formy wsparcia mogą liczyć osoby zmagające się z chorobą
psychiczną?109
Wskazane wyżej wątpliwości, będące przedmiotem interpelacji, spotkały się
z odpowiedzią podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości – z upoważnienia
ministra110, który stwierdził, że w trybie nadzoru administracyjnego nie jest możliwe,
co do zasady, badanie podstaw odmowy przez sąd rejestrowy rejestracji stowarzyszenia.
Takie rozstrzygnięcia mogą być badane jedynie w trybie nadzoru judykacyjnego przez
sądy wyższych instancji. W odniesieniu do pytania o potrzebę zmian legislacyjnych należy
zauważyć, iż aktualne przepisy nie ograniczają wolności zrzeszania się osób chorych
psychicznie. Osoby te, niepozbawione zdolności do czynności prawnych, mogą bowiem
tworzyć stowarzyszenia oraz przystępować do nich, jeśli tylko spełniają warunki uzyskania
członkostwa określone w statucie stowarzyszenia.111
2.2.2. Wolność organizowania zgromadzeń i uczestnictwa w nich osób
z zaburzeniami psychicznymi
Zgodnie z brzmieniem art. 57 Konstytucji RP112 każdemu zapewnia się wolność
organizowania pokojowych zgromadzeń i uczestnictwa w nich. Ograniczenie tej wolności
może określać ustawa.
Jak zauważa W. Skrzydło, w demokratycznym państwie prawa niezwykle ważną
rolę odgrywa opinia publiczna, której głos może być uzewnętrzniany w różny sposób –
poprzez akt wyborczy, udział w referendum, aktywność partii politycznych, związków
zawodowych. Przejawia się ona często w formie pokojowych zgromadzeń publicznych. Ze
względu na znaczenie pokojowych zgromadzeń, Konstytucja zapewnia każdemu wolność
ich organizowania i uczestniczenia w nich. Ustawa określa wymogi, których spełnienie
109 Tamże.
110 Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości – z upoważnienia ministra – na interpelację nr
27263 w sprawie umożliwienia zrzeszania się osób z chorobą psychiczną, http://orka.sejm.gov.pl/.
111 Tamże.
112 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. nr 78, poz. 483 z późn. zm.; dalej:
Konstytucja.
39
jest warunkiem uzyskania zgody władz na odbycie zgromadzenia. Organizatorzy mają
obowiązek dopełnienia niezbędnych formalności i zapewnienia pokojowego przebiegu
zgromadzenia zgodnie z prawem i przyjętym programem. Z kolei na władzach publicznych
spoczywa obowiązek zapewnienia spokojnego i niezakłóconego przebiegu zgromadzenia
oraz ochrony jego uczestników przed działaniami przeciwników celów, dla jakich
zgromadzenie zostało zwołane. Przebieg zgromadzenia powodujący wyrządzenie szkód
w majątku publicznym powoduje cywilną odpowiedzialność podmiotów organizujących
zgromadzenie. Warto podkreślić, że omawiane uprawnienie Konstytucja określa nie jako
prawo zgromadzeń, ale jako wolność zgromadzeń. Jak zauważa W. Skrzydło, jest to istotne
rozróżnienie, gdyż skoro mamy tu do czynienia z wolnością, to państwo jej nie stwarza,
a ma jedynie zabezpieczyć jej realizację.113 Jak wcześniej zostało wspomniane, ustawa
zasadnicza dopuszcza ograniczenia tej wolności, ale tylko w granicach i na warunkach,
które określa ustawa. Sprawy te są uregulowane w ustawie o zgromadzeniach.114
W zakresie organizowania pokojowych zgromadzeń wspomniana ustawa przyznaje to
prawo jedynie osobom mającym pełną zdolność do czynności prawnych, a także osobom
prawnym oraz innym organizacjom i grupom osób. Przepis ten został wskazany przez
Rzecznika Praw Obywatelskich we wniosku do Trybunału Konstytucyjnego115 o zbadanie
zgodności art. 31 ust. 3 Konstytucji, w zakresie, w jakim uniemożliwia organizowanie
zgromadzeń osobom małoletnim oraz ubezwłasnowolnionym całkowicie i częściowo.
Według oceny Rzecznika Praw Obywatelskich, wskazane ograniczenie nie spełnia
kryterium konieczności oraz narusza istotę wolności zgromadzeń. Wykluczenie osób
ubezwłasnowolnionych z zakresu podmiotowego prawa do organizowania pokojowych
zgromadzeń przeczy nałożonym na państwo obowiązkom wynikającym z art. 29 lit.
a KPON, dotyczącego uczestnictwa w życiu politycznym i publicznym na równych
zasadach, a także z art. 21 KPON, stanowiącego o wolności wypowiedzi.116 Jak zauważa
S. Śledzińska-Simon, w kontekście analizowanej ustawy bardziej istotne niż wykluczenie
prawa osób ubezwłasnowolnionych do bycia organizatorem, którego rola sprowadza
się do właściwego zawiadomienia organów gminy o planowanym zgromadzeniu
publicznym, wydaje się zastrzeżenie, aby przewodniczący zgromadzenia miał pełną
zdolność do czynności prawnych. Zastrzeżenie to jest niezbędne z uwagi na obowiązki
przewodniczącego, które nakłada na niego ustawa. Zdaniem A. Śledzińskiej-Simon,
z tego powodu przepisy prawa o gromadzeniach powinny zobowiązywać organizatora,
który nie posiada pełnej zdolności do czynności prawnych, do wskazania w formularzu
zgłoszenia przewodniczącego zgromadzenia, który posiada pełną zdolność do czynności
prawnych. Wskazana ustawa ogranicza zatem prawo do organizowania zgromadzeń do
113 W. Skrzyło, Komentarz do art. 57 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej [w:] W. Skrzydło, Konstytucja Rzeczypospolitej
Polskiej. Komentarz, Zakamycze, LEX 2013.
114 Ustawa z 5 lipca 1990 r. o zgromadzeniach, Dz. U. nr 51, poz. 297 z późn. zm.
115 Wniosek RPO do Trybunału Konstytucyjnego z 4 marca 2013 r., RPO–714908–I/12/ST/KM, http://www.rpo.gpv.pl/
Wniosek do TK 04032013/.
116 A. Śledzińska-Simon, Ograniczenie osób ubezwłasnowolnionych w zakresie konstytucyjnych praw i wolności
o charakterze politycznym [w:] Prawa osób z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną w świetle
międzynarodowych instrumentów ochrony praw człowieka, red. D. Pudzianowska, LEX 2014.
40
osób fizycznych posiadających pełną zdolność do czynności prawnych, nie ogranicza
natomiast udziału osób ubezwłasnowolnionych w zgromadzeniach.117
Odnosząc się do zarzutów formalnych we wnioskach Trybunał Konstytucyjny
przypomniał, że istotą wolności określonej w art. 57 Konstytucji jest pozostawienie każdemu
możliwości swobodnego określenia kwestii, której będzie dotyczyło zgromadzenie, jak
również wyboru jego czasu i miejsca. Przedmiotem normowania art. 57 Konstytucji jest
każde pokojowe zebranie osób pragnących wspólnie, publicznie wyrazić poglądy bądź
stanowiska lub uzewnętrznić przeżycia odnoszące się do sfery dobra wspólnego. Wolność
zgromadzeń spełnia rolę mechanizmu wczesnego ostrzegania, ukazując opinii publicznej
oraz organom przedstawicielskim istniejące źródła napięć wywołujących sprzeciw
członków społeczeństwa w odniesieniu do konkretnych rozstrzygnięć podejmowanych
w przestrzeni publicznej.118 W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, organizatorem
zgromadzenia może być wyłącznie osoba, która jest w stanie ponosić prawne konsekwencje
swoich działań i zaniechań związanych z pełnioną funkcją. Z powyższego powodu
wprowadzenie ograniczeń wolności organizowania pokojowych zgromadzeń należy uznać
za uzasadnione, szczególnie mając na uwadze potrzebę ochrony bezpieczeństwa lub
porządku publicznego, zasad moralności publicznej oraz wolności i praw innych osób.119
2.2.3. Osoby z zaburzeniami psychicznymi w obszarze publicznego przekazywania
informacji a wolność słowa
Przez publiczne przekazywanie informacji należy rozumieć różne formy
upowszechniania informacji za pomocą druku, wizji, fonii, audycji radiowych,
telewizyjnych, wypowiedzi w prasie na użytek szerszego, nie ograniczonego kręgu osób.
W tym przedmiocie obowiązuje ogólna zasada wyrażona w art. 14 Konstytucji, która
stanowi, że „Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność prasy i innych środków masowego
przekazu” oraz zasady zawarte w art. 54, zgodnie z którym „każdemu zapewnia się wolność
wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji”, przy
czym „cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu oraz koncesjonowanie prasy
są zakazane”. Jednak „ustawa może wprowadzić obowiązek uprzedniego uzyskiwania
koncesji na prowadzenie stacji radiowej lub telewizyjnej”.
Przedmiotem wolności słowa jest prawo do swobodnego wyrażania myśli. Z kolei
wolność myśli definiujemy jako wolność wewnętrzną człowieka (libertas interna).
Wolność myśli ma charakter pierwotny, warunkujący możliwość korzystania z wolności
sumienia, a w konsekwencji także wolności słowa.120 Swobodny przepływ informacji,
wolność jej pozyskiwania, poszukiwania, przekazywania, swoboda wyrażania opinii
117 Tamże.
118 Sześć kwestionowanych przepisów ustawy – Prawo o zgromadzeniach jest niezgodnych z Konstytucją, [w:] Komunikaty
prasowe, K 44/12, 18 września 2014 r. Trybunał Konstytucyjny, http://www.trybunal.gov.pl/.
119 Tamże.
120 J. J. Mrozek, Rozważania prawne wokół pojęcia „wolność słowa”, s. 157, http://www.uwm.edu.pl/mkks/pdf/MKKS_8/11cz-4-mrozek.pdf.
41
oraz jawność życia publicznego – stanowią podstawę demokratycznego państwa prawa.
Należy zaznaczyć, że pośród całego katalogu praw i wolności można niejednokrotnie
pokusić się o dokonanie hierarchizacji, wartościowania, podporządkowania jednych
praw i wolności drugim, które uznaje się za priorytetowe czy fundamentalne. Mając na
uwadze powyższe, wolność słowa podlega ocenie, relatywizacji czy konceptualizacji,
ustalającej każdorazowo jej treść, sens i zasięg przedmiotowy w zderzeniu z innymi
wartościami lub dobrami. Kreując wolność słowa powinno się mieć na uwadze prawa
i wolności innych osób, ponieważ realizacja jednej wolności w indywidualnym przypadku
nie może naruszać bądź ograniczać czy eliminować wolności innych osób. Znakomicie
obrazuje to zasada, wedle której wolność jednej osoby kończy się tam, gdzie zaczyna
się wolność drugiej osoby.121 Tradycyjnym kryterium stosowanym w demokratycznym
społeczeństwie liberalnym dla wytyczania granic wolności jednostki jest wspomniana
zasada krzywdy sformułowana przez J. S. Milla. Zgodnie z tą zasadą wolność człowieka
kończy się tam, gdzie wskutek jej wykonywania zaczyna się krzywda innej jednostki lub
jednostek. Współcześnie trudno byłoby upatrywać w zasadzie krzywdy Milla głównego
kryterium określającego granice ingerencji państwa w wolność jednostek, w praktyce
stosowane są bowiem kryteria umożliwiające państwu większy zakres ingerencji niż
wyznaczony przez zasadę krzywdy. Jak wskazuje A. Wiśniewski, mniej ortodoksyjni
liberałowie skłonni są zgodzić się na uzupełnienie tej zasady, polegające na ograniczaniu
wolności jednostki dla dobra jej samej.122
W literaturze wolność słowa definiowana jest jako wolność prezentacji poglądów
i przekonań w różnej formie, w sposób widoczny dla innych. Ze względu na potrzebę
klasyfikacji czynów niedozwolonych i zabronionych można wyróżnić wypowiedzi
publiczne i prywatne oraz informacyjne i opinie. Wypowiedzi publiczne określane są
jako wypowiedzi udostępnione przez autora szerokiemu gronu odbiorców, o tematyce
wzbudzającej zainteresowanie w społeczeństwie. Z kolei wypowiedzi prywatne dotyczą
informacji z życia prywatnego, rodzinnego lub intymnego, ale jednocześnie mogą zawierać
informacje o różnorodnej tematyce, przekazywane swobodnie określonemu gronu
adresatów, w dowolnym miejscu, czasie i formie. Natomiast wypowiedzi informacyjne
to wypowiedzi opisowe, które opisują rzeczywistość, sprawdzalne fakty i możliwe
do weryfikacji oceny. Opinie zaś można określić jako ocenę istniejących faktów oraz
podmiotów, która może zostać poddana weryfikacji pod kątem prawdy bądź fałszu. Od
autorów takich wypowiedzi nie można domagać się przeprowadzenia dowodu prawdy,
jednak mogą one być weryfikowane według kryterium zasad współżycia społecznego.123
W orzecznictwie dominujące jest podejście polegające na wyważaniu konkurujących
ze sobą dóbr lub wartości, to jest wolności wypowiedzi oraz jakiegoś innego dobra
zagrożonego lub naruszonego aktem wypowiedzi. Wyważanie może być także oparte na
121 Tamże, s. 159.
122 A. Wiśniewski, Znaczenie wolności słowa w państwie demokratycznym, Gdańskie Studia Prawnicze 2000, t. VII, s.
646.
123 J.J. Mrozek, Rozważania…, s. 160.
42
ocenie konsekwencji ograniczenia lub też ochrony danego aktu wykonywania wolności
słowa, a mianowicie na ocenie czy pozytywne konsekwencje ochrony danej wypowiedzi
przeważają nad negatywnymi. W procesie wyważania sąd powinien brać pod uwagę
z jednej strony całokształt okoliczności danej sprawy, z drugiej natomiast adekwatnie
uwzględniać uzasadnienia oraz interesy wspierające zasadę wolności słowa, również w ich
długofalowym wymiarze.124
W rzeczywistości wolność słowa rzadko jest w pełni nieograniczona. Polski Kodeks
karny125 zabrania publicznego znieważania Prezydenta RP oraz innych konstytucyjnych
organów RP. Przestępstwem jest również pomówienie i zniesławienie. Art. 216 § 1 k.k.
stanowi, że kto znieważa inną osobę w jej obecności, albo nawet pod jej nieobecność,
lecz publicznie w zamiarze, aby zniewaga do osoby dotarła, podlega karze grzywny albo
karze ograniczenia wolności. Do podobnych sytuacji odnoszą się także art. 196, 212 §1,
216 §1, 256 oraz 257 k.k.
2.2.4. Prawo do ochrony danych osobowych osób z zaburzeniami psychicznymi
2.2.4.1. Ogólne regulacje dotyczące ochrony danych osobowych
Prawo do ochrony danych osobowych jako prawo konstytucyjne pojawiło się dopiero
w Konstytucji z 1997 r., która wśród wolności i praw osobistych, w art. 51 ust. 1 wprowadza
ogólną regułę o następującej treści: „Nikt nie może być obowiązany inaczej niż na
podstawie ustawy do ujawnienia informacji dotyczących jego osoby”. Konstytucyjne
prawo do ochrony danych osobowych można traktować jako konkretyzację ogólniejszego
prawa zapisanego w ustawie zasadniczej, a mianowicie prawa do ochrony prawnej życia
prywatnego, wyrażonego w art. 47 Konstytucji. Zatem konsekwencje art. 47 Konstytucji
widoczne są w art. 51, który wprawdzie może zobowiązywać jednostkę do ujawnienia
informacji dotyczącej innej osoby, ale obowiązek taki może nałożyć tylko ustawa. Stąd
więc tylko ustawodawca został uprawniony do nakładania obowiązku ujawnienia przez
obywatela tego rodzaju informacji. Musi to być uzasadnione interesem publicznym dla
celów statystycznych, gospodarczych itp.126
Ten sam przepis ogranicza pozyskiwanie informacji o obywatelach do przypadków
niezbędnych i uznawanych w demokratycznym państwie. Władze nie mogą zatem ustalać
dowolnie zasobu informacji, jakie pragną uzyskać od obywateli, są w tym względzie
ograniczone postanowieniem ustawy. Sprawy te reguluje ustawa o ochronie danych
osobowych,127 a także ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych.128
124 A. Wiśniewski, Znaczenie…, s. 657-658.
125 Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, Dz. U. nr 88, poz. 553, z późn. zm.; dalej: k.k.
126 W. Skrzydło, Komentarz do art. 51 Konstytucji RP [w:] Konstytucja…
127 Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych, tekst jedn. Dz. U. z 2014 r., poz. 1182 z późn.
zm.
128 Ustawa z 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych, Dz. U. nr 182, poz. 1228.
43
Równie istotne prawo gwarantowane jest przez ust. 3 tegoż artykułu, ponieważ uprawnia
on każdego do uzyskania dostępu do dotyczących go urzędowych dokumentów i zbiorów.
Przy czym konstytucja traktuje to uprawnienie szeroko, gdyż ewentualne ograniczenia
w tym względzie może określać jedynie ustawa. Zapoznanie się ze zgromadzonymi,
a dotyczącymi obywatela dokumentami może wykazać, że dane te zawierają informacje
nieprawdziwe, niepełne lub też zostały zebrane w sposób sprzeczny z ustawą. Stwierdzenie
takiego stanu rzeczy daje obywatelowi podstawę do wystąpienia z żądaniem usunięcia
informacji nieprawdziwych lub sprostowania tychże danych. W ten sposób każdy może
wpływać na prawidłowość i kompletność dotyczących go informacji gromadzonych
zgodnie z ustawą.129
2.2.4.2. Ochrona danych osobowych dotyczących stanu zdrowia
Z punktu widzenia omawianej problematyki, najbardziej interesujące wydaje się
zagadnienie ochrony danych osobowych dotyczących stanu zdrowia. Dane o stanie zdrowia
należą do szczególnej kategorii danych osobowych zwanych zamiennie „sensytywnymi”
bądź „wrażliwymi”. Ta kategoria danych obejmuje informacje o: pochodzeniu rasowym
lub etnicznym; poglądach religijnych, politycznych lub filozoficznych; przynależności
wyznaniowej, partyjnej lub związkowej; stanie zdrowia; kodzie genetycznym; nałogach;
życiu seksualnym. Warto zaznaczyć, że obowiązuje generalny zakaz przetwarzania danych
sensytywnych. Wyłączenie tego zakazu może nastąpić jedynie w sytuacjach wyraźnie
wskazanych przez ustawę. Dane o stanie zdrowia to zarówno dane medyczne, jak też
dane o nałogach, upośledzeniach umysłowych, wcześniejsze lub obecne i przyszłe dane
o zdrowiu psychicznym oraz dane genetyczne. Jak już wspomniano, prawo do ochrony
danych o stanie zdrowia wchodzi w zakres szeroko rozumianego prawa prywatności.
Szczególna ich ochrona wynika z faktu, ze ich ujawnienie w określonym kontekście może
prowadzić do całkowitego zniszczenia prywatności danej osoby.130
Dopuszczalność przetwarzania danych sensytywnych w świetle ustawy o ochronie
danych osobowych ogranicza się do następujących sytuacji. (Warto jednak zaznaczyć,
że dla zapewnienia legalności przetwarzania danych wystarczy spełnienie którejkolwiek
z poniższych przesłanek.) Pierwsza z powyższych możliwości dotyczy sytuacji, gdy
osoba, której dane dotyczą, wyrazi na to zgodę na piśmie, chyba, że chodzi o usunięcie
dotyczących jej danych. Kolejna zachodzi wówczas, gdy przepis szczególny innej ustawy
zezwala na przetwarzanie takich danych bez zgody osoby, której dane dotyczą i stwarza
pełne gwarancje ich ochrony. Dopuszczalność przetwarzania tych danych może mieć
miejsce również, gdy przetwarzanie takich danych jest niezbędne do ochrony żywotnych
interesów osoby, której dane dotyczą lub innej osoby, gdy osoba, której dane dotyczą, nie
jest fizycznie lub prawnie zdolna do wyrażenia zgody, do czasu ustanowienia opiekuna
prawnego lub kuratora. Przetwarzanie danych sensytywnych możliwe jest także wówczas,
129 W. Skrzydło, Komentarz do art. 51…
130 Ochrona danych o stanie zdrowia – zarys problematyki, https://oilkrakow.nazwa.pl/doc/ochrona_danych_o_stanie_
zdrowia.ppt.
44
gdy jest prowadzone w celu ochrony stanu zdrowia, świadczenia usług medycznych lub
leczenia pacjentów przez osoby trudniące się zawodowo leczeniem lub świadczeniem
innych usług medycznych, zarządzaniem udzielaniem usług medycznych i są stworzone
pełne gwarancje ochrony danych osobowych. Legitymizacja przetwarzania danych
o stanie zdrowia, w obrębie prawa polskiego, następuje poprzez przepisy szeregu ustaw
szczegółowych. Można wśród nich wymienić ustawę o świadczeniach zdrowotnych
finansowanych ze środków publicznych, ustawę o pomocy społecznej oraz ustawę
o działalności leczniczej i inne.
Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty stanowi w art. 40, że lekarz ma
obowiązek zachowania w tajemnicy informacji związanych z pacjentem, a uzyskanych
w związku z wykonywaniem zawodu. Ustawowa dopuszczalność ujawnienia tajemnicy
zachodzi między innymi, gdy tak stanowią ustawy, a także, gdy badanie lekarskie zostało
przeprowadzone na żądanie uprawnionych, na podstawie odrębnych ustaw, organów
i instytucji. Wówczas lekarz jest obowiązany poinformować o stanie zdrowia pacjenta
wyłącznie te organy i instytucje. Kolejna uprawniająca sytuacja zachodzi, gdy zachowanie
tajemnicy może stanowić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia pacjenta lub innych
osób. Także, gdy pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy wyraża zgodę na ujawnienie
tajemnicy, po uprzednim poinformowaniu o niekorzystnych dla pacjenta skutkach jej
ujawnienia. Dopuszczalne ujawnienie tajemnicy będzie również możliwe, gdy istnieje
potrzeba przekazania niezbędnych informacji o pacjencie związanych z udzielaniem
świadczeń zdrowotnych innemu lekarzowi lub uprawnionym osobom uczestniczącym
w udzielaniu tych świadczeń. Ujawnienie tajemnicy może nastąpić wyłącznie w niezbędnym
zakresie. Co do zasady, lekarz jest związany tajemnicą także po śmierci pacjenta. Z kolei
naruszenie tajemnicy powodować będzie odpowiedzialność karną z art. 266 k. k. Warto
wspomnieć, że nie stanowi naruszenia tajemnicy lekarskiej składanie przez lekarza zeznań
i wyjaśnień w zakresie okoliczności objętych postępowaniem w trakcie postępowania
w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej lekarzy.131
Istotnym zagadnieniem wydaje się być także problematyka tajemnicy lekarskiej
w postępowaniu karnym. Zgodnie z art. 180 § 2 Kodeksu postepowania karnego132 osoby
obowiązane do zachowania tajemnicy lekarskiej mogą być przesłuchiwane co do faktów
objętych tajemnicą tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości,
a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu. W tym przypadku
zezwolenia na przesłuchanie udziela sąd.
Szczególne standardy ochrony wprowadza ustawa o ochronie zdrowia psychicznego133
w art. 50-52, zgodnie z którymi osoby wykonujące czynności wynikające z tej ustawy
obowiązane są do zachowania w tajemnicy wszystkiego, o czym powezmą wiadomość
w związku z wykonywaniem tych czynności. Od obowiązku zachowania tajemnicy osoby
131 Ustawa z 2 grudnia 2009 r. o izbach lekarskich, tekst jedn. Dz. U. z 2015 r., poz. 651.
132 Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego, Dz. U. nr 89, poz. 555 z późn. zm.; dalej: k.p.k.
133 Ustawa z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, tekst jedn. Dz. U. z 2011r., nr 231, poz. 1375 z późn.
zm. 45
te są zwolnione w stosunku do następujących podmiotów: lekarza sprawującego opiekę
nad osobą z zaburzeniami psychicznymi; właściwych organów administracji rządowej lub
samorządowej co do okoliczności, których ujawnienie jest niezbędne do wykonywania
zadań z zakresu pomocy społecznej; osób współuczestniczących w wykonywaniu
czynności w ramach pomocy społecznej, w zakresie, w jakim to niezbędne. W katalogu
powyższych podmiotów znajdują się również: Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego,
Agencja Wywiadu, Służba Wywiadu Wojskowego, Służba Kontrwywiadu Wojskowego,
Centralne Biuro Antykorupcyjne, Policja, Żandarmeria Wojskowa, Straż Graniczna,
Służba Więzienna, Biuro Ochrony Rządu i ich upoważnieni funkcjonariusze lub żołnierze
– w zakresie niezbędnym do przeprowadzenia postepowania sprawdzającego na podstawie
przepisów ustawy o ochronie informacji niejawnych. Możliwość zwolnienia od obowiązku
zachowania tajemnicy przewidziana jest także w stosunku do policjanta, upoważnionego
pisemnie przez kierownika jednostki organizacyjnej Policji, prowadzącego czynności
operacyjno-rozpoznawcze w zakresie poszukiwań i identyfikacji osób.
Zgodnie ze wspomnianą wyżej ustawą o ochronie zdrowia psychicznego, w dokumentacji
dotyczącej badań lub przebiegu leczenia, wobec której podjęto czynności wynikające z tej
ustawy, nie utrwala się oświadczeń obejmujących przyznanie się do popełnienia czynu
zagrożonego pod groźba kary. Zasadę tę stosuje się również do dokumentacji dotyczącej
badań przeprowadzonych na żądanie uprawnionego organu. Nie wolno przesłuchiwać
osób obowiązanych do zachowania tajemnicy, stosownie do przepisów ustawy, jako
świadków na okoliczność wypowiedzi osoby, wobec której podjęto czynności wynikające
z ustawy, co do popełnienia przez nią czynu zabronionego pod groźba kary. Powyższy
zakaz stosuje się także do lekarzy wykonujących czynności biegłego.
Warto wspomnieć także o ustawie o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób
zakaźnych u ludzi.134 W przypadku rozpoznania zakażenia, które może przenosić się drogą
kontaktów seksualnych, lekarz ma obowiązek poinformować zakażonego o konieczności
zgłoszenia się do lekarza partnera lub partnerów seksualnych zakażonego. Informację
o powiadomieniu zakażonego w powyższym obowiązku wpisuje się do dokumentacji
medycznej i potwierdza podpisem zakażonego.
Ponadto, ze względu na poruszana tematykę, koniecznym jest sięgnięcie do Europejskiej
Karty Praw Pacjentów, która w art. 3 zapewnia pacjentowi prawo do informacji, polegające
na tym, że każdemu pacjentowi służy prawo dostępu do wszelkich informacji dotyczących
jego stanu zdrowia, świadczeń medycznych, sposobu korzystania z nich oraz wszystkiego,
co jest dostępne dzięki badaniom naukowym i innowacjom technologicznym. Dodatkowo
art. 6 odnosi się bezpośrednio do prawa do prywatności i poufności, która przejawia
się w tym, iż każda osoba ma prawo do traktowania informacji na jej temat jako
poufnych, w tym informacji dotyczących jej stanu zdrowia oraz ewentualnych procedur
diagnostycznych lub terapeutycznych, a także do ochrony jej prywatności podczas
134 Ustawa z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, tekst jedn. Dz. U.
z 2013 r., poz. 947.
46
wykonywania badań diagnostycznych, wizyt u specjalisty i leczenia farmakologicznego
bądź chirurgicznego ogółem.135
2.3. Zagadnienia karnoprawne w kontekście osób z zaburzeniami psychicznymi
w sferze wolności
2.3.1. Odpowiedzialność karna
Jak wskazuje Trybunał Konstytucyjny, konstytucyjne znaczenie pojęcia
odpowiedzialności karnej nie może być ustalane poprzez odwołanie się do obowiązującego
ustawodawstwa, w przeciwnym wypadku analizowany przepis utraciłby swoje znaczenie
gwarancyjne. Stąd też należy przyjąć, że zakres stosowania art. 42 Konstytucji obejmuje nie
tylko odpowiedzialność karną w ścisłym tego słowa znaczeniu, a więc odpowiedzialność za
przestępstwa, ale również inne formy odpowiedzialności prawnej związane z wymierzaniem
kar wobec jednostki, co oznacza, że konstytucyjne pojęcie kary obejmuje wszystkie
formy reakcji represyjnej. Zawarty w art. 42 Konstytucji wzorzec dotyczy każdego etapu
ponoszenia odpowiedzialności karnej – od ukształtowania podstaw odpowiedzialności
do sposobu wykonania kary.
Jak słusznie zauważa A. Komandowska, wszystkie definicje odpowiedzialności zawierają
pewne elementy wspólne, składające się na istotę tego pojęcia. Jako pierwszy element
występuje ponoszenie konsekwencji. Za drugi element można uznać czyn człowieka, przez
niego popełniony i jemu przypisany. Podkreślić należy, że taki czyn, aby mógł stanowić
podstawę do pociągnięcia do odpowiedzialności, musi być sprzeczny z pewnym wzorcem
zachowania. Nie do pominięcia jest również element wartościujący, który powinien
odpowiadać stosunkowi społeczeństwa do pewnych określonych rzeczy, zdarzeń, idei
stanowiących ważny, a niekiedy niezbędny czynnik dla jego prawidłowego rozwoju. 136
Podstawą karania w prawie karnym jest stwierdzenie relacji sprawstwa, która powoduje
możliwość egzekucji odpowiedzialności karnej. Z formalnego punktu widzenia dla
ustalenia relacji sprawstwa czynu zabronionego konieczna jest w pierwszej kolejności
identyfikacja czynu sprawcy, a mianowicie określenie, w jakiej formie konfiguracji, treści
i stopniu zaawansowania zamachu został on popełniony, jak również potwierdzenie,
że to konkretne zachowanie sprawcy wypełnia matrycę, jaką stanowi ustawowy zakaz
karny. Po drugie, konieczne jest ustalenie przestępności czynu, zatem ustalenie, że zaszła
suma warunków przewidzianych w kodeksie karnym, która pozwala uznać dany czyn
sprawcy za bezprawny – sprzeczny z ustawą, karalny – zagrożony groźbą kary, karygodny
– stopień naruszenia dobra jest taki, że czyn nie może być ze społecznego punktu widzenia
zlekceważony, a także zawiniony – nie nastąpiła żadna okoliczność, która zakłóciłaby
135 Europejska Karta Praw Pacjentów, http://www.prawapacjenta.eu/.
136 A. Komandowska, Wpływ zaburzeń psychicznych na odpowiedzialność karną sprawcy czynu zabronionego,
Wydawnictwo KUL, Lublin 2015, s. 18.
47
tak bardzo sytuację motywacyjną sprawcy, że nie można od niego wymagać zachowania
zgodnego z prawem.137
Ponoszona odpowiedzialność karna pociąga za sobą stygmatyzację sprawcy, czyli
potępienie ze względu na to, co uczynił. Powoduje jednocześnie nałożenie na sprawcę
konkretnej dolegliwości w postaci kar kryminalnych oraz środków reakcji karnoprawnej.
Wskazana odpowiedzialność ma zawsze charakter osobisty i indywidualny, taki charakter
mają również kary kryminalne. Ten charakter odpowiedzialności karnej wynika
z indywidualizacji podstaw tej odpowiedzialności i zerwania z odpowiedzialnością
zbiorową. Przestępność jest bowiem ustalana w odniesieniu do ściśle określonej osoby
w związku z jej osobistym udziałem w popełnieniu danego czynu zabronionego. 138
W nauce wyróżnia się odpowiedzialność karną sensu stricto i sensu largo. Pierwsza
z wyróżnionych obejmuje odpowiedzialność tylko za przestępstwa. Druga z kolei
obejmuje odpowiedzialność nie tylko za przestępstwa, lecz również za przestępstwa
i wykroczenia skarbowe oraz za wykroczenia. Stąd też, w celu precyzyjnego określenia
odpowiedzialności karnej we właściwym, ścisłym sensie wskazuje się na odpowiedzialność
karną za przestępstwa. Natomiast odpowiedzialność karna w znaczeniu szerokim
stanowi szczególny rodzaj odpowiedzialności prawnej. W związku z tym, nawiązując do
klasycznego podziału prawa na następujące gałęzie: cywilne, karne i administracyjne,
należy odpowiednio wskazać na podstawowe i odrębne rodzaje odpowiedzialności
prawnej, a mianowicie cywilną, karną i administracyjną.139
2.3.2. Ewolucja odpowiedzialności osób z zaburzeniami psychicznymi
Rozwój prawa karnego powodował również zmianę podejścia do stanów psychicznych
u sprawców przestępstw. Mimo iż pojęcie niepoczytalności, jako okoliczności wyłączającej
winę, pojawiło się w nauce prawa karnego dopiero w XIX wieku, to niemal od początku
istnienia ludzkości zauważono odmienne zachowania niektórych ludzi, których losy
zależały od przyjmowanego wówczas uzasadnienia tych anomalii. Nowoczesne podejście
do kwestii poczytalności sprawcy pojawiło się dopiero w okresie tzw. powszechnego
niemieckiego prawa karnego na przełomie XVII-XVII wieku, kiedy wyodrębniono różne
kategorie chorych psychicznie i w związku z tym różnicowano ich odpowiedzialność lub
od niej całkowicie uwalniano. Jednak często osoby chore psychicznie obarczane były winą
za samą chorobę umysłu, co w konsekwencji prowadziło do umieszczania ich w zakładach
dla obłąkanych, które w swym charakterze niewiele różniły się od więzień.140
Szkoła klasyczna prawa karnego, która skupiała się przede wszystkim na pojęciu wolnej
woli, stała na stanowisku łagodniejszego traktowania osób chorych psychicznie, jednak nie
stanowiło to powszechnego stanowiska. Wówczas w Anglii w omawianych przypadkach
stosowano łacińską zasadę: actus non facit reum, nisi mens sit rea, co oznacza: zachowanie
137 M. Królikowski, R. Zawłocki, Prawo karne, C.H. Beck, Warszawa 2015, s. 6
138 Tamże.
139 Tamże., s. 7.
140 Tamże, s. 19.
48
się nie czyni człowieka nagannym, jeśli brak jest nagannego nastawienia psychicznego.
Reguła ta stanowiła kryterium wyróżniające osoby niepoczytalne, to jest nie posiadające
umiejętności odróżnienia dobra od zła.141
Natomiast pojawienie się kierunków pozytywnych, a zwłaszcza szkoły antropologicznej,
zrodziło wzrost zainteresowania się samym sprawcą, również jego stanem psychicznym.
Postulowano wówczas zmiany w zakresie odbywania kary pozbawienia wolności
przez intensywne oddziaływania psychologiczno-psychiatryczne na skazanych, przy
jednoczesnej koncepcji nieuwzględniania mniejszej wartości psychicznej jako okoliczności
łagodzącej. Zasada ochrony społecznej wpłynęła jednocześnie na pojawienie się środków
zabezpieczających jako jednego ze sposobów ochrony porządku karnego, które stosuje się
w przypadku wystąpienia zagrożenia dla porządku prawnego ze strony osoby niezdolnej do
odpowiedzialności karnej z uwagi na jej stan psychiczny. Ówczesne poglądy o urodzeniu
się przestępcą spowodowały, że nie musiał on popełnić czynu zabronionego, a zastosowanie
takiego środka zależało od typu przestępczego, do którego na podstawie pewnych cech
biologicznych, sposobu i warunków życia był zaliczony. Na szczęście w większości
przypadków były to niezrealizowane postulaty i w ostateczności środki zabezpieczające
stosowano jedynie wobec sprawcy czynu zabronionego, który z uwagi na stan psychiczny
nie może odpowiadać karnie, a popełniony czyn wskazuje, że osoba ta stwarza realne
zagrożenie dla porządku prawnego.142
W pierwszym polskim kodeksie karnym z 1932 r., uznawanego za jeden z najbardziej
nowoczesnych aktów, znalazło się także rozwiązanie kwestii występowania zaburzeń
psychicznych u sprawcy czynu zabronionego.
W późniejszym czasie, po II wojnie światowej, pojawiła się potrzeba dostosowania
prawa karnego do założeń realnego socjalizmu. Opracowano wówczas nowy kodeks
karny, który wszedł w życie 1 stycznia 1970 r. W kwestii zaburzeń psychicznych u sprawcy
czynów zabronionych nowa ustawa karna w niewielkim stopniu różniła się od poprzedniej.
Zachowano zasadę subiektywizmu odpowiedzialności karnej. Z kolei zasada winy, tak jak
wcześniej, przewidywała okoliczności wyłączające winę, wśród nich zaś niepoczytalność.
Jednocześnie utrzymano stosowanie środków zabezpieczających, obok lub zamiast kar.143
2.3.3. Wyłączenie winy z powodu występowania zaburzeń psychicznych u sprawcy
czynu
Fundamentalnym przepisem k.k., który reguluje kwestie wpływu zaburzeń
psychicznych na odpowiedzialność oskarżonego jest art. 31 k.k., zawierający określenie
niepoczytalności oraz ograniczonej poczytalności. Wspomniany przepis zawiera katalog
źródeł niepoczytalności w postaci choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego i innego
zakłócenia czynności psychicznych oraz określa ich następstwa w postaci niemożności
141 Tamże.
142 Tamże, s. 59.
143 Tamże, s. 64.
49
rozpoznania znaczenia czynu lub niemożności pokierowania swoim postępowaniem.
Zatem paragraf pierwszy art. 31 k.k. zawiera regulację jednej z okoliczności wyłączających
winę – niepoczytalności.144
Ustawodawca nie podaje definicji niepoczytalności. Określa wskazany stan za pomocą
kryterium mieszanego, to jest podaje zarówno przyczyny jego powstania (tzw. człon
psychiatryczny lub biologiczny), jak również jego następstwa (tzw. człon psychologiczny).
Unormowanie niepoczytalności ma charakter formalnoprawny. W literaturze wskazuje się,
że nie ma zatem dlań bezpośrednich desygnatów psychicznych w przeżyciach psychicznych
sprawcy. Tak więc, aby można było stwierdzić, że sprawca w czasie czynu był niepoczytalny,
jedna ze wskazanych przez ustawodawcę przyczyn musi spowodować jedno z podanych
przez ustawodawcę następstw.145
Kodeks wymienia trzy przyczyny niepoczytalności, a mianowicie upośledzenie
umysłowe, chorobę psychiczną oraz inne zakłócenia czynności psychicznych. Jednocześnie
podaje dwie konsekwencje tego stanu, to jest brak zdolności rozpoznania znaczenia czynu
i brak zdolności pokierowania postępowaniem przez sprawcę.146
Upośledzenie umysłowe zastąpiło znane kodeksowi z 1969 r. pojęcie niedorozwoju
umysłowego. Upośledzenie ma charakter niepostępujący. Polega na obniżeniu ogólnej
sprawności intelektualnej oraz na istnieniu znaczących trudności w zakresie uczenia się
i adaptacji społecznej. Stan ten powstaje w wieku rozwojowym. Podstawą do stwierdzenia
sprawności intelektualnej jest test do mierzenia inteligencji. Jak wskazuje M. Budyn-Kulik,
zazwyczaj stosowany jest w tych przypadkach test Wechslera-Bellevue’a. Ponadto w ocenie
stopnia upośledzenia bierze się także pod uwagę poziom funkcjonowania społecznego
danej osoby. Wspomniany test mierzy zarówno sprawność werbalną, jak i umiejętność
syntezy, analizy oraz rozumienia pewnych sytuacji społecznych. Należy przyjąć, że
przeciętną liczbą punktów jest 100. Przyjmowane jest, że iloraz inteligencji mieści się
w normie, jeżeli wynosi 70–130 punktów. Natomiast poniżej 70 punktów rozpoczyna
się upośledzenie umysłowe. Wyróżnić można cztery jego stopnie, a mianowicie: lekki,
umiarkowany, znaczny i głęboki.147
Z kolei choroby psychiczne mają charakter postępujący. Powstają one na podłożu
organicznym. W różnym stopniu zaburzają one funkcjonowanie człowieka, ich przebieg
także jest zróżnicowany. W odróżnieniu do upośledzeń, nie powodują one globalnego
obniżenia funkcjonowania człowieka, zaburzają jednak poszczególne jego aspekty w postaci
myślenia, spostrzegania itp. Diagnozowane są na podstawie stwierdzenia występowania
określonych zespołów chorobowych, początku oraz przebiegu choroby, a niejednokrotnie
także następstw w psychice chorego. Wśród najbardziej znanych chorób psychicznych
można wymienić na przykład paranoję, schizofrenię, cyklofrenię (chorobę afektywną
144 A. Komandowska, Odpowiedzialność…, s. 72.
145 M. Budyn-Kulik, Komentarz do art. 31 k.k. [w:] Kodeks karny. Komentarz, Wolters Kluwer, LEX 2014
146 Tamże.
147 Tamże.
50
dwubiegunową). W literaturze wskazuje się, że istotną cechą choroby psychicznej jest
utrata zdolności do realnej oceny rzeczywistości.148
Za inne zakłócenia czynności psychicznych uznaje się grupę przyczyn, których
definiowanie budzi kontrowersje. W przedmiotowych badaniach uznaje się, że mogą one
mieć charakter zarówno patologiczny, jak na przykład zapalenie opon mózgowych, jak
i niepatologiczny – osłabienie związane z menopauzą. Do wspomnianej grupy zakłóceń
czynności psychicznych zaliczane jest również silne wzburzenie zwane afektem.
W literaturze przedmiotu zaznacza się, że psychopatia nie powoduje niepoczytalności
sprawcy. Powodem tego jest fakt, że nie zachodzi w tym przypadku ograniczenie zdolności
intelektualnych sprawcy, a jedynie tzw. odchylenie od normy w zakresie charakteru. Należy
przy tym wspomnieć, że nie istnieje jednolita definicja psychopatii, stosowane są terminy
„osobowość asocjalna” lub „osobowość nieprawidłowa”.149
W przypadku braku zdolności rozpoznania znaczenia czynu brane jest pod uwagę
zarówno jego znaczenie prawne (jest to czyn zabroniony), jak i faktyczne (sprawca nie
uświadamia sobie jego konsekwencji). Ocena wspomnianych zdolności dokonywana
jest na podstawie analizy wpływu na nie zaburzeń. Jak zaznacza M. Budyn-Kulik,
w oparciu o rzeczywiste przeżycia psychiczne sprawcy można jedynie poddać analizie
wpływ zaburzeń na stronę motywacyjną i sam zamiar przestępczy sprawcy. W literaturze
psychologicznej wskazuje się, że pojęcie to odnosi się do poznawczego aspektu procesu
motywacyjnego, czyli intelektualno-rozumowego.150
Z kolei, jak zaznacza M. Budyn-Kulik, brak zdolności pokierowania postępowaniem
polega na braku zdolności do podjęcia decyzji o określonym zachowaniu się i poddaniu
zachowania kontroli intelektualnej. Brak możności pokierowania własnym postępowaniem
polega na tym, że sprawca nie jest w stanie zachować się zgodnie z obowiązującymi
standardami społecznymi w sposób adekwatny do rozpoznanego przez sprawcę znaczenia
czynu. W świetle literatury psychologicznej pojęcie to odnosi się do tzw. sfery wolicjonalnej
psychiki, w języku współczesnej psychologii dotyczy procesów decyzyjnych.151
Wskazane przez ustawodawcę przyczyny zniesienia czy ograniczenia zdolności
rozpoznania znaczenia czynu lub możliwości pokierowania postępowaniem nie w pełni
pokrywają się z przedmiotem ustaleń współczesnej psychiatrii. Kodeksowe sformułowanie
„inne zakłócenia czynności psychicznych” nie jest bowiem pojęciem odwołującym się wprost
do psychiatrycznej aparatury pojęciowej, chociaż wymienione zostało w art. 31 § 1 k.k. tuż
obok upośledzenia umysłowego i choroby psychicznej. Pomimo że intencje ustawodawcy
wydają się w omawianej kwestii stosunkowo jasne, zmierzają bowiem do uwzględnienia
wszystkich możliwych zjawisk i procesów psychicznych mogących znosić czy ograniczać
poczytalność, to wielu psychiatrów od kilkudziesięciu lat postulowało ograniczenie tych
zakłóceń czynności psychicznych do patologicznych zaburzeń psychicznych. Prowadziłoby
148 Tamże.
149 Tamże.
150 Tamże.
151 Tamże.
51
to w sposób znaczący do ograniczenia możliwości stosowania art. 31 k.k., pozostając
w oczywistej sprzeczności z intencją samego ustawodawcy, który takiego ograniczenia
w tych przepisach nie wprowadza. Przekonanie psychiatrów o konieczności nadawania
„innym zakłóceniom czynności psychicznych” znaczenia patologicznego ma swoje
niewątpliwe źródło w uzasadnionym poczuciu niekompetencji wszędzie tam, gdzie nie ma
możliwości medyczno-psychopatologicznej interpretacji procesów i zjawisk psychicznych.
Dotyczy to, w dużej mierze, zjawisk (czynności) psychicznych będących przedmiotem
zainteresowania psychologii, i to nie tylko klinicznej.152
2.3.4. Ograniczenie odpowiedzialności u osób z zaburzeniami psychicznymi
W art. 31 § 2 k.k. zostało zawarte unormowanie odnoszące się do tzw. poczytalności
ograniczonej lub zmniejszonej. Przyczyny tego rodzaju niepoczytalności są identyczne jak
w przypadku niepoczytalności, jednak katalog konsekwencji jest odmienny. Upośledzenie
umysłowe, choroba psychiczna lub inne zakłócenie czynności psychicznych mają
spowodować nie zniesienie, ale w znacznym stopniu ograniczenie zdolności rozpoznania
znaczenia czynu lub pokierowania postepowaniem. Wobec tego stan ten nie będzie
powodował wyłączenia winy, ale jedynie zmniejszenie jej stopnia. W takim przypadku
ustawodawca zezwala na zastosowanie wobec sprawcy z ograniczoną poczytalnością
nadzwyczajnego złagodzenia kary, które ma charakter fakultatywny. Brak bowiem norm
pozwalających jednoznacznie zaliczyć stan sprawcy jako niepoczytalność lub poczytalność
ograniczoną. Pojęcie poczytalności ograniczonej dotyczy sytuacji, gdy odchylenia osiągają
taki stopień, że powodują poważne zakłócenia w funkcjonowaniu człowieka, a tym samym
ograniczając zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania postępowaniem
w znacznym stopniu. Natężenie tych stanów może być różne. Pomimo że wobec sprawcy,
którego poczytalność w czasie popełnienia czynu była ograniczona, sąd będzie mógł
zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, to nie oznacza to, iż nastąpi to zawsze
w przypadkach tego typu. Nie można zatem uznać tego za regułę.153
Kodeks karny w art. 31 § 3 odnosi się do sytuacji związanych z popełnieniem czynu
przez sprawcę odurzonego. W nauce wskazuje się na różne rodzaje rozwiązania tych kwestii.
Omawiany przepis wyłącza stosowanie § 1 i § 2 w stosunku do sprawców znajdujących się
podczas popełniania czynu pod wpływem odurzenia alkoholowego lub narkotycznego.
Jego odpowiedzialność ma charakter obiektywny. W tym przypadku sprawca będzie
odpowiadał jak osoba w pełni poczytalna, gdy spełnione zostaną następujące przesłanki:
sprawca wprawił się w stan odurzenia dobrowolnie oraz przewidywał lub mógł przewidzieć,
że stan odurzenia może spowodować u niego wyłączenie lub ograniczenie poczytalności.
Odnośnie do pierwszej z przesłanek, to, że sprawca wprawił się w stan odurzenia, można
rozumieć jako to, że przyjmował alkohol lub środek bez żadnego przymusu ze strony
innych osób. Jednocześnie dobrowolności nie przekreśla fakt, że razem ze sprawcą
152 L. K. Paprzycki, Środki zabezpieczające [w:] System prawa karnego, t. 7, C. H. Beck, Warszawa 2015, Legalis
2015.
153 M. Budyn-Kulik, Komentarz…
52
w stan odurzenia wprawiła się inna osoba lub że sprawca użył w celu odurzenia środka
dostarczonego przez inna osobę. Poza zakresem uregulowanym w art. 31 § 3 k.k. znajduje
się tzw. upojenie patologiczne, na podłożu patologicznym, oraz sytuacje, w których
sprawca nie znał wpływu danego środka na swój organizm lub zażył go niedobrowolnie.
Zgodnie z orzecznictwem154 ustalenie przez biegłych, iż nie ma podstaw do przyjęcia
niepoczytalności lub poczytalności ograniczonej w znacznym stopniu, skutkuje brakiem
wątpliwości co do poczytalności z art. 79 § 1 pkt. 3 k.p.k.
2.3.5. Środki zabezpieczające stosowane w stosunku do sprawców z zaburzeniami
psychicznymi
2.3.5.1. Pojęcie i klasyfikacja środków zabezpieczających
Najpopularniejszym określeniem środków zabezpieczających jest określenie ich jako
środków przymusu stosowanych wobec sprawców czynów zabronionych, niebezpiecznych
dla porządku prawnego, w celu zabezpieczenia społeczeństwa przed grożącymi z ich
strony czynami zabronionymi. Zaburzenia psychiczne występujące u sprawców czynów
zabronionych będą powodowały najczęściej brak odpowiedzialności lub zmniejszenie
jej zakresu.155
Środki zabezpieczające, obok kar i środków karnych, mają na celu ochronę porządku
prawnego. W odróżnieniu jednak od pozostałych, stanowią reakcje państwa na stan
niebezpieczeństwa sprawcy popełniającego czyn zabroniony. Jednocześnie środki te,
w odróżnieniu od kar, nie mają na celu wymierzenia sprawiedliwości za popełniony czyn
ani nie zawierają elementu potępienia czynu i jego sprawcy. Jedyna ich funkcją ma być
zabezpieczenie społeczeństwa przed niebezpieczeństwem ze strony osób naruszających
prawo karne. Współczesne kodeksy mają w tym przedmiocie charakter dwutorowy, to
jest operują zarówno karami, jak i środkami zabezpieczającymi. Należy jednak zaznaczyć,
że środki zabezpieczające odgrywają w nich rolę nieproporcjonalnie małą w stosunku do
roli, jaka odgrywana jest przez kary.
Obecnie art. 93a § 1 k.k. przewiduje następujące środki zabezpieczające:
1) elektroniczną kontrolę miejsca pobytu;
2) terapię;
3) terapię uzależnień;
4) pobyt w zakładzie psychiatrycznym.
Przyjmuje się, że ogólną regułą stosowania środków zabezpieczających jest, że mogą
one być orzeczone, gdy jest to konieczne, aby zapobiec ponownemu popełnieniu przez
sprawcę czynu zabronionego, a inne środki prawne określone w kodeksie lub orzeczone na
podstawie innych ustaw są niewystarczające. Należy wskazać, że dodatkowym warunkiem
154 Postanowienie SN z 14 marca 2008 r., V KK 434/07, Państwo i Prawo 2008, nr 10, s. 140.
155 L. Gardocki, Prawo karne, C. H. Beck, Warszawa 2015, s. 213.
53
orzeczenia środka zabezpieczającego polegającego na umieszczeniu w zakładzie
psychiatrycznym, jest to, że ma on zapobiec popełnieniu czynu o znacznej społecznej
szkodliwości, jak również wymóg, by zachodził przypadek, co do którego ustawa stanowi
o możliwości zastosowania takiego środka.156
Kodeks karny, po dość obszernej nowelizacji dokonanej w 2015 r.157, zawiera katalog
środków zabezpieczających ułożony według systematyki rosnącej, poczynając od
najłagodniejszych, a kończąc na najbardziej ingerujących w sferę wolności jednostki. Na
środki zabezpieczające składają się następujące rozwiązania:
1) wolnościowe;
2) terapeutyczne;
3) izolacyjne.158
W grupie środków wolnościowych można wyróżnić elektroniczną kontrolę miejsca
pobytu. Celem tego środka jest rejestracja przemieszczania się danej osoby, która pozwala
pozyskać dowód na obecność w miejscu popełnienia ewentualnego przestępstwa.
Wolnościową cechą odznaczają się środki karne, które można orzec tytułem stosowania
środków zabezpieczających. W omawianym przypadku oznacza to, że konkretny środek,
dla przykładu zakaz zbliżania się, nie jest orzekany ze względu na wskazane w nim
przesłanki stosowania, ale przyjmowany przez sąd dla celów prewencyjnych. W takim
wypadku uzasadnienie musi odwoływać się do stopnia niebezpieczeństwa sprawcy, zaś
stosowanie środków poddane być zasadom wykonywania środków zabezpieczających,
miedzy innymi z regułą odstąpienia od wykonywania środka, gdy wygasa przyczyna,
z powodu której był orzeczony, czy też możliwością orzeczenia takiego środka jako
najłagodniejszego względem tego, od którego stosowania sąd odstępuje.159
W literaturze wskazuje się, że środki terapeutyczne również mają wolnościowy
charakter, mimo to ich wyodrębnienie jest podyktowane ukierunkowaniem związanym
nie tyle z prewencją, co ze zmianą mechanizmów lub uwarunkowań zachowania się
sprawcy. Stąd też służą one przemianie postawy sprawcy, odzyskaniu przez niego większej
zdolności do panowania nad sobą, większej wolności, za wykorzystanie której będzie mógł
ponosić odpowiedzialność. Warto wspomnieć, że pojęcie terapii jest pojemne, obejmuje
bowiem procedury postępowania od psychoedukacji po zaawansowana psychoterapię.
W tym drugim przypadku chodzi o procedurę z osobami uzależnionymi, zarówno
w zamknięciu, jak też terapię realizowaną poza oddziałem zamkniętym, w warunkach
ambulatoryjnych. Należy zaznaczyć, że kodeks odróżnia farmakoterapię od postępowania
terapeutycznego, które może polegać na psychoedukacji aż po zaawansowaną terapię
kliniczną. Określa cel terapii, czyli osłabienie popędu psychoseksualnego w przypadku
farmakoterapii oraz poprawę funkcjonowania sprawcy w społeczeństwie, w przypadku
oddziaływań psychoterapeutycznych. Pomimo że sąd ma swobodę wyboru środka, to
156 Tamże.
157 Ustawa z 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. poz. 396.
158 M. Królikowski, R. Zawłocki, Prawo…, s. 436.
159 Tamże.
54
nie jest to wiążące dla lekarza, psychologa lub psychoterapeuty w zakresie konkretnych
wskazań co do metody postępowania.160
Najbardziej intensywny rodzaj środków ma charakter izolacyjny. Przy czym może on
mieć charakter ściśle prewencyjny związany z oddzieleniem danej osoby od społeczeństwa,
jak również leczniczy. W pierwszym przypadku może być na przykład stosowany wobec
sprawców z ograniczona poczytalnością lub niepoczytalnych z nieusuwalnych powodów
biologicznych. Z kolei w drugim przypadku związany jest ze stosowaniem środków
wsparcia terapeutycznego lub leczenia farmakologicznego. 161Warto zaznaczyć, że kodeks
po nowelizacji z 2015 r. zrezygnował ze środka izolacyjnego w postaci przymusowego
leczenia odwykowego, zakładając, że w takiej sytuacji zachodzi potrzeba orzeczenia kary
pozbawienia wolności i przyjęcia terapeutycznego systemu jej wykonania na podstawie
art. 96 k.k.w.162
Mając na względzie istotę środków zabezpieczających, warto zauważyć, że w ich
przypadku konstytucyjne ograniczenia praw i wolności jednostki podlegają większemu
rygoryzmowi. Stąd też kodeks podkreśla bardzo wyraźnie dwie podstawowe zasady
stosowania tych środków, to jest zasadę konieczności oraz zasadę proporcjonalności.
Pierwsza z nich rozstrzyga czy w ogóle dopuszczalne jest rozwiązanie zabezpieczające,
natomiast druga z nich nakazuje odpowiednie dopasowanie rodzaju i stopnia intensywności
środka do potrzeby zabezpieczenia. Na mocy art. 93b § 1 k.k. sąd może orzec środek
zabezpieczający jedynie wówczas, gdy jest to konieczne ze względu na zapobieżenie
ponownemu popełnieniu przez sprawcę czynu zabronionego, przy czym inne środki
prawne nie są wystarczające. Należy zaznaczyć, że pobyt w zakładzie psychiatrycznym
może być orzeczony jedynie w celu zapobieżenia ponownemu popełnieniu przez sprawcę
czynu zabronionego o znacznej szkodliwości. Natomiast sąd uchyla środek, gdy dalsze
jego stosowanie nie jest już konieczne. Zasada konieczności jest dookreślona dodatkową
gwarancją, że pobyt w zakładzie psychiatrycznym może nastąpić jedynie przy szczególnym
uzasadnieniu prewencyjnym. Warto zaznaczyć, że sąd może zmienić stosowany środek
lub sposób jego wykonywania, gdy poprzednio stosowany stał się nieodpowiedni. Stąd też
wobec tego samego sprawcy można zastosować więcej niż jeden środek zabezpieczający.
W tak zaistniałej sytuacji obie wskazane zasady stosowane będą w odniesieniu do całości
reakcji zabezpieczającej. 163
2.3.5.2. Przesłanki stosowania środków zabezpieczających
Niezbędne dla poruszanej tematyki jest podkreślenie, że powyższe zasady dopełnione
są dodatkową gwarancją, z której wynika, że środek izolacyjno-leczniczy, jako najsurowszy
i najbardziej ograniczający prawa obywatelskie, będzie można stosować jedynie
w przypadkach określonych w ustawie.
160 Tamże, s. 437.
161 Tamże.
162 Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy, Dz. U. nr 90, poz. 557 z późn. zm. 163 Tamże, s. 438.
55
Mając na uwadze powyższe, środki zabezpieczające można orzec między innymi wobec
sprawcy, co do którego umorzono postępowanie o czyn zabroniony popełniony w stanie
niepoczytalności. W tej grupie sprawców znajdują się wszyscy, u których tempore criminis
stwierdzono niepoczytalność, przy czym ta niepoczytalność mogła wystąpić z każdego
z powodów określonych w art. 31 § 1 k.k. W takiej sytuacji, sąd umarzając postępowanie,
może zastosować wolnościowe środki zabezpieczające. W przypadku jednak, gdy istnieje
wysokie ryzyko, że sprawca popełni czyn zabroniony o wysokiej społecznej szkodliwości
związany z chorobą psychiczną lub upośledzeniem umysłowym, sąd może orzec pobyt
w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym.164
Kolejna sytuacja, kiedy można orzec omawiane środki, następuje w razie skazania
za przestępstwo popełnione w stanie ograniczonej niepoczytalności, a także w razie
skazania za przestępstwo określone w art. 148, 156, 197, 198, 199 § 2 lub art. 200 § 1 k.k.,
popełnione w związku z zaburzeniem preferencji seksualnych. Do tej grupy zaliczyć można
również sytuacje w razie skazania za przestępstwo popełnione w związku z uzależnieniem
od alkoholu, środka odurzającego lub innego podobnego środka. Ta grupa sprawców
obejmuje sprawców, niezależnie od tego, na jaka karę zostali skazani, a więc również tych,
których nie skazano na karę pozbawienia wolności. Nowością jest art. 93g § 2 k.k., który
przewiduje realizację dawno zgłaszanego postulatu wprowadzenia możliwości orzekania
izolacyjnego środka zabezpieczającego wobec sprawcy działającego z ograniczoną
poczytalnością, o której mowa w art. 31 § 2 k.k.165
Kolejna grupa sprawców, wobec których można orzec stosowanie środków
zabezpieczających, to sprawcy skazani na karę pozbawienia wolności bez warunkowego
jej zawieszenia za umyślne przestępstwo określone w rozdziale XIX, XXIII, XXV lub
XXVI k.k., popełnione w związku z zaburzeniem osobowości o takim charakterze lub
nasileniu, że zachodzi co najmniej wysokie prawdopodobieństwo popełnienia czynu
zabronionego z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia. Wskazana grupa na mocy
wspomnianej nowelizacji kodeksu z 2015 r. jest określona w taki sposób po raz pierwszy
w przepisach karnych. Należą do niej sprawcy wykazujący zaburzenia osobowości
powodujące reakcje drastycznie odbiegające od norm przyjętych w danej kulturze,
szczególnie w relacjach międzyludzkich. Dotyczy to między innymi osobowości typu
antysocjalnego, sadystycznego czy też borderline. Ze względu na szeroką grupę sprawców,
u których mogą zaistnieć tego typu rozpoznane objawy, przewidziane zostało dodatkowe
ograniczenie, jakim jest wcześniejsze skazanie na karę pozbawienia wolności bez
warunkowego zawieszenia jej wykonania za jedno z przestępstw określonych w wyżej
wymienionych rozdziałach Kodeksu karnego, a mianowicie przestępstw przeciwko życiu
i zdrowiu, przeciwko wolności, wolności seksualnej i obyczajowości, a także przeciwko
rodzinie i opiece. Przyjęty został również kwalifikator dotyczący samego zaburzenia, które
164 Tamże, s. 438-439.
165 Tamże, s. 439-440.
56
musi posiadać taki charakter lub takie nasilenie, że sprzyja popełnianiu czynów łączących
się z przemocą lub groźbą jej użycia.166
Zgodnie z art. 93g k.k. środek zabezpieczający izolacyjny można orzec wobec sprawcy
niepoczytalnego, o których mowa w art. 93c pkt 1 k.k., jeżeli istnieje prawdopodobieństwo,
że ponownie popełni on czyn zabroniony o znacznej szkodliwości społecznej w związku
z choroba psychiczną lub upośledzeniem umysłowym. Przepis ten stosuje się również
wobec sprawcy działającego w warunkach istotnie ograniczonej poczytalności, o którym
mowa w art. 93c pkt 2 k.k., jeżeli skazano go na karę bezwzględną izolacyjną oraz istnieje
wysokie prawdopodobieństwo, że popełni on czyn zabroniony o znacznej społecznej
szkodliwości w związku z chorobą psychiczną lub upośledzeniem umysłowym. Wskazany
artykuł obejmuje także sprawcę niebezpiecznego, o którym mowa w art. 93 pkt 3 k.k., jeżeli
skazano go na karę bezwzględną izolacyjną oraz istnieje wysokie prawdopodobieństwo,
że popełni on przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności seksualnej w związku
z zaburzeniem preferencji seksualnych.
Środki zabezpieczające orzeka się bezterminowo, przy czym może to nastąpić w wyroku
skazującym lub przed ukończeniem wykonywania kary pozbawienia wolności. Wyjątek
stanowi orzeczenie środka izolacyjno-leczniczego, który można orzec jedynie w wyroku
skazującym. W sytuacji, gdy wobec sprawcy zastosowano środek zabezpieczający
w wyroku skazującym, sąd, nie wcześniej niż na sześć miesięcy przed przewidywanym
warunkowym zwolnieniem lub odbyciem kary pozbawienia wolności, ustala potrzebę
i możliwości wykonania orzeczonego środka zabezpieczającego. Istnieje także możliwość
zmiany orzeczonego środka na inny. Jednak zależy to od aktualnego stanu psychicznego
sprawcy, wyników ewentualnej terapii bądź też innych ujawnionych okoliczności. Jeżeli
chodzi o środki wolnościowe oraz leczenie w zakładzie karnym, to można je również orzec
do czasu wykonania kary, ale nie wcześniej niż na sześć miesięcy przed przewidywanym
warunkowym zwolnieniem lub odbyciem kary pozbawienia wolności. Uzasadnione jest
to tym, że czasami w przypadku osób z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi,
kończących odbywanie kary, w opinii psychologów konieczne jest wprowadzenie
dodatkowego czynnika umacniającego prawidłowe postępowanie danej osoby. Natomiast
nie jest możliwe orzekanie środków zabezpieczających po prawomocnym zakończeniu
postepowania karnego w stosunku do sprawców niepoczytalnych umieszczonych
w szpitalu psychiatrycznym.167
Jednocześnie, zgodnie z art. 93d k.k., czasu stosowania środka nie określa się z góry.
Warto wspomnieć, że przepisy przewidują możliwość ponownego zastosowania środka
zabezpieczającego wobec sprawcy, wobec którego środek był już zastosowany, jednak został
uchylony, a zachowanie sprawcy mimo to wskazuje, że zachodzi konieczność zastosowania
środka. Jednak w tym przypadku sąd będzie mógł orzec nie później niż w ciągu trzech
lat od uchylenia pierwotnie zastosowanego środka (art. 93d k.k.).
166 Tamże, s. 440.
167 M. Królikowski, R. Zawłocki, Prawo…, s. 440-441.
57
2.3.5.3. Postpenalne środki zabezpieczające
W literaturze wskazuje się, że w wyniku dostrzeżenia, że po amnestii z 1989 r. kilka
osób skazanych na karę śmierci ukończy karę pozbawienia wolności bez zmniejszenia
ryzyka popełnienia kolejnych czynów zabronionych, została uchwalona ustawa z dnia 22
listopada 2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających
zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób.168 Ustawa ta przewiduje
możliwość stosowania dozoru lub izolacji psychoterapeutycznej dla osób, które kończą
odbywanie w systemie terapeutycznym kary pozbawienia wolności. Przy czym osoby te
muszą ujawniać zaburzenia psychiczne w postaci upośledzenia umysłowego, zaburzenia
preferencji seksualnych lub osobowości o taki charakterze i nasileniu, że zachodzi co
najmniej wysokie ryzyko prawdopodobieństwa popełnienia najpoważniejszych występków
i zbrodni z użyciem przemocy przeciwko życiu, zdrowiu i wolności seksualnej osób
trzecich. W związku z tym ustawa ta przewiduje postpenalne środki zabezpieczające. 169
Przed zakończeniem kary dyrektor zakładu karnego, jeżeli wydana w trakcie
postępowania wykonawczego opinia psychiatryczna lub psychologiczna o stanie zdrowia
osoby wskazuje, że osoba spełnia przesłanki związane z zaburzeniami psychicznymi
oraz –związanym z tym faktem – stanem subiektywnego niebezpieczeństwa sprawcy,
występuje z wnioskiem o uznanie tej osoby za osobę stwarzającą zagrożenie. Do wniosku
tego dołączana jest opinia oraz informacja o wynikach dotychczasowo stosowanych
programów terapeutycznych i postępach resocjalizacji. Orzekanie w powyższej kwestii
zostało powierzone sądowi właściwemu w sprawach cywilnych i opiekuńczych. Przy tym
konieczne jest również uzyskanie opinii biegłych na okoliczność oceny występowania
zaburzeń osobowości, ich charakteru oraz nasilenia, a także stopnia prawdopodobieństwa
popełnienia przez osobę czynu zabronionego z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia
przeciwko życiu, zdrowiu, wolności seksualnej, zagrożonego karą pozbawienia wolności.
Przy czym górna jej granica wynosi co najmniej 10 lat.
Wobec osoby stwarzającej zagrożenie, zgodnie z ustawą, stosuje się nadzór prewencyjny
lub umieszczenie w Krajowym Ośrodku Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym.
Podstawowym środkiem przewidzianym w ustawie jest dozór w warunkach wolnościowych.
Natomiast wobec osób, u których konkretnie stwierdzone niebezpieczeństwo rodzi bardzo
wysokie ryzyko popełnienia z użyciem przemocy najpoważniejszych występków lub
zbrodni przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności seksualnej, istnieje możliwość zastosowania
izolacji.
Sąd podczas dokonywania oceny, czy jest konieczne zastosowanie wobec osoby
stwarzającej zagrożenie nadzoru prewencyjnego albo umieszczenia jej w specjalnym
ośrodku, bierze pod uwagę całokształt okoliczności ustalonych w sprawie, w szczególności
zaś uzyskane opinie biegłych oraz wyniki prowadzonego dotychczas postępowania
terapeutycznego, a także możliwość efektywnego poddania się przez tę osobę postepowaniu
168 Dz. U. z 2014 r. poz. 24.
169 M. Królikowski, R. Zawłocki, Prawo…, s. 442.
58
terapeutycznemu na wolności. Równocześnie orzekając o zastosowaniu nadzoru
prewencyjnego, sąd może nałożyć na osobę stwarzająca zagrożenie obowiązek poddania
się odpowiedniemu postępowaniu terapeutycznemu. 170
Natomiast o umieszczeniu w ośrodku sąd orzeka wówczas, gdy jest to niezbędne
ze względu na bardzo wysokie prawdopodobieństwo popełnienia czynu o tej samej
charakterystyce. Przewidziana izolacja polega na umieszczeniu osoby objętej wnioskiem, na
postawie orzeczenia sądu, w specjalnie stworzonym ośrodku, w którym będzie stosowany
kompleksowy program terapeutyczny. Kierownik ośrodka sporządza indywidualny plan
terapii dla każdej osoby stwarzającej zagrożenie umieszczonej w ośrodku. Zostaje w nim
również powołana autonomiczna służba porządkowa, która ma spełniać wymagania
związane z działalnością w zakresie ochrony osób i mienia, natomiast możliwe do
zastosowania środki przymusu odpowiadają ustawie o środkach przymusu. Wobec
osoby stwarzającej zagrożenie możliwe jest przeprowadzenie kontroli miejsca pobytu
i przedmiotów będących w jej posiadaniu. Z kolei uprawnienia w zakresie kontaktu
przypominają te, które są charakterystyczne dla zakładów karnych. Jednak celem tych
wszystkich zabiegów było radykalne odróżnienie warunków wykonywania tej izolacji
od osadzenia w zakładzie karnym i zapewnienie zdolności tego systemu do realizacji
jej celu korekcyjnego. Jak podkreśla się w literaturze przedmiotu, istotne jest stworzenie
gwarancji kontroli sądowej zasadności dalszej izolacji. Tak więc osoba umieszczona
w ośrodku może w każdym czasie złożyć do sądu wniosek o ustalenie przez sad potrzeby
jej dalszego przebywania w ośrodku. Na postanowienie oddalające wniosek służy zażalenie,
jeżeli od wydania orzeczenia w przedmiocie poprzedniego wniosku minęło co najmniej
sześć miesięcy. Osoba umieszczona w ośrodku ma prawo do pomocy w ochronie swych
praw. Ponadto ustawa przesądza o obowiązku zwolnienia osoby z ośrodka w przypadku
zmniejszenia stopnia niebezpieczeństwa związanego z jej przyszłym zachowaniem. 171
Warto jednak zaznaczyć, że omawiana ustawa, zgodnie z jej art. 13, ma zastosowanie do
osób skazanych za czyn popełniony przed dniem wejścia w życie wspomnianej ustawy z dnia
20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw. Tak więc
najnowsza nowelizacja kodeksu przewiduje wygaszenie obowiązywania przedmiotowej
ustawy. Zgodnie z nią, obecnie wobec sprawców czynów popełnionych po jej wejściu
w życie możliwe jest orzekanie jedynie środków zabezpieczających przewidzianych
w kodeksie karnym. W literaturze wskazuje się, że jedynie częściowo regulacja kodeksowa
pokrywa rozwiązania zawarte w ustawie o postępowaniu ze sprawcami niebezpiecznymi.
Pozwala na izolację sprawców z zaburzeniami preferencji seksualnych lub sprawców
z ograniczoną poczytalnością, ale jedynie wówczas, gdy ryzyko popełnienia czynu
zabronionego, które ma być podstawą stosowania środka zabezpieczającego, związane
jest z upośledzeniem umysłowym lub choroba psychiczną. Wobec tego, jeżeli sprawca
działał w warunkach ograniczonej poczytalności związanej z zaburzeniami psychicznymi
170 Tamże, s. 446.
171 Tamże, s. 446-447.
59
mającymi inny charakter niż zaburzenie preferencji seksualnej, możliwe jest stosowanie
wobec niego jedynie środków wolnościowych.172
2.3.5.4. Środki o charakterze administracyjnym
Warto ponadto zaznaczyć, że Kodeks karny zawiera katalog środków o charakterze
administracyjnym w art. 99. Zgodnie z art. 39 k.k., wobec sprawcy czynu zabronionego
popełnionego w stanie niepoczytalności, sąd może orzec zakaz zajmowania określonego
stanowiska, wykonywania określonego zawodu bądź prowadzenia określonej działalności
gospodarczej. Może zostać orzeczony także zakaz prowadzenia działalności związanej
z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi. Ponadto sytuacja
ta również dotyczy zakazów z art. 39 pkt 2b k.k., to jest zakazu przebywania w określonych
środowiskach lub miejscach, kontaktowania się z określonymi osobami, zbliżania się
do określonych osób lub opuszczania określonego miejsca bez zgody sądu. Jeśli chodzi
o kolejne tego typu środki, znajduje się wśród nich zakaz wstępu na imprezę masową,
zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych, nakaz okresowego
opuszczania lokalu zajmowanego razem z pokrzywdzonym czy też zakaz prowadzenia
pojazdów. Powyższe zakazy i nakazy orzekane są bez określenia czasu ich obowiązywania.
Sąd oczywiście uchyla je, gdy ustaną przyczyny powodujące ich orzeczenie. Nie dotyczy
to jednak nakazu okresowego opuszczania lokalu. W literaturze zwraca się uwagę, że treść
powyższych środków zabezpieczających pokrywa się z treścią wymienionych w art. 39
pkt 2-3 k.k. środków karnych. Mimo to nadaje się im nazwę środków zabezpieczających,
ponieważ chodzi tu o sprawców czynów zabronionych, którzy nie są skazywani, stąd więc
nie można w stosunku do nich orzec środków karnych.173
2.4. Uwagi końcowe – ocena stanu prawnego
Dokonując oceny ograniczeń podstawowych wolności osób z zaburzeniami
psychicznymi, należy zaznaczyć, że stopień ograniczenia jest w tym przypadku zależny
od rodzaju zaburzenia psychicznego, z jakim mamy do czynienia. Na badanym tle pojawia
się kilka wspomnianych wyżej wątpliwości, które były komentowane zarówno przez
Rzecznika Praw Obywatelskich, jak i Trybunał Konstytucyjny. Warto zauważyć pozytywne
aspekty tak szerokiego zainteresowania tym przedmiotem badawczym. Podkreśla to
bowiem znaczenie respektowania wolności obywatelskich.
Z kolei jednym z najtrudniejszych problemów, które pojawiają się podczas badania,
czy niepoczytalny sprawca dopuścił się czynu zabronionego jest ustalenie jego strony
podmiotowej (umyślności lub nieumyślności). Precyzyjne ustalenia w tym zakresie
– wobec niezdolności sprawcy do rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania
swoim postępowaniem – nie są w zasadzie możliwe i w większości wypadków muszą
opierać się na hipotetycznych założeniach. Założenia te z reguły będą determinowane
172 M. Królikowski, R. Zawłocki, Prawo…, s. 448.
173 L. Gardocki, Prawo…, s. 217.
60
dającymi się zaobserwować okolicznościami popełnienia czynu zabronionego, które są
charakterystyczne dla umyślności lub nieumyślności. Jeżeli zatem niepoczytalny sprawca
np. wielokrotnie uderza pokrzywdzonego nożem i w ten sposób pozbawia go życia, to
może to przemawiać za przyjęciem umyślności i kwalifikacji prawnej z art. 148 § 1 k.k.
Jeżeli natomiast sprawca ten, podczas remontu mieszkania, wyrzuca z jego okna gruz,
powodując w ten sposób śmierć przypadkowego przechodnia, to może to świadczyć
o nieumyślności i uzasadniać kwalifikację prawną z art. 155 k.k. 174
Odnośnie do przypadku orzeczenia leczniczych środków zabezpieczających różnego
rodzaju, pomimo lansowanej niekiedy koncepcji bezwyjątkowego kumulatywnego
ich wykonania, należy przyjąć za dopuszczalne i takie rozwiązanie, wedle którego
jako słuszne jawić się niekiedy może preferowanie jednego środka zabezpieczającego,
czyniącego zbędnym wykonanie innego, mniej pożądanego. Rozwiązanie to tylko z pozoru
przedstawia się jako niezgodne z art. 90 § 1 k.k. Można bowiem przyjąć, że wówczas
środek pozornie eliminowany jest w istocie środkiem wkalkulowanym w wykonanie
środka zabezpieczającego wykonywanego i tym samym, że i on jest środkiem, choć
swoiście, to jednak wykonywanym. Nie można też odrzucić ewentualności, również
dyktowanej potrzebami leczniczymi rozpatrywanego przypadku, wykonywania środka
zabezpieczającego w oparciu o wskazania płynące z wszystkich orzeczonych środków
zabezpieczających. I wówczas można przyjąć, że kolizja z art. 90 § 1 k.k. jest w istocie
pozorna.175
Warto zaznaczyć, że od pewnego czasu toczy się dyskusja w resorcie sprawiedliwości
na temat uzupełnienia przepisów o prawach pokrzywdzonych. Osoby takie miałyby
być zawiadamiane o opuszczeniu przez sprawcę zakładu psychiatrycznego. Obecnie
pokrzywdzony jest zawiadamiany jedynie o zwolnieniu skazanego z więzienia. Informacja
o prowadzeniu prac legislacyjnych dotyczących tej kwestii znalazła się w piśmie, jakie
ministerstwo przesłało w odpowiedzi na wystąpienie Rzecznika Praw Obywatelskich
Adama Bodnara. Wiceminister Sprawiedliwości Marcin Warchoł poinformował RPO,
że prowadzone są prace legislacyjne przewidujące m.in. nowelizację k.k.w. 176Nieobjęta
ustawowymi regulacjami pozostaje natomiast sytuacja osób pokrzywdzonych przez
sprawców, wobec których orzeczony został środek zabezpieczający w postaci umieszczenia
w zakładzie psychiatrycznym. Przepisy nie przewidują bowiem przekazywania tej grupie
pokrzywdzonych informacji o opuszczeniu przez sprawcę zakładu psychiatrycznego, mimo
iż w tych przypadkach istnieje wysokie prawdopodobieństwo ponownego popełnienia
przez sprawcę czynu zabronionego w związku z jego chorobą psychiczną, zaburzeniami
preferencji seksualnych, upośledzeniem umysłowym.177
174 P. Daniluk, Komentarz do art. 31 k.k. [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. R. A. Stefański, Warszawa 2015, C. H. Beck,
Legalis 2015.
175 Ł. Pohl, Komentarz do art. 90 k.k., tamże.
176 MS: pokrzywdzony dowie się o wyjściu sprawcy z zakładu psychiatrycznego, http://www.Lex.pl/.
177 Informowanie ofiar przestępstw o opuszczeniu zakładu psychiatrycznego przez sprawcę, https://www.rpo.gov.pl/pl/
content/informowanie-ofiar-przestepstw-o-opuszczeniu-zakladu-psychiatrycznego-przez-sprawce
61
Wspomniana wyżej internacja występuje, gdy sąd orzeka pobyt w odpowiednim
zakładzie psychiatrycznym wobec sprawcy niepoczytalnego, jeżeli istnieje wysokie
prawdopodobieństwo, że popełni on ponownie czyn zabroniony o znacznej społecznej
szkodliwości w związku z chorobą psychiczną lub upośledzeniem umysłowym. Wątpliwości
budzić może sformułowanie „popełni taki czyn ponownie”. Wykładnia literalna tego
przepisu wskazuje na to, że chodzi o czyn zabroniony o znacznej społecznej szkodliwości
w rozumieniu art. 115 2 k.k.178 Należy zwrócić uwagę na fakt, iż osoby po odbyciu internacji
nie uzyskują odpowiedniego wsparcia. Osoby odbywające karę w zakładach karnych mają
zapewnioną możliwość uczestnictwa w różnego rodzaju szkoleniach czy kursach, mających
na celu przystosowanie tych osób do prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie po
opuszczeniu zakładu karnego. Z kolei w przypadku osób, wobec których został orzeczony
środek zabezpieczający polegający na umieszczeniu w zakładzie psychiatrycznym, taka
sytuacja nie istnieje. W związku z tym, osoby po opuszczeniu zakładu psychiatrycznego
stykają się nie tylko z problemem stygmatyzacji, ale również z trudnościami związanymi
z odnalezieniem swoich ról w społeczeństwie. Powodem takiego stanu rzeczy jest także
brak zapewnienia ośrodkom opieki społecznej dostatecznych środków finansowych do
dyspozycji oraz odpowiednich rozwiązań organizacyjno-prawnych. Szeroko rozumiana
opieka społeczna szczególnie w powyższych sytuacjach powinna gwarantować wsparcie
społeczne dla osób opuszczających, czasami po wielu latach, zakłady psychiatryczne.
Wspomniana sytuacja stanowi obecnie olbrzymi problem. Osoby opuszczające zakłady
psychiatryczne powinny otrzymywać nie tylko wsparcie rodzinne, ale przede wszystkim
społeczne, tymczasem w wielu przypadkach nie mogą na to liczyć.
W ostatnim czasie toczy się dyskusja na temat jednego z przypadków niesłusznego
umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym. Na tle tej sprawy, będącej w ostatnim czasie
przedmiotem zainteresowania mediów, zarysował się niepokojący problem praktyki
stosowania dolegliwego i szeroko wkraczającego w sferę wolności osobistej człowieka
środka zabezpieczającego wobec sprawcy czynu o mniejszej społecznej szkodliwości,
nawet jeśli istnieje wysokie prawdopodobieństwo popełnienia przez niego takiego czynu
ponownie. Od ubiegłego roku Rzecznik Praw Obywatelskich wniósł do Sądu Najwyższego
pięć kasacji w sprawach, w których orzeczono detencję. Dwie zostały już rozpoznane, trzy
sprawy oczekują na rozpoznanie.179
178 A. Wilkowska-Płóciennik, Komentarz do art. 93g k.k. [w:] Kodeks…, red. R. A. Stefański.
179 Wniosek o odszkodowanie dla Krystiana Brolla po kasacji RPO, https://www.rpo.gov.pl/pl/content/wniosek-oodszkodowanie-dla-krystiana-brolla-po-kasacji-rpo 62
Bibliografia
Literatura
Budyn-Kulik M., Komentarz do art. 31 k.k. [w:] Kodeks karny. Komentarz, Wolters
Kluwer, LEX 2014
Daniluk P., Komentarz do art. 31 k.k. [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. R. A.
Stefański, C. H. Beck, Warszawa 2015, Legalis 2015
Gardocki L., Prawo karne, C. H. Beck, Warszawa 2015
Hartman J., Władza – wolność – prawo. Wykład inauguracyjny II Letniej Szkoły
Filozofii Politycznej, wygłoszony 14 września 2005 r. w Zakopanem
Informowanie ofiar przestępstw o opuszczeniu zakładu psychiatrycznego przez
sprawcę, https://www.rpo.gov.pl/pl/content/informowanie-ofiar-przestepstwo-opuszczeniu-zakladu-psychiatrycznego-przez-sprawce
Interpelacja nr 27263 do Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie umożliwienia
zrzeszania się osób z chorobą psychiczną, http://orka.sejm.gov.pl/
Komandowska A., Wpływ zaburzeń psychicznych na odpowiedzialność karną sprawcy
czynu zabronionego, Wydawnictwo KUL, Lublin 2015
Królikowski M., Zawłocki R., Prawo karne, C. H. Beck, Warszawa 2015
waniem przez sprawcę. encje tego stanu, to jest brak zdolności rozpoznania znaczenia
czynu i brak zdolności pokierowania postepowaniem przez sprawcę. encje tego
stanu, to jest brak zdolności rozpoznania znaczenia czynu i brak zdolności
pokierowania postepoMrozek J. J., Rozważania prawne wokół pojęcia „wolność
słowa”, http://www.uwm.edu.pl/mkks/pdf/MKKS_8/11-cz-4-mrozek.pdf
MS: pokrzywdzony dowie się o wyjściu sprawcy z zakładu psychiatrycznego, http://
www.Lex.pl/
Ochrona danych o stanie zdrowia – zarys problematyki, https://oilkrakow.nazwa.pl/
doc/ochrona_danych_o_stanie_zdrowia.ppt
Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości – z upoważnienia
ministra – na interpelację nr 27263 w sprawie umożliwienia zrzeszania się osób
z chorobą psychiczną, http://orka.sejm.gov.pl/
Paprzycki L. K., Środki zabezpieczające [w:] System Prawa karnego, t. 7, C. H. Beck,
Warszawa 2015, Legalis 2015
Pohl Ł., Komentarz do art. 90 k.k. [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. R. A. Stefański,
C. H. Beck, Warszawa 2015, Legalis 2015
63
Piechowiak M., Prawo a wolność [w:] Prawa człowieka – prawa rodziny. 30 lat
Poznańskiego Zakładu Instytutu Nauk Prawnych PAN, red. R. Hliwa, A. N.
Schulz, Instytut Nauk Prawnych PAN, Poznań 2003
Skrzydło W., Komentarz do art. 57 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej [w:] W.
Skrzydło, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Zakamycze, LEX
2013
Seweryński M.,Wolność i prawo, http://www.sewerynski.pl/dokumenty/oblicza_
wolnosci.pdf
Sześć kwestionowanych przepisów ustawy – Prawo o zgromadzeniach jest niezgodnych
z Konstytucją [w:] Komunikaty prasowe, K 44/12, 18 września 2014 r., Trybunał
Konstytucyjny, http://www.trybunal.gov.pl/
Szyszkowska M., O wolności, Racjonalista, http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,4415
Śledzińska-Simon A., Ograniczenie osób ubezwłasnowolnionych w zakresie
konstytucyjnych praw i wolności o charakterze politycznym [w:] Prawa osób
z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną w świetle międzynarodowych
instrumentów ochrony praw człowieka, red. D. Pudzianowska, LEX 2014
Wilkowska-Płóciennik A., Komentarz do art. 93g k.k. [w:] Kodeks karny. Komentarz,
red. R. A. Stefański, C. H. Beck, Warszawa 2015, Legalis 2015
Wiśniewski A., Znaczenie wolności słowa w państwie demokratycznym, Gdańskie
Studia Prawnicze 2000, t. VII
Wniosek o odszkodowanie dla Krystiana Brolla po kasacji RPO, https://www.rpo.gov.pl/
pl/content/wniosek-o-odszkodowanie-dla-krystiana-brolla-po-kasacji-rpo
Wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich do Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4
marca 2013 r., RPO–714908–I/12/ST/KM, http://www.rpo.gpv.pl/Wniosek
do TK 04032013/
Akty normatywne
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. nr 78, poz.
483 z późn. zm.
Ustawa z dnia 5 lipca 1990 r. o zgromadzeniach, Dz. U. nr 51, poz. 297 z późn. zm.
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, Dz. U. nr 88, poz. 553, z późn. zm.
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych, tekst jedn. Dz. U.
z 2014 r., poz. 1182 z późn. zm.
Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych, Dz. U. nr 182,
poz. 1228
Ustawa z dnia 2 grudnia 2009 r. o izbach lekarskich, tekst jedn. Dz. U. z 2015 r., poz.
651
64
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego, Dz. U. nr 89, poz.
555 z późn. zm.
Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, tekst jedn. Dz. U.
z 2011 r., nr 231, poz. 1375 z późn. zm.
Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób
zakaźnych u ludzi, tekst jedn. Dz. U. z 2013 r., poz. 947
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy, Dz. U. nr 90, poz. 557
z późn. zm.
Europejska Karta Praw Pacjentów, http://www.prawapacjenta.eu/
65
Prof. UMCS dr hab. Zbigniew R. Kmiecik
Rozdział III
Leczenie osób z zaburzeniami psychicznymi
3.1. Uwagi wstępne
Większość osób cierpiących z powodu zaburzeń psychicznych leczy się z podobną
systematycznością, jak osoby mające inne niż psychiczne choroby i zaburzenia. Rozumieją
potrzebę leczenia, regularnie odwiedzają swojego lekarza, przyjmują zalecane leki itp.
Osoby unikające leczenia psychiatrycznego należą do mniejszości. Przyczyny niechęci
do kontaktu z lekarzem psychiatrą mogą być różne i często współwystępują ze sobą.
Najważniejsze z nich, według S. Porczyka, to:
a) powszechna niechęć do kontaktu z lekarzem psychiatrą,
b) obawa przed społecznym napiętnowaniem,
c) pragnienie zaprzeczenia, że jest się chorym psychicznie,
d) lęk przed lekami psychotropowymi, ich rzekomo fatalnymi skutkami,
e) obawy przed leczeniem w szpitalu psychiatrycznym,
f) złe doświadczenia z poprzednich kontaktów ze służbą zdrowia,
g) sam charakter choroby: treść niektórych urojeń i głęboka zmiana psychiki
powodujące odcięcie się od rzeczywistości, interpretowanie faktów w sposób wykluczający
własną chorobę, poczucie chorej wielkości nie pozwalające na przyjęcie faktu choroby
ani rad osób bliskich,
h) występujące już przed chorobą cechy charakteru (egocentryzm, przesadne poczucie
ważności swojej osoby), utrudniające akceptację własnej choroby bądź przyjmowanie
rad innych osób,
i) niewłaściwa forma i sposób, w jaki osoby bliskie próbują namówić chorą osobę na
kontakt z lekarzem,
j) trudne relacje między członkami rodziny, powodujące, że namowy na leczenie
wpisują się w dłużej trwający konflikt, są traktowane, nieraz słusznie, jako kolejne przejawy
nieżyczliwości, niezrozumienia, chęci zdobycia przewagi itp.180
180 S. Porczyk, Co robić, gdy bliska chora psychicznie osoba nie chce się leczyć, Grupa Synapsis Online, http://online.
synapsis.pl/Co-robic-gdy-bliska-chora-psychicznie-osoba-nie-chce-sie-leczyc/.
67
Należy podkreślić, że opór przed terapią nie musi być trwały i niezmienny. Decyzja
o poddaniu się leczeniu bywa podejmowana na początku choroby, ale może też przyjść
dopiero po pewnym czasie.181
Czy choroba psychiczna jest sprawą całkowicie prywatną, indywidualną i nikt nie
powinien w nią ingerować? Odpowiedź na to pytanie nie powinna brzmieć jednoznacznie.
Ustosunkowanie się do tej kwestii zależy przede wszystkim od tego, co rozumiemy przez
słowo „ingerencja”.
Jeśli mamy na myśli podejmowanie próby uświadomienia choroby i skłonienia do
poddania się leczeniu, to taka ingerencja jest niewątpliwie zawsze lub prawie zawsze
wskazana. „Osoby chore psychicznie mogą doświadczać bezradności w szukaniu pomocy,
a koszty zwłoki w podjęciu leczenia mogą być dla nich i ich rodzin bardzo dotkliwe.
Do specyfiki chorób psychicznych należy też to, że w wielu wypadkach to otoczenie
pierwsze zauważa rozpoczynający się i postępujący proces chorobowy, podczas gdy
chory tego nie dostrzega albo sprawę banalizuje. W wypadku chorób psychicznych, np.
schizofrenii, występuje ponadto to samo zjawisko, co w wypadku wielu powszechnie
występujących chorób; wcześniejsze rozpoczęcie leczenia sprzyja lepszym wynikom
terapii. To wszystko sprawia, że aktywne działania rodziny, poprzez zwracanie uwagi
na objawy choroby i namawianie do odpowiedniego leczenia, mogą być szczególnie
uzasadnione i potrzebne.”182
Inaczej należy ustosunkować się do ingerencji polegającej na zastosowaniu
przymusowej hospitalizacji i przymusowego leczenia. Ta kwestia wzbudza – co
zrozumiałe – wiele kontrowersji nie tylko wśród osób z zaburzeniami psychicznymi,
ale także w środowisku psychiatrycznym. Zdecydowanym przeciwnikiem stosowania
przymusowego hospitalizowania osób z zaburzeniami psychicznymi był przede wszystkim
amerykański psychiatra i psychoterapeuta węgiersko-żydowskiego pochodzenia, Thomas
Stephen Szasz (Tamás István Szász, 1920-2012), najważniejszy przedstawiciel kierunku
zwanego antypsychiatrią.
Powstanie tego kierunku wiąże się z międzynarodowym ruchem studenckim
(„rewoltą studencką”), który miał miejsce w latach 60. ubiegłego stulecia i definiował
się przede wszystkim jako krytyka późnego kapitalizmu, czyniąc centralnym punktem
swojego zainteresowania stosunek napięcia między jednostką a społeczeństwem.
Podłoże dla wyłonienia się nurtu antypsychiatrycznego przygotowały niewątpliwie
także krytycznospołeczne dzieła francuskich uczonych: Herberta Marcuse (18981979), Jacques’a Lacana (1901-1981) i – przede wszystkim – Michela Fouceault (19261984). Ostatni z wymienionych, filozof, socjolog i pisarz, reprezentował wywodzący
się z etnologii i antropologii strukturalizm i stał w opozycji wobec tradycyjnej filozofii.
Zapoczątkował krytycznospołeczne spojrzenie na choroby umysłowe i rozwinął model
choroby psychicznej jako wyniku historii jednostki i społeczeństwa. Zamierzał w ten
181 Tamże.
182 Tamże.
68
sposób znaleźć ogólną strukturę chorób umysłowych, w tym także tych, którym towarzyszą
patologiczne zmiany organiczne. Od psychologii nieświadomości (głębi), a zwłaszcza
od psychoanalizy zdecydowanie odcinał się, podobnie jak od fenomenologii. Fouceault
nigdy nie miał bezpośredniej styczności ani z instytucjami psychiatrycznymi, ani z ich
pacjentami; inspiracją dla jego poglądów i koncepcji była lektura literatury psychiatrycznej
i sprzeciw wobec stosowanych względem chorych środków: izolacji i przymusu.183
T. S. Szasz twierdził, że sama idea choroby psychicznej jest niespójna, ponieważ termin
„choroba” insynuuje fizyczną patologię, podczas gdy żadnych zmian patologicznych
w mózgach pacjentów psychiatrycznych znaleźć nie można. Jeśli jakiekolwiek uszkodzenie
mózgu powodujące psychozę zostałoby wykryte, wówczas należałoby ją uznać za stan
neurologiczny. Oczywiście, mózg może być chory i może powodować różne zaburzenia
zachowania, ale w takich przypadkach nie ma „choroby psychicznej”, tylko fizyczne
schorzenie lub dysfunkcja. To, co było i jest określane jako „choroba psychiczna”,
odzwierciedla jedynie problemy życiowe lub nonkonformizm jednostki, a nie prawdziwą
chorobę. Dlatego – według Szasza – diagnoza choroby psychicznej jest osądem społecznym,
politycznym lub moralnym, a nie medycznym. Mimo to – zdaniem Szasza – idea choroby
psychicznej funkcjonuje, ponieważ pozwala ona psychiatrom sprawować rodzaj moralnej
żonglerki, za pomocą której usuwają ze społeczeństwa jednostki nieprzystosowane,
nonkorfomistyczne lub ekscentryczne, uzasadniając to ich rzekomą chorobą.184 „Chociaż
wszystkie te interwencje są ingerencją w moralne życie tzw. «pacjenta», różnią się one
znacznie w zależności od tego, czy interwencja psychiatry jest oczekiwana przez klienta, czy
też jest dokonana wbrew jego woli, a także czy jej celem i prawdopodobną konsekwencją
jest rozszerzenie czy ograniczenie wolności i samostanowienia klienta. Jestem przeciwny,
z powodów moralnych i politycznych, wszelkim interwencjom psychiatrycznym, które
nie są dobrowolne, oraz – z powodów ludzkich – wszelkim takim interwencjom, które
ograniczają autonomię klienta.”185 Jednym z ulubionych zabiegów retorycznych Szasza
jest porównywanie Zinstytucjonalizowanej Psychiatrii do Świętej Inkwizycji, a zwłaszcza
porównywanie wiary w czary i palenia na stosie czarownic do wiary w chorobę psychiczną
i zamykania w szpitalach oraz przymusowego „leczenia” pacjentów chorych psychicznie.
Koncepcja choroby psychicznej służy – zdaniem Szasza – realizacji tej samej funkcji
społecznej we współczesnym świecie, co koncepcja czarów w późnym Średniowieczu.
Wiara w obie koncepcje i społeczne działania, do których ta wiara prowadzi, mają takie
same implikacje moralne i polityczne konsekwencje. Szasz nie dostrzega zatem żadnego
postępu w tym, że osoby uznawane niegdyś za czarowników (heretyków) obecnie uważane
są za psychicznie chore. Jego zdaniem po prostu mamy do czynienia z transformacją
183 H. Schott, R. Tölle, Geschichte der Psychiatrie. Krankheitslehren, Irrwege, Behandlungsformen, C.H. Beck, München
2006, s. 209-210.
184 R. P. Bentall, Doctoring the Mind: Why Psychiatric Treatments Fail, Penguin Books, London 2010, s. 72-73; B. R.
Hergenhahn, T. B. Henley, An Introduction to the History of Psychology, Wadsworth – Cengage Learning (international
edition) 2014, s. 481.
185 T. S. Szasz, The Myth of Mental Illness: Foundations of a Theory of Personal Conduct, Harper Perennial, New York
– London – Toronto – Sydney – New Delhi – Auckland 2010, s. 261.
69
ideologii religijnej w naukową: medycyna zastąpiła teologię, a prześladowanie chorych
psychicznie zastąpiło prześladowanie heretyków.186
Podobne wątpliwości dotyczą przymusowego leczenia psychiatrycznego. W związku
ze stosowaniem takiego leczenia powstaje bowiem nierzadko dylemat, czy przepisanie
kuracji jest rzeczywiście wskazane medycznie, czy też jest w istocie tylko środkiem kontroli
społecznej osób, które w ocenie lekarzy mogą stanowić zagrożenia dla innych. Ponieważ
lekarze są także obywatelami, dokonanie takiego rozróżnienia nie zawsze będzie łatwe.187
Polskie prawo dopuszcza możliwość hospitalizacji i leczenia chorego wbrew jego
woli, tj. decyzją innych osób (lekarza i sędziego). Takie zdarzenie jest dla chorego, jak
zauważa S. Porczyk, psychologicznym i osobistym „dramatem”. Dochodzi wtedy do
sytuacji, gdy w niezwykle istotnej sprawie swojego stanu zdrowia i leczenia główna osoba
nie uczestniczy swoją decyzją i jest pozbawiona, przez inny podmiot, osobistej wolności.
Dlatego: „Najlepiej, gdy decyzja o leczeniu jest podjętą ze zrozumieniem własną decyzją
osoby chorej. Jest bardzo pożądane, żeby namowy rodziny i osób bliskich zmierzały
nie tylko do tego, żeby do kontaktu z lekarzem doszło, ale do tego, aby to chory podjął
taką decyzję lub w możliwie największym stopniu w niej uczestniczył. Nawet gdy jego
zachowanie wskazuje na nasiloną i poważną chorobę psychiczną, nawet gdy sytuacja ta
«woła» o aktywne działanie rodziny lub przyjaciół, jest bardzo wskazane, żeby wszelkie
działania związane z chorym były z nim uzgadniane, żeby mógł je zrozumieć i miał szansę
na wyrażenie na nie zgody (o wyjątkach od tej zasady później).”188
3.2. Tryb ogólny przyjęcia chorego do szpitala psychiatrycznego
3.2.1. Skierowanie do szpitala
W myśl art. 22 ust. 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego189, zasadniczo przyjęcie
osoby z zaburzeniami psychicznymi do szpitala psychiatrycznego następuje na podstawie
ważnego skierowania do szpitala
Skierowanie do podmiotu leczniczego (w tym do szpitala) lekarz może wydać wyłącznie
na podstawie uprzedniego osobistego zbadania tej osoby. Skierowanie do szpitala
psychiatrycznego wydawane jest w dniu badania, a jego ważność wygasa po upływie 14
dni. Okres ważności skierowania ulega przedłużeniu o czas oczekiwania na przyjęcie do
szpitala psychiatrycznego pod warunkiem wpisania na listę oczekujących na udzielenie
186 T. S. Szasz, The Manufacture of Madness: A Comparative Study of the Inquisition and the Mental Heath Movement,
Syracuse University Press, Syracuse (NY) 1997, s. xxiii-xxiv.
187 D. Grubin, Medical Models and Interventions in Sexual Deviance [w:] Sexual Deviance: Theory, Assessment, and
Treatment, red. D. R. Laws, W. T. O’Donohue, Guilford Press, New York - London 2008, s. 603, 607
188 S. Porczyk, Co robić…
189 Ustawa z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, Dz. U. nr 111, poz. 535 z późn. zm.; dalej:
u.o.z.p.
70
świadczenia, o której mowa w art. 20 ustawy o świadczeniach190, w terminie 14 dni od
dnia wystawienia skierowania (art. 11 u.o.z.p.).
W nagłych przypadkach, w szczególności w przypadku braku możliwości uzyskania
pomocy lekarskiej przed zgłoszeniem się do szpitala, osoba z zaburzeniami psychicznymi
może być przyjęta do szpitala psychiatrycznego bez skierowania (art. 22 ust. 1a u.o.z.p.).
Osobą decydującą o przyjęciu do szpitala jest lekarz izby przyjęć lub inny lekarz
wyznaczony przez kierownika szpitala.191 Lekarz wyznaczony do tej czynności powinien
osobiście zbadać zgłaszającą się do szpitala osobę (niezależnie od tego, czy przedkłada
ona skierowanie, czy nie) i stwierdzić wskazania do przyjęcia (art. 22 ust. 1 u.o.z.p.). Jeśli
lekarz przyjmujący zdecydował o przyjęciu do szpitala, powinien odnotować niezwłocznie
w dokumentacji medycznej pacjenta stwierdzone wskazania uzasadniające to przyjęcie.
W razie braku wskazań do przyjęcia do szpitala lekarz izby przyjęć powinien odnotować
w dokumentacji medycznej rodzaj udzielonej porady i uzasadnienie odmowy przyjęcia.192
3.2.2. Zgoda pacjenta
Zasadniczo umieszczenie kogoś w szpitalu psychiatrycznym wymaga uzyskania jego
pisemnej zgody (art. 22 ust. 1 u.o.z.p.).
W normalnych warunkach (tj. gdy nie zachodzą okoliczności przemawiające za
przymusowym umieszczeniem pacjenta w szpitalu psychiatrycznym) zgoda pacjenta,
który jest w stanie ją świadomie wyrazić, nie jest wymagana dla umieszczenia go w szpitalu
psychiatrycznym tylko wtedy, gdy pacjent nie ukończył 16 roku życia. Zamiast niego
zgodę wyrażają rodzice lub przedstawiciel ustawowy ustanowiony przez sąd (opiekun).
O zgodzie osoby z zaburzeniami psychicznymi można mówić tylko wtedy, gdy
taka osoba – niezależnie od stanu jej zdrowia psychicznego i rodzaju zaburzeń – jest
rzeczywiście zdolna do zrozumienia przekazywanej w dostępny sposób informacji o celu
przyjęcia do szpitala psychiatrycznego, jej stanie zdrowia, proponowanych czynnościach
diagnostycznych i leczniczych oraz o dających się przewidzieć skutkach tych działań lub
ich zaniechania (por. art. 3 pkt 4 u.o.z.p.).
3.2.3. Postępowanie w przypadku osoby niezdolnej do wyrażenia zgody
Osoba chora psychicznie lub upośledzona umysłowo193 nie zawsze będzie w stanie
świadomie wyrazić swój stosunek co do umieszczenia jej w szpitalu psychiatrycznym
190 Ustawa z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, tekst jedn.
Dz. U. z 2015 r., poz. 581, z późn. zm. 191 Zob. § 3 ust. 1 rozporządzenia Ministra Zdrowia z 13 lipca 2012 r. w sprawie szczegółowego sposobu postępowania
w sprawach przyjęcia oraz wypisania ze szpitala psychiatrycznego, Dz. U. poz. 854.
192 P. Gałecki, K. Bobińska, K. Eichstaedt, Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego. Komentarz, LexisNexis, Warszawa
2013, s. 132.
193 Termin „upośledzenie umysłowe” jest coraz częściej zastępowany poprawniejszym politycznie określeniem
„niepełnosprawność intelektualna”, które jest być może adekwatne do upośledzenia w stopniu lekkim czy umiarkowanym,
natomiast w odniesieniu do upośledzenia w stopniu głębokim (IQ poniżej 20) brzmi nieco eufemistycznie.
71
i leczenia. Nie jest możliwe uzyskanie zgody np. od osoby cierpiącej na schizofrenię
znajdującej się w stanie rozkojarzenia czy stuporu albo od osoby dotkniętej cięższymi
postaciami upośledzenia umysłowego.
W takich przypadkach, aby przyjąć do szpitala psychiatrycznego i poddać leczeniu
psychiatrycznemu osobę chorą psychicznie lub upośledzoną umysłowo, zasadniczo
niezbędne jest uzyskanie zgody sądu opiekuńczego właściwego ze względu na miejsce
zamieszkania tej osoby (art. 22 ust. 2 u.o.z.p.).
Od tej zasady wprowadzono – w drodze nowelizacji ustawy – wyjątek dotyczący
bliżej nieokreślonych „przypadków nagłych”. W „przypadkach nagłych” – w myśl art.
22 ust. 2a u.o.z.p. – osoba chora psychicznie lub upośledzona umysłowo, niezdolna do
wyrażenia zgody, może zostać przyjęta do szpitala psychiatrycznego bez wcześniejszego
uzyskania zgody sądu opiekuńczego. W takim wypadku lekarz przyjmujący osobę chorą
lub upośledzoną ma obowiązek, o ile to możliwe, zasięgnięcia pisemnej opinii innego
lekarza, w miarę możliwości psychiatry, albo pisemnej opinii psychologa. Obowiązek
zasięgnięcia opinii innego lekarza ma więc charakter względny – istnieje, o ile jest możliwy
do zrealizowania. Lekarz, który ma wystawić opinię, także tylko „w miarę możliwości”
powinien być psychiatrą.
W razie przyjęcia do szpitala osoby chorej lub upośledzonej bez jej zgody i bez zgody
sądu kierownik szpitala psychiatrycznego obowiązany jest niezwłocznie zawiadomić
sąd opiekuńczy właściwy ze względu na siedzibę szpitala, w celu uzyskania zgody sądu
na pobyt tej osoby w szpitalu. W zawiadomieniu kierownik szpitala psychiatrycznego
powinien wskazać okoliczności uzasadniające przyjęcie (art. 22 ust. 2b u.o.z.p.).
3.2.4. Postępowanie w przypadku osoby małoletniej lub ubezwłasnowolnionej
Jeżeli kwestia przyjęcia do szpitala dotyczy osoby małoletniej, która nie ukończyła
16 roku życia, jej zgoda na przyjęcie do szpitala nie jest wymagana. Zamiast niej zgodę
powinien wyrazić przedstawiciel ustawowy dziecka, tj. jedno z rodziców, a w razie braku
rodziców – ustanowiony przez sąd opiekun. Zgoda powinna być wyrażona na piśmie.
Podobnie rzecz się przedstawia w przypadku osób ubezwłasnowolnionych całkowicie,
niezdolnych do wyrażenia zgody. Zamiast nich pisemną zgodę powinien wyrazić
przedstawiciel ustawowy (art. 22 ust. 3 u.o.z.p.).
Odmienne wymogi są przewidziane dla sytuacji, gdy przyjęcie do szpitala dotyczy osoby
małoletniej powyżej 16 roku życia lub osoby pełnoletniej całkowicie ubezwłasnowolnionej,
zdolnej do wyrażenia zgody. W takich wypadkach wymagane jest uzyskanie zgody zarówno
osoby, która ma być przyjęta do szpitala, jak i jej przedstawiciela ustawowego. Jeżeli
osoba, która ma być przyjęta do szpitala, oraz jej przedstawiciel ustawowy złożą sprzeczne
oświadczenia w sprawie przyjęcia do szpitala, kwestię udzielenia zgody na przyjęcie do
szpitala rozstrzyga sąd opiekuńczy właściwy ze względu na miejsce zamieszkania tej osoby
(art. 22 ust. 4 u.o.z.p.).
72
Jeżeli chodzi o kwestię przyjęcia do szpitala osoby ubezwłasnowolnionej częściowo,
to zasadniczo wymagana jest tylko zgoda tej osoby, nie zaś także jej przedstawiciela
ustawowego (kuratora). Zgoda kuratora będzie niezbędna jedynie wtedy, gdy wyraźnie
wynika to z postanowienia sądu opiekuńczego o ustanowieniu kuratora (art. 20 u.o.z.p.).
Przedstawiciel ustawowy osoby, która nie pozostaje pod władzą rodzicielską (a więc
osoby pełnoletniej lub osoby małoletniej, której rodzice nie żyją lub są pozbawieni
władzy rodzicielskiej), wyraża zgodę na przyjęcie jej do szpitala psychiatrycznego za
zgodą sądu opiekuńczego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania tej osoby.
Jedynie w wypadkach nagłych nie jest konieczne uzyskanie zgody sądu opiekuńczego
przed przyjściem do szpitala psychiatrycznego (art. 22 ust. 5 u.o.z.p.). W takich sytuacjach
kierownik szpitala psychiatrycznego obowiązany jest bezzwłocznie zawiadomić sąd
opiekuńczy miejsca siedziby szpitala o przyjęciu osoby z zaburzeniami psychicznymi,
wskazując jednocześnie okoliczności uzasadniające przyjęcie (art. 22 ust. 6 u.o.z.p.).
3.2.5. Konsekwencje cofnięcia zgody przez pacjenta
Przyjęcie pacjenta do szpitala psychiatrycznego w normalnych okolicznościach, tj.
w okolicznościach wymagających jego zgody, nie gwarantuje mu tego, że będzie mógł
opuścić szpital wtedy, kiedy zechce. Okoliczności mogą bowiem ulec zmianie, tzn. stan
pacjenta może pogorszyć się na tyle podczas pobytu w szpitalu (pomimo „leczenia”),
że wypełnia znamiona okoliczności, w których jego zgoda nie jest wymagana – ani na
przyjęcie do szpitala, ani na pozostanie nim. Tymi okolicznościami są: 1) zachowanie
wskazujące na to, że pacjent z powodu choroby zagraża bezpośrednio własnemu życiu; 2)
zachowanie wskazujące na to, że pacjent z powodu choroby zagraża bezpośrednio życiu
lub zdrowiu innych osób (art. 28 w zw. z art. 23 ust. 1 u.o.z.p.).
Jeżeli pacjent cofnie zgodę na pobyt w szpitalu (czyli zażąda wypisania go), a lekarz
uzna, że zachodzą powyższe okoliczności, to może nie wyrazić zgody na opuszczenie przez
pacjenta szpitala. Decyzję w tej kwestii powinien podjąć po osobistym zbadaniu pacjenta
oraz – w miarę możliwości (a więc niekoniecznie) zasięgnięciu opinii drugiego lekarza
psychiatry lub psychologa. W razie podjęcia decyzji o zatrzymaniu pacjenta w szpitalu
lekarz obowiązany jest wyjaśnić pacjentowi przyczyny takiej decyzji i poinformowac
go o jego prawach. Taka decyzja wymaga zatwierdzenia przez ordynatora w ciągu 48
godzin od momentu przymusowego zatrzymania chorego w szpitalu. O zatrzymaniu
pacjenta w szpitalu wbrew jego woli kierownik szpitala obowiązany jest zawiadomić sąd
opiekuńczy właściwy dla miejsca siedziby szpitala, w ciągu 72 godzin od zatrzymania
pacjenta w szpitalu (art. 28 w zw. z art. 23 ust 2-4 u.o.z.p.).
3.3. Poddanie badaniu psychiatrycznemu bez zgody chorego
3.3.1. Przesłanki poddania chorego badaniu psychiatrycznemu bez jego zgody
73
Zasadniczo poddanie badaniu psychiatrycznemu osoby, której zachowanie wskazuje
na prawdopodobieństwo istnienia u niej zaburzeń psychicznych, wymaga zgody tej osoby.
Od tej zasady ustawa przewiduje trzy wyjątki, dopuszczając w określonych sytuacjach
możliwość poddania kogoś badaniu psychiatrycznemu bez jego zgody, a w przypadku osoby
małoletniej lub ubezwłasnowolnionej całkowicie – także bez zgody jej przedstawiciela
ustawowego. Te wyjątkowe sytuacje to:
1) bezpośrednie zagrażanie własnemu życiu;
2) bezpośrednie zagrażanie życiu lub zdrowiu innych osób;
3) niezdolność do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych.
Na istnienie jednej z wyżej wymienionych sytuacji musi wskazywać zachowanie danej
osoby. Musi ono także wskazywać na to, że jego przyczyną są zaburzenia psychiczne.
Trzecia sytuacja wymaga wyjaśnienia odnośnie do tego, jakie potrzeby życiowe należy
uznać za podstawowe. Amerykański psycholog żydowsko-rosyjskiego pochodzenia,
Abraham Maslow (1908-1970) przedstawił uszeregowaną hierarchię potrzeb ludzkich,
będących motywami działań człowieka, sugerując, że wyżej usytuowane, bardziej
wyszukane w tej hierarchii potrzeby uruchamiają się i kierują ludzkim zachowaniem
dopiero wtedy, gdy zaspokojone są określone, bardziej pierwotne (podstawowe) potrzeby,
usytuowane niżej. I tak, u podstaw piramidy Maslow umieścił potrzeby fizjologiczne:
tlenu, zaspokojenia pragnienia, zaspokojenia głodu, snu, zaspokojenia popędu płciowego
itp. Na wyższym poziomie piramidy znajdują się – według Maslowa – potrzeby poczucia
bezpieczeństwa w danym środowisku, niezbędne do tego, aby można było efektywnie
funkcjonować. Potrzeby fizjologiczne i potrzeby bezpieczeństwa składają się łącznie
na potrzeby „niższego rzędu” (lower-order needs), tj. potrzeby podstawowe. Jedynie
wtedy, gdy te dwie grupy potrzeb podstawowych są zaspokojone, człowiek może rozważać
spełnienie potrzeb wyższego rzędu, do których Maslow zaliczył – kolejno – potrzebę
miłości i przynależności, potrzebę bycia poważanym, potrzebę samorealizacji i wreszcie
– na wierzchołku piramidy – potrzebę transcendencji. Transcendencja odnosi się do
duchowej potrzeby postrzegania siebie z perspektywy innych, rozważania i odczuwania
siebie jako części wszechświata i praw natury.194
Opierając się na teorii A. Maslowa, należy zatem uznać, że zaspokojenie podstawowych
potrzeb życiowych dotyczy w szczególności takich potrzeb jak: wyżywienie, opieka
higieniczna, pielęgnacja i samoobsługa.195
W powyższych sytuacjach dopuszczalne jest stosowanie przymusu bezpośredniego
wobec osób podejrzewanych o to, że są dotknięte zaburzeniami psychicznymi (zob. niżej).
194 R. S. Feldman, Understanding Psychology, McGraw-Hill Book Company, New York – St. Louis – San Francisco –
Auckland – Bogotá – Hamburg – London – Madrid – Mexico – Milan – Montreal – New Delhi – Panama – Paris – São
Paulo – Singapore – Sydney – Tokyo – Toronto 1987, s. 260-262.
195 A. Haak-Trzuskawska, Przyjęcie do domu pomocy społecznej osoby chorej psychicznie lub upośledzonej umysłowo.
Wybrane zagadnienia materialnoprawne, Prawo i Medycyna 2011, nr 3, s. 103-105.
74
3.3.2. Tryb poddania chorego badaniu psychiatrycznemu bez jego zgody
Zasadniczo konieczność przeprowadzenia badania psychiatrycznego osoby
podejrzewanej o zaburzenia psychiczne, która nie wyraża zgody na badanie, powinien
stwierdzić lekarz psychiatra. Jednakże w razie niemożności uzyskania pomocy lekarza
psychiatry może to uczynić inny lekarz. Przed przystąpieniem do badania uprzedza
się osobę badaną – oraz ewentualnie jej przedstawiciela ustawowego – o przyczynach
przeprowadzenia badania bez jej (ich) zgody (art. 21 ust. 2 u.o.z.p.).
W razie potrzeby lekarz przeprowadzający badanie powinien niezwłocznie zarządzić
przewiezienie badanego do szpitala. Jeżeli w tym celu konieczne jest zastosowanie
przymusu bezpośredniego, to przewiezienie takiej osoby powinno odbywać się <następuje>
w obecności lekarza, pielęgniarki lub zespołu ratownictwa medycznego (art. 21ust. 3
u.o.z.p.).
Lekarz, który przeprowadził badanie psychiatryczne w omawianych okolicznościach,
ma obowiązek odnotować tę czynność w dokumentacji medycznej, wskazując na
okoliczności uzasadniające podjęcie postępowania przymusowego (art. 21ust. 4 u.o.z.p.).
Zasadność poddania osoby badaniu psychiatrycznemu bez jej zgody podlega ocenie
dokonywanej przez właściwy podmiot. Jeżeli konieczność przeprowadzenia takiego
badania zarządził lekarz podmiotu leczniczego (szpitala, przychodni itp.), to osobą
oceniającą jest kierownik tego podmiotu (o ile jest lekarzem) albo upoważniony przez
niego lekarz. Jeżeli konieczność przeprowadzenia badania psychiatrycznego zarządził
inny lekarz, to osobą oceniającą jest upoważniony przez marszałka województwa lekarz
specjalista w dziedzinie psychiatrii. Ocena powinna zostać dokonana w ciągu trzech dni
(art. 21 ust. 4 w zw. z art. 18 ust. 10 u.o.z.p.).
3.4. Przyjęcie do szpitala psychiatrycznego bez zgody chorego
3.4.1. Tryb nagły przyjęcia chorego do szpitala psychiatrycznego bez jego zgody
3.4.1.1. Przesłanki przyjęcia chorego do szpitala psychiatrycznego bez jego zgody
Jak już wskazano wyżej, przyjęcie do szpitala psychiatrycznego osoby, która ukończyła
szesnaście lat, w zasadzie wymaga jej zgody, o ile tylko jest zdolna ją wyrazić. Zgodę
powinien wyrazić także przedstawiciel ustawowy osoby, która nie ukończyła osiemnastu
lat, oraz osoby pełnoletniej ubezwłasnowolnionej całkowicie. W przypadku dzieci, które
nie ukończyły szesnastu lat, wymagana jest tylko zgoda przedstawiciela ustawowego.
Powyższe zasady nie mają zastosowania w odniesieniu do osób chorych psychicznie
wtedy, gdy ich dotychczasowe zachowanie wskazuje na to, że z powodu tej choroby
zagrażają bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób (art. 23
u.o.z.p.).
75
Podkreślenia wymaga tu kilka istotnych momentów.
Po pierwsze, przymusowe umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym może nastąpić
tylko wobec osoby dotkniętej choroba psychiczną (psychozą) w ścisłym znaczeniu tego
określenia. Nie można natomiast przyjąć do szpitala psychiatrycznego bez wymaganej
zgody osoby cierpiącej z powodu innego rodzaju zaburzeń psychicznych, jak np.
zaburzenia depresyjne (z wyłączeniem tzw. depresji psychotycznej), zaburzenia lękowe
(nerwice) czy zaburzenia spowodowane nadużywaniem alkoholu albo innych substancji
psychoaktywnych (z wyłączeniem halucynoz). Wprawdzie współczesne klasyfikacje
psychiatryczne o zasięgu ogólnoświatowym (DSM-5196 i ICD-10197) zrezygnowały
z posługiwania się terminem „choroba psychiczna”, jednak w dalszym ciągu funkcjonuje
on zarówno w tekstach aktów prawnych, jak i w piśmiennictwie medycznym – tak
w Polsce, jak w innych krajach. Choroba psychiczna (psychoza) definiowana jest
tradycyjnie jako zaburzenie psychiczne, w którym występują urojenia, omamy, zaburzenia
świadomości, silne zaburzenia emocji i nastroju, łączące się z zaburzeniami myślenia
i aktywności złożonej.198 Podkreśla się jakościowy, a nie tylko ilościowy charakter odchyleń
w stanie psychicznym oraz uszkodzenie struktury osobowości,199 a także niezdolność
do odróżniania rzeczywistości od nierzeczywistości.200 Jeśli chodzi o katalog chorób
psychicznych w ścisłym znaczeniu (psychoz), to wszyscy autorzy są zgodni w zasadzie
tylko do dwóch zaburzeń (lub grup zaburzeń): schizofrenii (grupy schizofrenii) oraz
chorób afektywnych – dwubiegunowej i jednobiegunowej (dawniej: psychoza maniakalnodepresyjna albo cyklofrenia). Część autorów wymienia także paranoję prawdziwą (lub
ogólnie zespoły urojeniowe), halucynozy i (lub) epizod tzw. dużej depresji (z objawami
psychotycznymi).
Po drugie, musi zostać stwierdzone zagrożenie przynajmniej jednej z trzech wartości,
tj.: 1) życia osoby chorej; 2) życia innych osób; 3) zdrowia innych osób.
Po trzecie, zagrożenie jednej (lub kilku) z wyżej wymienionych wartości musi mieć
charakter bezpośredni.
Po czwarte, musi istnieć związek między zagrożeniem takich wartości a chorobą
psychiczną. Jeśli np. zagrożone jest czyjeś życie lub zdrowie ze strony osoby chorej
psychicznie, ale owo zagrożenie nie wynika z choroby tej osoby, tylko z jej pragnienia
zemsty uzasadnionego określonymi okolicznościami, to nie ma podstaw do umieszczenia
takiej osoby w szpitalu psychiatrycznym wbrew jej woli.
196 Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (klasyfikacja Amerykańskiego Towarzystwa
Psychiatrycznego).
197 International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems.
198 Tak np. S. Pużyński [w:] Leksykon psychiatrii, red. S. Pużyński, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa
1993, s. 526.
199 Tak np. P. Radziwiłłowicz, Zespoły lękowe (lub tzw. nerwice) [w:] A. Bilikiewicz, J. Landowski, P. Radziwiłłowicz,
Psychiatria…, s. 120.
200 Tak np. H.W. Moises, Psychoses [w:] Encyclopedia of Life Science; Wiley Online Library http://onlinelibrary.wiley.
com/doi/10.1002/9780470015902.a0005245.pub2/full.
76
Po piąte, istnienie zagrożenia wyżej wymienionych wartości powinno być stwierdzone
na podstawie dotychczasowego zachowania osoby chorej psychicznie. Nie można zatem
stwierdzić istnienia takiego zagrożenia np. na podstawie typowych objawów danej choroby
czy też na podstawie doświadczeń z innymi osobami cierpiącymi na tę samą chorobę.
3.4.1.2. Postępowanie w sprawie przyjęcia chorego do szpitala psychiatrycznego bez
jego zgody
O przyjęciu do szpitala osoby chorej psychicznie bez wymaganej w normalnych
okolicznościach zgody jej i/lub jej przedstawiciela ustawowego postanawia lekarz
wyznaczony do tej czynności po osobistym zbadaniu tej osoby i zasięgnięciu – w miarę
możliwości – opinii drugiego lekarza psychiatry albo psychologa (art. 23 ust. 2 u.o.z.p.).
Lekarz przyjmujący chorego do szpitala obowiązany jest wyjaśnić mu przyczyny
przyjęcia do szpitala bez zgody i poinformować go o jego prawach (ust. 3).
Przyjęcie chorego do szpitala w takich okolicznościach wymaga zatwierdzenia przez
ordynatora (lekarza kierującego oddziałem) w ciągu 48 godzin od chwili przyjęcia.
Kierownik szpitala ma obowiązek zawiadomić o powyższym sąd opiekuńczy miejsca
siedziby szpitala w ciągu 72 godzin od chwili przyjęcia (ust. 4).
Przyjęcie chorego do szpitala bez jego zgody, a także dopełnienie związanych z tym
faktem, wymienionych wyżej obowiązków, powinno zostać odnotowane w dokumentacji
medycznej (ust. 5).
3.4.2. Tryb wnioskowy przyjęcia chorego do szpitala psychiatrycznego bez jego
zgody
3.4.2.1. Przesłanki przyjęcia chorego do szpitala psychiatrycznego bez jego zgody
Zagrożenie życia osoby chorej psychicznie oraz zagrożenie życia lub zdrowia innych
osób ze strony osoby chorej psychicznie są jedynymi okolicznościami, z powodu których
można przymusowo umieścić osobę chorą psychicznie w szpitalu psychiatrycznym bez
uprzedniego orzeczenia sądu.
Ponadto ustawa przewiduje okoliczności, z powodu których można przymusowo
przyjąć osobę chorą psychicznie do szpitala psychiatrycznego, ale tylko wtedy, gdy tak
orzeknie sąd opiekuńczy. Tymi okolicznościami są:
1) prawdopodobieństwo – oceniane na podstawie dotychczasowego zachowania osoby
chorej psychicznie – tego, że nieprzyjęcie do szpitala spowoduje znaczne pogorszenie
stanu jej zdrowia psychicznego;
2) niezdolność osoby chorej psychicznie do samodzielnego zaspokajania podstawowych
potrzeb życiowych, której towarzyszy „uzasadnione przewidywanie”, że leczenie w szpitalu
psychiatrycznym przyniesie poprawę jej stanu zdrowia (art. 29 ust. 1 u.o.z.p.).
77
3.4.2.2. Postępowanie w sprawie przyjęcia chorego do szpitala psychiatrycznego bez
jego zgody
Osobami upoważnionymi do wystąpienia do sądu z wnioskiem o umieszczenie osoby
chorej psychicznie, bez jej zgody, w szpitalu psychiatrycznym są:
a) małżonek,
b) krewni w linii prostej,
c) rodzeństwo,
d) przedstawiciel ustawowy,
e) osoba sprawująca faktyczną opiekę nad osoba chorą psychicznie (art. 29 ust. 2
u.o.z.p.).
W stosunku do osoby objętej oparciem społecznym wniosek może zgłosić również
organ do spraw pomocy społecznej (art. 29 ust. 3 u.o.z.p.).
Sądem właściwym w sprawie przyjęcia do szpitala psychiatrycznego osoby chorej
psychicznie, bez jej zgody (orzekającym o istnieniu lub braku takiej potrzeby) jest sąd
opiekuńczy miejsca zamieszkania tej osoby (art. 29 ust. 2 u.o.z.p.).
Do wniosku o umieszczenie osoby chorej psychicznie w szpitalu psychiatrycznym
należy dołączyć orzeczenie lekarza psychiatry, szczegółowo uzasadniające potrzebę
leczenia w szpitalu psychiatrycznym. Takie orzeczenie lekarz psychiatra wydaje na żądanie
osoby lub organu uprawnionych do zgłoszenia wniosku o wszczęcie postępowania, jeśli
uzna je za uzasadnione (art. 30 ust. 1 u.o.z.p.). Wniosek do sądu powinien zostać złożony
w ciągu 14 dni od wystawienia orzeczenia lekarskiego, pod rygorem zwrotu wniosku
przez sąd opiekuńczy.
Jeśli wnioskodawca nie dołączył do wniosku wymaganego orzeczenia lekarskiego albo
załączone orzeczenie zostało wydane w okresie dłuższym niż 14 dni przed dniem złożenia
wniosku, sąd zasadniczo zwraca wniosek (art. 30 ust. 2 u.o.z.p.). Nie stosuje się w tym
przypadku przepisów art. 130 k.p.c., które przewidują obowiązek wezwania wnioskodawcy
do uzupełnienia wniosku w terminie tygodniowym. Sąd może natomiast sam zarządzić
poddanie osoby, której dotyczy wniosek, odpowiedniemu badaniu, jeżeli treść wniosku
lub załączone do wniosku dokumenty uprawdopodabniają zasadność przyjęcia do szpitala
psychiatrycznego, a złożenie orzeczenia lekarskiego przez wnioskodawcę nie jest z jakichś
powodów możliwe (np. osoba chora psychicznie, mimo prośby wnioskodawcy, nie chce
dobrowolnie udać się do lekarza psychiatry i poddać badaniu201) (art. 30 ust. 3 u.o.z.p.).
Jeżeli osoba, której dotyczy wniosek, odmawia poddania się badaniu zarządzonemu
przez sąd, może być ono przeprowadzone bez jej zgody – na takich samych zasadach,
jak badanie osoby, która bezpośrednio zagraża własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu
innych osób, bądź jest niezdolna do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych,
a więc z możliwością zastosowania przymusu bezpośredniego (art. 30 ust. 4 w zw. z art.
201 P. Gałecki, K. Bobińska, K. Eichstaedt, Ustawa…, s. 162.
78
21 i art. 18 u.o.z.p.). Sąd może zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie tej
osoby przez Policję do wskazanego miejsca (art. 45 ust. 2a u.o.z.p.).
W toku postępowania przed sądem opiekuńczym może okazać się, że osoba, wobec
której wszczęto postępowanie, wskutek choroby psychicznej zagraża bezpośrednio
własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób, a więc, że zachodzą prawne przesłanki
do przymusowego umieszczenia jej w szpitalu psychiatrycznym w trybie nagłym
(omówionym wyżej). W takiej sytuacji chory może zostać przymusowo umieszczony
w szpitalu – według procedury przewidzianej dla trybu nagłego – zanim jeszcze sąd
wyda orzeczenie w tej sprawie. Wystarczy zatem, że postanowi tak lekarz przyjmujący (po
osobistym zbadaniu chorego i zasięgnięciu „w miarę możliwości” opinii drugiego lekarza
psychiatry albo psychologa), a ordynator lub lekarz kierujący oddziałem zatwierdzi to
przyjęcie w ciągu dwóch dób (art. 31 w zw. z art. 23 u.o.z.p.).
W doktrynie uważa się, że w takim przypadku postępowanie wnioskowe przed sądem
opiekuńczym powinno zostać zawieszone do czasu ostatecznego (tj. prawomocnego)
rozstrzygnięcia kwestii przyjęcia chorego do szpitala psychiatrycznego w trybie nagłym
(art. 13 § 2 w zw. z art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c.). Po uprawomocnieniu się orzeczenia sądu
opiekuńczego badającego zasadność przymusowego umieszczenia chorego w szpitalu
w trybie nagłym, postępowanie prowadzone w trybie wnioskowym należy podjąć (art.
180 § 1 pkt 4 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.) i – w zależności od treści tego orzeczenia – umorzyć
(w razie „zatwierdzenia” przyjęcia chorego w trybie nagłym) albo kontynuować w celu
rozpatrzenia co do istoty złożonego do sądu wniosku (w razie „niezatwierdzenia” przyjęcia
chorego w trybie nagłym). 202
W sprawie przymusowego przyjęcia osoby chorej psychicznie do szpitala
psychiatrycznego sąd opiekuńczy orzeka po przeprowadzeniu rozprawy. Rozprawa
powinna się odbyć nie później niż w terminie 14 dni od dnia wpływu wniosku (art. 45
ust. 1 u.o.z.p.).
Uczestnikami postępowania z mocy prawa – oprócz wnioskodawcy – są: osoba chora
psychicznie, której postępowanie dotyczy, oraz jej przedstawiciel ustawowy. W miarę
potrzeby sąd zawiadamia o rozprawie małżonka osoby, której postępowanie dotyczy,
oraz osobę sprawującą nad nią faktyczną opiekę. Mogą oni wziąć udział w każdym stanie
sprawy i wtedy stają się także uczestnikami postępowania (art. 46 ust. 1 u.o.z.p.).
Sąd może zarządzić doprowadzenie na rozprawę sądową osoby, której postępowanie
dotyczy bezpośrednio (art. 46 ust. 1a u.o.z.p.). W tym przypadku sąd obowiązany
jest ustanowić dla takiej osoby kuratora, w celu ochrony jej praw, chyba że ma ona
przedstawiciela ustawowego, który nie jest wnioskodawcą (art. 547 § 2 k.p.c. w zw. z art.
46 ust. 1a u.o.z.p.).
Zapewnienie realizacji postanowienia sądowego o przyjęciu do szpitala psychiatrycznego
osoby chorej psychicznie, brew jej woli, należy do marszałka województwa (art. 46 ust. 2b
202 S. Dąbrowski, J. Pietrzykowski, Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego. Komentarz, Instytut Psychiatrii i Neurologii,
Warszawa 1997, s. 166-167; P. Gałecki, K. Bobińska, K. Eichstaedt, Ustawa…, s. 164.
79
u.o.z.p.). Jeżeli osoba psychicznie chora, wobec której wydano postanowienie o przyjęciu
do szpitala psychiatrycznego, odmawia stawienia się w szpitalu psychiatrycznym lub
w inny sposób utrudnia wykonanie tego postanowienia, sąd z urzędu lub na wniosek
upoważnionego przez marszałka województwa lekarza psychiatry może zarządzić
zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie tej osoby do szpitala psychiatrycznego przez
Policję (art. 46 ust. 2c u.o.z.p.). Zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie przez Policję
następuje w obecności lekarza, pielęgniarki lub zespołu ratownictwa medycznego (art.
46a ust. 3 u.o.z.p.).
Sąd może ustanowić dla osoby, której postępowanie dotyczy bezpośrednio, adwokata
z urzędu, nawet bez złożenia wniosku, jeżeli osoba ta ze względu na stan zdrowia
psychicznego nie jest zdolna do złożenia wniosku, a sąd uzna udział adwokata w sprawie
za potrzebny (art. 48 u.o.z.p.). Ponadto sąd może zawiadomić prokuratora o potrzebie
wzięcia udziału w postępowaniu, jeżeli uzna to za konieczne (art. 46 ust. 4 u.o.z.p.).
Do środków odwoławczych wnoszonych przez osobę, której postępowanie dotyczy
bezpośrednio, nie ma zastosowania przepis art. 368 k.p.c. (określający wymogi formalne
co do treści apelacji), jak również przepis art. 370 k.p.c. (przewidujący odrzucenie
apelacji) w zakresie dotyczącym tych wymogów (art. 47 u.o.z.p.). Poza tą odrębnością
oraz omówionymi wyżej swoistościami proceduralnymi w postępowaniu przed sądem
opiekuńczym w sprawach dotyczących przyjęcia osoby chorej psychicznie do szpitala
psychiatrycznego stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania cywilnego
o postępowaniu nieprocesowym (art. 42 u.o.z.p.).
3.4.3. Leczenie pacjenta psychiatrycznego bez jego zgody
Wobec osoby przyjętej do szpitala psychiatrycznego bez jej zgody – w trybie nagłym lub
wnioskowym – można stosować niezbędne czynności lecznicze, mające na celu usunięcie
przewidzianych w ustawie przyczyn przyjęcia bez zgody (art. 33 ust. 1 u.o.z.p.).
Oznacza to, że jeśli osoba chora psychicznie została przyjęta do szpitala w trybie
nagłym, to można wobec niej stosować przymusowo tylko takie czynności lecznicze,
które – w założeniu – usuną zagrożenie, jakie pacjent stwarza dla swojego własnego życia
albo dla życia lub zdrowia innych osób. Jeśli zaś osoba chora psychicznie została przyjęta
do szpitala w trybie wnioskowym, to można wobec niej stosować przymusowo również
takie czynności lecznicze, które – w założeniu – zapobiegną znacznemu pogorszeniu stanu
jej zdrowia psychicznego, a gdy podstawą przyjęcia do szpitala była niezdolność osoby
chorej psychicznie do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych –
takie czynności, które spowodują poprawę jej stanu zdrowia. W praktyce – niezależnie od
przyczyny przymusowego przyjęcia osoby chorej do szpitala – będą to oczywiście często
takie same czynności lecznicze.
Czynności lecznicze (inaczej terapeutyczne) to czynności medyczne (lekarskie)
podejmowane w celu ratowania życia lub zdrowia pacjenta, a także ulżenia jego
80
cierpieniom fizycznym lub psychicznym. W ich ramach mieszczą się również zabiegi
lecznicze, których stosowanie wiąże się z naruszeniem integralności cielesnej chorego (np.
operacja, biopsja, pobranie krwi) lub polega na fizycznym oddziaływaniu na organizm
człowieka bez naruszania jego integralności cielesnej (np. wprowadzenie sondy przy
zabiegu gastroskopii).203
Niektóre świadczenia zdrowotne – ze względu na wiążące się z nimi podwyższone
ryzyko dla pacjenta – wymagają dla ich dokonania zgody osoby przymusowo przyjętej
do szpitala psychiatrycznego lub jej przedstawiciela ustawowego. W obecnym stanie
prawnym są dwa rodzaje takich świadczeń: 1) punkcja podpotyliczna lub lędźwiowa
przeprowadzana w celu pobrania płynu mózgowo-rdzeniowego lub podania leków; 2)
leczenie elektrowstrząsami.204
Lekarz wyznaczony do podejmowania danych czynności leczniczych obowiązany jest
zapoznać pacjenta, wobec którego ma być stosowane przymusowe leczenie, z planowanym
postępowaniem leczniczym (art. 33 ust. 2 u.o.z.p.).
3.5. Przyjęcie na obserwację do szpitala psychiatrycznego bez zgody pacjenta w celu
wyjaśnienia wątpliwości co do jego zdrowia psychicznego
3.5.1. Przesłanki przyjęcia pacjenta do szpitala psychiatrycznego
Z tych samych powodów, z których osobę zdiagnozowaną jako chora psychicznie
można przyjąć bez jej zgody, w trybie nagłym, do szpitala psychiatrycznego w celu leczenia,
można przymusowo przyjąć do szpitala psychiatrycznego na obserwację osobę, co do której
istnieje podejrzenie choroby psychicznej. Chodzi zatem o przypadki, gdy dotychczasowe
zachowanie danej osoby wskazuje na to, że z powodu zaburzeń psychicznych zagraża
ona bezpośrednio swojemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób (art. 24 u.o.z.p.).
Wśród przesłanek przymusowej obserwacji nie ma natomiast niezdolności do
zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, które – jak wskazano wyżej – uzasadnia
poddanie przymusowemu badaniu psychiatrycznemu osoby, której zachowanie wskazuje
na prawdopodobieństwo istnienia u niej zaburzeń psychicznych.
3.5.2. Postępowanie w sprawie przyjęcia pacjenta do szpitala psychiatrycznego
Przymusowe przyjęcie pacjenta do szpitala psychiatrycznego w celu obserwacji odbywa
się w taki sam sposób i na takich samych zasadach, jak przymusowe przyjęcie do szpitala
osoby chorej psychicznie w trybie nagłym, w celu leczenia (art. 24 ust. 3 w zw. z art. 23
u.o.z.p.).
203 M. Filar, Lekarskie prawo karne, Zakamycze, Kraków 2000, s. 137.
204 Zob. § 1 rozporządzenia Ministra Zdrowia z 24 kwietnia 2012 r. w sprawie wykazu świadczeń zdrowotnych
stwarzających podwyższone ryzyko dla pacjenta, których udzielenie wymaga zgody, Dz. U. poz. 494.
81
Obserwacja osoby przyjętej nie może trwać dłużej niż 10 dni (art. 24 ust. 2 u.o.z.p.).
W tym czasie pacjent nie może być leczony przymusowo, bo nie wiadomo, czy jest
chory psychicznie, czy nie (art. 33 ust. 4 u.o.z.p.). Postawiona diagnoza determinuje
dalsze postępowanie wobec przyjętej osoby. Stwierdzenie braku jakichkolwiek zaburzeń
psychicznych, a także stwierdzenie zaburzeń niebędacych chorobą psychiczną obliguje
personel szpitalny do wypisania pacjenta, o ile nadal nie wyraża on zgody na leczenie
pomimo istnienia ku temu podstaw. Rozpoznanie choroby psychicznej upoważnia
natomiast do wdrożenia leczenia, nawet bez zgody pacjenta, o ile wciąż będą istniały
przesłanki zagrożenia jego życia albo życia lub zdrowia innych osób.
Zarówno o przyjęciu pacjenta na obserwację bez zgody, jak i o pozostawieniu
pacjenta w szpitalu bez zgody po zakończeniu obserwacji, w celu leczenia, kierownik
szpitala obowiązany jest zawiadomić sąd opiekuńczy w ciągu 72 godzin od przyjęcia lub
zatrzymania pacjenta (art. 24 ust. 3 w zw. z art. 23 u.o.z.p.).
3.6. Prawa pacjenta szpitala psychiatrycznego
3.6.1. Prawo do pomocy
Osoba korzystająca ze świadczeń zdrowotnych udzielanych przez szpital psychiatryczny
ma prawo do pomocy w ochronie swoich praw. Prawo do pomocy w ochronie praw pacjenta
szpitala psychiatrycznego przysługuje również jego przedstawicielowi ustawowemu oraz
opiekunowi prawnemu lub faktycznemu (art. 10a ust. 1-2 u.o.z.p.).
Podmiotami udzielającymi pomocy pacjentom szpitali psychiatrycznych, jak również
ich przedstawicielom ustawowym i opiekunom, są Rzecznicy Praw Pacjenta Szpitala
Psychiatrycznego (art. 10b ust. 1 u.o.z.p.).
Na świadczeniodawcy (czyli szpitalu) spoczywa obowiązek poinformowania
pacjenta, ewentualnie także jego przedstawiciela prawnego i opiekuna prawnego lub
faktycznego, o zakresie działania i sposobie kontaktu z Rzecznikiem Praw Pacjenta Szpitala
Psychiatrycznego (art. 10a ust. 3 u.o.z.p.).
W ramach prawa do pomocy pacjent szpitala, jego przedstawiciel ustawowy i opiekun
prawny lub faktyczny mogą w szczególności:
1) przekazywać ustne i pisemne skargi dotyczące naruszenia praw pacjenta;
2) spotykać się z Rzecznikiem Praw Pacjenta Szpitala Psychiatrycznego, w warunkach
zapewniających swobodę wypowiedzi, nie później niż w terminie 7 dni od dnia zgłoszenia
takiej potrzeby;
3) żądać uzyskania informacji o rozstrzygnięciu zgłoszonej sprawy (art. 10a ust. 4
u.o.z.p.).
Do zadań Rzecznika Praw Pacjenta Szpitala Psychiatrycznego należy w szczególności:
82
1) pomoc w dochodzeniu praw w sprawach związanych z przyjęciem, leczeniem,
warunkami pobytu i wypisaniem ze szpitala psychiatrycznego;
2) wyjaśnianie lub pomoc w wyjaśnianiu ustnych i pisemnych skarg tych osób;
3) współpraca z rodziną, przedstawicielem ustawowym, opiekunem prawnym lub
faktycznym tych osób;
4) inicjowanie i prowadzenie działalności edukacyjno-informacyjnej w zakresie praw
osób korzystających ze świadczeń zdrowotnych udzielanych przez szpital psychiatryczny
(art. 10b ust. 2 u.o.z.p.).
W zakresie powyższych zadań Rzecznik Praw Pacjenta Szpitala Psychiatrycznego
współpracuje z:
1) Rzecznikiem Praw Obywatelskich;
2) Rzecznikiem Praw Dziecka;
3) konsultantem krajowym i konsultantami wojewódzkimi w dziedzinie psychiatrii
(art. 10b ust. 3 u.o.z.p.).
W celu realizacji swoich zadań Rzecznik Praw Pacjenta Szpitala Psychiatrycznego
ma prawo:
1) wstępu do pomieszczeń szpitala psychiatrycznego związanych z udzielaniem
świadczeń zdrowotnych;
2) występowania z wnioskiem do personelu podmiotu leczniczego w rozumieniu
przepisów o działalności leczniczej205, w szczególności do lekarza prowadzącego, ordynatora
oddziału psychiatrycznego (lekarza kierującego oddziałem) lub kierownika podmiotu
leczniczego, oraz do podmiotu tworzącego w rozumieniu tej ustawy206, o podjęcie działań
zmierzających do usunięcia przyczyny skargi lub zaistniałych naruszeń;
3) wglądu w dokumentację medyczną za zgodą pacjenta szpitala, jego przedstawiciela
ustawowego, opiekuna prawnego lub faktycznego;
4) porozumiewania się z pacjentem, jego przedstawicielem ustawowym, opiekunem
prawnym lub faktycznym, bez udziału innych osób (art. 10b ust. 4 u.o.z.p.).
Kierownik szpitala psychiatrycznego (innego podmiotu leczniczego) obowiązany jest
zapewnić Rzecznikowi Praw Pacjenta Szpitala Psychiatrycznego warunki do wykonywania
jego zadań, a w szczególności:
1) umożliwiać przyjmowanie skarg przez Rzecznika;
205 Ustawa z 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej, Dz. U. nr 112, poz. 654, z późn. zm.; dalej: u.d.l. Zgodnie
z art. 4 ust. 1 tejże ustawy podmiotami leczniczymi są: 1) przedsiębiorcy w rozumieniu przepisów o swobodzie
działalności gospodarczej; 2) samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej; 3) jednostki budżetowe; 4) instytuty
badawcze; 5) fundacje i stowarzyszenia oraz ich jednostki organizacyjne posiadające osobowość prawną; 6) osoby
prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego
w RP, o stosunku państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia
i wyznania; 7) jednostki wojskowe – w zakresie, w jakim wykonują działalność leczniczą.
206 Podmiot tworzący to podmiot albo organ, który utworzył podmiot leczniczy w formie samodzielnego publicznego
zakładu opieki zdrowotnej, jednostki budżetowej albo jednostki wojskowej (art. 2 ust. 1 pkt 6 u.d.l.).
83
2) udostępniać pomieszczenia przeznaczone do odbywania spotkań z pacjentem
szpitala, jego przedstawicielem ustawowym, opiekunem prawnym lub faktycznym (art.
10b ust. 5 u.o.z.p.).
Rzecznicy Praw Pacjenta Szpitala Psychiatrycznego są pracownikami Biura Rzecznika
Praw Pacjenta, o którym mowa w ustawie z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta
i Rzeczniku Praw Pacjenta,207 i wykonują swoje zadania przy pomocy tego Biura (art.
10d u.o.z.p.).
Pacjenci szpitali psychiatrycznych mogą korzystać nie tylko z pomocy swoich
rzeczników. Osoba przebywająca w szpitalu psychiatrycznym może wystąpić do sądu
opiekuńczego z wnioskiem o ustanowienie dla niej kuratora, jeżeli w czasie pobytu
w szpitalu potrzebuje pomocy do prowadzenia wszystkich swoich spraw albo spraw
określonego rodzaju. Jeżeli osoba przebywająca w szpitalu psychiatrycznym ze względu
na stan zdrowia nie jest zdolna do złożenia wniosku, sąd opiekuńczy może ustanowić
dla niej kuratora z urzędu. Zakres obowiązków oraz uprawnień kuratora określa sąd
opiekuńczy. Właściwym w tej sprawie sądem opiekuńczym jest sąd miejsca siedziby
szpitala (art. 44 u.o.z.p.).
3.6.2. Inne uprawnienia
Osoba z zaburzeniami psychicznymi przebywająca w szpitalu psychiatrycznym ma
prawo do porozumiewania się bez ograniczeń z rodziną i innymi osobami. Korespondencja
takiej osoby nie podlega kontroli (art. 13 u.o.z.p.).
Swoboda porozumiewania się oznacza możliwość porozumiewania się bez świadków
i obecności osób trzecich. Ustawa nie określa sposobu porozumiewania się. Wobec tego
należy uznać, że może to być zarówno kontakt osobisty (odwiedziny), jak i każda inna
forma komunikacji międzyludzkiej (rozmowy telefoniczne, kontakt internetowy, kontakt
listowny).208
Szpital psychiatryczny, pod którego pieczą pozostaje korespondencja kierowana od
i do osób w nich przebywających, obowiązany jest stworzyć takie warunki, które nie
tylko uniemożliwiałyby zagubienie korespondencji, ale także zapoznanie się z nią przez
osoby trzecie.209
Osobami uprawnionymi do kontaktu z pacjentem są członkowie jego rodziny oraz
wszelkie „inne osoby” – przyjaciele, partnerzy, współpracownicy, osoby duchowne,
adwokaci, notariusze itp.210 W miarę możliwości pacjenci powinni mieć również możliwość
uczestnictwa w nabożeństwach religijnych.211
207 Dz. U. z 2009 r. nr 52, poz. 417, z późn. zm.
208 P. Gałecki, K. Bobińska, K. Eichstaedt, Ustawa…, s. 102.
209 Tamże, s. 103.
210 Tamże.
211 Tamże, s. 104.
84
Pacjent szpitala psychiatrycznego ma prawo do ubiegania się o uzyskanie tzw.
przepustki, tj. zezwolenia na okresowe przebywanie poza szpitalem bez wypisywania
go ze szpitala (art. 14 u.o.z.p.). Zgody udziela ordynator lub lekarz kierujący oddziałem.
Warunkiem uzyskania przepustki jest brak zagrożenia życia pacjenta albo życia lub
zdrowia innych osób w związku z jego przebywaniem poza szpitalem. Odmowa przyznania
przepustki pacjentowi nie może być natomiast rodzajem kary dla pacjenta za niewłaściwe
zachowanie ani też formą wywarcia na nim presji w celu wymuszenia od niego określonego
zachowania.
Według zaleceń Konsultanta Krajowego w dziedzinie Psychiatrii w sprawie udzielania
przepustek na okresowe przebywanie pacjentów szpitala psychiatrycznego poza szpitale
z 25 stycznia 2012 r. okres przepustki nie powinien w zasadzie przekraczać 3 dni;
w uzasadnionych przypadkach i w związku z wydarzeniami losowymi przepustkę można
wydać na okres do 7 dni.212
W formularzu przepustki odnotowuje się: a) imię i nazwisko pacjenta; b) adres pobytu
w czasie przepustki i numer telefonu kontaktowego z pacjentem; c) okres przepustki; d)
imię i nazwisko osoby faktycznie sprawującej opiekę nad pacjentem w czasie przepustki,
ewentualnie także jej adres i numer telefonu, jeśli są inne; e) leki, które pacjent ma
przyjmować, i sposób ich dawkowania; f) inne zalecenia dla pacjenta lub osoby faktycznie
sprawującej nad nim opiekę w czasie przepustki; g) datę i godzinę wystawienia przepustki
oraz czytelny podpis i pieczęć lekarza udzielającego przepustki.213
Pacjenci szpitali psychiatrycznych mają prawo uczestniczyć w zajęciach
rehabilitacyjnych organizowanych w szpitalach psychiatrycznych. Takie zajęcia powinny
uwzględniać charakter potrzeb pacjentów, w tym potrzebę podnoszenia poziomu ich
samodzielności. Zajęcia rehabilitacyjne prowadzone w szpitalach psychiatrycznych
nie mogą być podporządkowane celom gospodarczym. (art. 15 u.o.z.p.). Pacjentom
uczestniczącym aktywnie w zajęciach rehabilitacyjnych przysługują nagrody rzeczowe.
Wniosek o przyznanie takiej nagrody konkretnemu pacjentowi, wraz z propozycją nagrody,
sporządza osoba opracowująca indywidualny plan rehabilitacji. Wniosek zatwierdza
i określa wartość nagrody kierownik szpitala psychiatrycznego.214
W razie stwierdzenia, że dobro osoby chorej psychicznie lub upośledzonej umysłowo
wymaga jej ubezwłasnowolnienia, kierownik szpitala psychiatrycznego (lub innego
podmiotu leczniczego udzielającego świadczenia zdrowotnego w zakresie psychiatrycznej
opieki zdrowotnej) obowiązany jest zawiadomić o tym prokuratora (art. 16 u.o.z.p.).
W razie zaś stwierdzenia, że przedstawiciel ustawowy osoby chorej psychicznie lub
upośledzonej umysłowo nie wykonuje należycie swoich obowiązków wobec tej osoby,
kierownik szpitala psychiatrycznego (lub innego podmiotu leczniczego udzielającego
212 Tamże, s. 105.
213 Tamże, s. 106.
214 Zob. § 8 rozporządzenia Ministra Zdrowia z 8 kwietnia 2014 r. w sprawie zajęć rehabilitacyjnych organizowanych
w szpitalach psychiatrycznych, Dz. U. poz. 522. 85
świadczenia zdrowotnego w zakresie psychiatrycznej opieki zdrowotnej) powinien
zawiadomić o tym sąd opiekuńczy miejsca zamieszkania tej osoby (art. 17 u.o.z.p.).
Przestrzeganie praw pacjenta szpitala psychiatrycznego podlega kontroli sądowej.
Do szpitala psychiatrycznego ma prawo wstępu o każdej porze sędzia w celu kontroli
legalności przyjęcia i przebywania w takim szpitalu osób z zaburzeniami psychicznymi,
przestrzegania ich praw oraz kontroli warunków, w jakich one tam przebywają (art. 43
u.o.z.p.).
3.7. Stosowanie przymusu bezpośredniego wobec pacjenta
Jak już wspomniano wyżej, wobec osoby chorej psychicznie lub podejrzewanej
o zaburzenia psychiczne przymus bezpośredni można zastosować zawsze wtedy, gdy
taka osoba nie chce poddać się dobrowolnie czynności, której podjęcie wobec niej jest
dopuszczalne w świetle prawa bez jej zgody oraz/lub zgody jej przedstawiciela ustawowego.
Do takich czynności należą:
a) przeprowadzenie badania psychiatrycznego;
b) umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym w celu obserwacji;
c) doprowadzenie na rozprawę sądową w sprawie dotyczącej przyjęcia do szpitala
psychiatrycznego oraz wypisania z takiego szpitala;
d) umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym w celu leczenia;
e) leczenie.
Poza wyżej wymienionymi przypadkami przymus bezpośredni można zastosować
wobec osób z zaburzeniami psychicznymi wtedy, gdy:
a) dopuszczają się zamachu przeciwko życiu lub zdrowiu własnemu lub innej osoby,
bądź przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu;
b) w sposób gwałtowny niszczą lub uszkadzają przedmioty znajdujące się w ich
otoczeniu;
c) poważnie zakłócają lub uniemożliwiają funkcjonowanie szpitala psychiatrycznego
lub innego podmiotu leczniczego udzielającego świadczenia zdrowotnego w zakresie
psychiatrycznej opieki zdrowotnej (art. 18 ust. 1 u.o.z.p.);
d) usiłują samowolnie opuścić szpital psychiatryczny (art. 34 u.o.z.p.)
Przymus bezpośredni może być zatem stosowany zarówno na terenie szpitala
psychiatrycznego, jak i poza tym miejscem – w celu doprowadzenia do szpitala lub do sądu.
W piśmiennictwie zwraca się uwagę na nieostrość niektórych przesłanek zastosowania
przymusu bezpośredniego wobec pacjenta psychiatrycznego, co może powodować
nadużycia w stosowaniu przymusu bezpośredniego.215 Na szczęście w przypadkach
opisanych przy pomocy zwrotów niedookreślonych („poważne zakłócanie lub
uniemożliwianie funkcjonowania szpitala”) ustawa dopuszcza jedynie dwie, stosunkowo
215 P. Gałecki, K. Bobińska, K. Eichstaedt, Ustawa…, s. 120.
86
łagodne formy przymusu, tj. przytrzymanie i przymusowe podanie leku (art. 18 ust. 6
u.o.z.p.).
Przed zastosowaniem przymusu bezpośredniego należy uprzedzić o tym osobę, wobec
której taki środek ma być podjęty. Przy wyborze środka przymusu należy wybierać środek
możliwie dla tej osoby najmniej uciążliwy, a przy stosowaniu przymusu należy zachować
szczególną ostrożność i dbałość o dobro tej osoby (art. 18 ust. 8 u.o.z.p.).
O zastosowaniu przymusu bezpośredniego decyduje lekarz. Podejmując taką decyzję
powinien jednocześnie określić rodzaj zastosowanego środka przymusu, a następnie
osobiście nadzorować jego wykonanie. Jeżeli nie jest możliwe uzyskanie natychmiastowej
decyzji lekarza – czy to w szpitalu psychiatrycznym, czy to w trakcie wykonywania
czynności doprowadzenia osoby z zaburzeniami psychicznymi (lub podejrzewanej
o takie zaburzenia) do szpitala lub do sądu – o zastosowaniu przymusu bezpośredniego
decyduje i nadzoruje osobiście jego wykonanie pielęgniarka. Pielęgniarka, która podjęła
taka decyzję, jest obowiązana niezwłocznie zawiadomić o tym lekarza. Lekarz zaś powinien
niezwłocznie zatwierdzić zastosowanie przymusu bezpośredniego zleconego przez
pielęgniarkę lub nakazać zaprzestanie jego stosowania.
W trakcie wykonywania czynności doprowadzenia pacjenta do szpitala lub do sądu
przez zespół ratownictwa medycznego – jeżeli nie jest możliwe uzyskanie natychmiastowej
decyzji lekarza lub pielęgniarki – o zastosowaniu przymusu bezpośredniego decyduje
i nadzoruje osobiście jego wykonanie osoba kierująca akcją prowadzenia medycznych
czynności ratunkowych. Kierujący akcją jest obowiązany niezwłocznie zawiadomić o tym
dyspozytora medycznego.
Każdy przypadek zastosowania przymusu bezpośredniego powinien być odnotowany
w dokumentacji medycznej wraz z informacją o uprzedzeniu pacjenta o możliwości jego
zastosowania (art. 18 ust. 2-5 u.o.z.p.).
W myśl ustawy o ochronie zdrowia psychicznego przymus bezpośredni stosowany
wobec pacjentów (lub potencjalnych pacjentów) szpitali psychiatrycznych może polegać
na:
a) przytrzymaniu – przez które należy rozumieć doraźne, krótkotrwałe unieruchomienie
osoby z użyciem siły fizycznej,
b) przymusowym zastosowaniu leków – przez które należy rozumieć doraźne lub
przewidziane w planie postępowania leczniczego wprowadzenie leków do organizmu
osoby – bez jej zgody,
c) unieruchomieniu – przez które należy rozumieć obezwładnienie osoby z użyciem
pasów, uchwytów, prześcieradeł, kaftana bezpieczeństwa lub innych urządzeń technicznych,
d) izolacji – przez którą należy rozumieć umieszczenie osoby, pojedynczo, w zamkniętym
i odpowiednio przystosowanym pomieszczeniu (art. 3 pkt 6 u.o.z.p.).
W literaturze wskazuje się, że w akcji unieruchamiania pacjenta powinno brać udział
optymalnie pięć osób – po jednej do zabezpieczenia każdej z kończyn oraz jedna nadzorująca
87
i dowodząca akcją. Wszystkie kończyny powinny być zabezpieczone jednocześnie. Nogi
pacjenta powinny być rozłożone, jedna ręka zabezpieczona przy boku, a druga ponad
głową – aby w razie potrzeby położyć chorego na boku. Głowa pacjenta powinna być lekko
uniesiona – dla uniknięcia zakrztuszenia i większego komfortu pacjenta. Ułożenie chorego
powinno umożliwiać iniekcję domięśniową i dożylną w celu podania leków lub wlewu
kroplowego. Przy odbezpieczaniu pacjenta ostatnie dwie kończyny powinny być zwolnione
jednocześnie, gdyż w razie ponownego pobudzenia się pacjenta – przy pozostawieniu
zabezpieczenia na jednej kończynie – mógłby on doznać urazu tej kończyny.216
W sytuacjach stosowania przymusu bezpośredniego, gdy zachodzi taka potrzeba,
jednostki systemu Państwowego Ratownictwa Medycznego, Policji oraz Państwowej Straży
Pożarnej są obowiązane do udzielania pomocy lekarzowi, pielęgniarce lub kierującemu
akcją prowadzenia medycznych czynności ratunkowych – jeśli tego zażądają (art. 18 ust.
9 u.o.z.p.).
Przewidziane w innych przepisach środki przymusu bezpośredniego mogą być stosowane
tylko przy wykonywaniu postanowień sądowych o przyjęciu do szpitala psychiatrycznego
i jedynie wtedy, gdy zastosowanie przymusu bezpośredniego przewidzianego w ustawie
o ochronie zdrowia psychicznego okazało się bezskuteczne albo byłoby niecelowe (art.
46a ust. 2 u.o.z.p.).
Zasadność zastosowania przymusu bezpośredniego (w tym także przymusu
zaordynowanego przez lekarza) podlega ocenie właściwego podmiotu, który w związku
z tym powinien być powiadomiony o każdym przypadku zastosowania takiego przymusu.
W przypadku przymusu zaordynowanego lub zatwierdzonego przez lekarza szpitala
psychiatrycznego lub innego podmiotu leczniczego jego zasadność ocenia kierownik tego
podmiotu, a jeśli nie jest on lekarzem – lekarz przez niego upoważniony. W przypadku
przymusu zleconego przez innego lekarza lub przez kierującego akcją prowadzenia
medycznych czynności ratunkowych jego zasadność ocenia upoważniony przez marszałka
województwa lekarz specjalista w dziedzinie psychiatrii. Ocena w każdym z przypadków
powinna być dokonana w terminie 3 dni (art. 18 ust. 10 u.o.z.p.).
3.8. Badanie zasadności przebywania pacjenta w szpitalu psychiatrycznym przez
sąd opiekuńczy
3.8.1. Wszczęcie i przebieg postępowania
Jak wspominano wyżej, w przypadku przyjęcia pacjenta do szpitala psychiatrycznego
– bez jego zgody – w trybie nagłym w celu leczenia, w przypadku przyjęcia pacjenta do
szpitala – bez jego zgody – na obserwację, a także w przypadku zatrzymania w szpitalu
pacjenta przyjętego dobrowolnie, który następnie cofnął zgodę na pobyt w szpitalu,
216 A. Kokoszka, Postępowanie w stanach naglących [w:] Psychiatria, red. A. Bilikiewicz, S. Pużyński, J. Robakowski, J.
Wciórka, t. 3. Terapia, zagadnienia etyczne, prawne, organizacyjne i społeczne, Wydawnictwo Medyczne Urban &
Partner, Wrocław 2003, s. 321-323; P. Gałecki, K. Bobińska, K. Eichstaedt, Ustawa…, s. 123-124.
88
kierownik szpitala ma obowiązek zawiadomić o powyższym sąd opiekuńczy miejsca
siedziby szpitala w ciągu 72 godzin od przyjęcia lub zatrzymania pacjenta.
Na podstawie otrzymanego zawiadomienia sąd opiekuńczy wszczyna postępowanie
dotyczące przyjęcia pacjenta do szpitala psychiatrycznego lub zatrzymania go w szpitalu.
Oczywiście nie można wykluczyć sytuacji, w której kierownik szpitala nie wywiąże się
z obowiązku zawiadomienia sądu o przyjęciu pacjenta do szpitala albo pozostawieniu go
w nim. W związku z tym ustawa przewiduje, że w wymienionych wyżej przypadkach sąd
opiekuńczy może rozpoznać sprawę również na wniosek pacjenta, jego przedstawiciela
ustawowego, małżonka, krewnych w linii prostej, rodzeństwa bądź osoby sprawującej nad
nim faktyczną opiekę. Może także uruchomić postępowanie z urzędu (art. 25 u.o.z.p.).
W powyższych sprawach sąd opiekuńczy orzeka po przeprowadzeniu rozprawy, która
powinna się odbyć nie później niż w terminie 14 dni od dnia otrzymania zawiadomienia
lub wpłynięcia wniosku (art. 45 ust. 1, u.o.z.p.). W przypadkach uzasadnionych interesem
osoby, której postępowanie dotyczy bezpośrednio, sąd zarządza przeprowadzenie rozprawy
w szpitalu (art. 45 ust. 1a u.o.z.p.).
Sędzia wizytujący szpital wysłuchuje osobę przyjętą do szpitala psychiatrycznego
lub zatrzymaną w nim bez zgody nie później niż w terminie 48 godzin od otrzymania
zawiadomienia lub wpłynięcia wniosku. W razie stwierdzenia, że pobyt tej osoby w szpitalu
psychiatrycznym jest oczywiście bezzasadny, sędzia powinien zarządzić natychmiastowe
jej wypisanie ze szpitala i wnieść o umorzenie postępowania (art. 45 ust. 2 u.o.z.p.).
Przed wydaniem postanowienia co do istoty sprawy, sąd jest obowiązany uzyskać opinię
jednego lub kilku lekarzy psychiatrów. Biegłym nie może być osoba, która uczestniczyła
w podjęciu decyzji o przyjęciu do szpitala lub pozostawieniu w szpitalu osoby chorej
psychicznie (art. 46 ust. 2 u.o.z.p.).
3.8.2. Zakończenie postępowania
W przypadku gdy osoba przyjęta do szpitala psychiatrycznego bez jej zgody wyraziła
potem zgodę na pobyt w tym szpitalu, sąd opiekuńczy umorzy postępowanie wszczęte
na skutek zawiadomienia lub wniosku, jeżeli uzna, że osoba ta wyraziła zgodę. Przed
umorzeniem postępowania sąd jest obowiązany wysłuchać osobę, której postępowanie
dotyczy (art. 26 u.o.z.p.)
W innym razie sąd rozstrzyga sprawę co do jej istoty, tj. orzeka o zasadności przyjęcia lub
pozostawienia pacjenta w szpitalu albo o braku podstaw ku temu. O treści postanowienia
w przedmiocie przyjęcia lub zatrzymania pacjenta, sąd opiekuńczy zawiadamia
niezwłocznie szpital, w którym ta osoba przebywa. W razie wydania postanowienia
o braku podstaw do przyjęcia lub zatrzymania pacjenta, szpital psychiatryczny jest
obowiązany wypisać tę osobę niezwłocznie po doręczeniu mu postanowienia sądu (art.
27, art. 28 u.o.z.p.).
89
3.9. Wypisanie ze szpitala psychiatrycznego
O wypisaniu ze szpitala psychiatrycznego osoby przebywającej w tym szpitalu bez
jej zgody postanawia ordynator (lekarz kierujący oddziałem), jeżeli uzna, że ustały
przewidziane w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego przyczyny przyjęcia i pobytu
tej osoby w szpitalu psychiatrycznym bez jej zgody. Osoba ta może za swoją później
wyrażoną zgodą pozostać w szpitalu psychiatrycznym, jeżeli w ocenie lekarza jej dalszy
pobyt w tym szpitalu jest celowy.
O wypisaniu ze szpitala osoby przyjętej lub zatrzymanej w szpitalu bez jej zgody,
a także o pozostaniu takiej osoby w szpitalu za jej zgodą, mimo ustania przyczyn jej
przymusowego przyjęcia lub zatrzymania, kierownik szpitala psychiatrycznego zawiadamia
sąd opiekuńczy (art. 35 u.o.z.p.).
Osoba przebywająca (dobrowolnie lub wbrew swojej woli) w szpitalu psychiatrycznym
może złożyć w szpitalu, w dowolnej formie, wniosek o wypisanie jej ze szpitala. Złożenie
takiego wniosku personel szpitala zobligowany jest odnotować w dokumentacji medycznej
(art. 36 ust. 1 u.o.z.p.).
Jeżeli pacjent przebywa w szpitalu psychiatrycznym bez swojej zgody, to wniosek
o wypisanie go ze szpitala mogą złożyć także: jego przedstawiciel ustawowy, małżonek,
rodzeństwo, krewni w linii prostej oraz osoba sprawująca nad nim faktyczną opiekę.
Żądanie wypisania ze szpitala psychiatrycznego w takim przypadku można zgłosić
nie wcześniej niż po upływie 30 dni od uprawomocnienia się postanowienia sądu
opiekuńczego w przedmiocie przyjęcia do szpitala lub dalszego leczenia osoby bez jej
zgody w tym szpitalu. Żądanie takie może być zgłoszone w dowolnej formie (art. 36 ust.
2 u.o.z.p.). W razie odmowy wypisania pacjent szpitala oraz inne uprawnione do złożenia
wniosku o wypisanie go osoby mogą wystąpić do sądu opiekuńczego, w którego okręgu
znajduje się ten szpital, o nakazanie wypisania. Wniosek do sądu należy złożyć w terminie
7 dni od powiadomienia zainteresowanej osoby o odmowie wypisania oraz o terminie
i sposobie złożenia wniosku (art. 36 ust. 3 u.o.z.p.).
W sprawach dotyczących wypisania osoby chorej psychicznie ze szpitala
psychiatrycznego uczestnikami postępowania z mocy prawa, oprócz wnioskodawcy,
są: ta osoba oraz jej przedstawiciel ustawowy. W miarę potrzeby sąd zawiadamia
o rozprawie małżonka osoby, której postępowanie dotyczy, oraz osobę sprawującą nad
nią faktyczną opiekę; mogą oni wziąć udział w każdym stanie sprawy i wtedy stają się
również uczestnikami postępowania (art. 46 ust. 1 u.o.z.p.).
Przed wydaniem postanowienia co do istoty sprawy, sąd jest obowiązany uzyskać opinię
jednego lub kilku lekarzy psychiatrów. Biegłym nie może być osoba, która uczestniczyła
w podjęciu decyzji o przyjęciu do szpitala lub odmowie wypisania osoby chorej psychicznie
ze szpitala psychiatrycznego (art. 46 ust. 2 u.o.z.p.).
Do środków odwoławczych wnoszonych przez osobę, której postępowanie dotyczy
bezpośrednio, nie ma zastosowania przepis art. 368 k.p.c. (określający wymogi formalne
90
co do treści apelacji), jak również przepis art. 370 k.p.c. (przewidujący odrzucenie
apelacji) w zakresie dotyczącym tych wymogów (art. 47 u.o.z.p.). Poza tą odrębnością
oraz omówionymi wyżej swoistościami proceduralnymi w postępowaniu przed sądem
opiekuńczym w sprawach dotyczących wypisania osoby chorej psychicznie ze szpitala
psychiatrycznego stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania cywilnego
o postępowaniu nieprocesowym (art. 42 u.o.z.p.).
3.10. Konsekwencje bezprawnego umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym
Bezprawne umieszczenie człowieka w szpitalu psychiatrycznym może skutkować
pociągnięciem winnego do odpowiedzialności karnej za pozbawienie wolności. Przepis
art. 189 k.k. przewiduje odpowiedzialność karną za:
a) pozbawienie człowieka wolności (zagrożone karą więzienia od 3 miesięcy do 5 lat);
b) pozbawienie wolności trwające dłużej niż 7 dni (zagrożone karą więzienia od roku
do 10 lat);
c) pozbawienie wolności, z którym łączyło się szczególne udręczenie (zagrożone karą
więzienia przez czas nie krótszy niż 3 lata).
Niezależnie od tego, osoba bezpodstawnie umieszczona w szpitalu psychiatrycznym
może wystąpić z roszczeniem o zadośćuczynienie. Na podstawie art. 445 k.c.
zadośćuczynienia można domagać się m. in. w razie uszkodzenia ciała, wywołania
rozstroju zdrowia oraz (lub) pozbawienia wolności. Z kolei art. 448 k.c. pozwala dochodzić
zadośćuczynienia za naruszenie każdego dobra osobistego. Przepis art. 445 k.c. pozwala na
przyznanie zadośćuczynienia zarówno wtedy, gdy sprawca odpowiada na zasadzie winy,
jak i wtedy, gdy odpowiada na zasadzie ryzyka lub słuszności. Natomiast odpowiedzialność
na podstawie art. 448 k.c. oparta jest wyłącznie na zasadzie winy, przy czym przesłanką
przyznania świadczeń przewidzianych w tym przepisie może być – zgodnie z dominującym
w orzecznictwie Sądu Najwyższego i w doktrynie poglądem – zarówno wina umyślna,
jak i nieumyślna sprawcy naruszenia dobra osobistego.217 Na podstawie art. 445 można
przyznać zadośćuczynienie tylko na rzecz poszkodowanego, natomiast na podstawie art.
448 – także na wskazany przez poszkodowanego cel społeczny. Wzajemna relacja między
obu przepisami jest niejasna i budzi kontrowersje wśród cywilistów. Część autorów uważa,
że normy wyrażone w art. 445 stanowią lex specialis w stosunku do art. 448 i wyłączają
jego zastosowanie; inni przyjmują, że pola zastosowania obydwu przepisów są rozłączne;
jeszcze inni – że częściowo krzyżują się. Przyjęcie tego ostatniego stanowiska oznacza
dopuszczalność kumulatywnego zbiegu roszczeń z art. 445 i 448, co oznacza, że w razie
naruszenia dóbr osobistych wymienionych w art. 445 poszkodowany może żądać zarówno
zadośćuczynienia pieniężnego na podstawie art. 445, jak i zasądzenia odpowiedniej sumy
pieniężnej na wskazany przez niego cel społeczny na podstawie art. 448. 218
217 G. Bieniek [w:] G. Bieniek i in., Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia: Zobowiązania, t. 1, LexisNexis,
Warszawa 2009, s. 634, 636.
218 Tamże, s. 637.
91
W wyroku z 15 listopada 1979 r.219 Sąd Najwyższy orzekł, że: „Ten, którego po
przekazaniu przez lekarza Pogotowia Ratunkowego wbrew jego woli umieszczono
w szpitalu psychiatrycznym przed wyczerpaniem postępowania lekarskiego (…) w sprawie
przyjmowania i wypisywania chorych ze szpitali psychiatrycznych (…), może – jeśli
okaże się, że wówczas nie był szczególnie niebezpieczny dla siebie lub otoczenia – żądać
od Skarbu Państwa (art. 417 § 1 k.c.) zapłaty zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną
krzywdę (art. 23, 24 § 1, 445 § 1 k.c.). Roszczenie o zadośćuczynienie przysługuje również
pacjentowi, którego – choć on tego żądał – nie wypisano ze szpitala psychiatrycznego po
stwierdzeniu na podstawie podstawowych badań lekarskich takiej poprawy stanu zdrowia,
która pozwala na przebywanie chorego poza szpitalem.”
Przyznanie zadośćuczynienia nie jest – nawet w razie istnienia krzywdy – obligatoryjne
i zależy od uznania i oceny sądu konkretnych okoliczności sprawy. Fakultatywność nie
oznacza jednak dowolności, toteż odmowa przyznania zadośćuczynienia musi być
obiektywnie uzasadniona przez sąd. 220
Jak dotychczas, żądanie zadośćuczynienia za krzywdę wyrządzoną na skutek
pozbawienia wolności w wyniku czynu niedozwolonego – należało do rzadkości.221
3.11. Uwagi końcowe – ocena stanu prawnego
Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego jest zdecydowanie zbyt restrykcyjna
i zupełnie nie przystaje do porządku prawnego państwa pragnącego uchodzić za wolne
w sensie gwarantowania i respektowania wolności obywatelskich. Stwarzając pozory
ochrony praw osób z zaburzeniami psychicznymi, w rzeczywistości dopuszcza możliwość
przymusowego osadzenia w szpitalu osoby chorej właściwie zawsze i bez względu na
okoliczności. Sprawy sądowe dotyczące przymusowej hospitalizacji są nierzadko parodią
i to one przede wszystkim – ciągnąc się niekiedy wiele lat – doprowadzają osoby cierpiące
na zaburzenia psychiczne do absolutnego załamania. Ingerowanie przez państwo w życie
i wolności obywateli „dla ich własnego dobra” jest przejawem totalitaryzmu.
Aktualnie polskie prawo pozwala na leczenie wbrew woli tylko osób chorych
psychicznie. Dlatego jeśli dana osoba nie jest chora psychicznie, a tylko wykazuje objawy
zaburzenia psychicznego (np. jednego z zaburzeń lękowych), to taka sytuacja wyklucza
możliwość starania się o leczenie tej osoby wbrew jej woli.
Zmiany dokonywane w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego wykazują jednak złą
tendencję. Zmierzają one w kierunku niekorzystnym dla osób dotkniętych zaburzeniami
psychicznymi, a zwłaszcza chorych psychicznie, z jednej strony łagodząc i relatywizując
warunki stosowania wobec nich działań godzących w ich wolność, a z drugiej strony –
dopuszczając nowe formy naruszania ich wolności.
219 II CR 376/79, OSPiKA 1981, nr 2, poz. 26, z glosą M. Sośniaka.
220 G. Bieniek [w:] G. Bieniek i in., Komentarz…, s. 599.
221 Tamże, s. 602.
92
Bibliografia
Literatura
Bentall R. P., Doctoring the Mind: Why Psychiatric Treatments Fail, Penguin Books,
London 2010
Bieniek G. i in., Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia: Zobowiązania, t.
1, LexisNexis, Warszawa 2009
Dąbrowski S., Pietrzykowski J., Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego. Komentarz,
Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 1997
Feldman R. S., Understanding Psychology, McGraw-Hill Book Company, New York
– St. Louis – San Francisco – Auckland – Bogotá – Hamburg – London –
Madrid – Mexico – Milan – Montreal – New Delhi – Panama – Paris – São
Paulo – Singapore – Sydney – Tokyo – Toronto 1987
Filar M., Lekarskie prawo karne, Zakamycze, Kraków 2000
Gałecki P., Bobińska K., Eichstaedt K., Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego.
Komentarz, LexisNexis, Warszawa 2013
Haak-Trzuskawska A., Przyjęcie do domu pomocy społecznej osoby chorej psychicznie
lub upośledzonej umysłowo. Wybrane zagadnienia materialnoprawne, Prawo
i Medycyna 2011, nr 3
Grubin D., Medical Models and Interventions in Sexual Deviance [w:] Sexual Deviance:
Theory, Assessment, and Treatment, red. D. R. Laws, W. T. O’Donohue, Guilford
Press, New York - London 2008
Hergenhahn B. R., Henley T. B., An Introduction to the History of Psychology,
Wadsworth – Cengage Learning (international edition) 2014
Kokoszka A., Postępowanie w stanach naglących [w:] Psychiatria, red. A. Bilikiewicz, S.
Pużyński, J. Robakowski, J. Wciórka, t. 3. Terapia, zagadnienia etyczne, prawne,
organizacyjne i społeczne, Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław
2003
Leksykon psychiatrii, red. S. Pużyński, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich,
Warszawa 1993
Moises H.W., Psychoses [w:] Encyclopedia of Life Science; Wiley Online Library, http://
onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/9780470015902.a0005245.pub2/full
Porczyk S., Co robić, gdy bliska chora psychicznie osoba nie chce
się leczyć, Grupa Synapsis Online, http://online.synapsis.pl/
Co-robic-gdy-bliska-chora-psychicznie-osoba-nie-chce-sie-leczyc/
93
Schott H., Tölle R., Geschichte der Psychiatrie. Krankheitslehren, Irrwege,
Behandlungsformen, C. H. Beck, München 2006
Szasz T. S., The Manufacture of Madness: A Comparative Study of the Inquisition and
the Mental Heath Movement, Syracuse University Press, Syracuse (NY) 1997
Szasz T. S., The Myth of Mental Illness: Foundations of a Theory of Personal Conduct,
Harper Perennial, New York – London – Toronto – Sydney – New Delhi –
Auckland 2010
Akty normatywne
Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, Dz. U. nr 111,
poz. 535 z późn. zm.
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych
ze środków publicznych, tekst jedn. Dz. U. z 2015 r., poz. 581, z późn. zm.
Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, Dz. U.
z 2009 r. nr 52, poz. 417, z późn. zm.
Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej, Dz. U. nr 112, poz. 654,
z późn. zm.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 kwietnia 2012 r. w sprawie wykazu
świadczeń zdrowotnych stwarzających podwyższone ryzyko dla pacjenta,
których udzielenie wymaga zgody, Dz. U. poz. 494
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 lipca 2012 r. w sprawie szczegółowego
sposobu postępowania w sprawach przyjęcia oraz wypisania ze szpitala
psychiatrycznego, Dz. U. poz. 854
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 8 kwietnia 2014 r. w sprawie zajęć
rehabilitacyjnych organizowanych w szpitalach psychiatrycznych, Dz. U. poz.
522
94
Dr hab. Marcin Szewczak
Rozdział IV
Pomoc społeczna dla osób z zaburzeniami psychicznymi
4.1. Uwagi wstępne
Zagadnienia pomocy społecznej mają bardzo długą tradycję. W Polsce rozwój
działalności o charakterze dobroczynnym przypada na wieki XVIII-XIX. Organy
państwowe wspierane były w swej działalności charytatywnej przez Kościół katolicki,
zakłady opiekuńcze, towarzystwa i zakłady dobroczynne. Jednym z zakonów, które
oddały się działalności opiekuńczej, zwłaszcza w stosunku do osób z zaburzeniami
psychiatrycznymi, był zakon bonifratrów. W dziewiętnastowiecznym potocznym języku
polskim bonifratrów nazywano „czubkami”, ponieważ część ich stroju, a mianowicie
kaptur, miał charakterystyczne spiczaste zakończenie. Później pojawia się określenia
„u czubków”, które wiązało się z pobytem w szpitalu bonifratrów dla psychicznie chorych.
Z czasem określeniem tym zaczęto nazywać osoby chore psychicznie,222 co oczywiście
ma wydźwięk pejoratywny.
Pierwsze uregulowania pomocy społecznej pojawiły się wraz z odzyskaniem przez
Polskę niepodległości; była to ustawa z 16 sierpnia 1923 r. o opiece społecznej. Zgodnie
z jej przepisami, opieką społeczną było zaspokajanie ze środków publicznych niezbędnych
potrzeb życiowych osób, które trwale lub chwilowo własnymi środkami materialnymi
lub własną pracą nie mogły tego uczynić. Ponadto opieka miała zapobiegać powstawaniu
ciężkim sytuacjom życiowym. Pomoc adresowana była m.in. do osób upośledzonych
umysłowo.223
W okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej podstawą modelu pomocy społecznej
była centralizacja oraz nadmierne rozproszenie działalności socjalnej i regulacji prawnej.224
Cechą charakterystyczną tego okresu był niewielki udział organizacji społecznych.
Przemiany ustrojowe, które miały miejsce w 1989 r. nie wprowadziły od razu właściwego
modelu pomocy społecznej. Dopiero akcesja Polski do struktur Unii Europejskiej
przyniosła reformę systemu, który „otworzył” się na system organizacji pozarządowych.
Zagadnienia pomocy społecznej dla osób z zaburzeniami psychicznymi możemy
odnaleźć w kilkunastu aktach prawnych. Nie stanowią one ani katalogu zamkniętego, ani
222 H. Gapski, Bonifratrzy w Europie Środkowo-Wschodniej do końca XVIII wieku. Rozwój sieci konwentów szpitali
[w:] Bracia, czyńcie dobro. 400 lat Zakonu Bonifratrów w Polsce 1609-2009, red. M. Surdacki, Konwent Bonifratrów,
Kraków 2009, s. 57.
223 I. Sierpowska, Prawo pomocy społecznej, Wolters Kluwer, Warszawa 2011, s. 17.
224 Tamże, s. 21.
95
tym bardziej przejrzystego dla osób, które chciałyby z tego rodzaju pomocy skorzystać.
Przede wszystkim zapewnienie osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnych
i powszechnie dostępnych form opieki i pomocy, niezbędnych do życia w środowisku
społecznym, przekazane zostało jednostkom samorządu terytorialnego (we współpracy
z szerokim katalogiem organizacji pozarządowych).225
Pomoc społeczna dla osób z zaburzeniami psychicznymi jest wyzwaniem dla
współczesnego systemu opieki społecznej. Postęp cywilizacyjny powoduje wzrost
występowania zaburzeń psychicznych, a ich katalog ulega poszerzeniu. Prawidłowe
działania w tym zakresie wymagają nie tylko właściwej polityki państwa, ale także stworzenia
odpowiedniego modelu współpracy międzysektorowej w obszarze środowiskowej opieki
psychiatrycznej.
4.2. Pojęcie i zakres podmiotowy pomocy społecznej
Zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej,226 pomoc społeczna jest
instytucją polityki społecznej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom
przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać,
wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Ustawodawca, tworząc tę
definicję, umiejscowił pomoc społeczną w sferze polityki społecznej państwa. Z kolei
przez politykę społeczną rozumiemy zespół długofalowych działań na rzecz zaspokajania
potrzeb i rozwiązywania problemów społecznych.
Problemy osób z zaburzeniami psychicznymi są jednymi z istotnych i narastających
problemów społecznych. Umieszczając pomoc społeczną jako element polityki społecznej,
ustawodawca kierował się zapewnie intencją zaznaczenia doniosłej roli państwa w tym
obszarze. Obowiązkiem państwa jest bowiem organizowanie i świadczenie pomocy
społecznej. Mówi o tym ust. 2 wspomnianego artykułu, zgodnie z którym pomoc społeczną
organizują organy administracji rządowej i samorządowej, współpracując w tym zakresie,
na zasadzie partnerstwa, z organizacjami społecznymi i pozarządowymi, Kościołem
katolickim, innymi kościołami, związkami wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi
i prawnymi.
Z przepisu tego wynikają dwa obszary podmiotów sprawujących pomoc społeczną:
jeden oparty jest na organach administracji rządowej i samorządowej, drugi zaś – na
trzecim sektorze, skupiającym szereg organizacji. Ustawodawca zakłada współdziałanie
tych obszarów na zasadzie partnerstwa, w praktyce jednak – jak wskazują przeprowadzone
badania – obszary te funkcjonują w całkowitym rozłączeniu. Zwłaszcza w analizowanym
przypadku roli pomocy społecznej w stosunku do osób z zaburzeniami psychicznymi.
Z art. 2 u.p.s. wynika również, do kogo skierowana jest pomoc społeczna. Przepis zawiera
dwie przesłanki. Pierwsza z nich dotyczy wystąpienia trudnych sytuacji życiowych, które
w analizowanym przypadku mogą mieć znaczący wpływ na stan zdrowia psychicznego
225 Zob. Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego na lata 2011-2015.
226 Ustawa z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, Dz. U. nr 64, poz. 593 z późn. zm.; dalej: u.p.s.
96
albo problemy zdrowia psychicznego mogą z kolei doprowadzić do wystąpienia trudnych
sytuacji życiowych. Druga przesłanka dotyczy niemożliwości przezwyciężenia zaistniałych
trudności, bądź to przez osoby bezpośrednio dotknięte problemem, bądź przez ich bliskie
otoczenie i rodzinę. Zgodnie z art. 3 pkt 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego227
osobą z zaburzeniami psychicznymi jest osoba: chora psychicznie (wykazująca zaburzenia
psychotyczne), upośledzona umysłowo, a także wykazująca inne zakłócenia czynności
psychicznych, które zgodnie ze stanem wiedzy medycznej są zaliczane do zaburzeń
psychicznych, a osoba ta wymaga świadczeń zdrowotnych lub innych form pomocy
i opieki niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym lub społecznym.
4.3. Cel i przesłanki udzielania pomocy społecznej
Poprzez zastosowanie instrumentów pomocy społecznej nastąpić powinno zniwelowanie
problemów i powrót chorych osób do środowiska. W przypadku osób z zaburzeniami
psychicznymi jest to szczególnie trudne, albowiem o ile pomoc w przezwyciężaniu
choroby udzielana w warunkach stacjonarnych jest prawidłowa, o tyle powrót tych osób
do normalnego życia w społeczeństwie jest często bardzo trudny.
Ustawodawca, określając powód udzielenia pomocy społecznej, wskazał „trudne
sytuacje życiowe”. Jest to pojęcia bardzo szerokie. Art. 7 u.p.s. zawiera enumeratywnie
wymieniony katalog sytuacji, które mogą powodować wystąpienie trudności. Zgodnie
z nim pomoc społeczna jest udzielana ze względu na: ubóstwo, sieroctwo, bezdomność,
bezrobocie, niepełnosprawności, długotrwałą lub ciężką chorobę, przemoc w rodzinie,
potrzebę ochrony ofiar handlu ludźmi, potrzebę ochrony macierzyństwa lub
wielodzietności, bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia
gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych; trudność
w integracji cudzoziemców, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy,
ochronę uzupełniającą lub zezwolenie na pobyt czasowy; trudność w przystosowaniu do
życia po zwolnieniu z zakładu karnego; alkoholizm lub narkomanię; zdarzenia losowe
i sytuacje kryzysowe; klęskę żywiołową lub ekologiczną.
Katalog ten nie wskazuje wprost zaburzeń psychicznych jako sytuacji, które mogą
wpłynąć na powstanie trudnej sytuacji życiowej, która stanie się przesłanką do udzielenia
danej osobie wsparcia. Wydaje się, że jest to sytuacja, która powinna być przez ustawodawcę
uzupełniona, zwłaszcza w sytuacji gdy osoby z zaburzeniami psychicznymi bardzo często
odsuwane są na margines społeczeństwa.
Zaburzenia psychiczne mogą także prowadzić do problemów związanych
z bezdomnością, chorobą, alkoholizmem czy narkomanią. Z drugiej strony w powyższym
katalogu została umieszczona przesłanka bezradności w sprawach opiekuńczowychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, która często jest określana jako
„bezradność wyuczona”, skoro państwo obejmie pomocą społeczną za brak podejmowania
227 Ustawa z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, Dz. U. nr 111, poz. 535 z późn. zm.; dalej:
u.o.z.p.
97
inicjatyw. Deprecjacja problematyki zaburzeń psychicznych w systemie pomocy społecznej
powoduje brak konkretnych działań zmierzających do zniwelowania tego narastającego
problemu.
4.4. Pomoc społeczna jako zadanie jednostek samorządu terytorialnego
Ustawa o pomocy społecznej przekazuje kompetencje w zakresie realizacji zadań
pomocy społecznej jednostkom samorządu terytorialnego oraz organom administracji
rządowej (art. 16 ust. 1 u.p.s.). Ustawodawca zebrał ogólny katalog zadań w sferze
pomocy społecznej: przyznawanie i wypłacanie przewidzianych ustawą świadczeń;
praca socjalna; prowadzenie i rozwój niezbędnej infrastruktury socjalnej; analiza i ocena
zjawisk rodzących zapotrzebowanie na świadczenia z pomocy społecznej; realizacja zadań
wynikających z rozeznanych potrzeb społecznych; rozwijanie nowych form pomocy
społecznej i samopomocy w ramach zidentyfikowanych potrzeb (art. 15 u.p.s.).
4.4.1. Zadania gminy
Do zadań własnych gminy o charakterze obowiązkowym z zakresu pomocy społecznej
należy: 1) opracowanie i realizacja gminnej strategii rozwiązywania problemów
społecznych ze szczególnym uwzględnieniem programów pomocy społecznej, profilaktyki
i rozwiązywania problemów alkoholowych i innych, których celem jest integracja osób
i rodzin z grup szczególnego ryzyka; 2) sporządzanie oceny w zakresie pomocy społecznej;
3) udzielanie schronienia, zapewnienie posiłku oraz niezbędnego ubrania osobom tego
pozbawionym; 4) przyznawanie i wypłacanie zasiłków okresowych; 5) przyznawanie
i wypłacanie zasiłków celowych; 6) przyznawanie i wypłacanie zasiłków celowych
na pokrycie wydatków powstałych w wyniku zdarzenia losowego; 7) przyznawanie
i wypłacanie zasiłków celowych na pokrycie wydatków na świadczenia zdrowotne osobom
bezdomnym oraz innym osobom niemającym dochodu i możliwości uzyskania świadczeń
na podstawie przepisów o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków
publicznych; 8) przyznawanie zasiłków celowych w formie biletu kredytowanego;
9) opłacanie składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe za osobę, która zrezygnuje
z zatrudnienia w związku z koniecznością sprawowania bezpośredniej, osobistej opieki
nad długotrwale lub ciężko chorym członkiem rodziny oraz wspólnie niezamieszkującymi
matką, ojcem lub rodzeństwem; 10) praca socjalna; 11) organizowanie i świadczenie
usług opiekuńczych, w tym specjalistycznych, w miejscu zamieszkania, z wyłączeniem
specjalistycznych usług opiekuńczych dla osób z zaburzeniami psychicznymi;
12) prowadzenie i zapewnienie miejsc w mieszkaniach chronionych; 13) dożywianie
dzieci; 14) sprawienie pogrzebu, w tym osobom bezdomnym; 15) kierowanie do domu
pomocy społecznej i ponoszenie odpłatności za pobyt mieszkańca gminy w tym domu;
16) pomoc osobom mającym trudności w przystosowaniu się do życia po zwolnieniu
z zakładu karnego; 17) sporządzanie sprawozdawczości oraz przekazywanie jej właściwemu
wojewodzie, również w formie dokumentu elektronicznego, z zastosowaniem systemu
98
teleinformatycznego; 18) utworzenie i utrzymywanie ośrodka pomocy społecznej, w tym
zapewnienie środków na wynagrodzenia pracowników; 19) przyznawanie i wypłacanie
zasiłków stałych; 20) opłacanie składek na ubezpieczenie zdrowotne określonych
w przepisach o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych
(art. 17 ust. 1 u.p.s.).
Do zadań własnych gminy z zakresu pomocy społecznej należy: 1) przyznawanie
i wypłacanie zasiłków specjalnych celowych; 2) przyznawanie i wypłacanie pomocy na
ekonomiczne usamodzielnienie w formie zasiłków, pożyczek oraz pomocy w naturze;
3) prowadzenie i zapewnienie miejsc w domach pomocy społecznej i ośrodkach wsparcia
o zasięgu gminnym oraz kierowanie do nich osób wymagających opieki; 4) opracowanie
i realizacja projektów socjalnych; 5) podejmowanie innych zadań z zakresu pomocy
społecznej wynikających z rozeznanych potrzeb gminy, w tym tworzenie i realizacja
programów osłonowych; 6) współpraca z powiatowym urzędem pracy w zakresie
upowszechniania ofert pracy oraz informacji o wolnych miejscach pracy, upowszechniania
informacji o usługach poradnictwa zawodowego i o szkoleniach oraz realizacji Programu
Aktywizacja i Integracja, o którym mowa w przepisach o promocji zatrudnienia
i instytucjach rynku pracy (art. 17 ust. 2 u.p.s.).
Do zadań zleconych z zakresu administracji rządowej realizowanych przez gminę
należy: 1) organizowanie i świadczenie specjalistycznych usług opiekuńczych w miejscu
zamieszkania dla osób z zaburzeniami psychicznymi; 2) przyznawanie i wypłacanie
zasiłków celowych na pokrycie wydatków związanych z klęską żywiołową lub ekologiczną;
3) prowadzenie i rozwój infrastruktury ośrodków wsparcia dla osób z zaburzeniami
psychicznymi; 4) realizacja zadań wynikających z rządowych programów pomocy
społecznej, mających na celu ochronę poziomu życia osób, rodzin i grup społecznych
oraz rozwój specjalistycznego wsparcia; 5) przyznawanie i wypłacanie zasiłków celowych,
a także udzielanie schronienia, posiłku oraz niezbędnego ubrania cudzoziemcom,
6) przyznawanie i wypłacanie zasiłków celowych, a także udzielanie schronienia oraz
zapewnianie posiłku i niezbędnego ubrania cudzoziemcom, którym udzielono zgody
na pobyt ze względów humanitarnych lub zgody na pobyt tolerowany na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej; 7) wypłacanie wynagrodzenia za sprawowanie opieki (art. 18
ust. 1 u.p.s.).
Jak możemy zaobserwować z powyższych katalogów zadań, samorząd gminny, pomimo
że posiada szeroki katalog zadań, to zadania skierowane stricte do osób z zaburzeniami
psychicznymi nie stanowią dużej części. Między innymi jest to spowodowane faktem, że
duża część zadań z zakresu pomocy społecznej jest kierowana nie do osób z zaburzeniami
psychicznymi, ale np. wprost do osób mających problemy alkoholowe. Jednakże, jak
wskazują współczesne analizy medyczne, alkoholizm jest również jednym z zaburzeń
psychicznych, stąd stosowanie działań pomocy społecznej do osób cierpiących na to
schorzenie należałoby także uznać za działania skierowane do osób z zaburzeniami
psychicznymi.
99
4.4.2. Zadania powiatu
Do zadań własnych powiatu z zakresu pomocy społecznej należy: 1) opracowanie
i realizacja powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych, ze szczególnym
uwzględnieniem programów pomocy społecznej, wspierania osób niepełnosprawnych
i innych, których celem jest integracja osób i rodzin z grup szczególnego ryzyka – po
konsultacji z właściwymi terytorialnie gminami; 2) prowadzenie specjalistycznego
poradnictwa; 3) przyznawanie pomocy pieniężnej na usamodzielnienie oraz na
kontynuowanie nauki osobom opuszczającym domy pomocy społecznej dla dzieci
i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie, domy dla matek z małoletnimi dziećmi
i kobiet w ciąży oraz schroniska dla nieletnich, zakłady poprawcze, specjalne ośrodki
szkolno-wychowawcze, specjalne ośrodki wychowawcze, młodzieżowe ośrodki
socjoterapii zapewniające całodobową opiekę lub młodzieżowe ośrodki wychowawcze;
4) pomoc w integracji ze środowiskiem osób mających trudności w przystosowaniu
się do życia, młodzieży opuszczającej domy pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży
niepełnosprawnych intelektualnie, domy dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet
w ciąży oraz schroniska dla nieletnich, zakłady poprawcze, specjalne ośrodki szkolnowychowawcze, specjalne ośrodki wychowawcze, młodzieżowe ośrodki socjoterapii
zapewniające całodobową opiekę lub młodzieżowe ośrodki wychowawcze, mających
braki w przystosowaniu się; 5) pomoc cudzoziemcom, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej
Polskiej status uchodźcy, ochronę uzupełniającą lub zezwolenie na pobyt czasowy;
6) prowadzenie i rozwój infrastruktury domów pomocy społecznej o zasięgu
ponadgminnym oraz umieszczanie w nich skierowanych osób; 7) prowadzenie mieszkań
chronionych dla osób z terenu więcej niż jednej gminy oraz powiatowych ośrodków
wsparcia, w tym domów dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży, z wyłączeniem
środowiskowych domów samopomocy i innych ośrodków wsparcia dla osób z zaburzeniami
psychicznymi; 8) prowadzenie ośrodków interwencji kryzysowej; 9) udzielanie informacji
o prawach i uprawnieniach; 10) szkolenie i doskonalenie zawodowe kadr pomocy
społecznej z terenu powiatu; 11) doradztwo metodyczne dla kierowników i pracowników
jednostek organizacyjnych pomocy społecznej z terenu powiatu; 12) podejmowanie
innych działań wynikających z rozeznanych potrzeb, w tym tworzenie i realizacja
programów osłonowych; 13) sporządzanie sprawozdawczości oraz przekazywanie jej
właściwemu wojewodzie, również w formie dokumentu elektronicznego, z zastosowaniem
systemu teleinformatycznego; 14) sporządzanie oceny w zakresie pomocy społecznej;
15) utworzenie i utrzymywanie powiatowego centrum pomocy rodzinie, w tym
zapewnienie środków na wynagrodzenia pracowników (art. 19 u.p.s.).
Do zadań z zakresu administracji rządowej realizowanych przez powiat należy:
1) pomoc cudzoziemcom, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy,
ochronę uzupełniającą lub zezwolenie na pobyt czasowy, w zakresie indywidualnego
programu integracji, oraz opłacanie za te osoby składek na ubezpieczenie zdrowotne
określonych w przepisach o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze
100
środków publicznych; 2) prowadzenie i rozwój infrastruktury ośrodków wsparcia dla
osób z zaburzeniami psychicznymi; 3) realizacja zadań wynikających z rządowych
programów pomocy społecznej, mających na celu ochronę poziomu życia osób, rodzin
i grup społecznych oraz rozwój specjalistycznego wsparcia; 4) udzielanie cudzoziemcom
pomocy w zakresie interwencji kryzysowej (art. 20 ust. 1 u.p.s.).
Działania samorządu powiatowego z zakresu pomocy społecznej skierowanej
do osób z zaburzeniami psychicznymi wskazują na małą aktywność tego podmiotu
w przedmiotowym zakresie. Celowe wydaje się przekazanie kompetencji samorządom
powiatowym w zakresie kreowania środowiskowej opieki psychiatrycznej w obszarze
współpracy międzysektorowej.
4.4.3. Zadania samorządu województwa
Do zadań samorządu województwa z zakresu pomocy społecznej należy:
1) opracowanie, aktualizowanie i realizacja strategii wojewódzkiej w zakresie polityki
społecznej będącej integralną częścią strategii rozwoju województwa, obejmującej
w szczególności programy: przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu, wyrównywania
szans osób niepełnosprawnych, pomocy społecznej, profilaktyki i rozwiązywania
problemów alkoholowych, współpracy z organizacjami pozarządowymi – po konsultacji
z powiatami; 2) organizowanie kształcenia, w tym prowadzenie publicznych szkół służb
społecznych oraz szkolenia zawodowego kadr pomocy społecznej; 3) rozpoznawanie
przyczyn ubóstwa oraz opracowywanie regionalnych programów pomocy społecznej
wspierających samorządy lokalne w działaniach na rzecz ograniczania tego zjawiska;
4) diagnozowanie i monitorowanie wybranych problemów społecznych w regionie;
5) inspirowanie i promowanie nowych rozwiązań w zakresie pomocy społecznej;
6) koordynowanie działań na rzecz sektora ekonomii społecznej w regionie228;
7) organizowanie i prowadzenie regionalnych jednostek organizacyjnych pomocy
społecznej; 8) sporządzanie sprawozdawczości oraz przekazywanie jej właściwemu
wojewodzie, również w formie dokumentu elektronicznego, z zastosowaniem systemu
teleinformatycznego; 9) sporządzanie oceny, o której mowa w art. 16a, na podstawie
ocen sporządzonych przez gminy i powiaty z obszaru województwa, uwzględniającej
kwestie i problemy społeczne wynikające z przyjętej strategii wraz z projektami, o których
mowa w pkt 3, i przekazanie ich właściwemu wojewodzie do dnia 31 lipca każdego roku;
10) utworzenie i utrzymanie regionalnego ośrodka polityki społecznej, w tym zapewnienie
środków na wynagrodzenia pracowników (art. 21 u.p.s.).
228 Działania, o których mowa w tym punkcie, obejmują w szczególności: 1) rozwój infrastruktury usług aktywizacji,
integracji oraz reintegracji społecznej i zawodowej na rzecz osób i rodzin zagrożonych wykluczeniem społecznym;
2) inspirowanie i promowanie nowych metod działań w zakresie aktywizacji, integracji oraz reintegracji społecznej
i zawodowej osób i rodzin zagrożonych wykluczeniem społecznym; 3) wspieranie rozwoju partnerskiej współpracy
pomiędzy samorządami lokalnymi a podmiotami świadczącymi usługi aktywizacji, integracji oraz reintegracji
społecznej i zawodowej na rzecz osób i rodzin zagrożonych wykluczeniem społecznym; 4) monitorowanie rozwoju
lokalnej przedsiębiorczości społecznej służącej zwiększeniu aktywności społecznej i zawodowej osób i rodzin
zagrożonych wykluczeniem społecznym; 5) zwiększanie kompetencji służb zajmujących się aktywizacją, integracją
oraz reintegracją społeczną i zawodową osób i rodzin zagrożonych wykluczeniem społecznym.
101
Kompetencje samorządu województwa w zakresie pomocy społecznej skierowanej
do osób z zaburzeniami psychicznymi koncentrują się na dwóch aspektach. Po
pierwsze, na koordynowaniu zadań związanych z nadzorowaniem pomocy społecznej
w województwie. Po drugie, na realizowaniu zadań z zakresu polityki rozwoju, mających
na celu przygotowywanie dokumentów strategicznych, w tym także dotyczących ochrony
zdrowia psychicznego. Jednakże należy stwierdzić, że zadania te nie są wystarczające i nie
wspierają w wystarczający sposób osób ubiegających się o wsparcie i pomoc.
4.5. Świadczenia pomocy społecznej
Analizując od strony historycznej proces rozwoju pomocy społecznej, należy
także stwierdzić, że ewolucji podlegały również zagadnienia dotyczące świadczeń.
W obowiązującej polityce społecznej wyodrębnić możemy oprócz świadczeń materialnych
także świadczenia niematerialne, których celem jest wsparcie osoby potrzebującej
w wzbudzeniu w niej aktywności zawodowej. Zgodnie z przepisami ustawy o pomocy
społecznej, wyodrębnić możemy świadczenia o charakterze pieniężnym i niepieniężnym.
Oczywiście nie wszystkie są wprost skierowane do osób z zaburzeniami psychicznymi.
4.5.1. Świadczenia pieniężne
Świadczeniami pieniężnymi z pomocy społecznej są: a) zasiłek stały, b) zasiłek
okresowy, c) zasiłek celowy i specjalny zasiłek celowy, d) zasiłek i pożyczka na
ekonomiczne usamodzielnienie, f) pomoc na usamodzielnienie oraz na kontynuowanie
nauki, g) świadczenie pieniężne na utrzymanie i pokrycie wydatków związanych z nauką
języka polskiego dla cudzoziemców, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status
uchodźcy, ochronę uzupełniającą lub zezwolenie na pobyt czasowy, h) wynagrodzenie
należne opiekunowi z tytułu sprawowania opieki przyznane przez sąd.
4.5.2. Świadczenia niepieniężne
Świadczeniami niepieniężnymi z pomocy społecznej są: a) praca socjalna, b) bilet
kredytowany, c) składki na ubezpieczenie zdrowotne, d) składki na ubezpieczenia
społeczne, e) pomoc rzeczowa, w tym na ekonomiczne usamodzielnienie, f) sprawienie
pogrzebu, g) poradnictwo specjalistyczne, h) interwencja kryzysowa, i) schronienie,
j) posiłek, k) niezbędne ubranie, l) usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania, w ośrodkach
wsparcia oraz w rodzinnych domach pomocy, m) specjalistyczne usługi opiekuńcze
w miejscu zamieszkania oraz w ośrodkach wsparcia, n) mieszkanie chronione, o) pobyt
i usługi w domu pomocy społecznej, p) pomoc w uzyskaniu odpowiednich warunków
mieszkaniowych, w tym w mieszkaniu chronionym, pomoc w uzyskaniu zatrudnienia,
pomoc na zagospodarowanie – w formie rzeczowej dla osób usamodzielnianych (art. 36
u.p.s.).
102
4.5.2.1. Interwencja kryzysowa
Interwencja kryzysowa stanowi zespół interdyscyplinarnych działań podejmowanych
na rzecz osób i rodzin będących w stanie kryzysu. Celem interwencji kryzysowej jest
przywrócenie równowagi psychicznej i umiejętności samodzielnego radzenia sobie,
a dzięki temu zapobieganie przejściu reakcji kryzysowej w stan chronicznej niewydolności
psychospołecznej. Interwencją kryzysową obejmuje się osoby i rodziny bez względu
na posiadany dochód. W ramach interwencji kryzysowej udziela się natychmiastowej
specjalistycznej pomocy psychologicznej, a w zależności od potrzeb – poradnictwa
socjalnego lub prawnego, w sytuacjach uzasadnionych – schronienia do 3 miesięcy (art.
36 u.p.s.).
Interwencja kryzysowa sensu largo to złożona działalność przebiegająca w płaszczyźnie
psychologicznej (udzielenie wsparcia emocjonalnego), medycznej (umieszczenie
w szpitalu, podawanie leków) i środowiskowej (organizowanie grup wsparcia, praca
socjalna). Interwencja kryzysowa sensu stricto jest utożsamiana z krótkoterminową
psychoterapią skoncentrowaną na przeżyciach psychicznych osoby w kryzysie wywołanym
jakimś wydarzeniem. Celem omawianej formy pomocy jest: złagodzenie objawów reakcji
kryzysowej, przywrócenie równowagi psychicznej, zapobieganie przejściu ostrego kryzysu
w stan chroniczny, przywrócenie umiejętności samodzielnego radzenia sobie. Wsparcia
osobom znajdującym się w kryzysie udzielają specjaliści różnych dyscyplin, m.in.:
pracownicy socjalni, lekarze, pielęgniarki środowiskowe, policjanci. Nie każda jednak
forma pomocy udzielanej osobie będącej w sytuacji kryzysowej przyjmuje postać działań
interwencyjnych. Interwencja kryzysowa ma miejsce wtedy, gdy terapeuta posługuje się
teorią kryzysu i zgodnymi z nią zasadami pracy.229
4.5.2.2. Ośrodki wsparcia
Osobom, które ze względu na wiek, chorobę lub niepełnosprawność wymagają
częściowej opieki i pomocy w zaspokajaniu niezbędnych potrzeb życiowych, mogą być
przyznane usługi opiekuńcze, specjalistyczne usługi opiekuńcze lub posiłek, świadczone
w ośrodku wsparcia. Ośrodek wsparcia jest jednostką organizacyjną pomocy społecznej
dziennego pobytu. Ośrodkiem wsparcia może być ośrodek wsparcia dla osób z zaburzeniami
psychicznymi, dzienny dom pomocy, dom dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet
w ciąży, schronisko dla bezdomnych oraz klub samopomocy (art. 51 u.p.s.).
Ośrodkami wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi są: środowiskowy dom
samopomocy lub klub samopomocy dla osób z zaburzeniami psychicznymi, które w wyniku
upośledzenia niektórych funkcji organizmu lub zdolności adaptacyjnych wymagają pomocy
do życia w środowisku rodzinnym i społecznym, w szczególności w celu zwiększania
zaradności i samodzielności życiowej, a także ich integracji społecznej. Środowiskowy
229 E. Leśniak, Interwencja kryzysowa [w:] Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej. Poradnik dla pracowników
socjalnych, red. W. Badura-Madej, Śląsk, Katowice 1999, s. 56-70.
103
dom samopomocy świadczy usługi w ramach indywidualnych lub zespołowych treningów
samoobsługi i treningów umiejętności społecznych, polegających na nauce, rozwijaniu lub
podtrzymywaniu umiejętności w zakresie czynności dnia codziennego i funkcjonowania
w życiu społecznym. Okres korzystania z miejsca całodobowego pobytu w środowiskowym
domu samopomocy nie może być jednorazowo dłuższy niż 3 miesiące, z możliwością
przedłużenia do 6 miesięcy w uzasadnionych przypadkach, przy czym maksymalny okres
pobytu całodobowego osoby w roku kalendarzowym nie może być dłuższy niż 8 miesięcy.
Zakres usług świadczonych w klubach samopomocy ustala właściwy organ jednostki
samorządu terytorialnego prowadzącej klub samopomocy w uzgodnieniu z wojewodą
(art. 51a u.p.s.).
Ilekroć mówimy o uczestniku, rozumiemy przez to przyjęte do domu osoby
z zaburzeniami psychicznymi, w tym: a) osoby przewlekle psychicznie chore, b) osoby
upośledzone umysłowo w stopniu głębokim, znacznym i umiarkowanym, a także osoby
z lekkim upośledzeniem umysłowym, gdy jednocześnie występują inne zaburzenia,
zwłaszcza neurologiczne, c) osoby wykazujące inne przewlekłe zaburzenia czynności
psychicznych, które zgodnie ze stanem wiedzy medycznej są zaliczane do zaburzeń
psychicznych, z wyłączeniem osób czynnie uzależnionych od środków psychoaktywnych
(§ 2 pkt 5 rozporządzenia w sprawie środowiskowych domów samopomocy).230
Zgodnie z § 3 wspomnianego wyżej rozporządzenia domy, w zależności od kategorii
osób, dla których są przeznaczone, dzielą się na następujące typy: typ A – dla osób
przewlekle psychicznie chorych; typ B – dla osób upośledzonych umysłowo; typ C –
dla osób wykazujących inne przewlekłe zaburzenia czynności psychicznych. Wniosek
o skierowanie do domu na pobyt dzienny lub całodobowy składa się do ośrodka pomocy
społecznej właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się
o skierowanie, dołączając zaświadczenie lekarskie, wydane przez lekarza psychiatrę lub
lekarza neurologa, o występujących zaburzeniach psychicznych oraz zaświadczenie lekarza
rodzinnego o stanie zdrowia i o braku przeciwwskazań do uczestnictwa w zajęciach domu
wraz z informacją o sprawności w zakresie lokomocji osób niepełnosprawnych fizycznie,
a także orzeczenie o niepełnosprawności lub orzeczenie o stopniu niepełnosprawności,
o ile osoba takie posiada (§ 7).
Decyzję o skierowaniu do ośrodka wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi
i decyzję ustalającą odpłatność za korzystanie z usług w tych ośrodkach wydaje właściwy
organ jednostki samorządu terytorialnego prowadzącej lub zlecającej prowadzenie ośrodka
wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi.
Usługi wsparcia obejmują w szczególności: 1) trening funkcjonowania w codziennym
życiu, w tym: trening dbałości o wygląd zewnętrzny, trening nauki higieny, trening
kulinarny, trening umiejętności praktycznych, trening gospodarowania własnymi środkami
finansowymi; 2) trening umiejętności interpersonalnych i rozwiązywania problemów,
230 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 9 grudnia 2010 r. w sprawie środowiskowych domów
samopomocy, Dz. U. nr 238, poz. 1586.
104
w tym: kształtowanie pozytywnych relacji uczestnika z osobami bliskimi, sąsiadami,
z innymi osobami w czasie zakupów, w środkach komunikacji publicznej, w urzędach,
w instytucjach kultury; 3) trening umiejętności spędzania czasu wolnego, w tym:
rozwijanie zainteresowań literaturą, audycjami radiowymi, telewizyjnymi, internetem,
udział w spotkaniach towarzyskich i kulturalnych; 4) poradnictwo psychologiczne;
5) pomoc w załatwianiu spraw urzędowych; 6) pomoc w dostępie do niezbędnych
świadczeń zdrowotnych, w tym uzgadnianie i pilnowanie terminów wizyt u lekarza,
pomoc w zakupie leków, pomoc w dotarciu do jednostek ochrony zdrowia; 7) niezbędną
opiekę; 8) terapię ruchową, w tym: zajęcia sportowe, turystykę i rekreację; 9) całodobowe
wyżywienie dla uczestników skierowanych na pobyt całodobowy w formie posiłków
lub produktów żywnościowych do przygotowania posiłków przez uczestnika; 10) inne
formy postępowania przygotowujące do uczestnictwa w warsztatach terapii zajęciowej
lub podjęcia zatrudnienia, w tym w warunkach pracy chronionej na przystosowanym
stanowisku pracy (§ 14).
Jednostka samorządu terytorialnego może, w uzgodnieniu z wojewodą, utworzyć
ośrodek wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi lub uruchomić nowe miejsca
w takim ośrodku, z uwzględnieniem możliwości ich sfinansowania ze środków budżetu
państwa. Miesięczną kwotę dotacji z budżetu państwa na pokrycie bieżących kosztów
prowadzenia ośrodków wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi ustala wojewoda
jako iloczyn aktualnej liczby osób korzystających z usług w tych ośrodkach oraz średniej
miesięcznej wojewódzkiej kwoty dotacji na jednego uczestnika, nie wyższą jednak niż
średnia miesięczna kwota dotacji wyliczona dla województwa. Wojewoda corocznie
ustala średnią miesięczną wojewódzką kwotę dotacji na jednego uczestnika odrębnie dla
środowiskowych domów samopomocy, klubów samopomocy dla osób z zaburzeniami
psychicznymi, nie wyższą jednak niż średnia miesięczna kwota dotacji wyliczona dla
województwa (art. 51c u.p.s.).
4.5.2.3. Domy pomocy społecznej
Osobie wymagającej całodobowej opieki z powodu wieku, choroby lub
niepełnosprawności, niemogącej samodzielnie funkcjonować w codziennym życiu, której
nie można zapewnić niezbędnej pomocy w formie usług opiekuńczych, przysługuje prawo
do umieszczenia w domu pomocy społecznej. Domy dzielą się na różne typy, w tym dla
osób przewlekle psychicznie chorych.
W myśl przepisów rozporządzenia w sprawie domów pomocy społecznej231 do domu
pomocy społecznej kieruje się na podstawie: 1) pisemnego wniosku osoby ubiegającej
się o skierowanie do domu, zwanej dalej „osobą ubiegającą się”, złożonego do ośrodka
pomocy społecznej właściwego ze względu na jej miejsce zamieszkania lub pobytu
w dniu jej kierowania; za zgodą osoby ubiegającej się lub jej przedstawiciela ustawowego
231 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 23 sierpnia 2012 r. w sprawie domów pomocy społecznej,
Dz. U. nr 964.
105
wniosek może zgłosić inna osoba fizyczna lub prawna, a także powiatowe centrum pomocy
rodzinie lub ośrodek pomocy społecznej; 2) rodzinnego wywiadu środowiskowego
przeprowadzonego przez pracownika socjalnego ośrodka pomocy społecznej właściwego
ze względu na miejsce zamieszkania lub pobytu osoby ubiegającej się w dniu jej kierowania,
zawierającego w szczególności pisemne stwierdzenie braku możliwości zapewnienia usług
opiekuńczych w miejscu zamieszkania przez rodzinę i gminę (§ 8 ust. 1).
Do wniosku dołącza się: 1) decyzję o przyznaniu osobie ubiegającej się zasiłku
stałego oraz jej pisemną zgodę na ponoszenie opłaty za pobyt w domu; 2) decyzję
organu emerytalno-rentowego ustalającego wysokość emerytury lub renty oraz pisemną
zgodę na ponoszenie opłaty i na jej potrącanie przez właściwy organ emerytalnorentowy ze świadczenia emerytalnego lub rentowego, zgodnie z odrębnymi przepisami;
3) oświadczenia o wysokości dochodu osoby ubiegającej się, małżonka, zstępnych przed
wstępnymi zobowiązanych do ponoszenia opłaty, oświadczenie o wysokości dochodu
osoby małoletniej, w przypadku gdy opłatę będzie ponosić przedstawiciel, ustawowy;
4) zaświadczenie, o którym mowa w art. 22 ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach
oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego;
5) pisemną zgodę osoby ubiegającej się lub przedstawiciela ustawowego na potrącanie
z zasiłku stałego opłaty za pobyt w domu – w przypadku wyrażenia takiej zgody; 6) pisemną
zgodę ośrodka pomocy społecznej na potrącanie z zasiłku stałego osoby ubiegającej się
opłaty za pobyt w domu – w przypadku skierowania do domu ponad gminnego (§ 8 ust. 2). W przypadku gdy do domu kieruje się osobę na podstawie orzeczenia sądu, wydanie
decyzji o skierowaniu do domu nie wymaga przedłożenia dokumentów, o których mowa
wyżej. Dokumenty te powinny zostać skompletowane w terminie nieprzekraczającym
trzech miesięcy od dnia wydania decyzji o skierowaniu do domu. Dokumenty kompletuje
właściwy ośrodek pomocy społecznej. Ośrodek ten wydaje decyzję o skierowaniu do domu,
a w przypadku gdy osobę ubiegającą się kieruje się do domu o zasięgu ponadgminnym,
dokumenty te ośrodek przekazuje do właściwego ze względu na siedzibę domu powiatowego
centrum pomocy rodzinie (§ 8 ust. 3-4). W nagłych wypadkach, wynikających ze zdarzeń losowych, skierowanie i umieszczenie
osoby w domu może nastąpić poza kolejnością oraz bez przedłożenia dokumentów,
o których mowa wyżej. Dokumenty te powinny zostać skompletowane przez właściwy
ośrodek pomocy społecznej, w terminie trzech miesięcy od dnia przyjęcia tej osoby do
domu (§ 9).
Osoba ubiegająca się jest kierowana do domu na czas nieokreślony, chyba że wystąpi
ona lub jej przedstawiciel ustawowy z wnioskiem o skierowanie do domu na czas określony.
Przed przyjęciem osoby do domu pracownik socjalny tego domu ustala jej aktualną
sytuację w miejscu zamieszkania lub pobytu, która stanowi podstawę indywidualnego
planu wsparcia po przyjęciu tej osoby do domu. Dyrektor domu zawiadamia pisemnie
osobę ubiegającą się lub jej przedstawiciela ustawowego o terminie przyjęcia do domu.
Osobę, która przybyła do domu, przyjmuje dyrektor lub osoba przez niego wyznaczona.
106
Dyrektor lub osoba przez niego wyznaczona przeprowadza rozmowę z osobą przyjmowaną
oraz z jej przedstawicielem ustawowym, podczas której ustala jej aktualną sytuację,
odnotowuje zmiany zaistniałe w jej sytuacji od momentu złożenia wniosku oraz ustala
wstępne warunki pobytu, a także informuje o zakresie świadczonych usług. O przyjęciu
do domu osoby skierowanej dyrektor domu zawiadamia niezwłocznie organ lub podmiot
prowadzący dom (§ 10-13).
Osoba, która wskutek choroby psychicznej lub upośledzenia umysłowego nie jest
zdolna do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych i nie ma możliwości korzystania
z opieki innych osób oraz potrzebuje stałej opieki i pielęgnacji, lecz nie wymaga leczenia
szpitalnego, może być za jej zgodą lub zgodą jej przedstawiciela ustawowego przyjęta do
domu pomocy społecznej (art. 38 u.o.z.p.).
Jeżeli osoba, o której mowa wyżej, lub jej przedstawiciel ustawowy nie wyrażają zgody
na przyjęcie jej do domu pomocy społecznej, a brak opieki zagraża życiu tej osoby, organ
do spraw pomocy społecznej może wystąpić do sądu opiekuńczego miejsca zamieszkania
tej osoby z wnioskiem o przyjęcie do domu pomocy społecznej bez jej zgody. Z wnioskiem
takim może wystąpić również kierownik szpitala psychiatrycznego, jeżeli przebywająca
w nim osoba jest niezdolna do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb
życiowych, a potrzebuje stałej opieki i pielęgnacji, natomiast nie wymaga dalszego leczenia
w tym szpitalu. Jeżeli osoba wymagająca skierowania do domu pomocy społecznej ze
względu na swój stan psychiczny nie jest zdolna do wyrażenia na to zgody, o jej skierowaniu
do domu pomocy społecznej orzeka sąd opiekuńczy (art. 39 u.o.z.p.).
Skierowanie sądowe osoby cierpiącej na zaburzenia psychiczne do domu pomocy
społecznej podlega kontroli przez sędziego wykazującego się szczególną znajomością
problematyki ochrony zdrowia psychicznego wyznaczonego przez prezesa sądu
okręgowego, w którego okręgu znajduje się placówka. Kontrola jest prowadzona przez:
1) badanie prawidłowości prowadzenia dokumentacji stanowiącej podstawę przyjęcia
do placówki i przebywania w niej osób z zaburzeniami psychicznymi; 2) badanie
prawidłowości prowadzenia dokumentacji medycznej dotyczącej zastosowania przymusu
bezpośredniego oraz stosowania świadczeń zdrowotnych stwarzających podwyższone
ryzyko dla osób z zaburzeniami psychicznymi; 3) badanie współdziałania placówki
z rodzinami i opiekunami osób z zaburzeniami psychicznymi; 4) badanie prawidłowości
i terminowości załatwiania skarg i wniosków osób z zaburzeniami psychicznymi
przebywających w placówce; 5) kontakt bezpośredni z przebywającymi w placówce
osobami z zaburzeniami psychicznymi; 6) wydawanie zaleceń pokontrolnych oraz
sprawdzanie prawidłowości i terminowości ich realizacji; 7) podejmowanie innych
czynności zmierzających do usunięcia uchybień i zapobiegania ich powstawaniu.
Sędzia wykonuje dwojakiego rodzaju kontrole domów pomocy społecznej: 1) stałe
(przeprowadzane co najmniej raz na dwa lata) – obejmujące wszystkie wymienione wyżej
czynności, lub 2) doraźne – obejmujące wszystkie albo niektóre z wyżej wymienionych
107
czynności, przeprowadzane w szczególności w razie uzasadnionego podejrzenia
występowania uchybień w funkcjonowaniu placówki.
Sędzia sporządza sprawozdanie, które przechowuje się w sądzie okręgowym. W razie
stwierdzenia istotnych uchybień w działalności kontrolowanej placówki prezes sądu
okręgowego przesyła odpis sprawozdania w terminie 30 dni od dnia zakończenia kontroli
Ministrowi Sprawiedliwości oraz ministrowi właściwemu do spraw zdrowia – w przypadku
kontroli w szpitalu psychiatrycznym albo właściwemu wojewodzie – w przypadku kontroli
w domu pomocy społecznej.232
W ramach pobytu w domu pomocy społecznej, osoba z zaburzeniami psychicznymi
ma możliwość uczestniczenia w zajęciach rehabilitacji społecznej. Zajęcia mają na celu:
1) poprawę funkcjonowania społecznego osób przebywających w domach pomocy
społecznej dla osób z zaburzeniami psychicznymi, w tym w szczególności: a) wyrabianie
zaradności osobistej, b) pobudzanie aktywności społecznej, c) wyrabianie umiejętności
samodzielnego wypełniania ról społecznych; 2) promowanie zdrowia psychicznego przez
aktywizację fizyczną mieszkańców domów pomocy społeczne, obejmującą następujące
rodzaje zajęć: a) zajęcia terapeutyczne, b) zajęcia z psychologiem, c) zajęcia ruchowe, d)
zajęcia przygotowujące do podjęcia zatrudnienia.233
4.6. Organizacja pomocy społecznej
4.6.1. Ogólne zasady organizacji pomocy społecznej
Zgodnie z art. 1 u.o.z.p., ochronę zdrowia psychicznego zapewniają organy administracji
rządowej i samorządowej oraz instytucje do tego powołane. W działaniach z zakresu
ochrony zdrowia psychicznego mogą uczestniczyć stowarzyszenia i inne organizacje
społeczne, fundacje, samorządy zawodowe, kościoły i inne związki wyznaniowe oraz
grupy samopomocy pacjentów i ich rodzin, a także inne osoby fizyczne i prawne.
Ochrona zdrowia psychicznego obejmuje realizację zadań dotyczących w szczególności:
1) promocji zdrowia psychicznego i zapobiegania zaburzeniom psychicznym;
2) zapewnienia osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i powszechnie
dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form opieki i pomocy niezbędnych do życia
w środowisku rodzinnym i społeczny; 3) kształtowania wobec osób z zaburzeniami
psychicznymi właściwych postaw społecznych, a zwłaszcza zrozumienia, tolerancji,
życzliwości, a także przeciwdziałania ich dyskryminacji (art. 2 ust. 1 u.o.z.p.).
Jednostki organizacyjne i inne podmioty działające na podstawie ustawy o pomocy
społecznej, zwane dalej „organami do spraw pomocy społecznej”, w porozumieniu
232 Zob. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 11 października 2012 r. w sprawie sprawowania kontroli przyjęcia
i przebywania osób z zaburzeniami psychicznymi w szpitalach psychiatrycznych i domach pomocy społecznej oraz
sposobu jej dokumentowania, Dz. U. nr 1147.
233 Zob. rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 14 stycznia 2014 r. w sprawie zajęć rehabilitacji społecznej
w domach pomocy społecznej dla osób z zaburzeniami psychicznymi, Dz. U. poz. 250.
108
z podmiotami leczniczymi udzielającymi świadczenia zdrowotne w zakresie psychiatrycznej
opieki zdrowotnej organizują na obszarze swojego działania oparcie społeczne dla osób,
które z powodu choroby psychicznej lub upośledzenia umysłowego mają poważne
trudności w życiu codziennym, zwłaszcza w kształtowaniu swoich stosunków z otoczeniem,
w zakresie edukacji, zatrudnienia oraz w sprawach bytowych. Oparcie społeczne polega
w szczególności na: 1) podtrzymywaniu i rozwijaniu umiejętności niezbędnych do
samodzielnego, aktywnego życia; 2) organizowaniu w środowisku społecznym pomocy
ze strony rodziny, innych osób, grup, organizacji społecznych i instytucji; 3) udzielaniu
pomocy finansowej, rzeczowej oraz innych świadczeń na zasadach określonych w ustawie
o pomocy społecznej (art. 8 u.o.z.p.).
Usługi opiekuńcze powinny być dostosowane do szczególnych potrzeb osób
z zaburzeniami psychicznymi. Pomoc mieszkaniowa, jako forma usługi opiekuńczej, może
polegać między innymi na udostępnianiu miejsca w środowiskowym domu samopomocy.
Środowiskowe domy samopomocy stosownie do potrzeb są organizowane, prowadzone
i finansowane przez organy do spraw pomocy społecznej na zasadach określonych
w przepisach ustawy o pomocy społecznej. Środowiskowe domy samopomocy mogą
być także tworzone przez podmioty wymienione w art. 1 ust. 2 u.o.z.p. Jednostka
organizacyjna pomocy społecznej dla osób z zaburzeniami psychicznymi udziela
osobie w niej przebywającej, adekwatnie do potrzeb i stanu zdrowia tej osoby, pomocy
w korzystaniu przez nią ze świadczeń zdrowotnych przysługujących na podstawie
przepisów o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.
Zadania, o których mowa wyżej, są realizowane jako zadania zlecone gminom przez
administrację rządową w ramach pomocy społecznej (art. 9 u.o.z.p.).
Rodzinny dom pomocy świadczy usługi bytowe i opiekuńcze w budynku mieszkalnym
jednorodzinnym, którego właścicielem lub najemcą jest: 1) osoba fizyczna prowadząca
rodzinny dom pomocy, w którym ta osoba zamieszkuje; 2) organizacja pożytku publicznego
– w przypadku rodzinnego domu pomocy prowadzonego przez organizację pożytku
publicznego. W przypadku najmu budynku mieszkalnego jednorodzinnego okres umowy
najmu powinien gwarantować właściwe funkcjonowanie rodzinnego domu pomocy.
W jednym budynku mieszkalnym jednorodzinnym może być prowadzony nie więcej
niż jeden rodzinny dom pomocy albo rodzinny dom pomocy dla osób wymagających
wsparcia z powodu wieku („dom dla osób starszych”), albo rodzinny dom pomocy dla
osób wymagających wsparcia z powodu niepełnosprawności. Świadczenie usług bytowych
i opiekuńczych w rodzinnym domu pomocy powinno uwzględniać stan zdrowia, sprawność
fizyczną i intelektualną oraz indywidualne potrzeby i możliwości osoby przebywającej
w rodzinnym domu pomocy, a także prawa człowieka, w tym w szczególności prawo do
poszanowania i ochrony godności, wolności, intymności i poczucia bezpieczeństwa, oraz
ochronę dóbr osobistych. Osobę wymagającą wsparcia w formie usług świadczonych
przez rodzinny dom pomocy kieruje się do tego domu na pobyt okresowy albo pobyt
stały. Decyzję w sprawie skierowania do rodzinnego domu pomocy wydaje kierownik
109
ośrodka pomocy społecznej na podstawie: 1) rodzinnego wywiadu środowiskowego
przeprowadzonego przez pracownika socjalnego ośrodka; 2) zaświadczenia lekarskiego
stwierdzającego brak przeciwwskazań zdrowotnych do umieszczenia w rodzinnym domu
pomocy, uzupełnionego wskazaniem pielęgniarskim co do zakresu wymaganych usług
opiekuńczych; 3) dowodu otrzymywania emerytury, renty lub zasiłku stałego. Decyzja
w sprawie skierowania do rodzinnego domu pomocy na pobyt okresowy jest wydawana
na okres przystosowawczy trwający nie krócej niż 3 miesiące. Po zakończeniu okresu
przystosowawczego, o którym mowa w ust. 3, wydaje się decyzję w sprawie skierowania
do rodzinnego domu pomocy na pobyt stały.234
Usługi świadczone w ramach rodzinnego domu pomocy są interesującą formą
usługi opiekuńczej. Wydaje się, iż w następnych latach forma ta będzie zyskiwała coraz
większą grupę zwolenników i samorządy gminne częściej niż do tej pory będą gotowe
do rozwijania jej dla swoich mieszkańców. Zaletą domu jest właśnie jego rodzinny,
kameralny charakter, który stwarza większą możliwość indywidualnego podejścia do
każdej z osób w nim mieszkających w większym stopniu niż stwarza to dom pomocy
społecznej. Pobyt w rodzinnym domu pomocy jest odpłatny w wysokości odpowiadającej
poniesionym miesięcznym wydatkom, ustalonym w umowie dotyczącej prowadzenia
rodzinnego domu pomocy zawartej między kierownikiem ośrodka a osobą prowadzącą
rodzinny dom pomocy. Przy ustalaniu odpłatności od osoby przebywającej w rodzinnym
domu pomocy stosuje się odpowiednio przepisy ustawy o pomocy społecznej, dotyczące
zasad odpłatności za pobyt w domu pomocy społecznej. Do 2012 r. dynamika rozwoju
rodzinnych domów pomocy była bardzo niska, co było spowodowane niechęcią gmin do
zawierania umów z osobami prywatnymi, ale w następstwie zmiany przepisów w 2012 r.
usługę tę mogą świadczyć również podmioty niepubliczne, stwarza większą nadzieję na
zainteresowanie zakupem takiej usługi dla osób wymagających tej formy pomocy.235
Zgodnie z art. 7 u.o.z.p., dla dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo bez względu
na stopień upośledzenia organizuje się naukę i zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze,
w szczególności w przedszkolach, szkołach, placówkach opiekuńczo-wychowawczych,
ośrodkach rehabilitacyjno-wychowawczych, w domach pomocy społecznej i podmiotach
leczniczych, a także w domu rodzinnym. Dla takich osób organizuje się również
rehabilitację leczniczą, zawodową i społeczną. Rehabilitacja i zajęcia rewalidacyjnowychowawcze są bezpłatne. Opieka niezbędna do prowadzenia rehabilitacji i zajęć
rewalidacyjno-wychowawczych wchodzi w zakres tych czynności. Minister właściwy
do spraw oświaty i wychowania w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw
zabezpieczenia społecznego i ministrem właściwym do spraw zdrowia określi, w drodze
rozporządzenia, warunki i sposób organizowania zajęć rewalidacyjno-wychowawczych
dla dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim, uwzględniając
234 Zob. rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 31 maja 2012 r. w sprawie rodzinnych domów pomocy,
Dz. U. poz. 719.
235 Z. Grabusińska, Domy pomocy społecznej w Polsce, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2013, s.
19-21.
110
potrzebę zapewnienia jakości i dostępności tych zajęć. Minister właściwy do spraw
zabezpieczenia społecznego w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw zdrowia
określi, w drodze rozporządzenia, cele, rodzaje, zakres programowy, wymiar czasu, sposób
prowadzenia i dokumentowania zajęć rehabilitacji społecznej organizowanych w domach
pomocy społecznej dla osób z zaburzeniami psychicznymi oraz sposób nagradzania
uczestników tych zajęć, uwzględniając charakter potrzeb osób przebywających w tych
jednostkach oraz konieczność promocji zdrowia psychicznego i zapobiegania zaburzeniom
psychicznym.
Zaburzenia psychiczne mogą stać się kryterium do przyznania stopnia
niepełnosprawności zwłaszcza u osób w wieku do 16 roku życia. Do stanów chorobowych,
które uzasadniają konieczność stałej opieki lub pomocy dziecku, należą: upośledzenie
umysłowe, począwszy od upośledzenia w stopniu umiarkowanym, psychozy i zespoły
psychotyczne, całościowe zaburzenia rozwojowe powodujące znaczne zaburzenia
interakcji społecznych lub komunikacji werbalnej oraz nasilone stereotypie zachowań,
zainteresowań i aktywności.236 Podobnie w przypadku osób dorosłych przy kwalifikowaniu
do znacznego, umiarkowanego i lekkiego stopnia niepełnosprawności bierze się pod
uwagę zakres naruszenia sprawności organizmu spowodowany przez: 1) upośledzenie
umysłowe począwszy od upośledzenia w stopniu umiarkowanym; 2) choroby psychiczne,
w tym: a) zaburzenia psychotyczne, b) zaburzenia nastroju począwszy od zaburzeń
o umiarkowanym stopniu nasilenia, c) utrwalone zaburzenia lękowe o znacznym stopniu
nasilenia, d) zespoły otępienne.237
Nowelizacja ustawy o pomocy społecznej238 wprowadziła nową instytucję: klub
samopomocy dla osób z zaburzeniami psychicznymi. Ich prowadzenie powierzono gminom.
Mają one uzupełniać ofertę środowiskowych domów samopomocy (przeznaczonych
głównie dla przewlekle chorych psychicznie oraz niepełnosprawnych intelektualnie)
i stanowić rozwiązanie, np. dla osób aktywnych zawodowo. Dotychczas takie kluby mogły
prowadzić jedynie powiaty, przez co wiele osób nie mogło korzystać z ich usług względu
na odległość. Korzystanie z klubów samopomocy dla osób z zaburzeniami psychicznymi
jest nieodpłatne. Odpłatność za usługi całodobowe w ośrodkach wsparcia dla osób
z zaburzeniami psychicznymi ustala się w wysokości 70% dochodu osoby korzystającej
z usług, proporcjonalnie do okresu jej pobytu. Nie może być to jednak więcej niż średnia
miesięczna kwota dotacji, jaką wojewoda przeznacza na jednego uczestnika w danym
ośrodku wsparcia.
4.6.2. Organizacja pomocy społecznej na poszczególnych szczeblach samorządu
terytorialnego
236 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 1 lutego 2002 r. w sprawie kryteriów oceny niepełnosprawności
u osób w wieku do 16 roku życia, Dz. U. nr 17, poz. 162.
237 § 32 pkt 1 rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z 15 lipca 2003 r. w sprawie orzekania
o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności, Dz. U. poz. 1110.
238 Ustawa z 5 sierpnia 2015 r. o zmianie ustawy o pomocy społecznej, Dz. U. poz. 1310.
111
Zgodnie z art. 110 u.p.s. zadania pomocy społecznej w gminach wykonują jednostki
organizacyjne – ośrodki pomocy społecznej. Gmina, realizując zadania zlecone z zakresu
administracji rządowej, kieruje się ustaleniami przekazanymi przez wojewodę. Ośrodek
pomocy społecznej, wykonując zadania własne gminy w zakresie pomocy społecznej,
kieruje się ustaleniami wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Ośrodek pomocy społecznej
koordynuje realizację strategii. Ośrodek pomocy społecznej może kierować wnioski
o ustalenie niezdolności do pracy, niepełnosprawności i stopnia niepełnosprawności
do organów określonych odrębnymi przepisami. Wójt (burmistrz, prezydent miasta)
udziela kierownikowi ośrodka pomocy społecznej upoważnienia do wydawania decyzji
administracyjnych w indywidualnych sprawach z zakresu pomocy społecznej należących
do właściwości gminy. Takie upoważnienie może być również udzielone innej osobie na
wniosek kierownika ośrodka pomocy społecznej.
Kierownik ośrodka pomocy społecznej składa radzie gminy coroczne sprawozdanie
z działalności ośrodka oraz przedstawia potrzeby w zakresie pomocy społecznej. Rada
gminy, biorąc pod uwagę potrzeby w zakresie pomocy społecznej, opracowuje i kieruje do
wdrożenia lokalne programy pomocy społecznej. Ośrodek pomocy społecznej zatrudnia
pracowników socjalnych proporcjonalnie do liczby ludności gminy w stosunku jeden
pracownik socjalny zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy na 2000 mieszkańców
lub proporcjonalnie do liczby rodzin i osób samotnie gospodarujących, objętych pracą
socjalną w stosunku jeden pracownik socjalny zatrudniony w pełnym wymiarze czasu
pracy na nie więcej niż 50 rodzin i osób samotnie gospodarujących. Ośrodek pomocy
społecznej zatrudnia w pełnym wymiarze czasu pracy nie mniej niż 3 pracowników
socjalnych.
Zadania pomocy społecznej w powiatach wykonują jednostki organizacyjne –
powiatowe centra pomocy rodzinie. Zadania powiatowych centrów pomocy rodzinie
w miastach na prawach powiatu realizują miejskie ośrodki pomocy społecznej, które
mogą być nazwane „miejskimi ośrodkami pomocy rodzinie”. Kierownik powiatowego
centrum pomocy rodzinie może wytaczać na rzecz obywateli powództwa o roszczenia
alimentacyjne. W postępowaniu przed sądem stosuje się odpowiednio przepisy o udziale
prokuratora w postępowaniu cywilnym. Powiatowe centrum pomocy rodzinie może
kierować wnioski o ustalenie niezdolności do pracy, niepełnosprawności i stopnia
niepełnosprawności do organów określonych odrębnymi przepisami. W indywidualnych
sprawach z zakresu pomocy społecznej należących do właściwości powiatu decyzje
administracyjne wydaje starosta lub z jego upoważnienia kierownik powiatowego centrum
pomocy rodzinie i inni pracownicy centrum upoważnieni na wniosek kierownika. Zarząd
powiatu zatrudnia kierowników jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, zgodnie
z wymogami określonymi w art. 122 ust. 1 u.p.s., po zasięgnięciu opinii kierownika
powiatowego centrum pomocy rodzinie lub kierownika ośrodka pomocy społecznej
w mieście na prawach powiatu. Starosta przy pomocy powiatowego centrum pomocy
rodzinie sprawuje nadzór nad działalnością jednostek specjalistycznego poradnictwa,
112
w tym rodzinnego, oraz ośrodków wsparcia, domów pomocy społecznej i ośrodków
interwencji kryzysowej. Kierownik powiatowego centrum pomocy rodzinie składa radzie
powiatu coroczne sprawozdanie z działalności centrum oraz przedstawia wykaz potrzeb
w zakresie pomocy społecznej (art. 112 u.p.s.).
Zgodnie z art. 113 u.p.s., zadania pomocy społecznej w województwach samorządowych
wykonują jednostki organizacyjne – regionalne ośrodki polityki społecznej. Regionalny
ośrodek polityki społecznej koordynuje realizację strategii, o której mowa w art. 21 pkt
1. Marszałek województwa przy pomocy regionalnego ośrodka polityki społecznej
sprawuje nadzór nad podległymi jednostkami organizacyjnymi pomocy społecznej,
w szczególności w zakresie spraw finansowych i administracyjnych. Marszałek
województwa może, udzielić upoważnienia dyrektorowi regionalnego ośrodka polityki
społecznej lub na jego wniosek, innym pracownikom tego ośrodka do wydawania decyzji
administracyjnych w indywidualnych sprawach z zakresu pomocy społecznej należących
do właściwości samorządu województwa.
4.6.3. Specjalistyczne usługi opiekuńcze
Przepisy § 2 rozporządzenia w sprawie specjalistycznych usług opiekuńczych239
przewidują cztery podstawowe rodzaje specjalistycznych usług dostosowanych do
szczególnych potrzeb osób wymagających pomocy w formie takich usług, wynikających
z rodzaju ich schorzenia lub niepełnosprawności, które mają być świadczone przez osoby
ze specjalistycznym przygotowaniem zawodowym: 1) uczenie i rozwijanie umiejętności
niezbędnych do samodzielnego życia; 2) pielęgnację (jako wspieranie procesu leczenia);
3) rehabilitację fizyczną i usprawnianie zaburzonych funkcji organizmu w zakresie
nieobjętym przepisami ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej
finansowanych ze środków publicznych240; 4) pomoc mieszkaniową.
Uczenie i rozwijanie umiejętności niezbędnych do samodzielnego życia obejmuje
zwłaszcza: a) kształtowanie umiejętności zaspokajania podstawowych potrzeb
życiowych i umiejętności społecznego funkcjonowania, motywowanie do aktywności,
leczenia i rehabilitacji, prowadzenie treningów umiejętności samoobsługi i umiejętności
społecznych oraz wspieranie, także w formie asystowania w codziennych czynnościach
życiowych, w szczególności takich, jak: samoobsługa (zwłaszcza wykonywanie czynności
gospodarczych i porządkowych), dbałość o higienę i wygład, utrzymywanie kontaktów
z bliższym i dalszym otoczeniem, wspólne organizowanie i spędzanie czasu wolnego,
korzystanie z usług różnych instytucji; b) interwencje i pomoc w życiu w rodzinie,
w tym: pomoc w radzeniu sobie w sytuacjach kryzysowych (poradnictwo specjalistyczne,
interwencje kryzysowe, wsparcie psychologiczne, rozmowy terapeutyczne), ułatwienie
dostępu do edukacji i kultury, doradztwo, koordynację działań innych służb na rzecz
rodziny osoby korzystającej z pomocy, kształtowanie pozytywnych relacji osoby
239 Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z 22 września 2005 r. w sprawie specjalistycznych usług opiekuńczych,
Dz. U. nr 189, poz. 1598.
240 Dz. U. nr 210, poz. 2135, z późn. zm
113
wspieranej z osobami bliskimi, współpracę z rodziną (kształtowanie odpowiednich
postaw wobec osoby chorującej, niepełnosprawnej), c) pomoc w załatwianiu spraw
urzędowych, d) wspieranie i pomoc w uzyskaniu zatrudnienia (w szczególności poprzez
uczestnictwo w zajęciach warsztatów terapii zajęciowej, zakładach aktywności zawodowej,
środowiskowych domach samopomocy, centrach i klubach integracji społecznej, klubach
pracy), a także w rozwiązywaniu problemów psychicznych wynikających z pracy lub jej
braku.
Pielęgnacja – mająca na celu wspieranie procesu leczenia – obejmuje zwłaszcza:
a) pomoc w dostępie do świadczeń zdrowotnych; b) uzgadnianie i pilnowanie terminów
wizyt i badań lekarskich; c) pomoc w wykupywaniu lub zamawianiu leków; d) pilnowanie
przyjmowania leków i obserwowanie ewentualnych skutków ubocznych ich stosowania;
e) w szczególnie uzasadnionych przypadkach – zmianę opatrunków, pomoc w użyciu
środków pomocniczych i materiałów medycznych, przedmiotów ortopedycznych, a także
w utrzymywaniu higieny; f) pomoc w dotarciu do placówek służby zdrowia oraz placówek
rehabilitacyjnych.
Rehabilitacja fizyczna i usprawnianie zaburzonych funkcji organizmu w zakresie
nieobjętym przepisami ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych
ze środków publicznych obejmuje: a) działania zgodne z zaleceniami lekarskimi lub
specjalisty z zakresu rehabilitacji ruchowej lub fizjoterapii; b) współpracę ze specjalistami
w zakresie wspierania psychologiczno-pedagogicznego i edukacyjno-terapeutycznego
zmierzającego do wielostronnej aktywizacji osoby korzystającej ze specjalistycznych usług.
Pomoc mieszkaniowa obejmuje przede wszystkim: a) pomoc w uzyskaniu mieszkania,
negocjowaniu i wnoszeniu opłat; b) pomoc w organizacji drobnych remontów, adaptacji,
napraw, likwidacji barier architektonicznych; c) kształtowanie właściwych relacji osoby
uzyskującej pomoc z sąsiadami i gospodarzem domu.
4.7. Prywatyzacja pomocy społecznej dla osób z zaburzeniami psychicznymi
Zagadnienia dotyczące prywatyzacji zadań publicznych stanowią nieustanne pole do
dyskusji. Problem określenia granicy prywatyzacji, katalogu podmiotów niepublicznych,
a także zakresu przedmiotowego podlegającego procesom prywatyzacyjnym jest
problemem nieustającym.
Przez prywatyzację rozumiemy wszelkie przejawy odstępowania od wykonywania
zadań publicznych przez podmioty administracji publicznej, które mogą polegać na: a)
zmianie cech podmiotu wykonującego zadanie publiczne – w miejsce podmiotu prawa
publicznego wchodzi podmiot prawa prywatnego (cywilnego lub handlowego), b) zmianie
form wykonywania zadań z form prawa publicznego (administracyjnego) na formy prawa
prywatnego.241 Prywatyzację możemy rozumieć także jako twórczy proces w zakresie
sposobu wykonywania zadań publicznych przez podmioty niepubliczne, które zadania ta
241 S. Biernat, Prywatyzacja zadań publicznych. Problematyka prawna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Kraków
1994, , s. 26-27.
114
przejmują dobrowolnie i prowadzą je w interesie wyższym, „ogólnym”, a nie w interesie
jednostkowym.242
Działania prywatyzacyjne rodzą pytania o skuteczny nadzór państwa i samorządu
terytorialnego nad wykonywaniem zadań przekazywanych podmiotom niepublicznym,
a w szczególności nad zagwarantowaniem ciągłości wykonywania świadczeń. Współczesne
przemiany zachodzące w administracji krajowej a także na poziomie Unii Europejskiej
wskazują tendencje zmierzające do promowania idei państwa sieciowego.
Celem koncepcji państwa sieciowego jest doprowadzenie do stworzenia przez
państwo warunków do włączania podmiotów niepublicznych do realizacji zadań
publicznych. Powstała w ten sposób sieć podmiotów ma współdziałać w dochodzeniu
do optymalnych rozstrzygnięć w sprawach publicznych.243 Obecność administracji
publicznej w strukturach sieciowych może być rozpatrywana w dwóch płaszczyznach:
jednej, ukazującej rolę administracji publicznej w strukturach sieciowych, oraz drugiej,
jako administracji poszukującej uwarunkowań determinujących wybór władz publicznych
między organizacją zbudowaną pionowo a organizacją sieciową. 244
Organizację sieciową można zdefiniować jako taką, w której koordynację przez hierarchię
zastępują stosunki poziome, formalne stosunki między jednostkami organizacyjnymi
zamienione są na stosunki między partnerami, którymi są różne organizacje.245 Opisywanie
sieci publicznych dokonywane jest przy pomocy ich cech, do których zalicza się: a) relacje
występujące między przynajmniej dwoma niezależnymi podmiotami, z których jeden
zawsze pozostaje podmiotem prawa publicznego, b) celem współpracy sieci jest realizacja
interesu publicznego, c) siec jest przestrzenią organizacyjnego uczenia się; inaczej mówiąc,
sieć stwarza warunki dla wyrównywania standardów realizacji zadań publicznych, d)
samodzielność prawna uczestników sieci znajduje swój wyraz w sformalizowanej formie
podjęcia decyzji odnośnie przystąpienia do sieci.246
Poprzez administrowanie sieciowe rozumiemy świadome podejmowanie przez
administrację publiczną inicjatyw realizacji zadań publicznych, których istotnymi
elementami organizacyjnymi są mierzalne zadania etapowe (i/lub składowe), przypisana
każdemu partnerowi odpowiedzialność i ustrukturalizowany przepływ informacji.
Ostatecznym celem takiej inicjatywy jest osiągnięcie maksimum możliwego dobra
publicznego, większego niż suma tego, co każdy z poszczególnych partnerów mógłby
uzyskać bez współpracy.247
242 L. Zacharko, Prywatyzacja zadań publicznych gminy. Studium administracyjnoprawne, Wydawnictwo Uniwersytetu
Śląskiego, Katowice 2000, s. 32
243 A. Chrisidu-Budnik, Organizacja ucząca się. Region uczący się [w:] A. Chrisidu-Budnik, J. Korczak, A. Pakuła, J.
Supernat, Nauka organizacji i zarządzania, Kolonia Limited, Wrocław 2005, s. 485-496.
244 A. Chrisidu-Budnik, Administracja publiczna w strukturze sieciowej [w:] Między tradycją a przyszłością w nauce prawa
administracyjnego, red. J. Supernat, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009, s. 70-73.
245 Tamże, s. 70.
246 A. Chrisidu-Budnik, J. Korczak, Związek jednostek samorządu terytorialnego jako struktura sieciowa, Samorząd
Terytorialny 2012, nr 1-2, s. 92-93.
247 J. Supernat, Administrowanie przez sieć [w:] Administracja publiczna – obywatel, społeczeństwo, państwo, red.
A. M. Sosnowski, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania „Copernicus” we Wrocławiu, Wrocław 2006, s. 129135.
115
Koncepcja państwa sieciowego,248 opierającego się na wieloszczeblowym partnerstwie
podmiotów publicznych, niepublicznych, samorządowych, musi być rozpatrywana nie
w kontekście zastąpienia powiązań prawnych powiązaniami o charakterze ekonomicznym,
ale w kontekście stworzenia koncepcji wielopłaszczyznowego zarządzania zadaniami
publicznymi pomiędzy wskazanymi podmiotami. Empirycznie stwierdzonym faktem jest,
że wykonywanie zadań publicznych z zakresu administracji świadczącej z wykorzystaniem
organizacji pozarządowych jest nie tylko efektywniejsze społecznie, ale także bardziej
ekonomiczne niż tradycyjne korzystanie z tworzonych w tym celu agend publicznych.
Dzięki temu dokonuje się dalsza decentralizacja wykonywania zadań publicznych,
sprzyjająca prawidłowemu wykonywaniu zadań przez podmioty publiczne oraz rozwojowi
działalności organizacji niepublicznych jako podstawowych komponentów społeczeństwa
obywatelskiego.249
Problematyka prywatyzacji zadań z zakresu pomocy społecznej dla osób z zaburzeniami
psychicznymi wpisuje się w koncepcję państwa sieciowego. Zgodnie z przepisami ustawy
o pomocy społecznej, pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej
i samorządowej, współpracując w tym zakresie, na zasadzie partnerstwa, z organizacjami
społecznymi i pozarządowymi, Kościołem katolickim, innymi kościołami, związkami
wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi i prawnymi. Bardzo często podmioty prywatne
świadczą usługi równolegle z podmiotami publicznymi. Współpraca tych sektorów wynika
również z przepisów ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie. Działalność
pożytku publicznego, jako działalność społecznie użyteczna, jest prowadzona przez
organizacje pozarządowe w sferze zadań publicznych określonych ustawą.250 W obszarze
sfery zadań publicznych odnajdujemy zagadnienia, które mogą obejmować obszar
pomocy społecznej dla osób z zaburzeniami psychicznymi, m.in. pomoc dla osób i rodzin
w trudnej sytuacji życiowej, ochrona i promocja zdrowia, przeciwdziałanie uzależnieniom
i patologiom społecznym. Wprowadzenie modelu administrowania sieciowego do systemu
pomocy społecznej, opartego w dużej części na funkcjonowaniu podmiotów prywatnych,
jest zadaniem ważnym, które może wpłynąć na lepsze wykonywanie zadań z tego zakresu.
Obecny system pomocy społecznej nad osobami z zaburzeniami psychicznymi oparty
jest w większości na administracji samorządowej. Przeprowadzone badania251 wykazują
tendencję konieczności realizacji części zadań przez podmioty z sektora prywatnego.
Jednym z przykładów może być prowadzenie placówek socjalnych przez podmioty
niepubliczne. Niepubliczne domy pomocy społecznej, różnią się od publicznych m.in. tym,
że nie stosuje się przepisów dotyczących wydawania decyzji o skierowaniu i umieszczeniu
248 Zob. szerzej H. Izdebski, J. Supernat, Fundamenty współczesnych państw, LexisNexis, Warszawa 2007, s. 69.
249 H. Izdebski, M. Kulesza, Administracja publiczna. Zagadnienia ogólne, LIBER, Warszawa 2004, s. 319.
250 Art. 3 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie, Dz. U. nr 96, poz. 874
z późn. zm
251 A. Kochański, M. Michalak, Raport dotyczący dostępności środowiskowych form opieki psychiatrycznej na
terenie województwa lubelskiego, Instytut Spraw Administracji Publicznej, Lublin, 2015; J. Niczyporuk, E. Czech,
M. Szewczak, Działania lokalnej administracji samorządowej w zakresie ochrony zdrowia psychicznego oraz
współpracy międzysektorowej na terenie województwa lubelskiego, Instytut Spraw Administracji Publicznej, Lublin
2015.
116
w placówce oraz o zasadach odpłatności za pobyt, chyba że domy te są prowadzone na
zlecenie jednostki samorządu terytorialnego. W przypadku braku miejsc w domach
o zasięgu gminnym lub powiatowym można skierować osobę do domu niepublicznego
(niedziałającego na zlecenie organu samorządu). Wtedy zastosowanie mają przepisy ustawy
o pomocy społecznej o odpłatności (określonej na podstawie umowy zawartej przez gminę
z podmiotem prowadzącym dom). Poza tymi regulacjami do domów prowadzonych przez
niepubliczne podmioty stosuje się pozostałe regulacje dotyczące domów publicznych. 252
Domy pomocy społecznej dla osób przewlekle psychicznie chorych to oferta nie dla
wszystkich osób zaburzonych psychicznie, ale jedynie dla osób spełniających kryteria
przyznania tej formy pomocy, u których występują objawy psychotyczne stale lub
okresowo (przewlekle), ale nie jednorazowo, czy sporadycznie – powodujące niemożność
samodzielnego przezwyciężania trudnych sytuacji życiowych, bowiem osoby te na skutek
choroby manifestującej się objawami psychotycznymi nie mają możliwości przezwyciężania
wielu trudnych sytuacji życiowych. W leczeniu chorób psychicznych stosowanych jest
wiele różnorodnych metod terapii i rehabilitacji, do których należą: rehabilitacja lecznicza
– leczenie usprawniające, rehabilitacja ruchowa – usprawnianie układu kostno-mięśniowonerwowego, rehabilitacja psychologiczna, zajmująca się zaburzeniami reakcji psychicznych,
oraz rehabilitacja społeczna, zajmująca się usprawnianiem nieprawidłowych relacji
socjospołecznych, będących w centrum zainteresowania pomocy społecznej. Ważnym
elementem rehabilitacji społecznej jest terapia zajęciowa (ergoterapia), wykorzystanie
pracy i dostosowanych zajęć, głównie manualnych, jako czynnika usprawniającego osobę
z zaburzeniami psychicznymi.253
4.8. Uwagi końcowe – ocena stanu prawnego
Zgodnie z obowiązującymi przepisami obowiązek zapewnienia realizacji zadań
pomocy społecznej spoczywa na jednostkach samorządu terytorialnego oraz na organach
administracji rządowej.
Samorząd gminny i powiatowy nie mogą odmówić pomocy osobie potrzebującej
(spełniającej przesłanki ustawowe). Do tego samego zobowiązane są podmioty
niepubliczne, którym jednostki samorządu terytorialnego zleciły realizację zadań.254
W szczególnej sytuacji należy rozważać zadania pomocy społecznej dla osób z zaburzeniami
psychicznymi.
W tradycyjnym od lat modelu wsparcia dla tych osób, stosunkowo największe
możliwości posiadają placówki psychiatrycznej opieki zdrowotnej. Model finansowania
zadań z zakresu ochrony zdrowia psychicznego w sposób oczywisty predestynuje te
jednostki. Zmiany, które wprowadzone zostały przez Narodowy Program Ochrony
Zdrowia Psychicznego na lata 2011-15, miały doprowadzić do poszerzenia katalogu
252 I. Sierpowska, Prawo pomocy społecznej, Warszawa 2011, s. 114.
253 Z. Grabusińska, Domy pomocy społecznej w Polsce, Warszawa 2013, s. 48.
254 J. Lang, Administracja spraw zdrowia, zatrudnienia i spraw socjalnych [w:] Prawo administracyjne, red. M.
Wierzbowski, LexisNexis, Warszawa 2009, s. 462.
117
podmiotów odpowiedzialnych za zadania z zakresu ochrony zdrowia psychicznego
także na jednostki samorządu terytorialnego oraz organizacje społeczne, stowarzyszenia,
fundacje, samorządowy zawodowe, kościoły i związki wyznaniowe, grupy samopomocy
pacjentów i ich rodzin. W rzeczywistości zmiany te pozostały wyłącznie w obszarze
zapisów programowych. Rzeczywistość pozostała taka sama.
Dlatego też niezmiernie ważnym elementem przy dokonywaniu analizy statusu
prawnego osób z zaburzeniami psychicznymi jest ukazanie środowiskowego modelu
opieki psychiatrycznej opartego na interwencji społecznej. Tylko to rozwiązanie może
wpłynąć pozytywnie na zmianę wizerunku pomocy społecznej dla osób z zaburzeniami
psychicznymi.
Współczesne zmiany cywilizacyjne niosą ze sobą negatywną zmianę. Wzrasta
ilość zaburzeń psychicznych, rozszerza się ich katalog. Podmioty publiczne skazane są
na współpracę z sektorem niepublicznym w zakresie działań pomocowych dla osób
cierpiących na te zaburzenia. Wydaje się, że konieczne jest podjęcie kompleksowych
działań łączących zadania z zakresu pomocy społecznej z obowiązkami dotyczącymi
wspierania osób z zaburzeniami psychicznymi.
Istotnym elementem wpływającym na zadania z obszaru pomocy społecznej skierowane
do osób z zaburzeniami psychicznymi są zagadnienia związane z prywatyzacją tych
działań. Nie ulega wątpliwości, że jednostki samorządu terytorialnego nie są i nie będą
w stanie udźwignąć finansowo nakładanych na nie obowiązków. Część z obowiązków
przekazywane będzie do sektora niepublicznego. Kluczowym elementem jest stworzenie
sieci współdziałania podmiotów publicznych i niepublicznych realizujących zadania
z zakresu środowiskowej opieki psychiatrycznej.
Podsumowując, należy stwierdzić, że obecny stan prawny pomocy społecznej
skierowany do osób z zaburzeniami psychicznymi stanowi zespół rozproszonych działań,
niestanowiących jednolitego instrumentu wsparcia. Konieczne jest zatem wypracowanie
nowych zmian legislacyjnych, które stworzą prosty i przejrzysty instrument umożliwiający
osobom cierpiącym an zaburzenia psychiczne sprawne korzystanie z pomocy społecznej.
118
Bibliografia
Literatura
Biernat S., Prywatyzacja zadań publicznych. Problematyka prawna, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa – Kraków 1994
Chrisidu-Budnik A., Organizacja ucząca się. Region uczący się [w:] A. ChrisiduBudnik, J. Korczak, A. Pakuła, J. Supernat, Nauka organizacji i zarządzania,
Kolonia Limited, Wrocław 2005
Chrisidu-Budnik A., Administracja publiczna w strukturze sieciowej [w:] Między
tradycją a przyszłością w nauce prawa administracyjnego, red. J. Supernat,
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009
Chrisidu-Budnik A., Korczak J., Związek jednostek samorządu terytorialnego jako
struktura sieciowa, Samorząd Terytorialny 2012, nr 1-2
Gapski H., Bonifratrzy w Europie Środkowo-Wschodniej do końca XVIII wieku.
Rozwój sieci konwentów szpitali, [w:] Bracia, czyńcie dobro. 400 lat Zakonu
Bonifratrów w Polsce 1609-2009, red. M. Surdacki, Konwent Bonifratrów,
Kraków 2009
Grabusińska Z., Domy pomocy społecznej w Polsce, Centrum Rozwoju Zasobów
Ludzkich, Warszawa 2013
Izdebski H., Kulesza M., Administracja publiczna. Zagadnienia ogólne, LIBER,
Warszawa 2004
Izdebski H., Supernat J., Fundamenty współczesnych państw, LexisNexis, Warszawa
2007
Kochański A., Michalak M., Raport dotyczący dostępności środowiskowych form
opieki psychiatrycznej na terenie województwa lubelskiego, Instytut Spraw
Administracji Publicznej, Lublin 2015
Lang J., Administracja spraw zdrowia, zatrudnienia i spraw socjalnych [w:] Prawo
administracyjne, red. M. Wierzbowski, LexisNexis, Warszawa 2009
Leśniak E., Interwencja kryzysowa [w:] Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej.
Poradnik dla pracowników socjalnych, red. W. Badura-Madej, Śląsk, Katowice
1999
Niczyporuk J., Czech E., Szewczak M., Działania lokalnej administracji samorządowej
w zakresie ochrony zdrowia psychicznego oraz współpracy międzysektorowej
na terenie województwa lubelskiego, Instytut Spraw Administracji Publicznej,
Lublin 2015
Sierpowska I., Prawo pomocy społecznej, Wolters Kluwer, Warszawa 2011
119
Supernat J., Administrowanie przez sieć [w:] Administracja publiczna – obywatel,
społeczeństwo, państwo, red. A. M. Sosnowski, Wyższa Szkoła Informatyki
i Zarządzania „Copernicus” we Wrocławiu, Wrocław 2006
Zacharko Z., Prywatyzacja zadań publicznych gminy. Studium administracyjnoprawne,
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000
Akty normatywne
Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, Dz. U. nr 111,
poz. 535 z późn. zm.
Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, Dz. U. nr 64, poz. 593 z późn.
zm.
Ustawa z dnia 5 sierpnia 2015 r. o zmianie ustawy o pomocy społecznej, Dz. U. poz.
1310
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 1 lutego 2002 r. w sprawie
kryteriów oceny niepełnosprawności u osób w wieku do 16 roku życia, Dz. U.
nr 17, poz. 162
Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 lipca 2003 r.
w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności, Dz. U.
poz. 1110
Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 22 września 2005 r. w sprawie
specjalistycznych usług opiekuńczych, Dz. U. nr 189, poz. 1598
Rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej z dnia 9 grudnia 2010 r. w sprawie
środowiskowych domów samopomocy, Dz. U. nr 238, poz. 1586
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 31 maja 2012 r. w sprawie
rodzinnych domów pomocy, Dz. U. poz. 719
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 23 sierpnia 2012 r.
w sprawie domów pomocy społecznej, Dz. U. poz. 964
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 11 października 2012 r. w sprawie
sprawowania kontroli przyjęcia i przebywania osób z zaburzeniami psychicznymi
w szpitalach psychiatrycznych i domach pomocy społecznej oraz sposobu jej
dokumentowania, Dz. U. poz. 1147
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 stycznia 2014 r.
w sprawie zajęć rehabilitacji społecznej w domach pomocy społecznej dla
osób z zaburzeniami psychicznymi, Dz. U. poz. 250
120
Prof. UwB dr hab. Ewa Czech
Rozdział V
Zatrudnienie osób niepełnosprawnych
z zaburzeniami psychicznymi
5.1. Uwagi wstępne
Wśród osób z niepełnosprawnością osoby z zaburzeniami psychicznymi stanowią
szczególną grupę społeczną, a z uwagi na specyfikę swoich dolegliwości stwarzają
wyzwanie na rynku pracy zarówno dla ustawodawcy, który powinien zapewnić takie
rozwiązania prawne i instytucjonalne, które ułatwią osobom z zaburzeniami psychicznymi
odnalezienie się na rynku pracy, jak i dla samych pracodawców, którzy winni posiadać
odpowiednie instrumenty prawne i faktyczne do tego, aby móc nawiązać efektywną
współpracę z potencjalnym pracownikiem mającym zaburzenia psychiczne i aby ta
współpraca była długotrwała i przyjazna.
Z punktu widzenia niniejszego opracowania celowe jest przede wszystkim wskazanie
istniejących, na chwilę obecną, regulacji prawnych, zapewniających funkcjonowanie osób
niepełnosprawnych z zaburzeniami psychicznymi na rynku pracy, zarówno z perspektywy
tych osób, tj. zwłaszcza ich praw jako potencjalnych pracowników, jak i z punktu widzenia
pracodawców, tj. przysługujących im praw i ciążących na nich obowiązków. Ponadto,
warte przedstawienia wydają się powinności, do jakich zobowiązane są określone
podmioty na podstawie stosunku wolontariatu w zakresie pomocy w zatrudnieniu osób
niepełnosprawnych, a także uwarunkowania prawne działalności pożytku publicznego
przez korzystających.
Jednakże, zanim powyższe rozważania zostaną przeprowadzone, kluczowe jest
sprecyzowanie, co ustawodawca rozumie poprzez niepełnosprawność i niezdolność do
pracy w odniesieniu do problematyki posiadania zaburzeń psychicznych oraz jakie są
w tym zakresie poglądy wśród przedstawicieli nauki prawa. Istotne jest także znalezienie
odpowiedzi na pytanie, czy osoby z zaburzeniami psychicznymi są automatycznie
postrzegane w świetle prawa jako osoby niepełnosprawne, czy też są to dwa różne pojęcia
prawne, a być może sytuację osób z zaburzeniami psychicznymi należy różnicować pod
kątem zaawansowania ich dolegliwości. Odpowiedź na te pytania pozwoli wykazać, czy
pozycja osób z zaburzeniami psychicznymi na rynku pracy jest równoważna z pozycją
osób niepełnosprawnych, czy też istnieją narzędzia prawne i instytucjonalne, które
wyodrębniają tę grupę społeczną wśród innych grup z dolegliwościami fizycznymi
i psychicznymi, a także czy sytuacja osób z zaburzeniami psychicznymi na rynku pracy
121
jest w świetle prawa dobra, czy należy dokonać zmian w prawie, bądź też w stosowaniu
dostępnych rozwiązań prawnych w praktyce.
5.2. Pojęcia niepełnosprawności i niezdolność do pracy w ujęciu judykatury i nauki
5.2.1. Pojęcie niepełnosprawności w ujęciu judykatury i nauki
Sytuacja osób niepełnosprawnych, w świetle obowiązujących norm prawnych, wskazuje
na istniejącą potrzebę ich wsparcia ze strony państwa poprzez świadczenia z tytułu
opieki społecznej. Z drugiej zaś strony wskazuje ona na konieczność zagwarantowania
prawa do pracy takich osób, z uwzględnieniem ich faktycznych możliwości fizycznych
i zapewnieniem szacunku dla ich godności. Struktura monografii warunkuje jednak
poddanie analizie jedynie kluczowych, w opinii autorów, zagadnień w ramach tej tematyki.
Rozważając zagadnienie zatrudnienia osób niepełnosprawnych, należy w pierwszej
kolejności zwrócić uwagę na kwestię pojęcia niepełnosprawności w zakresie możliwości
świadczenia pracy i potrzebę zasygnalizowania problemów prawnych z tym związanych.
Pojęcie niepełnosprawności, choć tworzone na potrzeby różnych dziedzin nauki,
z oczywistych względów należy wywodzić przede wszystkim z nauk medycznych czy
psychologicznych. Jest to jednak również termin, którym często posługuje się polski
legislator w treści aktów prawnych.
W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę na wyszczególnienie dwóch modeli,
w zakresie definiowania niepełnosprawności, w tym jej powstania. Pierwszy z nich –
medyczny – wskazuje na bezpośrednią konsekwencję choroby bądź uszkodzenia. Drugi
zaś – społeczny – kładzie nacisk na związek z istnieniem ograniczeń, które dotykają osoby
dotknięte niepełnosprawnością, jak na przykład niedostosowany dostęp do budynków
użyteczności publicznej, środków transportu publicznego, ale również nieodpowiednie
regulacje na rynku pracy.255 Wskazuje się przy tym na ewolucję terminu w prawie
międzynarodowym od modelu medycznego do modelu społecznego, z zaznaczeniem, że
nie dokonało się to jeszcze na gruncie prawa polskiego.256
Na prawo międzynarodowe składa się wiele aktów regulujących kwestie związane
z prawami osób niepełnosprawnych. Aktem kompleksowo traktującym przedmiotowe
zagadnienia pozostaje Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych.257 W jej preambule
zawarto zapis, zgodnie z którym „niepełnosprawność jest pojęciem ewoluującym” i że
„niepełnosprawność wynika z interakcji między osobami z dysfunkcjami a barierami
255 C. Barnes, G. Mercer, Niepełnosprawność, Sic!, Warszawa 2008, s. 7-27, cyt. za: K. Kurowski, Niepełnosprawność
i osoba niepełnosprawna – od medycznego do społecznego modelu niepełnosprawności [w:] Najważniejsze wyzwania
po ratyfikacji przez Polskę Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich,
Warszawa 2012, s. 8.
256 A. Tyśkiewicz-Mazur, Definicje niepełnosprawności na potrzeby rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia [w:] A.
Giedrewicz-Niewińska, M. Szabłowska-Juckiewicz, Zatrudnianie osób niepełnosprawnych, Difin, Warszawa 2014, s.
39.
257 Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych sporządzona w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 r., Dz. U. z 2012 r.,
poz. 1169
122
wynikającymi z postaw ludzkich i środowiskowymi, które utrudniają tym osobom pełny
i skuteczny udział w życiu społeczeństwa, na zasadzie równości z innymi osobami”. Nie
pozostawia wątpliwości, iż odnosi się do modelu społecznego niepełnosprawności.258
Brzmienie zacytowanego zapisu nie odwołuje się do kwestii związanych z dysfunkcjami
organizmu, lecz do elementów niezależnych od osób niepełnosprawnych, a związanych
z działaniem czynników społecznych, wykluczających udział osób niepełnosprawnych
w codziennym życiu.
W prawie europejskim funkcjonuje wiele aktów prawnych regulujących kwestie praw
osób niepełnosprawnych, lecz nie zawierają one definicji niepełnosprawności, przyjmując
zapewne, iż jest to pojęcie o powszechnie znanym znaczeniu.259
Definicja legalna niepełnosprawności występuje z kolei w ustawie o rehabilitacji
zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.260 Zgodnie
z brzmieniem art. 2 pkt 10 tej ustawy oznacza ona oznacza trwałą lub okresową niezdolność
do wypełniania ról społecznych z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności
organizmu, w szczególności powodującą niezdolność do pracy.
Jednocześnie w art. 1 tej ustawy wskazuje się, które z osób uważa się za „osoby
niepełnosprawne”. Są to osoby, których niepełnosprawność została potwierdzona
orzeczeniem: o zakwalifikowaniu przez organy orzekające do jednego z trzech stopni
niepełnosprawności określonych w art. 3 lub o całkowitej lub częściowej niezdolności
do pracy na podstawie odrębnych przepisów, lub o niepełnosprawności, wydanym przed
ukończeniem 16 roku życia.
Ustawa przewiduje trzy stopnie niepełnosprawności:
1) znaczny (dotyczy osoby z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolnej do pracy
albo zdolnej do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagającej, w celu
pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku
z niezdolnością do samodzielnej egzystencji);
2) umiarkowany (dotyczy osoby z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolnej do
pracy albo zdolnej do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej lub wymagającej
czasowej albo częściowej pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych;
3) lekki (dotyczy osób o naruszonej sprawności organizmu, powodującej w sposób
istotny obniżenie zdolności do wykonywania pracy, w porównaniu do zdolności, jaką
wykazuje osoba o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością psychiczną
i fizyczną, lub mająca ograniczenia w pełnieniu ról społecznych, dające się kompensować
przy pomocy wyposażenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze lub środki
techniczne).
258 K. Kurowski, Niepełnosprawność …, s. 10.
259 M. Jankowska, Prawa osób niepełnosprawnych w międzynarodowych aktach prawnych, Niepełnosprawność –
Zagadnienia, Problemy, Rozwiązania 2011-2012, nr 1-2, s. 39-44, cyt. za: A. Tyśkiewicz-Mazur, Definicje…, s.
41.
260 Ustawa z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, tekst
jedn. Dz. U. z 2011 r., nr 127, poz. 721 z późn. zm.
123
Zasadniczo zgodzić się należy, że powyższe definicje niepełnosprawności i stopni
niepełnosprawności koncentrują się na dysfunkcjach danych osób z pominięciem
problemów interakcji osób niepełnosprawnych z barierami znajdującymi się
w środowisku.261Trzeba jednak przyjąć, iż definicja niepełnosprawności nie wyklucza
możliwości wykonywania przez takie osoby ról społecznych. Wręcz przeciwnie, osoby
takie mogą je pełnić, na co wskazuje brzmienie: „w celu pełnienia ról społecznych”.
Czynności takie jednak wymagają, w zależności od stopnia niepełnosprawności, pomocy
lub opieki innych osób.
Wskazać także należy na zapisy ustawowe, które nawiązują – w tym w nazwie samej
ustawy – do kwestii rehabilitacji społecznej. Już w przepisie art. 2 pkt 5 powołanej
wyżej ustawy zwraca się uwagę na problem uczestnictwa w życiu społecznym, a więc –
w rozumieniu ustawy – na możliwość pełnienia ról społecznych oraz pokonywania barier,
w szczególności psychologicznych, architektonicznych, urbanistycznych, transportowych
i w komunikowaniu się. Ustawodawca, dostrzegając problem trudności adaptacyjnych
osób niepełnosprawnych, przewidział odpowiednie środki, które miałyby temu zaradzić.
W tym przypadku chodzi właśnie o rehabilitację społeczną, która ma umożliwić osobom
niepełnosprawnym uczestnictwo w życiu społecznym.262 W orzecznictwie niejednokrotnie
zasadnie wskazuje się na potrzebę interpretacji definicji niepełnosprawności poprzez
łączenie jej nie tylko z naruszeniem sprawności organizmu, ale również utrudnieniem,
ograniczeniem bądź niemożliwością wypełniania ról społecznych, jako elementu
uczestnictwa w życiu społecznym (art. 1 w związku z art. 2 pkt 5 ustawy o rehabilitacji
zawodowej i społecznej).263
Niezależnie od powyższego definicje te zostały poddane krytyce z innego powodu.
Mianowicie poza elementem naruszonej sprawności organizmu w taki sposób, że
dane osoby nie są w stanie funkcjonować samodzielnie, ustawodawca nie wziął pod
uwagę kwestii procesu rehabilitacji oraz likwidacji barier w otoczeniu. Przy założeniu
samodzielności funkcjonowania danej osoby na skutek tych czynników, należy rozważyć
możliwość zmiany stopnia na umiarkowany. Problemem jednak w tym, że państwo udziela
większego wsparcia osobom ze znacznym stopniem niepełnosprawności, aniżeli osobom
ze stopniem umiarkowanym.264
5.2.2. Pojęcie niezdolności do pracy w ujęciu judykatury i nauki
261 K. Kurowski, Niepełnosprawność…, s. 11.
262 Art. 9 ust. 2 ustawy z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych
stanowi, że rehabilitacja społeczna realizowana jest przede wszystkim przez:
1) wyrabianie zaradności osobistej i pobudzanie aktywności społecznej osoby niepełnosprawnej;
2) wyrabianie umiejętności samodzielnego wypełniania ról społecznych;
3) likwidację barier, w szczególności architektonicznych, urbanistycznych, transportowych, technicznych, w komunikowaniu
się i dostępie do informacji;
4) kształtowanie w społeczeństwie właściwych postaw i zachowań sprzyjających integracji z osobami
niepełnosprawnymi.
263 Wyrok SN z 20 sierpnia 2003 r., IIUK 386/02, OSNCP 2004/12/213, LEX 107174.
264 K. Kurowski, Niepełnosprawność…, s. 13.
124
Od pojęcia niepełnosprawności należy odróżnić termin „niezdolności do pracy”,
który również może bezpośrednio dotyczyć osób niepełnosprawnych z zaburzeniami
psychicznymi. Ten drugi termin uregulowany jest w ustawie o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.265 W rozumieniu art. 12 tego aktu prawnego
niezdolną do pracy pozostaje osoba, która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do
pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania
zdolności do pracy po przekwalifikowaniu. Całkowicie niezdolną do pracy jest ta osoba,
która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy, zaś częściowo niezdolną jest
ta, która w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych
kwalifikacji.
Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych
zawiera bezpośrednie odwołania do powołanej wyżej ustawy o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. I tak w jej art. 5 orzeczenie lekarza orzecznika
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o: a) całkowitej niezdolności do pracy, ustalone
na podstawie art. 12 ust. 2 i niezdolności do samodzielnej egzystencji, ustalone na
podstawie art. 13 ust. 5 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, traktowane jest na równi z orzeczeniem o znacznym
stopniu niepełnosprawności (pkt 1); b) niezdolności do samodzielnej egzystencji,
ustalone na podstawie art. 13 ust. 5 ustawy wymienionej w pkt 1, jest traktowane na
równi z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności (pk1 1a); c) całkowitej
niezdolności do pracy, ustalone na podstawie art. 12 ust. 2 ustawy wymienionej w pkt 1,
jest traktowane na równi z orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności
(pkt 2); d) częściowej niezdolności do pracy, ustalone na podstawie art. 12 ust. 3, oraz
celowości przekwalifikowania, o którym mowa w art. 119 ust. 2 i 3 ustawy wymienionej
w pkt 1, jest traktowane na równi z orzeczeniem o lekkim stopniu niepełnosprawności
(pkt 3).
Bezpośrednie korelacje pomiędzy orzeczeniami o stopniach niepełnosprawności
(wydanymi na podstawie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu
osób niepełnosprawnych) a orzeczeniami o niezdolności do pracy (w rozumieniu ustawy
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych) skłaniają do dokonania
analizy pojęć zawartych w przepisach tych aktach normatywnych z punktu widzenia
osoby niepełnosprawnej.
Brzmienie zwłaszcza art. 5 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz
zatrudnianiu osób niepełnosprawnych skłania do przyjęcia znacznego podobieństwa
pomiędzy terminami „niepełnosprawność” oraz „niezdolność do pracy”. Co do zasady
bowiem orzeczenie orzecznika ZUS o niezdolności do pracy traktowane jest na równi
z orzeczeniem o stopniu niepełnosprawności.
265 Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, tekst jedn. Dz. U. z 2015 r.,
poz. 748 z późn. zm.
125
W orzecznictwie zwraca się jednak uwagę na brak podstaw do utożsamiania pojęć
niepełnosprawności oraz niezdolności do pracy, już chociażby z uwagi na istnienie
odrębnych definicji legalnych. Przy czym ten zakres pojęciowy tego pierwszego terminu
jest szerszy aniżeli definicja drugiego z powoływanych pojęć. Z tego powodu każda
osoba z orzeczeniem o całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy jest uznawana
automatycznie za osobę niepełnosprawną, lecz nie każda osoba niepełnosprawna staje
się równocześnie osobą niezdolną do pracy. Ponadto na odrębności tych pojęć wskazuje
również to, że w przedmiocie przyznania odpowiednich świadczeń socjalnych orzekają
inne organy (rozstrzyganie o niezdolności do pracy należy do lekarzy-orzeczników ZUS,
natomiast orzekanie o stopniu niepełnosprawności – do powiatowych i wojewódzkich
zespołów do spraw orzekania o stopniu niepełnosprawności). Należy jednocześnie
uwzględnić, że pojęcia te pozostają przesłanką do przyznania innego rodzaju świadczeń
(uprawnień).266 Z powyższymi zapatrywaniami należy się oczywiście w pełni zgodzić.
Ponadto wydanie orzeczenia o całkowitej niezdolności do pracy nie skutkuje utratą
zdolności do pracy w warunkach określonych przez ustawę o rehabilitacji zawodowej
i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Zgodnie bowiem z art. 13 ust.
4 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych zachowanie
zdolności do pracy w warunkach określonych w przepisach o rehabilitacji zawodowej
i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych nie stanowi przeszkody do
orzeczenia całkowitej niezdolności do pracy.
Możliwe jest zaistnienie sytuacji, w której osoba uznana za osobę całkowicie niezdolną
do pracy w rozumieniu jednej ustawy, będzie wykonywać pracę na zasadach określonych
w innej ustawie, tj. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych. W stanowiskach judykatury i nauki prawa wskazuje się na zasadność
takiego rozwiązania o tyle, że pozwala ono odnieść się do zachowanych przez daną osobę
sprawności, zdolności w określonych warunkach.267
5.2.3. Kwalifikacja osób z zaburzeniami psychicznymi jako osób
niepełnosprawnych w świetle prawa
Mając na względzie definicję niepełnosprawności, należy postawić pytanie, czy
w ramach pojęcia osoby niepełnosprawnej można ujmować osoby z zaburzeniami
psychicznymi.
266 Wyrok SN z 20 sierpnia 2003 r., IIUK 386/02, OSNCP 2004/12/213, LEX nr 107174; wyrok SA w Szczecinie z 4 czerwca
2014 r., III AUa 1148/13, LEX nr 1499017.
267 Por. wyrok SN z 9 grudnia 2000 r., IIUKN 134/00, OSNP 2002, nr 15, poz. 369, oraz T. Majewski, Rehabilitacja
zawodowa osób niepełnosprawnych, Zakład Badań Centrum Badawczo-Rozwojowego Rehabilitacji Osób
Niepełnosprawnych, Warszawa 1995, s. 47-49, cyt. za: A. Napiórkowska, Niezdolność do pracy w ubezpieczeniu
społecznym a niepełnosprawność, (w:) Zatrudnianie osób niepełnosprawnych: regulacje prawne, red. A. GiedrewiczNiewiń
126
Należy zauważyć, że w normach ustawy o ochronie zdrowia psychicznego,268 nie
zawarto definicji odnoszących się do niepełnosprawności, tak w ogólności, jak i w wąskim
zakresie obejmującym osoby z zaburzeniami psychicznymi.
W brzmieniu art. 3 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, ilekroć przepisy tejże
ustawy stanowią o osobie z zaburzeniami psychicznymi, odnosi się to do osoby, która jest:
1) chora psychicznie (wykazuje zaburzenia psychotyczne),
2) upośledzona umysłowo,
3) wykazuje inne zakłócenia czynności psychicznych, które zgodnie ze stanem
wiedzy medycznej zaliczane są do zaburzeń psychicznych, a osoba ta wymaga świadczeń
zdrowotnych lub innych form pomocy i opieki niezbędnych do życia w środowisku
rodzinnym lub społecznym.
W odniesieniu do pierwszej z kategorii osób wskazanych przez ustawodawcę
w przepisach należy podkreślić, że sama definicja choroby psychicznej w naukach
medycznych jest trudna do sprecyzowania. Wynika to z występującego chaosu
terminologicznego. Definicja encyklopedyczna choroby psychicznej ujmuje jako choroby
psychiczne wszelkie zaburzenia psychiczne, które są przedmiotem zainteresowania
psychiatrii ze względu na potrzebę ich leczenia; wyodrębnienie choroby psychicznej jest
zwykle podyktowane względami praktycznymi, związanymi z wprowadzaniem zasad
postępowania medycznego, społecznego lub prawnego (uprawnień lub ograniczeń,
wyjątków, przywilejów), różnicowanymi w odniesieniu do osób spełniających ustalone
kryteria choroby psychicznej (np. w Polsce osoby cierpiące na chorobę psychiczną mają
większy dostęp do nieodpłatnych świadczeń zdrowotnych niż ogół osób z zaburzeniami
psychicznymi, ale też tylko wobec osób z chorobą psychiczną jest możliwe postępowanie
lecznicze bez ich zgody). Przyczyną stanów zaliczanych do choroby psychicznej mogą być:
choroby, uszkodzenia lub dysfunkcje mózgu, wpływ substancji psychoaktywnych, czasem
szczególne okoliczności wyzwalające stres, który przekracza zdolności przystosowawcze
osoby, w wielu przypadkach ostateczne przyczyny choroby psychicznej pozostają
niejasne. Kwalifikowanie pewnych zaburzeń jako choroba psychiczna wiąże się często ze
stereotypami i uprzedzeniami, dlatego coraz częściej postuluje się rezygnację z użycia tego
określenia i poprzestanie na mniej obciążającym, pozbawionym negatywnych konotacji
określeniu: zaburzenia psychiczne”.269
Znacznie węższą definicję choroby psychicznej podaje polski Wielki słownik medyczny,
mianowicie jest to „termin zbiorczy obejmujący wszelkie zaburzenia typu psychotycznego,
tzn. takie, w których występują objawy psychotyczne (omamy, urojenia, ciężkie zaburzenia
nastroju, emocji i in.). W węższym znaczeniu tego terminu choroba psychiczna jest
synonimem psychozy. Jest to zaburzenie psychiczne w znacznym stopniu ograniczające
268 Ustawa z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, tekst jedn. Dz. U. z 2011 r., nr 231, poz. 1375 z późn.
zm.
269 Wielka encyklopedia PWN, red. J. Wojnowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001–2005, cyt. za S.
Pużyński, Choroba psychiczna – problemy z definicją oraz miejscem w diagnostyce i regulacjach prawnych, Psychiatria
Polska 2007, nr 3 s. 304.
127
wgląd, czyli poczucie choroby, zdolność radzenia sobie ze zwykłymi wymaganiami życia
lub utrzymania właściwego kontaktu z rzeczywistością”.270
Upośledzenie umysłowe jest to natomiast obniżenie sprawności umysłowej powstałe
w okresie rozwojowym. Charakteryzuje się znacznie niższą sprawnością intelektualną,
problemami z przystosowaniem się do wymogów społeczeństwa i środowiska oraz
ograniczeniami w co najmniej dwóch z wymienionych obszarów: komunikacji, samoobsługi,
życia domowego, użytkowanie dóbr społecznych, samodzielności, bezpieczeństwa,
umiejętności szkolnych, czasu wolnego, pracy. Do czynników ryzyka zalicza się czynniki
genetyczne oraz pojawiające się u matki w trakcie ciąży infekcje, zaburzenia hormonalne,
choroby przewlekłe, konflikt serologiczny i niesprzyjające okoliczności biologiczne
i społeczne, czyli warunki, w jakich przebywa matka. Oprócz wymienionych czynników
wrodzonych i dziedzicznych upośledzenie umysłowe spowodowane może być także
komplikacjami okołoporodowymi, np. urazami lub zatruciami, chorobami zakaźnymi,
które pojawiają się od czasu narodzenia do 3 roku życia. 271Upośledzenie umysłowe
obejmuje także nabyte obniżenie sprawności procesów poznawczych i inteligencji na
skutek urazów, przebytych chorób lub starzenia się organizmu.272
W literaturze prawnej i medycznej najwięcej problemów wywołuje dokładne
sprecyzowanie określenia „inne zakłócenia czynności psychicznych”. Ogólnie rzecz
ujmując zakłócenia te dotyczą wszelkich sytuacji, w których osobowość człowieka przestaje
w sposób właściwy i adekwatny wypełniać swoje funkcje regulacyjne i integracyjne. Mogą
one na przykład przejawiać się zaspokajaniem potrzeb psychologicznych i biologicznych
w sposób niezgodny z powszechnie przyjętymi normami i standardami społecznymi lub
prawnymi, skłonnością do rozwiązywania konfliktów emocjonalnych poprzez zachowania
agresywne wymierzone przeciwko innym ludziom, zaburzeniami obrazu własnej osoby
czy systemu wartości lub brakiem tolerancji i odporności na różnorodne sytuacje
trudne, stresowe. Do czynników natury patologicznej, wpływających na poczytalność
i określanych tradycyjnie jako „stany wyjątkowe”, zalicza się w szczególności: afekt
patologiczny, spiętrzenie afektu, reakcję krótkiego spięcia, upojenie patologiczne i na
podłożu patologicznym, upojenie senne. Do stanów tych należałoby, zdaniem niektórych
przedstawicieli nauki w tym zakresie, zaliczyć również ciężkie, głębokie zaburzenia:
lękowe, osobowości, popędowe (w tym niektóre dewiacyjne zachowania seksualne), czy
też stany dysforyczne.273
Reasumując, pojęcie osoby z zaburzeniami psychicznymi jest bardzo szerokie. W ramach
tej grupy mieszczą się więc osoby, które charakteryzują się zarówno dysfunkcjami
wrodzonymi, jak i nabytymi, a także takimi, które oddziałują na sferę psychiczną i fizyczną.
270 Wielki słownik medyczny, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1996, cyt. za: S. Pużyński, Choroba…, s.
304.
271 M. Respondek, Definicja i rodzaje upośledzenia umysłowego, Psychiatria.pl, http://www.psychiatria.pl/artykul/
definicja-i-rodzaje-uposledzenia-umyslowego/13703.html.
272 F. Bolechała, Stan psychiczny, a odpowiedzialność karna – regulacje prawne i kryteria medyczne w Polsce oraz innych
państwach, Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii 2009, t. LIX, nr 4, s. 311.
273 Tamże, s. 312.
128
Ponadto chodzi tu o takie dysfunkcje, które mają charakter tymczasowy, ale też mogą
permanentnie wpływać na funkcjonowanie człowieka w społeczeństwie. Można więc
stwierdzić, że osoby z zaburzeniami psychicznymi z przyczyn wskazanych powyżej nie
mają zdolności do radzenia sobie z typowymi zdarzeniami w życiu każdego człowieka,
brakuje im zdolności adaptacji do powszechnie przyjętych i akceptowanych warunków
społecznych. Niemniej jednak wydaje się, iż nawet w szerszym kontekście nie należy do
zaburzeń psychicznych zaliczać upośledzenia umysłowego, a taka kwalifikacja na gruncie
ustawy o ochronie zdrowia psychicznego wynika z pragmatyzmu ustawodawcy w zakresie
regulowania opieki medycznej wobec osób zarówno z zaburzeniami psychicznymi, jak
i upośledzonych umysłowo. Jest to więc definicja stworzona na potrzeby konkretnych
unormowań prawnych. W naukach medycznych uznaje się natomiast, iż osoba
z zaburzeniami psychicznym jest to przede wszystkim ktoś, kto odczuwa intensywne
cierpienie psychiczne z powodu stanu dyskomfortu spowodowanego jakimś stresującym
wydarzeniem z przeszłości tej osoby, którego oddziaływanie emocjonalne na daną
osobę nie znalazło możliwości ekspresji, a tym samym dana sytuacja niejako nie została
rozwiązana i „przepracowana” w umyśle tej osoby.274
Mając na względzie definicje osoby niepełnosprawnej oraz osoby z zaburzeniami
psychicznymi, należy stwierdzić, iż w rozumieniu definicji niepełnosprawności zawartej
w prawie międzynarodowym de facto nie ma przeszkód, aby posiadanie zaburzeń
psychicznych utożsamiać z niepełnosprawnością, albowiem definicja niepełnosprawności
na gruncie prawa międzynarodowego odnosi się do oddziaływań pomiędzy osobą
zaburzoną a społeczeństwem. W przypadku cierpienia psychicznego, osoba posiadająca
zaburzenia, traci zdolność do myślenia w racjonalny sposób i umiejętność do radzenia
sobie ze zmianami, traumami, czy stratą, a więc zatraca zdolność do typowej adaptacji
do nieuniknionych zjawisk w życiu każdego człowieka. 275Tym samym osoba zaburzona
nie umie funkcjonować w typowy sposób w społeczeństwie.
Jednakże z drugiej strony nie można ryzykownie przyjąć, że każda osoba, która ma
zaburzenia psychiczne i w związku z tym ma trudności w codziennej aktywności społecznej
i uczestnictwie w życiu społecznym, winna być uznana za niepełnosprawną. Jest to zbyt
daleko idący wniosek i może być krzywdzący dla takiej osoby, stąd też na płaszczyźnie
ustawowej ocena stanu zdrowia nie jest jedynym wyznacznikiem niepełnosprawności,
bowiem orzecznictwo o niepełnosprawności uwzględnia zarówno fizyczne, psychiczne jak
i społeczne aspekty funkcjonowania człowieka. Natomiast intensywność danego czynnika
„chorobowego” nie wpływa bezpośrednio na ustaloną niepełnosprawność lub stopień
274 J. Pałka-Czerwińska, M. M. Szczepanik, E. Swend, Vademecum zdrowia psychicznego i jego zaburzeń-gdzie szukać
pomocy, Urząd Miejski w Radomiu – Wydział Zdrowia i Polityki Społecznej, Referat ds. Współpracy z Organizacjami
Pozarządowymi Centrum Organizacji Pozarządowych, http://www.radom.pl/data/other/vademecum-_zdrowie_
psychiczne.pdf.
275 Tamże.
129
niepełnosprawności, jeżeli w następstwie jego występowania nie dochodzi do istotnych
ograniczeń w sferze społecznej lub zawodowej.276
W odniesieniu do definicji z ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz
zatrudnianiu osób niepełnosprawnych możemy raczej mówić o tym, że zaburzenie
psychiczne stało się przyczyną zaistnienia okoliczności, które kwalifikują daną osobę jako
niepełnosprawną, np. niezdolność do pracy, zdolność do pracy w warunkach pomocy innych
osób itp. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z 15
lipca 2003 roku w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności277,
jako jeden z rodzajów niepełnosprawności wymienia się choroby psychiczne, w tym
zaburzenia psychotyczne, zaburzenia nastroju począwszy od zaburzeń o umiarkowanym
stopniu nasilenia, utrwalone zaburzenia lękowe o znacznym stopniu nasilenia, zespoły
otępienne (§ 32 ust. 1 pkt 2). Wydaje się więc, że w pojęciu niepełnosprawności na gruncie
prawa krajowego wśród zaburzeń psychicznych będą mieściły się jedynie te wymienione
w rozporządzeniu, albowiem tylko co do nich ustawodawca stanowi, że bierze się je pod
uwagę przy kwalifikowaniu do określonego stopnia niepełnosprawności. Należy bowiem
pamiętać, że na gruncie prawa polskiego osoba niepełnosprawna zostaje za taką uznana
dopiero po uzyskaniu orzeczenia o niepełnosprawności, gdy tymczasem posiadanie
zaburzeń będzie tak naprawdę przesłanką do posiadania statusu „niepełnosprawnego”.
Konkludując, w zależności od uregulowania danych stosunków społecznych relację
pomiędzy zaburzeniami psychicznymi i niepełnosprawnością, a w konsekwencji –
także niezdolnością do pracy można pojmować w różny sposób. W kontekście pojęcia
niezdolności do pracy, mając na względzie szeroki katalog zaburzeń psychicznych,
niewątpliwie można rozważać zakwalifikowanie osoby z zaburzeniami do różnych stopni
niepełnosprawności czy niezdolności do pracy, bądź też zaburzenia psychiczne mogą
być na tyle lekkie, że mogą nie uzasadniać stosowania wobec danej osoby szczególnego
reżimu prawnego w odniesieniu do zatrudnienia.
5.3. Szczególne prawa osób niepełnosprawnych na rynku pracy – zagadnienia
wybrane
5.3.1. Uwagi ogólne
Osoby niepełnosprawne, ze względu na swój stan zdrowia, muszą uzyskiwać szczególne
wsparcie ze strony państwa. Przyczyn trudności w realizacji kariery zawodowej takich osób
należy upatrywać w niedostosowaniu ofert i miejsc pracy, w uprzedzeniach pracodawców
w zakresie zatrudniania, ale także wydajności i przydatności zawodowej takich osób.278
276 Instytucje orzekające – procedury orzekania, tryb i zasady, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych,
http://www.niepelnosprawni.gov.pl/art,13,instytucje-orzekajace-procedury-orzekania-tryb-i-zasady.
277 Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z 15 lipca 2003 r. w sprawie orzekania
o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności, tekst jedn. Dz .U. z 2015 r., poz. 1110.
278 K. Zwolińska, Szkolenie osób niepełnosprawnych jako sposób wyrównywania szans w zatrudnieniu [w:] Zatrudnianie
osób niepełnosprawnych: regulacje prawne, red. A. Giedrewicz-Niewińska, M. Szabłowska-Juckiewicz, Difin, Warszawa
2014, s. 114.
130
W Polsce żyje obecnie około 490 tys. osób z zaburzeniami psychicznymi.
Niepełnosprawność ta częściej dotyka osoby młode i w średnim wieku (11%) niż starsze
(4%), zarówno kobiety (51%), jak i mężczyzn (49%).279 Warto podkreślić, iż według
badania sfinansowanego przez PFRON 37% osób chorujących psychicznie nigdy w swoim
życiu nie pracowało i stanowią oni najliczniejszą grupę osób, które nigdy nie pracowały
zawodowo, także w porównaniu z innymi grupami niepełnosprawnych, które nie mają
zaburzeń psychicznych. W badaniu przeprowadzonym w 2007 roku (przez CBOS na
zlecenie Małopolskiej Filii Sekcji Psychiatrii Środowiskowej i Rehabilitacji PTP, oraz
Pracowni Psychiatrii Środowiskowej Katedry Psychiatrii UJ CM, a także Instytutu
Socjologii UJ w ramach Partnerstwa na Rzecz Rozwoju – Krakowska Inicjatywa na
Rzecz Gospodarki Społecznej COGITO) – 76% osób chorujących psychicznie uważa,
że pracodawcy nie chcą zatrudniać osób, które przeszły kryzys psychiczny. W związku
z tym 70% respondentów jest zdania, że w trakcie starań o pracę należy ukrywać fakt
choroby. Taka postawa opiera się głównie na własnym doświadczeniu – jedna trzecia
badanych automatycznie uzyskiwała odmowę zatrudnienia po ujawnieniu swojej choroby.
Co więcej, 10% pracodawców, gdyby odkryło fakt choroby psychicznej u zatrudnionego
już pracownika, podjęłoby decyzję o jego natychmiastowym zwolnieniu z pracy, a 60%
skierowałoby pracownika na obowiązkowe badanie lekarskie. Pocieszającym jest natomiast
fakt, że 44% przedsiębiorców zadeklarowało jednak chęć współpracy z trenerami pracy
w tzw. modelu zatrudniania wspieranego.280
W obowiązujących przepisach, zwłaszcza w prawie pracy, można odnaleźć wiele
uregulowań umożliwiających wyrównanie szans na rynku pracy wskazywanych osób.
W normach powołanej we wcześniejszych rozważaniach Konwencji z 13 grudnia
2006 r. o prawach osób niepełnosprawnych, już w jej art. 1 wskazano, iż jej celem jest
m.in. popieranie, ochrona i zapewnienie pełnego i równego korzystania ze wszystkich
praw człowieka i podstawowych wolności przez wszystkie osoby niepełnosprawne
(…). Państwa, które ratyfikowały ten akt, a więc również i Polska, przyjęły na siebie
zobowiązania do zapewnienia i popierania pełnej realizacji wszystkich praw człowieka
i podstawowych wolności wszystkich osób niepełnosprawnych, bez jakiejkolwiek
dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność. Katalog zobowiązań jest znaczny, lecz
z punktu widzenia analizowanej problematyki, należy wskazać na te z nich, które dotyczą
kwestii zatrudnienia osób niepełnosprawnych.
Państwo Polskie zobowiązało się między innymi do przyjęcia wszelkich odpowiednich
środków ustawodawczych, administracyjnych i innych w celu wdrożenia praw
uznanych w przedmiotowej konwencji; podjęcia wszelkich odpowiednich środków,
w tym ustawodawczych, w celu zmiany lub uchylenia obowiązujących ustaw, przepisów
279 Powyższe dane zostały zaczerpnięte z publikacji Raport nr 10. Wyniki i wnioski z ogólnopolskiego badania sondażowego
przeprowadzonego w 2010 r. przez Szkołę Wyższą Psychologii Społecznej w ramach projektu pod nazwą: Ogólnopolskie
badanie sytuacji, potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych.
280 Badanie wpływu kierunku i poziomu wykształcenia na aktywność zawodową osób niepełnosprawnych. Raport
końcowy. Perspektywa osób chorych psychicznie. Część 5 z 6, Pentor Research International 2009, https://www.pfron.
org.pl/ftp/dokumenty/Badania_i_analizy/Raport_CZESC_5z6_N_psychiczna_final.pdf
131
wykonawczych, zwyczajów i praktyk, które dyskryminują osoby niepełnosprawne;
uwzględniania wymogu ochrony i popierania praw człowieka w odniesieniu do osób
niepełnosprawnych w każdej polityce i każdym programie działania; podejmowania
wszelkich odpowiednich działań w celu wyeliminowania dyskryminacji ze względu na
niepełnosprawność przez jakąkolwiek osobę, organizację lub prywatne przedsiębiorstwo;
popierania szkoleń specjalistów i personelu pracującego z osobami niepełnosprawnymi,
w zakresie praw uznanych w niniejszej konwencji, tak aby lepiej świadczone były pomoc
i usługi gwarantowane na mocy tych praw.
W innych przepisach polskiego porządku prawnego obowiązuje wiele norm
korespondujących z regulacjami wynikającymi z przyjętej przez Polskę Konwencji
o prawach osób niepełnosprawnych.
5.3.2. Prawa osób niepełnosprawnych na rynku pracy w świetle zasady równego
traktowania
Nadrzędnym aktem pozostaje Konstytucja RP281, w której art. 69 określono, iż
osobom niepełnosprawnym władze publiczne udzielają, zgodnie z ustawą, pomocy
w zabezpieczaniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej.
W nauce prawa zwraca się jednak uwagę, że przepis ten, w którym zawarta została zasada
pomocy i ochrony osób niepełnosprawnych, stanowi jedną ze sformułowanych przez
ustrojodawcę, zasad polityki państwa. Zasada taka nie tworzy wprost prawa podmiotowego
i roszczenia po stronie obywatela, a wynikające z niej obowiązki państwa zmuszają do
konkretyzacji jej w ustawach. Sądy nie mają więc obowiązku stosowanie jej wprost jedynie
na podstawie Konstytucji.282
Wskazywanych norm rangi ustawowej należy poszukiwać w przepisach kluczowego
w zakresie prawa pracy aktu normatywnego, tj. w przepisach ustawy Kodeks pracy.283
Ustawodawca w normach Rozdziału IIa, w których regulacji poddano równe traktowanie,
zaliczył osoby niepełnosprawne do katalogu osób objętych ochroną przed dyskryminacją.
Zasada równego traktowania i zasada niedyskryminacji – choć i one mają swoje
bezpośrednie umocowanie w Konstytucji284 – w praktyce powinny mieć zastosowanie
już na etapie nawiązania stosunku pracy. Pracodawca, podejmując decyzję w zakresie
zatrudnienia, nie powinien różnicować w jakikolwiek sposób – czy to bezpośrednio, czy
pośrednio – osoby niepełnosprawnej, czy też stawiać ją w trudniejszej sytuacji, gdyż naraża
się na zarzut naruszenia wskazanych norm. Następnie zasada równego traktowania winna
być stosowana przez cały okres zatrudnienia takiej osoby, a więc w zakresie warunków
zatrudnienia, awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji
zawodowych.
281 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. nr 78, poz. 483 z późn. zm.
282 W. Kręcisz, Glosa do uchwały NSA z 9 grudnia 2013 r., I OPS 5/13, OSP 2014, nr 12, poz. 113, LEX nr
232708/3.
283 Ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy, tekst jedn. Dz. U. z 2014 r., poz. 1502 z późn. zm.; dalej: k.p.
284 M. Tomaszewska, Komentarz do art. 183a [w:] Kodeks pracy. Komentarz, red. K. W. Baran, LEX 2014.
132
Ustawodawca precyzuje również wprost, jakie zachowania pracodawcy wobec
pracownika uważa się za naruszenie zasady równego traktowania. Pracodawca może jednak
bronić się przed takimi zarzutami, zasłaniając się obiektywnymi powodami (art. 183b §
1 k.p.). Przyjmując wymóg stosowania przez pracodawcę zasady równego traktowania,
różnicowanie z jego strony sytuacji pracowników będących osobami niepełnosprawnymi
narażałoby go na zarzut naruszenia tej zasady. Ustawodawca przewidział więc sytuacje
umożliwiające dokonanie odstępstw od tej zasady.
W nauce prawa określa się je jako kontratypy, wyłączające bezprawność zachowania
pracodawcy, traktujące akty dyskryminacji jako delikty.285 Do takich kontratypów, zgodnie
z art. 183b § 2 pkt 3 k.p., należą działania pracodawcy polegające na stosowaniu środków,
które różnicują sytuację prawną pracownika ze względu na (…) niepełnosprawność.
Jest to niewątpliwie bardzo ważny aspekt z punktu widzenia osoby niepełnosprawnej
ze względu na zaburzenia psychiczne. Wskazuje się bowiem, iż w praktyce rynek
pracy niechętnie otwiera się przed takimi osobami. Jest to spowodowane m.in.
negatywnym przekonaniem pracodawców o nieefektywności osób niepełnosprawnych
i przeświadczeniem, iż często przebywają one na zwolnieniach lekarskich. Warto także
podkreślić, że rynek pracy nie jest tak naprawdę przygotowany na przyjmowanie osób
z zaburzeniami psychicznymi, w tym w szczególności chorujących psychicznie, ponieważ
bardzo często osoba chora psychicznie jest obciążana fizycznie, czasowo i psychicznie
nieadekwatnie do swojego stanu zdrowia.286 W konsekwencji zarówno pracownik, jak
i pracodawca nie nawiązują poprawnej relacji, a w społeczeństwie funkcjonuje negatywne
podejście do zatrudniania tego typu osób.
Istotną kwestią wymagającą podkreślenia jest wskazanie uprawnień pracownika
w przypadku naruszenia przez pracodawcę zasady równego traktowania. Osoba taka
może zażądać odszkodowania w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za
pracę, ustalane na podstawie odrębnych przepisów.
Ustawodawca celowo posłużył się w przepisie art. 183d pojęciem osoby, umożliwiając
tym samym wystąpienie z roszczeniem nie tylko pracownikowi, ale również osobie, która
ubiega się o taką pracę czy też ją utraciła.287 Z punktu widzenia omawianego zagadnienia,
najczęstszym możliwym zdarzeniem, w którym uczestniczyłyby osoby niepełnosprawne,
byłaby odmowa zatrudnienia ze względu na stwierdzoną ułomność. Ustawodawca
przewidział więc formę obrony takiej osoby przed działaniami pracodawcy naruszającymi
zasady równego traktowania.
Przed podjęciem decyzji w przedmiocie wystąpienia na drogę sądową z roszczeniem
o przyznanie odszkodowania, pracownik nie musi obawiać się reakcji pracodawcy z tego
tytułu. Taka sytuację należałoby bowiem co do zasady przewidywać. Aby temu zapobiec,
ustawodawca przewidział ochronę pracownika polegającą na braku jakichkolwiek
285 M. Tomaszewska, Komentarz do art. 183b [w:] Kodeks…
286 Wsparcie osób chorujących psychicznie na rynku pracy. Analiza i zalecenia [w:] Zasada równego traktowania – prawo
i praktyka, red. S. Trociuk, nr 15, Biuletyn Rzecznika Praw Obywatelskich 2014, nr 8, s. 30.
287 M. Tomaszewska, Komentarz do art. 183d [w:] Kodeks…
133
negatywnych konsekwencji wobec pracownika (zwłaszcza nie może to stanowić przyczyny
uzasadniającej wypowiedzenie przez pracodawcę stosunku pracy lub jego rozwiązanie
bez wypowiedzenia) w przypadku skorzystania z uprawnień przysługujących z tytułu
naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu (art. 183e §1 k.p.). Ochroną
taką objęty jest również pracownik, który udzielił jakiegokolwiek wsparcia pracownikowi
korzystającemu z powyższych uprawnień.
Ostatecznie osoba niepełnosprawna może również skorzystać z możliwości
zawiadomienia organów ścigania o popełnieniu wykroczenia z art. 123 ustawy
o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, przez osobę, która ze względu na
niepełnosprawność odmawia zatrudnienia jej na wolnym miejscu zatrudnienia lub miejscu
przygotowania zawodowego. Czyn taki penalizowany jest karą grzywny w wymiarze nie
niższym niż 3000 złotych.
Nadmienić ponadto należy, że przestrzeganie zasady równego traktowania gwarantuje
również wiele przepisów ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy
(np. art. 2a, art. 10 ust. 5, art. 19c i inne). Te odnoszą się jednak szczególnie do kwestii
związanych z wyrównywaniem szans przy znalezieniu zatrudnienia.
5.3.3. Prawo do edukacji
Jednym z najistotniejszych praw osób niepełnosprawnych służących poprawie ich
sytuacji na rynku zatrudnienia jest prawo do edukacji. Ma ono umocowanie w art. 24
powołanej wyżej Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych.288 Państwo Polskie
zobowiązało się do zapewnienia włączającego systemu kształcenia umożliwiającego
integrację na wszystkich poziomach edukacji i w kształceniu ustawicznym. Cele, do
jakich zmierzać mają działania sygnatariuszy Konwencji to m.in. pełen rozwój potencjału
oraz poczucia godności i własnej wartości osób niepełnosprawnych, a także wzmocnienie
poszanowania praw człowieka, podstawowych wolności i różnorodności ludzkiej;
rozwijanie przez osoby niepełnosprawne ich osobowości, talentów i kreatywności,
a także zdolności umysłowych i fizycznych, przy pełnym wykorzystaniu ich możliwości;
umożliwienie osobom niepełnosprawnym skutecznego udziału w wolnym społeczeństwie.
Przy ocenie takich zapisów warto zwrócić uwagę, że sam proces edukacji nie powinien
być traktowany jedynie jako środek do przygotowania do pracy, lecz jest raczej skutkiem
oddziaływania na sferę psychologiczną i socjologiczna osoby kształcącej się.289 Prawo do
edukacji jest traktowane kompleksowo i obejmuje każdy etap edukacji z możliwością
uczenia się przez całe życie z zapewnieniem dostępu nie tylko do szkół na najniższym
poziomie nauczania, ale również i dostępu do powszechnego szkolnictwa wyższego,
szkolenia zawodowego. Państwo Polskie zobowiązało się do wsparcia realizacji prawa
poprzez zatrudnianie nauczycieli z kwalifikacjami w zakresie języka migowego
czy alfabetu Braille’a oraz w celu szkolenia specjalistów i personelu pracujących na
288 K. Zwolińska, Szkolenie …, s. 116.
289 Tamże, s. 117.
134
wszystkich szczeblach edukacji, a także do zapewnienia racjonalnych usprawnień dla osób
niepełnosprawnych. Zwraca się uwagę na możliwość wykorzystania wspomagających
(augmentatywnych) i alternatywnych sposobów, środków i form komunikacji, technik
i materiałów edukacyjnych. Takie nowoczesny metody można obecnie zauważyć chociażby
w szkolnictwie wyższym, przykładowo przy prowadzeniu zajęć w ramach e-learningu.
5.3.4. Prawa osób niepełnosprawnych na rynku pracy na gruncie ustawy o promocji
zatrudnienia i instytucjach rynku pracy
Wyrównaniu szans na rynku zatrudnienia służyć ma przede wszystkim stosowanie
przepisów ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Jednymi z celów
realizowanych przez instytucje rynku pracy, w ramach zadań państwa, w zakresie promocji
zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia oraz aktywizacji zawodowej są: rozwój
zasobów ludzkich, wzmacnianie integracji oraz solidarności społecznej. W normach tej
ustawy wyraźnie określono konieczność realizowania integracji społecznej osób mających
mniejsze szanse na rynku pracy. W związku z tym osobom niepełnosprawnym zapewniono
wiele praw mających zabezpieczyć prawo do pracy.
Osoba niepełnosprawna może być osobą bezrobotną. Z definicji legalnej bezrobotnego,
zawartej w przepisach powyższej ustawy wynika, że przy spełnieniu określonych przesłanek
niepełnosprawnego można traktować jako osobę bezrobotną, a więc co do zasady zdolną
do podjęcia pracy. Istotną zmianą w zakresie postrzegania osób niepełnosprawnych
było wejście w życie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu
osób niepełnosprawnych. Jak wskazuje się w doktrynie, od tego czasu osoby takie
nie postrzegano już jako osoby z dysfunkcjami biologicznymi, lecz widziano je przez
pryzmat stopnia upodmiotowienia, samodzielności i niezależności w życiu zawodowym
i społecznym. Niepełnosprawność zaczęto traktować jako proces o określonym przebiegu,
mogącym doprowadzić do pełnej sprawności.290
5.3.5. Prawa osób niepełnosprawnych na rynku pracy na gruncie ustawy
o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych
Z punktu widzenia poprawienia możliwości osób niepełnosprawnych na rynku
pracy warto zwrócić uwagę na prawa wynikające z ustawy o rehabilitacji zawodowej
i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. W rozumieniu tego aktu
prawnego, rehabilitacja osób niepełnosprawnych oznacza zespół działań, w szczególności
organizacyjnych, leczniczych, psychologicznych, technicznych, szkoleniowych,
edukacyjnych i społecznych, zmierzających do osiągnięcia, przy aktywnym uczestnictwie
tych osób, możliwie najwyższego poziomu ich funkcjonowania, jakości życia i integracji
społecznej (art. 7 ust. 1). Ustawy tej nie stosuje się do rehabilitacji leczniczej. Ustawodawca
określił również cele odrębnie dla rehabilitacji zawodowej, odrębnie zaś dla społecznej.
290 Raport o stanie zatrudnienia osób niepełnosprawnych w Polsce, oprac. R. Szary, Nasze Sprawy, http://naszesprawy.
eu/praca/3366-raport-o-stanie-zatrudnienia-osob-niepenosprawnych-w-polsce.html.
135
Pierwsza z nich ma na celu ułatwienie osobie niepełnosprawnej uzyskanie i utrzymanie
odpowiedniego zatrudnienia i awansu zawodowego przez umożliwienie jej korzystania
z poradnictwa zawodowego, szkolenia zawodowego i pośrednictwa pracy (art. 8 ust.
1). Należy zauważyć, że wskazane cele wyraźnie korespondują z celami zawartymi
w Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, choć ustawa ta została uchwalona
wcześniej. Dla realizacji celu, zgodnie z intencja ustawodawcy, niezbędne pozostaje:
1) dokonanie oceny zdolności do pracy, w szczególności przez: a) przeprowadzenie
badań lekarskich i psychologicznych umożliwiających określenie sprawności fizycznej,
psychicznej i umysłowej do wykonywania zawodu oraz ocenę możliwości zwiększenia
tej sprawności, b) ustalenie kwalifikacji, doświadczeń zawodowych, uzdolnień
i zainteresowań; 2) prowadzenie poradnictwa zawodowego uwzględniającego ocenę
zdolności do pracy oraz umożliwiającego wybór odpowiedniego zawodu i szkolenia;
3) przygotowanie zawodowe z uwzględnieniem perspektyw zatrudnienia; 4) dobór
odpowiedniego miejsca pracy i jego wyposażenie; 5) określenie środków technicznych
umożliwiających lub ułatwiających wykonywanie pracy, a w razie potrzeby – przedmiotów
ortopedycznych, środków pomocniczych, sprzętu rehabilitacyjnego itp. (art. 8 ust. 2).
Treść powołanych norm pozawala na sformułowanie wniosku, iż rehabilitacja zawodowa
ma charakter złożony. Rozpoczyna się od dokonania wstępnej oceny zdolności do pracy,
w ramach której następuje przeprowadzenie badań lekarskich i psychologicznych oraz
ustalenie kwalifikacji zawodowych, uzdolnień i zainteresowań. Następnie następuje
etap poradnictwa zawodowego z uwzględnieniem możliwości zainteresowanego,
przygotowanie zawodowe w odniesieniu do perspektyw zatrudnienia na rynku pracy.
Wreszcie na końcową fazę składa się dobór odpowiedniego miejsca pracy i określenie
środków technicznych ułatwiających świadczenie pracy.
Z kolei celem rehabilitacji społecznej jest umożliwienie osobom niepełnosprawnym
uczestnictwa w życiu społecznym (art. 9 ust. 1). Realizuje się ją poprzez: 1) wyrabianie
zaradności osobistej i pobudzanie aktywności społecznej osoby niepełnosprawnej; 2)
wyrabianie umiejętności samodzielnego wypełniania ról społecznych; 3) likwidację barier,
w szczególności architektonicznych, urbanistycznych, transportowych, technicznych,
w komunikowaniu się i dostępie do informacji; 4) kształtowanie w społeczeństwie
właściwych postaw i zachowań sprzyjających integracji z osobami niepełnosprawnymi.
Skutki działań rehabilitacji społecznej powinny mieć bezpośredni wpływ na wyniki
rehabilitacji zawodowej. Jest oczywiste, że osoba wykazująca się większą zaradnością
osobistą będzie w stanie podejmować konstruktywniejsze działania prowadzące do
znalezienia zatrudnienia. Wpłynie na to nie tylko wypracowanie postawy – w ramach
rehabilitacji społecznej – wyrażającej się w większej pewności siebie, ale wpłynie to również
na poprawę wzajemnej współpracy z instytucjami na rynku pracy.
Osoby niepełnosprawne mają więc prawo do korzystania z różnych form aktywności
wspomagającej proces rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych, do
których należy zaliczyć uczestnictwo w warsztatach terapii zajęciowej czy też uczestnictwo
136
w turnusach rehabilitacyjnych. Warsztaty mogą być organizowane przez fundacje,
stowarzyszenia lub przez inne podmioty. Natomiast turnusy mogą być organizowane
przez: osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, osoby prawne i inne jednostki
organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, które prowadzą co najmniej przez 2 lata
działalność na rzecz osób niepełnosprawnych i uzyskały wpis do rejestru organizatorów
prowadzonego przez wojewodę. Zarówno w przypadku działalności warsztatów, jak
i turnusów mogą być wykorzystywani wolontariusze.
Co do zasady, koszty utworzenia, działalności i wynikające ze zwiększenia liczby
uczestników warsztatu są współfinansowane ze środków Państwowego Funduszu
Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (zwanego dalej Funduszem lub PFRON) oraz ze
środków samorządu powiatowego, lub innych źródeł.
W zakresie korzystania z turnusów należy zauważyć, że osobie niepełnosprawnej
przysługuje dofinansowanie ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób
Niepełnosprawnych, o ile przeciętny miesięczny dochód w rozumieniu przepisów
o świadczeniach rodzinnych, podzielony przez liczbę osób we wspólnym gospodarstwie
domowym, obliczony za kwartał poprzedzający miesiąc złożenia wniosku, nie przekracza
kwoty: 1) 50% przeciętnego wynagrodzenia na osobę we wspólnym gospodarstwie
domowym; 2) 65% przeciętnego wynagrodzenia w przypadku osoby samotnej.
Jak już wyżej wskazano, dla realizacji celu rehabilitacji zawodowej osób
niepełnosprawnych w postaci ułatwienia uzyskania i utrzymania odpowiedniego
zatrudnienia należy umożliwić im skorzystanie ze szkoleń zawodowych. Celem
takich szkoleń – odbywających się w warunkach pozaszkolnych – jest nauka zawodu,
przekwalifikowanie lub podwyższenie kwalifikacji.
Oznacza to, że pomoc nie jest kierowana jedynie do osób poszukujących pracy,
lecz również pracowników, którzy mieliby zachować pracę w związku z potrzebą
przekwalifikowania, a nawet osób będących w okresie wypowiedzenia umowy o pracę
z przyczyn niedotyczących pracowników. Na taki stan prawny wskazuje treść art. 38 ust. 2
ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.
Takie podejście ustawodawcy do osób niepełnosprawnych należy w pełni zaaprobować.
W trakcie bowiem dokonujących się zmian w profilach działalności zakładów pracy, dość
często pojawia się potrzeba przekwalifikowania się bądź dodatkowego przeszkolenia,
w których to procesach nie zawsze może uczestniczyć osoba niepełnosprawna,
z różnych względów, chociażby blokady psychicznej. Potwierdzeniem takiej oceny jest
art. 38 przedmiotowej ustawy, w którego treści określone zostały zadania kierownika
powiatowego urzędu pracy. Organ ten zajmuje się organizacją i inicjacją szkoleń mających
na celu zwiększenie szans na uzyskanie zatrudnienia, podwyższenia dotychczasowych
kwalifikacji zawodowych lub zwiększenia aktywności zawodowej, a w szczególności
w razie: braku kwalifikacji zawodowych, konieczności zmiany kwalifikacji w związku
z brakiem propozycji odpowiedniego zatrudnienia, czy też utraty zdolności do pracy
w dotychczas wykonywanym zawodzie (art. 38). Przepis ten jest o tyle znaczący, że określne
137
w nim zostały m.in. przesłanki, które warunkują ewentualne uwzględnienie wniosku
o dofinansowanie szkolenia.
Osoby niepełnosprawne mają bowiem prawo uczestniczyć w szkoleniach odbywających
się w placówkach szkolących, organizowanych przez marszałka województwa
specjalistycznych ośrodkach szkoleniowo-rehabilitacyjnych. Decyzję w przedmiocie
uczestnictwa w szkoleniu podejmuje właśnie kierownik powiatowego urzędu pracy
bądź z własnej inicjatywy, bądź na podstawie orzeczenia właściwego organu. Istnieje
również trzecia możliwość. Skierowanie może nastąpić na wniosek zainteresowanego,
uprawdopodobniony, że szkolenie takie zapewni uzyskanie pracy i spełniony jest
przynajmniej jeden z warunków cytowanych powyżej, a wynikających z art. 38. Ten
ostatni przypadek doznaje jednak ograniczenia, bowiem koszt szkolenia, o które ubiega
się zainteresowany, nie może przekroczyć dziesięciokrotnego przeciętnego wynagrodzenia.
Osoba niepełnosprawna ma prawo domagać się sfinansowania nie tylko należności
jednostki szkolącej, ale i również kosztów ubezpieczenia, zakwaterowania i wyżywienia,
przejazdów (w tym wraz z lektorem bądź przewodnikiem w przypadku osoby
niepełnosprawnej ruchowo zaliczonej do znacznego stopnia niepełnosprawności), usług
tłumacza języka migowego albo lektora dla niewidomych, a nawet kosztów niezbędnych
badań lekarskich, psychologicznych, diagnostycznych i usług rehabilitacyjnych. Osoba
niepełnosprawna musi jednak liczyć się z obowiązkiem zwrotu przyznanych środków
w przypadku nieukończenia szkolenia z własnej winy, chyba że przyczyną nieukończenia
szkolenia było podjęcie pracy.
Ustawodawca przewidział jeszcze jedną możliwość uczestniczenia w szkoleniu
zawodowym przez osoby niepełnosprawne. Chodzi o szkolenie organizowane przez
pracodawcę, a więc gdy jest ono skierowane do osób niepełnosprawnych już zatrudnionych.
W tym przypadku bezpośrednie korzyści, oprócz pracownika, uzyskuje też jego zakład
pracy, który może ubiegać się o częściowe zrefundowanie poniesionych kosztów szkolenia.
W przepisach ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu
osób niepełnosprawnych został poświęcony cały rozdział dotyczący praw osób
niepełnosprawnych, przy czym normy tam zawarte dotyczą w dużej mierze osób już
zatrudnionych. W oparciu o brzmienie tych przepisów należy wyróżnić następujące prawa:
1) prawo do korzystania ze szkoleń przysługujące osobom niepełnosprawnym
zarejestrowanym w rejonowym urzędzie pracy jako osoby bezrobotne lub poszukujące
pracy i nie pozostające w zatrudnieniu (art. 11);
2) prawo do otrzymania pożyczki ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji
Osób Niepełnosprawnych, do wysokości trzydziestokrotnego przeciętnego wynagrodzenia,
na rozpoczęcie działalności gospodarczej albo rolniczej, na korzystnych warunkach,
przewidujących m.in. możliwość umorzenia pożyczki czy też odroczenia terminu jej
spłaty (art. 12);
3) prawo do otrzymania ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób
Niepełnosprawnych dofinansowania, do wysokości 50% oprocentowania kredytu
138
bankowego zaciągniętego na kontynuowanie tej działalności, przez osobę niepełnosprawną
prowadzącą działalność gospodarczą albo własne lub dzierżawione gospodarstwo rolne
(art. 13);
4) prawo do pracy na odpowiednim stanowisku z podstawowym zapleczem socjalnym
w przypadku osoby zatrudnionej, która w wyniku wypadku przy pracy lub choroby
zawodowej utraciła zdolność do pracy na dotychczasowym stanowisku (art. 14);
5) prawo do zmniejszonego wymiaru pracy, który nie może przekraczać 8 godzin
na dobę i 40 godzin tygodniowo; w przypadku zaś osoby niepełnosprawnej zaliczonej
do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności nie może przekraczać 7
godzin na dobę i 35 godzin tygodniowo oraz do nieświadczenia pracy w porze nocnej
i w godzinach nadliczbowych, które nie powoduje obniżenia wysokości miesięcznego
wynagrodzenia (art. 15 i 18);
6) prawo do przerwy w pracy na gimnastykę usprawniającą lub wypoczynek (art. 17);
7) prawo do dodatkowego urlopu wypoczynkowego w wymiarze 10 dni roboczych
w roku kalendarzowym, przysługujące osobie zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego
stopnia niepełnosprawności (art. 19);
8) prawo do zwolnienia od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia w celu
uczestniczenia w turnusie rehabilitacyjnym bądź w celu wykonania badań specjalistycznych,
zabiegów leczniczych lub usprawniających, a także w celu uzyskania zaopatrzenia
ortopedycznego lub jego naprawy (art. 20).
Jednym z aktów prawnych, w którym można również odnaleźć przepisy mające na
celu ułatwienie znalezienia pracy przez osoby niepełnosprawne, jest ustawa o promocji
zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Odnoszą się one chociażby do zasad realizowania
pośrednictwa pracy czy pośrednictwa zawodowego na zasadach równości, oznaczającej
obowiązek udzielenia pomocy w znalezieniu zatrudnienia osobom bez względu na
niepełnosprawność; pierwszeństwa w skierowaniu do udziału w programach specjalnych.
5.3.6. Prawa osób niepełnosprawnych na rynku pracy z uwzględnieniem
szczególnych potrzeb osób z zaburzeniami psychicznymi
W odniesieniu do osób z zaburzeniami psychicznymi, w szczególności do osób
chorujących psychicznie funkcjonują także wojewódzkie programy ochrony zdrowia
psychicznego realizowane w ramach Narodowego Programu Ochrony Zdrowia
Psychicznego, przyjętego przez Radę Ministrów 28 grudnia 2010 r., uwzględniające szereg
działań, które powinny być realizowane w regionach na rzecz aktywizacji zawodowej
i równego traktowania osób chorujących psychicznie na rynku pracy. Należą do nich
m.in.: organizowanie poradnictwa zawodowego, organizowanie szkoleń zawodowych,
specjalistyczne usługi z zakresu indywidualnego i grupowego poradnictwa zawodowego,
stwarzanie możliwości udziału osób z zaburzeniami psychicznymi w projektach mających
na celu aktywizację zawodową ze środków unijnych, wspieranie rozwoju zróżnicowanych
139
form wspieranego zatrudnienia i przedsiębiorczości społecznej (spółdzielnie socjalne,
centra integracji społecznej, zatrudnienie przejściowe, wspierane zatrudnienie na
otwartym rynku pracy, zakłady aktywności zawodowej, warsztaty terapii zajęciowej).
Warto wspomnieć, iż osoby z zaburzeniami psychicznymi mają także bardzo często
możliwość – w ramach działań organizacji społecznych zajmujących się aktywizacją
tej grupy, o których będzie mowa poniżej – bycia zatrudnionym w ich strukturach lub
specjalnie powołanych komórkach. Tak więc nawet beneficjenci takich organizacji mogą
współuczestniczyć w pomocy na rzecz swojej grupy społecznej.291
5.4. Prawa i obowiązki pracodawców z tytułu zatrudnienia osób niepełnosprawnych
– zagadnienia wybrane
5.4.1. Prawa i obowiązki pracodawców z tytułu zatrudnienia osób
niepełnosprawnych – Państwowy Fundusz Rehabilitacji i Osób Niepełnosprawnych
Przeprowadzone dotychczas rozważaniach pozawalają na sformułowanie wniosku
o szczególnym sposobie traktowania osób niepełnosprawnych poprzez przyznanie
im szerszych praw w stosunku do osób nieposiadających dysfunkcji zdrowotnych.
Niewątpliwie z problematyką wyrównywania szans na rynku pracy związane jest
zagadnienie istnienia po stronie pracodawców dodatkowych praw i obowiązków.
Przepisy regulujące przedmiotowe kwestie znajdują się głównie w komentowanych we
wcześniejszych wywodach aktach prawnych.
Jedną z norm, której stosowanie ma prowadzić do zatrudniania jak największej liczby
osób niepełnosprawnych przez pracodawców, jest ta zawarta w art. 21 ustawy o rehabilitacji
zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Przewidziano w niej
wymóg dokonywania przez pracodawców miesięcznych wpłat na Państwowy Fundusz
Rehabilitacji i Osób Niepełnosprawnych w wysokości kwoty stanowiącej iloczyn 40,65%
przeciętnego wynagrodzenia i liczby pracowników odpowiadającej różnicy między
zatrudnieniem zapewniającym osiągnięcie wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych
w wysokości 6% a rzeczywistym zatrudnieniem osób niepełnosprawnych. Obowiązek ten
dotyczy pracodawców zatrudniających co najmniej 25 pracowników w przeliczeniu na
pełny wymiar czasu pracy. Ustawodawca umożliwia jednak dokonanie wyboru poprzez
skorzystanie z ustawowego zwolnienia z dokonywania wpłat w przypadku pracodawców,
u których wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych wynosi co najmniej 6%. Inne
poziomy zatrudnienia osób niepełnosprawnych w stosunku do przedstawionej wyżej
dotyczą państwowych i samorządowych jednostek organizacyjnych będących jednostkami
budżetowymi, zakładami budżetowymi albo gospodarstwami pomocniczymi, instytucji
kultury oraz jednostek organizacyjnych zajmujących się statutowo ochroną dóbr kultury
uznanych za pomnik historii, ale również publicznych i niepublicznych uczelni, wyższych
291 Wsparcie…, s. 43
140
szkół zawodowych, publicznych i niepublicznych szkół, zakładów kształcenia nauczycieli
oraz placówek opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych.
Ustawa przewiduje także zwolnienia podmiotowe z powyższych wpłat. Odnoszą się
one do niedziałających w celu osiągnięcia zysku: domów pomocy społecznej, hospicjów,
publicznych i niepublicznych jednostek organizacyjnych, których wyłącznym przedmiotem
prowadzonej działalności jest rehabilitacja społeczna i lecznicza osób niepełnosprawnych,
edukacja osób niepełnosprawnych lub opieka nad osobami niepełnosprawnymi, a także
pracodawców prowadzących zakłady pracy będące w likwidacji albo co do których
ogłoszono upadłość.
Poza zwolnieniami podmiotowymi, ustawa umożliwia również pracodawcom
spełniającym określone warunki, obniżenie przedmiotowych wpłat dokonywanych na
Fundusz. Odnosi się to do obniżenia z tytułu zakupu usługi, z wyłączeniem handlu lub
produkcji pracodawcy zatrudniającego co najmniej 25 pracowników w przeliczeniu na pełny
wymiar czasu pracy, który osiąga wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych będących:
1) osobami niepełnosprawnymi zaliczonymi do znacznego stopnia niepełnosprawności
lub 2) osobami niewidomymi, psychicznie chorymi lub upośledzonymi umysłowo lub
osobami z całościowymi zaburzeniami rozwojowymi lub epilepsją – zaliczonymi do
umiarkowanego stopnia niepełnosprawności w wysokości co najmniej 30%. W celu
prawidłowości realizacji obniżenia kwoty wpłat Prezes Zarządu Państwowego Funduszu
Rehabilitacji i Osób Niepełnosprawnych może zarządzić przeprowadzenie kontroli
u sprzedającego lub nabywcy.
Pracodawców zatrudniających co najmniej 25 pracowników rejestruje się
w Państwowym Funduszu Rehabilitacji i Osób Niepełnosprawnych. W związku z tym
obciąża ich m.in. obowiązek składania Zarządowi Funduszu informacji miesięcznych
i rocznych –odpowiednio o zatrudnieniu osób niepełnosprawnych, o zatrudnieniu
i kształceniu osób niepełnosprawnych lub o działalności na rzecz osób niepełnosprawnych.
5.4.2. Stworzenie stanowiska pracy dla osoby niepełnosprawnej
Jak już wskazane zostało w rozważaniach zawartych w poprzednim rozdziale,
pracodawca ma obowiązek wydzielenia lub zorganizowania odpowiedniego stanowiska
pracy z podstawowym zapleczem socjalnym, nie później niż w okresie trzech miesięcy
od daty zgłoszenia przez osobę zatrudnioną (która w wyniku wypadku przy pracy
lub choroby zawodowej utraciła zdolność do pracy na dotychczasowym stanowisku)
gotowości przystąpienia do pracy. Zgłoszenie gotowości przystąpienia do pracy powinno
nastąpić w ciągu miesiąca od dnia uznania za osobę niepełnosprawną. Obowiązek ten
jest obciążony sankcją w przypadku jego niewykonania w postaci wpłaty na rachunek
Funduszu w wysokości piętnastokrotnego przeciętnego wynagrodzenia za pracownika.
Terminem wpłaty przewidzianym w ustawie jest dzień rozwiązania stosunku pracy
z taką osobą. Jak widać, wysokość wpłaty, która ma charakter penalizujący zachowanie
pracodawcy, jest dość wysoka i raczej powinna zapewnić realizację nałożonego obowiązku.
141
„Opłacalne” byłoby dokonanie takiej wpłaty jedynie w przypadku utraty zdolności do
pracy na dotychczasowym stanowisku przez osobę z wysokim wynagrodzeniem.
Jednym z obowiązków pracodawców, który wiąże się z omówioną wcześniej zasadą
równego traktowania, jest konieczność zapewnienia niezbędnego racjonalnego usprawnienia
dla osób niepełnosprawnych będących pracownikami, uczestniczących w procesie
rekrutacji lub odbywających szkolenie, staż, przygotowanie zawodowe albo praktyki
zawodowe lub absolwenckie. Takie usprawnienia miałyby polegać na przeprowadzeniu
zmian lub dostosowań do szczególnych potrzeb wynikających z niepełnosprawności,
o ile nie skutkowałyby one nałożeniem na pracodawcę nieproporcjonalnie wysokich
obciążeń. Potrzeby takie musiałyby zostać uprzednio zgłoszone pracodawcy, aby mógł
się on wywiązać z nałożonego obowiązku. Dopiero wówczas niewypełnienie go można
by było oceniać w kategoriach naruszenia zasady równego traktowania w rozumieniu
powołanych wyżej regulacji art. 23a k.p.
5.4.3. Obowiązki pracodawców wobec osób niepełnosprawnych wykonujących
działalność gospodarczą lub niepełnosprawnych rolników bądź rolników
zobowiązanych do opłacania składek za niepełnosprawnego domownika
Szczególny system wsparcia przyjęto również w stosunku do osób niepełnosprawnych
wykonujących działalność gospodarczą lub niepełnosprawnych rolników bądź rolników
zobowiązanych do opłacania składek za niepełnosprawnego domownika. Osoby takie mogą
uzyskać refundację z PFRON składek odpowiednio na ubezpieczenia emerytalne i rentowe
bądź na ubezpieczenia społeczne rolników – wypadkowe, chorobowe i emerytalnorentowe. W obu przypadkach warunkiem refundacji jest dokonanie opłacenia tych
składek w całości. Realizacja refundacji składek może zostać poddana kontroli przez
Prezesa Zarządu PFRON, która w razie stwierdzenia nieprawidłowości może skończyć się
wydaniem decyzji nakazującej zwrot wypłaconego świadczenia w zakresie potwierdzonym
uchybieniami.
5.4.4. Uprawnienia pracodawców zatrudniających osoby niepełnosprawne
Ustawa ustanawia także dość rozbudowany system pomocy pracodawcom. Wskazuje
się na potrzebę jego stałej modyfikacji z uwagi na konieczność doskonalenia oferty
kierowanej do pracodawców oraz wymóg dostosowania przepisów krajowych do
rozwiązań unijnych.292
Jednym z podstawowych praw pracodawców, mających bezpośredni wpływ na
zatrudnienie osób niepełnosprawnych, jest miesięczne dofinansowanie ze środków
PFRON do wynagrodzeń zatrudnionych u niego osób niepełnosprawnych (art. 26a).
Prawo takie przysługuje pracodawcy spełniającemu następujące warunki: a) zarejestrował
292 U. Kurowska, System wsparcia pracodawców zatrudniających osoby niepełnosprawne. Analiza prawna [w:]
Zatrudniając niepełnosprawnych. Wiedza, opinie i doświadczenia pracodawców, red. B. Gąciarz, E. Giermanowska,
Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2009, s. 155.
142
pracownika w ewidencji osób prowadzonej przez Fundusz, b) zatrudnia co najmniej
25 pracowników w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy, c) nie osiąga wskaźnika
zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wysokości co najmniej 6%.
Aktualna wysokość kwot wynosi: 1800 zł – w przypadku osób niepełnosprawnych
zaliczonych do znacznego stopnia niepełnosprawności; 1125 zł – w przypadku osób
niepełnosprawnych zaliczonych do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności; 450 zł –
w przypadku osób niepełnosprawnych zaliczonych do lekkiego stopnia niepełnosprawności.
Ofertę wynikającą z przedmiotowego przepisu należy uznać za stymulującą działania
pracodawców w kierunku zgodnym z wolą ustawodawcy. Jednoczesna możliwość
skorzystania ze zwolnienia z uiszczania opłat na rzecz Państwowego Funduszu Rehabilitacji
i Osób Niepełnosprawnych, o których mowa w art. 21 ustawy, z pewnością powinna
skłonić do poważnego rozważania zatrudnienia osób niepełnosprawnych.
Jednocześnie ustawodawca przewidział możliwość wyłączenia wskazywanego
dofinansowania w przypadku:
a) pracowników zaliczonych do umiarkowanego lub lekkiego stopnia
niepełnosprawności, którzy mają ustalone prawo do emerytury;
b) gdy wynagrodzenie pracownika niepełnosprawnego nie zostało przekazane na jego
rachunek bankowy lub rachunek w spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredytowej albo
na adres zamieszkania tego pracownika, za pośrednictwem osób prawnych prowadzących
działalność w zakresie doręczania kwot pieniężnych;
c) jeśli miesięczne koszty płacy zostały poniesione przez pracodawcę z uchybieniem
terminów, wynikających z odrębnych przepisów, przekraczającym 14 dni.
Równocześnie podkreślenia wymagają także dodatkowe obowiązki związane
z comiesięcznym składaniem do PFRON, w formie elektronicznej, informacji
o wynagrodzeniach, zatrudnieniu i stopniach niepełnosprawności pracowników
niepełnosprawnych, z uwzględnieniem pracowników, u których stwierdzono chorobę
psychiczną, upośledzenie umysłowe lub epilepsję, oraz pracowników niewidomych, a także
wniosku o wypłatę miesięcznego dofinansowania za dany miesiąc.
Do kolejnych rodzajów wsparcia pracodawców z tytułu zatrudniania osób
niepełnosprawnych należy również zaliczyć zwrot kosztów przystosowania stanowisk
pracy do potrzeb takich osób (art. 26). Warunkiem przyznania takich środków jest
zatrudnianie przez okres co najmniej 36 miesięcy osoby niepełnosprawnej, która spełnia
alternatywnie jeden z następujących warunków: a) jest bezrobotna lub poszukuje pracy
i nie pozostaje w zatrudnieniu; b) pozostaje w zatrudnieniu u pracodawcy występującego
o zwrot kosztów, z wyjątkiem przypadków, gdy przyczyną powstania niepełnosprawności
w okresie zatrudnienia u tego pracodawcy było zawinione przez pracodawcę lub przez
pracownika naruszenie przepisów, w tym przepisów prawa pracy.
Pracodawca ma prawo ubiegania się o zrefundowanie kosztów: adaptacji pomieszczeń
zakładu pracy do potrzeb osób niepełnosprawnych, (zwłaszcza poniesionych w związku
143
z przystosowaniem tworzonych lub istniejących stanowisk pracy dla tych osób,
stosownie do potrzeb wynikających z ich niepełnosprawności); adaptacji lub nabycia
urządzeń ułatwiających świadczenie pracy lub funkcjonowanie osób niepełnosprawnych
w zakładzie pracy; zakupu i autoryzacji oprogramowania na komputery oraz urządzeń
technologii wspomagających lub przystosowanych do potrzeb osób. Ograniczenia dotyczą
zwrotu jedynie tych kosztów, które nie przekraczają dwudziestokrotnego przeciętnego
wynagrodzenia za każde przystosowane stanowisko pracy osoby niepełnosprawnej.
Aby zapobiec bezprawnym działaniom pracodawców, polegającym na nadużywaniu
możliwości ubiegania się o refundację i wyłudzaniu środków ze wskazywanego Funduszu,
ustawodawca wprowadził zabezpieczenia. W przypadku niedotrzymania 36-miesięcznego
minimalnego terminu zatrudnienia osoby niepełnosprawnej, pracodawca zobowiązany
jest do zwrotu środków w wysokości równej 1/36 ogólnej kwoty zwrotu za każdy miesiąc
brakujący do upływu okresu, o którym mowa w ust. 1, jednak w wysokości nie mniejszej
niż 1/6 tej kwoty. Pracodawca może się uwolnić od wymogu zwrotu tych środków, o ile
w terminie 3 miesięcy od momentu rozwiązania stosunku pracy, zatrudni inną osobę
niepełnosprawną, zarejestrowaną w powiatowym urzędzie pracy jako bezrobotna lub
poszukująca pracy niepozostająca w zatrudnieniu.
Podobny charakter do wyżej opisanego ma prawo do otrzymania przez pracodawcę
zwrotu kosztów wyposażenia stanowiska pracy do wysokości piętnastokrotnego
przeciętnego wynagrodzenia, o ile przez okres co najmniej 36 miesięcy zatrudni on
osobę niepełnosprawną zarejestrowaną w powiatowym urzędzie pracy jako bezrobotna
albo poszukująca pracy i niepozostająca w zatrudnieniu (art. 26e).
Przewidziane wsparcie pracodawców nie musi obejmować bezpośrednio osób
niepełnosprawnych. Pracodawcy zatrudniającemu takie osoby przysługuje również prawo
do zwrotu miesięcznych kosztów zatrudnienia pracowników pomagających pracownikowi
niepełnosprawnemu w pracy, a nawet kosztów szkolenia tych pracowników. Zakres
zwrotu odnosi się jedynie do czynności ułatwiających komunikowanie się z otoczeniem
oraz czynności niemożliwe lub trudne do samodzielnego wykonania przez pracownika
niepełnosprawnego na stanowisku pracy (art. 26d).
5.4.5. Szczególne obowiązki i prawa pracodawców wobec osób niepełnosprawnych
z zaburzeniami psychicznymi
Jak wskazują powyższe rozważania, pozycja osób niepełnosprawnych z zaburzeniami
psychicznymi w porządku prawnym nie różni się od innych osób niepełnosprawnych.
W ustawie o ochronie zdrowia psychicznego w zasadzie nie przewidziano szczególnych
regulacji normujących zagadnienia związane z zatrudnieniem niepełnosprawnych
z zaburzeniami psychicznymi. Ustawodawca, dostrzegając potrzebę szczególnej ochrony
takich osób i uznając konieczność podejmowania działań zapobiegawczych w zakresie
ochrony zdrowia psychicznego, w art. 4 tego aktu normatywnego wskazał, że takie działania
obejmują miedzy innymi: stosowanie zasad ochrony zdrowia psychicznego w pracy szkół,
144
placówek systemu oświaty, placówek opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych
oraz w jednostkach wojskowych, a także wprowadzanie zagadnień ochrony zdrowia
psychicznego do programu przygotowania zawodowego osób zajmujących się
wychowaniem, nauczaniem, resocjalizacją, leczeniem i opieką, zarządzaniem i organizacją
pracy oraz organizacją wypoczynku.
Warto jednak zwrócić uwagę na uregulowany w rozporządzeniu z dnia 30 sierpnia
1996 r. w sprawie sposobu organizowania i prowadzenia działalności w dziedzinie
promocji zdrowia psychicznego i zapobiegania zaburzeniom psychicznym293 obowiązek
organizowania i prowadzenia działań w zakresie promocji zdrowia psychicznego
i zapobiegania zaburzeniom psychicznym, istniejący po stronie organów administracji
rządowej i samorządu terytorialnego, publicznych zakładów opieki zdrowotnej, jednostek
pomocy społecznej, szkół i uczelni, zakładów penitencjarnych, placówek resocjalizacyjnych,
jednostek wojskowych. Wskazane podmioty również występują w roli pracodawców
i nierzadko zatrudniają osoby niepełnosprawne. W ramach czynności podejmowanych
we wskazanym zakresie powinny one inicjować działania psychoedukacyjne, rozwijać
umiejętności potrzebne człowiekowi w celu kształtowania prawidłowych stosunków
międzyludzkich w miejscu pracy. Osiągnięciu takiego celu mogłoby służyć organizowanie
w zakładach pracy szkoleń dla pracowników na temat prawidłowych relacji międzyludzkich
w pracy, ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb osób niepełnosprawnych z zaburzeniami
psychicznymi. Przyczyniłoby się to do lepszego zrozumienia problemów takich osób oraz
sposobów udzielenia im pomocy.
Wyrazem aktywizacji ze strony organów administracji rządowej w tym zakresie jest
realizacja Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, przyjętego przez
Radę Ministrów 28 grudnia 2010 r. Program realizowany jest od 2011 r., do końca
2015 r. W poszczególne zadania są włączeni ministrowie właściwi ze względu na cele
programu, a w szczególności: Minister Sprawiedliwości, Minister Obrony Narodowej
oraz Ministrowie Zdrowia, Pracy i Polityki Społecznej, Nauki i Szkolnictwa Wyższego,
Spraw Wewnętrznych, Administracji i Cyfryzacji, a także Narodowy Fundusz Zdrowa oraz
samorządy województw, powiatów i gmin. Jednym z głównych celów tego programu jest
zapewnienie osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i powszechnie dostępnej
opieki zdrowotnej oraz innych form opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku
rodzinnym i społecznym. W ramach celów szczegółowych programu wymieniona została
także aktywizacja zawodowa osób z zaburzeniami psychicznymi, obszar ten uznano bowiem
za istotny element polityki dotyczącej zdrowia psychicznego. Poszczególne cele zawarte
w Narodowym Programie Ochrony Zdrowia Psychicznego zostały zoperacjonalizowane
i podzielone na konkretne zadania przypisane poszczególnym podmiotom publicznym.
W ramach tego podziału administracja samorządowa została zobligowana do realizowania
działań w obszarze aktywizacji społeczno-zawodowej osób chorujących psychicznie.
293 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 sierpnia 1996 r. w sprawie sposobu organizowania i prowadzenia
działalności w dziedzinie promocji zdrowia psychicznego i zapobiegania zaburzeniom psychicznym, Dz. U. nr 112,
poz. 537.
145
Wśród przydzielonych jej zadań znajduje się: opracowanie i realizacja wojewódzkiego
programu rozwoju zróżnicowanych form wspieranego zatrudnienia i przedsiębiorczości
społecznej; zwiększenie dostępności aktywizacji zawodowej; organizacja poradnictwa
zawodowego i szkoleń zawodowych dla osób z zaburzeniami psychicznymi; prowadzenie
kampanii szkoleniowo-informacyjnej adresowanej do pracodawców, promującej
zatrudnianie osób z zaburzeniami psychicznymi. Warto dodać, że Ministerstwo Zdrowia
planowało zlikwidować Program Ochrony Zdrowia Psychicznego. Te zamiary zaniepokoiły
jednak psychiatrów. W trakcie prac nad ustawą o zdrowiu publicznym294 powstała
ekspertyza zlecona przez Ministerstwo Zdrowia. Stwierdzono w niej jednoznacznie,
że likwidacja programu doprowadzi do „niewydolności i ostatecznej zapaści” systemu
pomocy chorym psychicznie. 295Niewątpliwie więc działania na rzecz poprawiania sytuacji
osób z zaburzeniami psychicznymi są bardzo potrzebne w każdym obszarze aktywności
życiowej tych osób, w tym w ramach aktywizacji zatrudnienia takich osób na rynku pracy.
Warto poruszyć także kwestię tego, jak w praktyce wygląda realizacja tego Programu.
De facto na chwilę obecną można już dokonać oceny jego zasadności i efektywności.
Wskazuje się już na liczne problemy związane z realizacją celów tego Programu w praktyce.
Po pierwsze, podkreśla się wadliwy system finansowania założeń Programu, po drugie,
często obserwowane jest niewielkie zainteresowanie lokalnych samorządów problematyką
aktywizacji osób z zaburzeniami psychicznymi, w szczególności w odniesieniu do osób
chorych psychicznie.296
Należy więc głęboko zastanowić się nad przyczynami tego problemu, także pod kątem
konstrukcji przepisów prawnych. Jak zostało wspomniane we wcześniejszym podrozdziale,
na chwilę obecną w prawie polskim osoba z zaburzeniami psychicznymi uznawana jest
za osobę niepełnosprawną w momencie, kiedy uzyska orzeczenie o niepełnosprawności
w związku z faktem posiadania zaburzeń psychicznych. Nie można także wykluczyć
sytuacji, kiedy osoba taka będzie miała orzeczoną niepełnosprawność z powodu np.
dysfunkcji fizycznych, a jednocześnie będzie posiadała zaburzenia psychiczne, których nie
ujawniła. W praktyce zaobserwowano, że wśród wszystkich grup z niepełnosprawnościami
osoby chore psychicznie stanowią mniejszość ponieważ, nie zawsze ubiegają się o wydanie
orzeczenia o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności. Konsekwencją tego jest
niepostrzeganie tych problemów jako istotnych, co w połączeniu z brakiem świadomości
urzędników, co do specyficznych potrzeb tej grupy osób, powoduje brak założonych
w Programie efektów.297
Co więcej, biorąc pod uwagę wskazane powyżej instytucje i instrumenty aktywizacji
zawodowej, tj. poradnictwo zawodowe, szkolenia zawodowe i pośrednictwo pracy, czy
też staże i praktyki, centra integracji społecznej, zakłady aktywności zawodowej, wśród
294 Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o zdrowiu publicznym, Dz. U. poz. 1916.
295 Był strach i protesty, jest reakcja ministra: program ochrony zdrowia psychicznego zostaje, tvn24,
http://www.tvn24.pl/wiadomosci-z-kraju,3/mz-utrzymamy-program-ochrony-zdrowia-psychicznego,574125.
html.
296 Wsparcie…, s. 16
297 Tamże.
146
przedstawicieli samorządu wojewódzkiego dostrzega się, iż podział zadań nałożonych na
administrację publiczną z obszaru aktywizacji zawodowej osób chorujących psychicznie
jest niespójny.298 Brak przejrzystości i ujednolicenia sposobu realizacji działań na
rzecz osób chorujących psychicznie na poziomie regionalnym powoduje utrudnienia
w zakresie dokonania dokładnej diagnozy. W połączeniu z barierami społecznymi należy
jednoznacznie stwierdzić, że obecne rozwiązania być może wymagają także inicjatywy ze
strony ustawodawcy w tym zakresie.
Badania przeprowadzone wśród osób z zaburzeniami psychicznymi wskazują, że na
plany zawodowe osób chorych psychicznie duży wpływ ma właśnie działalność ośrodków
wsparcia. Największą skłonność do podjęcia zatrudnienia mają beneficjenci organizacji,
które kładą duży nacisk na aktywizację zawodową i organizują staże oraz zatrudniają
swoich beneficjentów wewnątrz ośrodka w ramach nauki zawodu.299
5.5. Wykonywanie obowiązków wynikających ze stosunku wolontariatu w zakresie
pomocy w zatrudnieniu osób niepełnosprawnych oraz uwarunkowania prawne
działalności pożytku publicznego przez korzystających
5.5.1. Wykonywanie obowiązków wynikających ze stosunku wolontariatu
w zakresie pomocy w zatrudnieniu osób niepełnosprawnych
Konieczność udzielania pomocy osobom potrzebującym powinna być, bez względu
na kierunek ewolucji stosunków społecznych, traktowana jako priorytet funkcjonowania
społeczeństw wysoko rozwiniętych. Podstaw aksjologicznych postaw wyrażających tę
ideę należy upatrywać m. in w religii. Ludzie dostrzegający w sobie taką potrzebę mogą
dziś realizować się sprawując funkcję wolontariuszy. Warunki, na jakich wykonuje się
świadczenia z wolontariatu, oraz korzystanie z nich zostały uregulowane w ustawie
o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie.300 Zgodnie z wykładnią językową,
wolontariuszem jest praktykant pracujący bez wynagrodzenia w celu zaznajomienia się
z zawodem bądź też osoba pracująca gdzieś bez wynagrodzenia.301 Zatem główny akcent
widoczny jest w wykonywaniu pracy bez wynagrodzenia, z pominięciem kwestii motywacji
osoby wolontariusza. Zgodzić się należy z poglądem, iż wolontariusz – w przeciwieństwie
do pracownika – nie tylko nie działa w warunkach przymusu ekonomicznego, ale również
pracuje z „porywu serca”. Praca woluntarystyczna nie jest więc synonimem dla zjawiska
pracy nieodpłatnej.302
298 Wsparcie…, s. 21
299 Tamże, s. 49.
300 Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, tekst jedn. Dz. U. z 2014 r.,
poz. 1118, z późn. zm.
301 Popularny słownik języka polskiego, red. B. Dunaj, Wilga, Warszawa 2000, s. 791.
302 A. Musiała, Glosa do wyroku SN z dnia 14 grudnia 2009 r., I PK 108/09, Gdańskie Studia Prawnicze – Przegląd
Orzecznictwa 2010, nr 3-4, s. 159, LEX 132370/1.
147
Bez względu na motywację, sama idea wolontariatu jest ze wszech miar słuszna, a ludzi
ją wykonujących należy wysoko ocenić.
Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie „poświęca” wolontariatowi
w zasadzie jedynie 8 artykułów (art. 42-50). Odpowiednie regulacje znajdują się jednak
również w innych aktach normatywnych.
Nie powinno wywoływać większych sporów interpretacyjnych określenie, na czyją
rzecz wolontariat może być wykonywany. Ustawodawca określił takie podmioty jako
„korzystający” i zaliczył do nich: 1) organizacje pozarządowe oraz podmioty wymienione
w art. 3 ust. 3 w zakresie ich działalności statutowej, w szczególności w zakresie działalności
pożytku publicznego, z wyłączeniem prowadzonej przez nie działalności gospodarczej;
2) organy administracji publicznej, z wyłączeniem prowadzonej przez nie działalności
gospodarczej, 3) jednostki organizacyjne podległe organom administracji publicznej lub
nadzorowane przez te organy, z wyłączeniem prowadzonej przez te jednostki działalności
gospodarczej; 4) podmioty lecznicze w rozumieniu przepisów o działalności leczniczej
w zakresie wykonywanej przez nie działalności leczniczej.
W ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie czynności wolontariusza
nie nazywa się „pracą”, lecz „świadczeniami”. Stosunek wolontariatu świadczy się na
podstawie porozumienia z korzystającym, w którym zawiera się jego zakres, sposób
i czas. Porozumienie takie powinno być zawarte w formie pisemnej, o ile świadczenie
wolontariusza wykonywane jest przez okres dłuższy niż 30 dni. Od stosunku pracy
różni wolontariat między innymi również to, że do porozumień zawieranych między
korzystającym a wolontariuszem w zakresie nieuregulowanym ustawą nie stosuje się
Kodeksu pracy, lecz przepisy Kodeksu cywilnego.
To zaś, co z pewnością łączy pracę i wolontariat, to konieczność ich wykonywania
osobiście. Umowa o wolontariat zawierająca klauzulę o możliwości świadczenia pracy
przez osobę trzecią – jako sprzeczna z istotą stosunku prawnego wolontariatu – byłaby
nieważna.303
Rozwiązaniem pożądanym byłoby wykorzystywanie świadczeń wolontariuszy do
pomocy osobom niepełnosprawnym z zaburzeniami psychicznymi na rynku pracy.
Zakres takiej pomocy powinien być modelowo określony w ramach współpracy pomiędzy
organami administracji a pomiotami wykonującymi działalność pożytku publicznego.
Instrumenty takiej współpracy przewiduje ustawa o działalności pożytku publicznego
i o wolontariacie.
Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych sprowadza się bowiem do
współdziałania podmiotów publicznych i organizacji pozarządowych, którego celem
jest wyrównanie nieuzasadnionych różnic socjalnych, asekurowanie w obliczu ryzyka
życiowego, kreowanie szans egzystencji osób niepełnosprawnych we wszystkich
303 M. M. Gersdorf, Pozapracownicze stosunki zatrudnienia w najnowszym orzecznictwie Sadu Najwyższego, Praca
i Zabezpieczenie Społeczne 2012, nr 11, poz. 16, LEX 158910/1.
148
dziedzinach życia gospodarczego i społecznego, umożliwiających pełną integrację ze
społeczeństwem.304
Zasadą polityki państwa, normatywnie ujętą w art. 69 Konstytucji RP, jest zasada
udzielania przez władze publiczne pomocy w zabezpieczaniu egzystencji, przysposobieniu
do pracy oraz komunikacji społecznej. Przyjmuje się, że norma ta nie stanowi formy
prawa podmiotowego w postaci prawa do zatrudnienia i nie da się na tej podstawie
wyprowadzić roszczeń przysługujących jednostce.305 Ze stanowiskiem tym należy się
zgodzić, przyjmując, że zasada ta nakłada na władze publiczne obowiązek udzielania
pomocy w zabezpieczeniu egzystencji, komunikacji społecznej, ale i przysposobieniu
do pracy.
Zasady współpracy organów administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi
określa w szczególności ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Przy
czym odpowiednie regulacje w tym zakresie występują również w ustawie o rehabilitacji
zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.
5.5.2. Uwarunkowania prawne działalności pożytku publicznego przez
korzystających
W myśl ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, organizacje
pozarządowe zajmują się działalnością pożytku publicznego, będącą działalnością
społecznie użyteczną i obejmującą sferę zadań publicznych określonych w ustawie (art.
3 ust. 1). Ustawodawca określił szeroki katalog zadań, obejmujących pojęcie sfery zadań
publicznych. Składają się na niego aż 33 zadania, przy czym przewidziana została delegacja
ustawowa, umożliwiająca Radzie Ministrów określenie w drodze rozporządzenia zadań
w innym zakresie, poza określonym w ustawie, ze względu na szczególną społeczną
użyteczność oraz możliwość ich wykonywania przez podmioty określone w ustawie,
w sposób zapewniający wystarczające zaspokajanie potrzeb społecznych.
Z punktu widzenia omawianej problematyki, wśród zadań, w ramach sfery zadań
publicznych realizowanych przez organizacje pożytku publicznego, należy wyróżnić:
a) działalność na rzecz osób niepełnosprawnych;
b) promocję zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osób pozostających bez pracy
i zagrożonych zwolnieniem z pracy;
c) pomoc społeczną, w tym pomoc rodzinom i osobom w trudnej sytuacji życiowej
oraz wyrównywanie szans tych rodzin i osób;
304 A. Kurzynowski, Osoby niepełnosprawne w polityce społecznej [w:] Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych.
Drogi do integracji, red. J. Mikulski, J. Auleytner, Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 1996, s. 21, cyt.
za: A. Barczyński, Skuteczność polskiego modelu aktywizacji zawodowej w warunkach gospodarki rynkowej [w:]
Zatrudniając…, red. B. Gąciarz, E. Giermanowska, s. 177.
305 L. Garlicki, Komentarz do art. 69 [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. 3, Wydawnictwo sejmowe,
Warszawa 2003, s. 1-2.
149
d) udzielanie nieodpłatnej pomocy prawnej oraz zwiększanie świadomości prawnej
społeczeństwa;
e) działalność na rzecz integracji i reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych
wykluczeniem społecznym.
Pomimo, iż przepis w art. 4 w zakresie rozumienia sfery zadań publicznych
odwołuje się do zadań organizacji pozarządowych, w treści art. 5 wskazano, że to
organy administracji prowadzą działalność w sferze tych zadań, lecz we współpracy
z organizacjami pozarządowymi oraz podmiotami określonymi w art. 3 ust. 3, takimi
jak np. stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego czy spółdzielnie socjalne.
Wskazuje to na istnienie wątpliwości interpretacyjnej, sprowadzającej się do tego, czy
organy administracji publicznej prowadzą działalność w sferze zadań publicznych, która
jest działalnością społecznie użyteczną prowadzoną przez organizacje pozarządowe (art.
5 ust. 1 w zw. z art. 4 w zw. z art. 3 ust. 1).
Wskazywana współpraca powinna odbywać się na zasadach: pomocniczości,
suwerenności stron, partnerstwa, efektywności, uczciwej konkurencji i jawności.
A katalog określony w ustawie jest szeroki i ma charakter otwarty, na co wskazuje zwrot
„w szczególności”. Współpraca ta odbywa się w następujących formach: 1) zlecania
organizacjom pozarządowym oraz podmiotom wymienionym w art. 3 ust. 3 realizacji
zadań publicznych na zasadach określonych w ustawie w formie powierzania wykonywania
zadań wraz z udzieleniem dotacji na finansowanie ich realizacji bądź wspierania
wykonywania zadań publicznych wraz z udzieleniem dotacji na dofinansowanie ich
realizacji; 2) wzajemnego informowania się o planowanych kierunkach działalności; 3)
konsultowania z organizacjami pozarządowymi oraz podmiotami wymienionymi w art. 3
ust. 3 projektów aktów normatywnych w dziedzinach dotyczących działalności statutowej
tych organizacji; 4) konsultowania projektów aktów normatywnych dotyczących sfery
zadań publicznych, o której mowa w art. 4, z radami działalności pożytku publicznego,
w przypadku ich utworzenia przez właściwe jednostki samorządu terytorialnego; 5)
tworzenia wspólnych zespołów o charakterze doradczym i inicjatywnym, złożonych
z przedstawicieli organizacji pozarządowych, podmiotów wymienionych w art. 3 ust. 3
oraz przedstawicieli właściwych organów administracji publicznej; 6) umowy o wykonanie
inicjatywy lokalnej oraz porozumienia albo umowy o partnerstwie.
Instrumentem pozwalającym na zbudowanie modelu wsparcia osób niepełnosprawnych
na rynku pracy w ramach współpracy pomiędzy organami administracji i organizacjami
pozarządowymi powinien być programu współpracy. Taki program uchwalany jest przez
organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego, po konsultacjach z organizacjami
pozarządowymi oraz podmiotami wymienionymi w art. 3 ust. 3, do dnia 30 listopada
roku poprzedzającego okres obowiązywania programu. Zasadą jest uchwalanie rocznego
programu, choć istnieje możliwość uchwalania programu wieloletniego.
Wprowadzenie takich programów współpracy z organizacjami pozarządowymi oraz
podmiotami wymienionymi w art. 3 ust. 3 jest słuszne i konieczne. Pozostają one ważnym
150
czynnikiem stabilizującym z punktu widzenia działalności organizacji pozarządowych.
W ramach takich programów (rocznych bądź wieloletnich) określa się między innymi
cel główny i cele szczegółowe, a także wysokość środków przewidzianych na realizację
programu.
Działalność pożytku publicznego może być prowadzona przez:
1) organizacje pozarządowe, do których zalicza się osoby prawne lub jednostki
organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje
zdolność prawną, w tym fundacje i stowarzyszenia, w tym niebędące jednostkami
sektora finansów publicznych w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach
publicznych lub przedsiębiorstwami, instytutami badawczymi, bankami i spółkami prawa
handlowego będącymi państwowymi lub samorządowymi osobami prawnymi oraz
niedziałające w celu osiągnięcia zysku;
2) osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów
o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku
Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności
sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku
publicznego;
3) stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego;
4) spółdzielnie socjalne;
5) spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz kluby sportowe
będące spółkami działającymi na podstawie przepisów ustawy z dnia 25 czerwca 2010 r.
o sporcie (Dz. U. z 2014 r. poz. 715), które nie działają w celu osiągnięcia zysku oraz
przeznaczają całość dochodu na realizację celów statutowych oraz nie przeznaczają zysku
do podziału między swoich udziałowców, akcjonariuszy i pracowników.
Jak wynika z powyższego, istnieją możliwości w zakresie wyboru formy podmiotu
prowadzącego działalność pożytku publicznego. Jednym z czynników wpływających na
decyzję w tym przedmiocie może być to, czy działalność ma mieć charakter odpłatny,
czy też nieodpłatny.
Działalnością nieodpłatną jest taka, w ramach której organizacje pozarządowe
i podmioty określone w art. 3 ust. 3 nie pobierają wynagrodzenia. Warto zwrócić uwagę,
że nieodpłatności nie należy mylić z działalnością bezkosztową. Działalność nieodpłatna
wiąże się z koniecznością poniesienia w jej ramach kosztów. W sytuacji jednak, gdy
ewentualna odpłatność za usługi nie tylko pokryje koszty, ale i pozostanie nadwyżka,
to trzeba to ocenić jako działalność odpłatna uznawana w ustawie za działalność
gospodarczą.306
Działalność odpłatna pożytku publicznego to zaś taka, która prowadzona jest w sferze
zadań publicznych, za które pobiera się wynagrodzenie, bądź w ramach której następuje
306 Uchwała RIO w Poznaniu z dnia 19 listopada 2011 r. , 21/1848/2010, Dz. Urz. Woj. Wielk. 2011.7.184, LEX
962198.
151
sprzedaż wytworzonych towarów lub świadczeń usług w zakresie rehabilitacji społecznej
i zawodowej osób niepełnosprawnych na zasadach określonych w ustawie z dnia 27 sierpnia
1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych
lub integracji i reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem
społecznym, o których mowa w ustawie z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym,
bądź też sprzedaż przedmiotów darowizny. Przychody z działalności odpłatnej pożytku
publicznego służą tylko prowadzeniu działalności pożytku publicznego
Co do zasady, działalność pożytku publicznego nie jest działalnością gospodarczą
w rozumieniu przepisów o swobodzie działalności gospodarczej. Wyjątkowo może taką
być działalność odpłatna w sytuacji, gdy pobierane wynagrodzenie jest w odniesieniu
do działalności danego rodzaju wyższe od tego, jakie wynika z kosztów tej działalności
lub gdy przeciętne miesięczne wynagrodzenie osoby fizycznej z tytułu zatrudnienia
przy wykonywaniu statutowej działalności odpłatnej pożytku publicznego, za okres
ostatniego roku obrotowego, a w przypadku zatrudnienia trwającego krócej niż rok
obrotowy – za okres tego zatrudnienia, przekracza trzykrotność przeciętnego miesięcznego
wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu
Statystycznego za rok poprzedni (art. 9 ust. 1).
Uwzględniając powyższe uwarunkowania, należy poddać pod rozwagę, na ile skuteczna
może być interwencja oparta o środowiskową opiekę w obszarze pomocy osobom
niepełnosprawnym z zaburzeniami psychicznymi w znalezieniu zatrudnienia oraz czy
każda osoba przejawiająca wolę pomocy drugiemu człowiekowi mogłaby świadczyć pracę
związaną z takim przedmiotem wolontariatu.
Powyższa ustawa w art. 43 precyzuje kwalifikacje i wymagania dla kandydata na
wolontariusza, określając je jako „odpowiednie do rodzaju i zakresu wykonywanych
świadczeń, jeżeli obowiązek posiadania takich kwalifikacji i spełniania stosownych
wymagań wynika z odrębnych przepisów”. Zastosowany zwrot pozostawia ocenę
kwalifikacji osobie zawierającej porozumienie, a więc korzystającemu.
Niekiedy wymagane kwalifikacje mogą wynikać z innych ustaw. Przykładowo,
w ramach wolontariatu przewidziano w ustawie o działalności leczniczej307 możliwość
udzielania świadczeń zdrowotnych, zaś w ustawie o systemie oświaty308 zawarto możliwość
prowadzenia zajęć rewalidacyjnych dla uczniów niepełnosprawnych.
W ramach świadczenia podanych wyżej zadań w ramach sfery zadań publicznych,
wynikających z art. 3 ust. 1 ustawy, pewne kwalifikacje zawodowe byłyby niezbędne,
niektóre zaś pomocne.
Co do zasady, w zakresie działalności na rzecz osób niepełnosprawnych specjalistyczne
wykształcenie nie jest wymagane. Przy realizacji bardziej szczegółowych zadań
odpowiednia wiedza byłaby niezbędna. Korzystający może i powinien zorganizować
odpowiednie szkolenia wolontariuszy w zakresie wykonywanych przez nich świadczeń,
307 Ustawa z 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej, tekst jedn. Dz. U. z 2015 r., poz. 618, z późn. zm.
308 Ustawa z 7 września 1991 r. o systemie oświaty, tekst jedn. Dz. U. z 2004 r., nr 256, poz. 2572, z późn. zm.
152
pokrywając koszty z tego tytułu (art. 45 ust. 3). Konieczność uczęszczania na takie zajęcia
może zniechęcić potencjalnych kandydatów na wolontariuszy. Zapewne korzystniejsze
i tańsze byłoby rekrutowanie wolontariuszy z kręgu osób dysponujących odpowiednią
wiedzą. W zakresie promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osób pozostających
bez pracy i zagrożonych zwolnieniem z pracy czy udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej
oraz zwiększania świadomości prawnej społeczeństwa niezbędne byłyby legitymowanie
się wykształceniem prawniczym bądź administracyjnym. Przy działalności zaś polegającej
na pomocy społecznej, w tym pomocy rodzinom i osobom w trudnej sytuacji życiowej
oraz wyrównywaniu szans tych rodzin i osób, czy też przy działalności na rzecz integracji
i reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym,
pomocne byłyby kwalifikacje pedagogiczne, psychologiczne czy tez doświadczenie
zawodowe w placówkach zajmujących się taką działalnością.
Oprócz kwalifikacji zawodowych przy realizacji wolontariatu z ludźmi z zaburzeniami
psychicznymi, równie istotne pozostają cechy osobiste kandydata na wolontariusza,
chociażby takie jak: spokój, opanowanie, cierpliwość, wyrozumiałość i chęć rzeczywistego
niesienia pomocy drugiemu człowiekowi.
Nieprawidłowy dobór wolontariuszy może wywołać określone negatywne konsekwencje.
Te najpoważniejsze dotykałyby osób, którym pomoc miałaby być udzielona i w następstwie
zamiast efektu znalezienia pracy, nastąpiłoby zamkniecie się, wycofanie i zniechęcenie
osoby niepełnosprawnej. W przypadku zaistnienia szkody, odpowiedzialność ponosiłby
jednocześnie korzystający, a więc – jak powyżej wskazano – najczęściej organ administracji
lub organizacje pozarządowe. Korzystający ponosiłby ewentualną winę w wyborze osoby,
której powierzył wykonanie zadania. Natomiast finansowe konsekwencje wynikające
z poniesienia odpowiedzialności odszkodowawczej mogłyby wpływać na prowadzenie
działalności przez podmioty wykonujące świadczenia w ramach sfery zadań publicznych.
Stąd istotne jest również to, aby wolontariusze mieli świadomość powagi wykonywanych
przez nich świadczeń oraz odpowiedzialności za swoje czyny.
5.6. Uwagi końcowe – ocena stanu prawnego
Analiza powyższych zagadnień pozwala na stwierdzenie, iż na gruncie obowiązujących
przepisów prawa istnieje szereg rozwiązań prawnych i instytucjonalnych umożliwiających
osobom niepełnosprawnym, w tym z zaburzeniami psychicznymi, funkcjonowanie na
rynku pracy, z uwzględnieniem stopnia ich niepełnosprawności. Należy jednak mieć
na względzie, że osoby z zaburzeniami psychicznym to specyficzna grupa, co do której
ustawodawca powinien się odnosić w szczególny sposób. Wyjątkowość funkcjonowania
osób z zaburzeniami psychicznymi na rynku pracy wynika przede wszystkim z faktu,
że przejawiają one gotowość i zdolność do pracy okresowo, w zależności od nasilenia
ich dolegliwości. Należy także pamiętać, że osoby z zaburzeniami psychicznymi są to
często osoby o standardowym poziomie inteligencji, które do czasu ujawnienia faktu
choroby mogły zajmować wysokie stanowiska. Degradacja takich osób wpływa na ich
153
stan psychiczny i de facto dochodzi do sytuacji patowej, w ramach której klasyczne
rozwiązania się nie sprawdzają. Bariery aktywności zawodowej osób z zaburzeniami
psychicznymi są wielorakie i złożone, występują one zarówno po stronie osób chorujących,
ich rodzin, pracodawców, jak i czynników systemowych.309 Warto zastanowić się, czy nie
warto wyodrębnić tego obszaru problemowego w strukturze organizacyjnej administracji
publicznej i w programach działań wykonywanych przez administrację publiczną,
z położeniem nacisku na indywidualne podejście do takich osób. Ujmując bowiem osoby
z zaburzeniami psychicznymi w gronie osób niepełnosprawnych, winno się stworzyć bądź
udoskonalić istniejące już rozwiązania instytucjonalne, które pozwoliłyby na skierowanie
pomocy w zakresie zatrudnienia stricte do osób z zaburzeniami psychicznymi, m.in.
poprzez przejrzysty podział zadań pomiędzy organy administracji publicznej, bądź też
stworzyć proceduralne rozwiązania zwiększające kontrolę nad przestrzeganiem praw
pracowniczych wobec osób z zaburzeniami psychicznymi, co do których pracodawcy na
chwilę obecną nierzadko są bardzo uprzedzeni. Zwrócenie uwagi na ten problem pozwoli
na zmniejszenie zjawiska dyskryminacji wobec tej grupy społecznej na płaszczyźnie
praktycznego stosowania prawa. Niemniej jednak kluczowe wydaje się zniesienie barier
społecznych, które hamują wykorzystywanie istniejących obecnie rozwiązań prawnych
i instytucjonalnych. Dotarcie do osób z zaburzeniami psychicznymi, poczucie wstydu ze
strony osoby chorej i ze strony jej rodziny oraz strach przed stygmatyzacją stanowią pierwszą
i najważniejszą przeszkodę przed efektywnym korzystaniem z oferowanych rozwiązań.
Ważna jest więc współpraca o charakterze interdyscyplinarnym, która pozwoliłaby także
na wypracowanie po stronie osób z zaburzeniami psychicznymi pozytywnych nawyków
pozwalających na trwałe funkcjonowanie na rynku pracy i efektywną komunikację
pomiędzy specjalistami, urzędnikami i osobami chorymi w celu sformułowania wspólnych
konkluzji.
309 Wsparcie…, s. 7
154
Bibliografia
Literatura
Badanie wpływu kierunku i poziomu wykształcenia na aktywność zawodową osób
niepełnosprawnych. Raport końcowy. Perspektywa osób chorych psychicznie.
Część 5 z 6., Pentor Research International 2009, https://www.pfron.org.pl/
ftp/dokumenty/Badania_i_analizy/Raport_CZESC_5z6_N_psychiczna_final.
pdf
Barczyński A., Skuteczność polskiego modelu aktywizacji zawodowej w warunkach
gospodarki rynkowej [w:] Zatrudniając niepełnosprawnych. Wiedza, opinie
i doświadczenia pracodawców, red. B. Gąciarz, E. Giermanowska, Instytut
Spraw Publicznych, Warszawa 2009
Barnes C., Mercer G., Niepełnosprawność, przeł. P. Morawski, SIC!, Warszawa 2008
Bolechała F., Stan psychiczny, a odpowiedzialność karna – regulacje prawne i kryteria
medyczne w Polsce oraz innych państwach, Archiwum Medycyny Sądowej
i Kryminologii 2009, t. LIX, nr 4
Był strach i protesty, jest reakcja ministra: program ochrony zdrowia psychicznego
zostaje, tvn24, http://www.tvn24.pl/wiadomosci-z-kraju,3/mz-utrzymamyprogram-ochrony-zdrowia-psychicznego,574125.html.
Garlicki L., Komentarz do art. 69 [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej.
Komentarz, t. 3, Wydawnictwo sejmowe, Warszawa 2003
Gersdorf M. M., Pozapracownicze stosunki zatrudnienia w najnowszym orzecznictwie
Sądu Najwyższego, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2012, nr 11, LEX
158910/1.
Instytucje orzekające – procedury orzekania, tryb i zasady, Biuro Pełnomocnika
Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych, http://www.niepelnosprawni.gov.pl/
art,13,instytucje-orzekajace-procedury-orzekania-tryb-i-zasady
Jankowska M., Prawa osób niepełnosprawnych w międzynarodowych aktach prawnych,
Niepełnosprawność – Zagadnienia, Problemy, Rozwiązania 2011-2012, nr
1-2
Kręcisz W., Glosa do uchwały NSA z dnia 9 grudnia 2013 r., I OPS 5/13, OSP 2014,
nr 12, LEX nr 232708/3
Kurowska U., System wsparcia pracodawców zatrudniających osoby niepełnosprawne.
Analiza prawna [w:] Zatrudniając niepełnosprawnych. Wiedza, opinie
i doświadczenia pracodawców, red. B. Gąciarz, E. Giermanowska, Instytut
Spraw Publicznych, Warszawa 2009
155
Kurowski K., Niepełnosprawność i osoba niepełnosprawna – od medycznego do
społecznego modelu niepełnosprawności [w:] Najważniejsze wyzwania po
ratyfikacji przez Polskę Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych,
Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2012
Kurzynowski A., Osoby niepełnosprawne w polityce społecznej [w:] Polityka społeczna
wobec osób niepełnosprawnych. Drogi do integracji, red. J. Mikulski, J.
Auleytner, Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 1996
Majewski T., Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych, Zakład Badań
Centrum Badawczo-Rozwojowego Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych,
Warszawa 1995
Musiała A., Glosa do wyroku SN z dnia 14 grudnia 2009 r., I PK 108/09, Gdańskie
Studia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa 2010, nr 3-4, LEX 132370/1
Napiórkowska A., Niezdolność do pracy w ubezpieczeniu społecznym
a niepełnosprawność [w:] Zatrudnianie osób niepełnosprawnych. Regulacje
prawne, red. A. Giedrewicz-Niewińska, M. Szabłowska-Juckiewicz, Difin,
Warszawa 2014
Pałka-Czerwińska J., Szczepanik M. M., Swend E., Vademecum zdrowia psychicznego
i jego zaburzeń-gdzie szukać pomocy, Urząd Miejski w Radomiu – Wydział
Zdrowia i Polityki Społecznej, Referat ds. Współpracy z Organizacjami
Pozarządowymi Centrum Organizacji Pozarządowych
Popularny słownik języka polskiego, red. B. Dunaj, Wilga, Warszawa 2000
Pużyński S., Choroba psychiczna – problemy z definicją oraz miejscem w diagnostyce
i regulacjach prawnych, Psychiatria Polska 2007, nr 3
Raport nr 10. Wyniki i wnioski z ogólnopolskiego badania sondażowego
przeprowadzonego w 2010 r. przez Szkołę Wyższą Psychologii Społecznej
w ramach projektu pod nazwą: Ogólnopolskie badanie sytuacji, potrzeb
i możliwości osób niepełnosprawnych
Raport o stanie zatrudnienia osób niepełnosprawnych w Polsce, oprac. R. Szary, Nasze
Sprawy, http://naszesprawy.eu/praca/3366-raport-o-stanie-zatrudnienia-osobniepenosprawnych-w-polsce.html
Respondek M., Definicja i rodzaje upośledzenia umysłowego, Psychiatria.pl, http://www.
psychiatria.pl/artykul/definicja-i-rodzaje-uposledzenia-umyslowego/13703.
html
Tomaszewska M., Komentarze do art. 183a, art. 183b i art. 183d [w:] Kodeks pracy.
Komentarz, red. K. W. Baran, LEX 2014
Tyśkiewicz-Mazur A., Definicje niepełnosprawności na potrzeby rehabilitacji
zawodowej i zatrudnienia [w:] Zatrudnianie osób niepełnosprawnych.
156
Regulacje prawne, red. A. Giedrewicz-Niewińska, M. Szabłowska-Juckiewicz,
Difin, Warszawa 2014
Wsparcie osób chorujących psychicznie na rynku pracy. Analiza i zalecenia [w:]
Zasada równego traktowania – prawo i praktyka, red. S. Trociuk, nr 15, Biuletyn
Rzecznika Praw Obywatelskich 2014, nr 8
Wielka encyklopedia PWN, red. J. Wojnowski, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2001–2005
Wielki słownik medyczny, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1996
Zwolińska K., Szkolenie osób niepełnosprawnych jako sposób wyrównywania szans
w zatrudnieniu [w:] Zatrudnianie osób niepełnosprawnych. Regulacje prawne,
red. A. Giedrewicz-Niewińska, M. Szabłowska-Juckiewicz, Difin, Warszawa
2014
Akty normatywne
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. nr 78, poz.
483, z późn. zm.
Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy, tekst jedn. Dz. U. z 2014 r., poz.
1502, z późn. zm.
Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, tekst jedn. Dz. U. z 2004 r., nr
256, poz. 2572, z późn. zm.
Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, tekst jedn. Dz. U.
z 2011 r., nr 231, poz. 1375, z późn. zm.
Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz
zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, tekst jedn. Dz. U. z 2011 r., nr 127,
poz. 721, z późn. zm.
Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, tekst jedn. Dz. U. z 2015 r., poz. 748, z późn. zm.
Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie,
tekst jedn. Dz. U. z 2014 r., poz. 1118, z późn. zm.
Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej, tekst jedn. Dz. U. z 2015 r.,
poz. 618, z późn. zm.
Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o zdrowiu publicznym, Dz. U. poz. 1916
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 sierpnia 1996 r. w sprawie sposobu
organizowania i prowadzenia działalności w dziedzinie promocji zdrowia
psychicznego i zapobiegania zaburzeniom psychicznym, Dz. U. nr 112, poz.
537
157
Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15
lipca 2003 roku w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu
niepełnosprawności, tekst jedn. Dz. U. z 2015 r., poz. 1110
Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych sporządzona w Nowym Jorku dnia
13 grudnia 2006 r., Dz. U. z 2012 r., poz. 1169
158