Slownik historii doktryn politycznych IV.indd

PIUS XI
WYBRANA LITERATURA
N. Aries „Sillon” et le mouvement démocratique, Paris 1910; K. Chojnicka Nauka społeczna Kościoła katolickiego (zarys historii), Kraków 2001; J. Majka Katolicka nauka społeczna. Studium historyczno-doktrynalne, Rzym 1986; F.K. Seppelt, K. Löffler (Z. Zieliński)
Dzieje papieży. Od początków Kościoła do czasów dzisiejszych, wyd. polskie Poznań 1936
(reprint: Warszawa t. 1 – 1995, t. 2 – 1997); C. Strzeszewski Katolicka nauka społeczna,
Warszawa 1985; Z. Zieliński Papiestwo i papieże dwóch ostatnich wieków, Warszawa 1999.
K. Ch.
PIUS XI (właśc. Ambrosio Damiano Achille Ratti), papież w l. 1922–1939.
Ur. 31 V 1857 r. w Desio (Lombardia), zm. 10 II 1930 r. w Rzymie. Pochodził
ze średniozamożnej rodziny mieszczańskiej. Jego ojciec był dyrektorem niewielkiej fabryki włókienniczej. Święcenia kapłańskie otrzymał Ratti w 1879 r.
Od 1882 r. zajmował stanowisko wykładowcy seminarium duchownego
w Mediolanie, od 1888 r. był pracownikiem naukowym Biblioteki Ambrozjańskiej, również w Mediolanie, pełniąc w niej od 1907 r. funkcję kierownika.
W Bibliotece Watykańskiej pracował jako podprefekt od 1912 r., a od 1914 r.
– jako prefekt. Po zakończeniu I wojny światowej Ratti został powołany do
służby dyplomatycznej, pełniąc kolejno funkcje wizytatora apostolskiego (od
1918 r.) i nuncjusza (1919–1921) w Polsce i Litwie. W 1918 r. został mianowany także wizytatorem apostolskim dla Rosji, jednak nigdy nie udało mu się
dostać do tego kraju, pozostającego już pod rządami komunistów. W czasie
wojny polsko-bolszewickiej 1920 r., w obliczu zagrożenia Warszawy odmówił opuszczenia stolicy Polski. W 1920 r. pełnił funkcję komisarza plebiscytowego na Górnym Śląsku i w Prusach Wschodnich. W grudniu tegoż roku został odwołany z Polski w związku z zarzutami dotyczącymi jego proniemieckiej postawy w czasie plebiscytu. Po powrocie do Rzymu został mianowany
kardynałem i arcybiskupem Mediolanu. Konklawe po śmierci →Benedykta
XV zwołano 6 II 1922 r. Ratti, najmłodszy członek Kolegium Kardynalskiego,
został wybrany w 14. głosowaniu czterdziestoma dwoma głosami (w konklawe wzięło udział 53 obecnych spośród 60 uprawnionych członków
Kolegium). Po dokonaniu wyboru Achille Ratti przyjął imię P. XI.
Spośród wydanych przez P. XI dwudziestu dwóch encyklik najważniejsze znaczenie dla →nauczania społecznego Kościoła mają: Casti connubii
– „O małżeństwie chrześcijańskim” (1930); Quadragesimo anno – „O odnowieniu ustroju społecznego i dostosowaniu go do prawa ewangelicznego”
(1931); Divini Redemptoris – „O bezbożnym komunizmie” (1937); Mit brennender Sorge – krytyka praktyki rządów →nazistowskich w Niemczech prowadzącej do łamania ustaleń konkordatu (1937); Non abbiamo bisogno (1931)
– poświęcona sytuacji we Włoszech i →Akcji Katolickiej.
P. XI zawarł szereg konkordatów, co było logicznym wynikiem konieczności uregulowania stosunków z państwami nowo powstałymi bądź prze595
PIUS XI
kształconymi w wyniku I wojny światowej. Do najważniejszych należały
konkordaty z Bawarią (1924), z Prusami (1929), z Badenią (1932), potwierdzone w odrębnym konkordacie z Niemcami (Trzecią Rzeszą) w 1933 r. Był
to konkordat korzystny dla Kościoła, zapewniający mu pełną swobodę działalności. Ograniczenia dotyczyły odsunięcia kleru od aktywności politycznej
i ograniczenia działalności organizacji katolickich do prac o charakterze czysto religijnym i charytatywnym.
W 1929 r. zawarto porozumienie z Włochami, znane jako Traktaty
(Układy, Pakty) Laterańskie. Obejmowały one traktat regulujący status prawny →papiestwa w Rzymie, konwencję finansową i konkordat. Papież stał się
w znaczeniu prawa międzynarodowego suwerennym (→suwerenność) władcą państwa o nazwie Città del Vaticano. Uregulowano sprawę zobowiązań
państwa włoskiego w stosunku do Stolicy Apostolskiej, wynikłych z likwidacji Państwa Kościelnego. Niezwykle korzystne dla Kościoła ustalenia zawierał konkordat złożony z 45 artykułów: religia katolicka stała się wyznaniem
państwowym Włoch, dekretowano zgodność konstytucji z prawem kanonicznym, religia była w szkołach przedmiotem obowiązkowym, a pozostałe treści nauczania nie mogły sprzeciwiać się zasadom wiary, uznano także
wyłączność Kościoła w zawieraniu małżeństw i w orzecznictwie w sprawach
małżeńskich – działania Kościoła w tej sferze rodziły skutki cywilnoprawne.
Watykan gwarantował apolityczność kleru.
W roku 1925 (11 lutego) zawarto konkordat z Polską, który wprowadzał
nowy podział diecezjalny i metropolitalny, a w 1927 r. z Litwą. Ten ostatni
konkordat, w treści zbliżony do polskiego, miał uporządkować skomplikowaną sytuację diecezji leżących na ziemiach litewskich w związku z zajęciem
przez Polskę Wilna w 1922 r. P. XI zawarł również konkordaty z Austrią,
Rumunią, Łotwą i Jugosławią.
Działalność P. XI na rzecz jedności chrześcijan (→ekumenizm) miała charakter ograniczony i w zasadzie dotyczyła jedynie Kościoła prawosławnego
(→prawosławie). Do niego skierowana była encyklika Ecclesiam Dei z 1923 r.,
nie proponująca jednak dialogu, lecz formułująca wezwanie do powrotu na
łono Kościoła rzymskiego. P. XI wydał w 1928 r. okólnik na temat rozszerzenia studiów orientalnych. Brak postępu w kontaktach z przedstawicielami Kościoła anglikańskiego znalazł wyraz w encyklice z 1928 r. Mortalium
animos. Papieża zajmował też los unitów w Polsce, Czechach, Jugosławii
i Rumunii; dokonał kodyfikacji prawa kanonicznego obrządku wschodniego, dążył także do powstawania wschodnich odgałęzień zgromadzeń zakonnych.
Za główne dzieło swojego życia P. XI uznawał Akcję Katolicką. Była to organizacja powstała i działająca wśród laikatu, podporządkowany hierarchii
kościelnej ruch świeckich, którego celem miała być odnowa życia religijnego
i realizacja idei powszechnego kapłaństwa wiernych. Ideę powstania Akcji
papież sformułował w liście z 1928 r. do kardynała, arcybiskupa Wrocławia,
596
PIUS XI
Adolfa Bertrama. Podkreślał w nim apolityczny charakter Akcji, protestował
przeciw upartyjnieniu religii i wciągnięciu jej w rozgrywki polityczne. Akcja
Katolicka miała m.in. prowadzić pracę w środowiskach robotniczych i odciągać młodzież od uczestnictwa w organizacjach o charakterze →faszystowskim.
W polityce zagranicznej P. XI dążył do normalizacji stosunków z Francją
(encyklika Maximam gravissimamque z 1924 r.), choć zakłóciła tę dążność sprawa →Action Française i potępienie przez papieża tej organizacji (wcześniej
dokonał tego →Pius X). Podejmował też walkę z utratą wpływów i wywłaszczeniem majątków kościelnych w Hiszpanii, gdzie w 1931 r. wprowadzono
państwo świeckie. Burzliwe losy przeżywał Kościół również w Meksyku (encyklika Acerba animi anxietudo – 1932 r. i Iniquis oflictisque – 1926 r.), gdzie protestowano przeciw krwawym prześladowaniom katolików i ateizacji (→ateizm) państwa.
P. XI zajmował się kwestiami katechezy, liturgii, reformami seminariów
duchownych, uniwersytetów katolickich i fakultetów kościelnych (konstytucja Deus scientiarum Dominus – 1931 r.). Reformy te umacniały neotomizm,
dominację systemu →św. Tomasza z Akwinu w nauczaniu Kościoła, której
początek dał →Leon XIII. Papież promował powstawanie i rozwój instytucji naukowych: Georgianum (w 1927 r. dołączono doń Instytut Biblijny
i Instytut Orientalny), Szkoły Literatury Łacińskiej, Centralnej Komisji ds.
Sztuki Sakralnej, Muzeum Misyjnego, wyższych szkół muzycznych i archeologicznych działających pod patronatem papiestwa; podjął także dzieło
rozbudowy Biblioteki Watykańskiej. Położył znaczne zasługi w dziele zabudowy Państwa Watykańskiego i jego unowocześnienia (założenie radiostacji
watykańskiej w 1933 r.).
Za pontyfikatu P. XI przeprowadzono około 500 beatyfikacji i 30 kanonizacji, m.in. św. Teresy od Dzieciątka Jezus, →T. Morusa, uznano doktorem
Kościoła →Alberta Wielkiego. Prowadzono rozległą działalność misyjną (encyklika Rerum Ecclesiae – 1926 r.). W intencji wprowadzenia ładu chrześcijańskiego w Europie po I wojnie światowej proklamowano kult Jezusa Króla,
połączony z obchodami Roku Świętego 1925.
Najważniejszą encykliką społeczną P. XI jest Quadragesimo anno, nawiązująca w nazwie do 40. rocznicy wydania Rerum novarum Leona XIII. Zawiera
ona pełny wykład nauczania społecznego P. XI, oparty – podobnie jak u Leona
XIII – na neotomizmie, któremu poświęcił także encyklikę Studiorum Ducem,
wydaną z okazji siedemsetlecia urodzin św. Tomasza. Hasłem nauczania społecznego pozostawało uwłaszczenie →proletariatu przez stworzenie możliwości nabycia →własności przez każdego pracownika. Własność prywatna,
uznana za →prawo naturalne, powinna być powszechnie dostępna jako remedium na pauperyzację klasy robotniczej, konflikty klasowe, →alienację,
a nade wszystko na zerwanie tradycyjnych więzi społecznych i rodzinnych
wśród klas pracujących. Kontynuując zalecenia Leona XIII, aby upowszech597
PIUS XI
nienia własności dokonywać poprzez wyznaczenie płacy rodzinnej, umożliwiającej pracownikowi nabycie własności z długoletnich oszczędności, P. XI
proponował także uzupełnienie umowy o pracę o umowę spółki, co umożliwiłoby udział robotników we własności, zarządzaniu i zyskach przedsiębiorstwa. Ideałem dla P. XI było tradycyjne społeczeństwo hierarchiczne, →solidarystyczne, którego części łączy więź typu organicznego (→organicyzm).
Zdawał sobie też sprawę, że dla realizacji tego postulatu potrzebna jest opiekuńcza rola →państwa, aktywnie działającego w sferze gospodarczej i społecznej. Zadania stojące przed państwem były w porównaniu z nauczaniem
Leona XIII znacznie rozbudowane, aczkolwiek P. XI kontynuował papieskie
poparcie dla idei →subsydiaryzmu państwa.
Celem utrzymania pokoju i porządku (pax i ordo św. Tomasza) społecznego, P. XI proponował wprowadzenie w życie idei →korporacjonizmu.
Podstawą ustroju korporacyjnego miały być „stany zawodowe” łączące pracowników i pracodawców danej branży. Stany zawodowe nie wykluczały
możliwości funkcjonowania w państwie związków zawodowych, których
głównym celem winno być negocjowanie warunków pracy i które wraz ze
stanami zawodowymi tworzyłyby korporacje. Zasadniczą różnicę między tą
propozycją a tworzonymi korporacjami włoskiego państwa faszystowskiego miało stanowić podporządkowanie tych ostatnich państwu, przy pełnej
autonomii korporacji postulowanej przez P. XI. Korporacjonizm miał także
być realizacją modelu solidarystycznego społeczeństwa i przeciwstawiać się
marksistowskiej (→marksizm) teorii →walki klas.
Encyklika Quadragesimo anno ujmuje rolę państwa subsydiarnie, tzn. że
wyznacza mu rolę pomocniczą, uzupełniającą i koordynującą poczynania
jednostek, korporacji i innych autonomicznych „niższych społeczności”.
Wiązała się z tym pryncypialna krytyka państw wspartych na zasadach →
liberalnych, faszystowskich, czy →komunistycznych (→socjalistycznych).
Liberalizm uważał P. XI za system myśli o rodowodzie sięgającym →oświecenia, niosący konsekwentną laicyzację, materializację (→materializm), racjonalizację, atrofię więzi społecznych, także rodzinnych. Liberalizm był więc dla
papieża z tej perspektywy „ojcem socjalizmu i bolszewizmu nawet”, bo takie
musiały być, zdaniem P. XI, ostateczne konsekwencje wprowadzonego przez
liberałów porządku niwelującego →autorytet, hierarchię i absolutyzującego
moc kreatywną jednostki ludzkiej. Łączyła się z tym krytyka funkcjonowania gospodarki kapitalistycznej i jej dotkliwych skutków społecznych oraz
zamknięcia celów bytowania człowieka w perspektywie doczesnej. Liberalny
→indywidualizm został uznany za sprzeczny ze społeczną funkcją własności akcentowaną w nauczaniu społecznym Kościoła i z →dobrem wspólnym
(bonum commune) jako ostatecznym celem realizowania własności prywatnej.
Mimo ostrej krytyki liberalizmu, był to jednak według P. XI system, który
można uzdrowić, nie była bowiem obca Kościołowi myśl o naturalnym charakterze własności prywatnej.
598
PIUS XI
Faszyzm podlegał krytyce P. XI, którą sformułował zwłaszcza w encyklice Mit brennender Sorge. Jednak była ona przedmiotem wielu zarzutów, gdyż
w dokumencie tym koncentrował się głównie na naruszaniu przez władze
III Rzeszy postanowień konkordatu i na wynikłej stąd sytuacji Kościoła katolickiego w Niemczech; nie zdecydował się natomiast, podobnie jak jego
następcy, na pryncypialne potępienie →nazizmu we wszelkich przejawach.
Najpoważniejszy sprzeciw papieża budziła dechrystianizacja życia społecznego i rozpowszechnienie się w Niemczech sprzecznych z dogmatami
Kościoła kultów rasy (→rasizm), państwa, →narodu i wodza, określonych
jako neopogańskie. Szczególne obawy budziło wychowywanie młodzieży
niemieckiej. W encyklice tej P. XI wyjaśnił konieczność zawarcia konkordatu
z Niemcami w 1933 r. pragnieniem utrzymania pokoju i troską o los katolików w Niemczech.
Encyklika Divini Redemptoris zawierała najostrzejszą w dziejach papiestwa
krytykę komunizmu i socjalizmu; nazwy te często używane były przemiennie. W encyklice tej papież skoncentrował się na tej odmianie ideologii komunistycznej, którą uznał za najgroźniejszą, mianowicie na →bolszewizmie.
Odwoływał się bezpośrednio do sytuacji w Związku Radzieckim, Hiszpanii
i Meksyku. Komunizm uznał zgodnie z tradycją Syllabusa (1864 r.) →P. IX
i jego encykliki Qui pluribus za sprzeczny z prawem naturalnym, toteż skutkiem jego wprowadzenia może być zagłada bytu społecznego, upadek godności osoby ludzkiej, barbarzyństwo i zbrodnia. Podobnie jak faszyzm, system komunistyczny krytykował za absolutyzowanie roli państwa (statolatria),
zarzucał mu także negowanie w imię →kolektywizmu indywidualnych funkcji własności. Już w Quadragesimo anno P. XI zwracał uwagę na mylące zbieżności postulatów społecznych głoszonych zarówno w socjalizmie, jak i w nauczaniu Kościoła. Podkreślał, że nie powinny one zwieść wiernych i skłaniać
ich do prób „ochrzczenia socjalizmu”. Dekretacja P. XI, nigdy przez Kościół
nie zmieniona, określa socjalizm, teoretyczny i praktyczny, jako nie dający się
w żadnej mierze pogodzić z dogmatami Kościoła katolickiego.
WYBRANA LITERATURA
J. Cardijn Action Catholique dans la classe ouvrière, Paris 1925; K. Chojnicka Nauka
społeczna Kościoła katolickiego (zarys historii), Kraków 2001; J. Jurkiewicz Nuncjatura
Achillesa Ratti w Polsce, Warszawa 1953; tenże Watykan a Polska w okresie międzywojennym 1918–1939, Warszawa 1958; J. Majka Katolicka nauka społeczna. Studium historyczno-doktrynalne, Rzym 1986; M. Pachucki Papież P. XI. Żywot i rządy, Poznań 1929;
F.K. Seppelt, K. Löffler (Z. Zieliński) Dzieje papieży. Od początków Kościoła do czasów
dzisiejszych, wyd. polskie Poznań 1936 (reprint: Warszawa t. 1 – 1995, t. 2 – 1997);
C. Strzeszewski Katolicka nauka społeczna, Warszawa 1985; Z. Zieliński Papiestwo i papieże dwóch ostatnich wieków, Warszawa 1999.
K. Ch.
599