W walce o wolną Polskę – ks. Józef Wrycza – duchowny niezłomny

Województwo Kujawsko-Pomorskie
www.szklakipamieci.kujawsko-pomorskie.pl
Biografie
gen. Józef Haller i ks. Józef Wrycza
Miejsce: Tuchola
W walce o wolną Polskę – ks. Józef Wrycza
– duchowny niezłomny
Na cmentarzu w Tucholi znaleźć można skromny grobowiec,
w którym spoczywają doczesne szczątki jednej z ciekawszych
postaci, jakie żyły w ostatnim stuleciu na terenie Kujaw
i Pomorza. Postacią tą jest ks. Józef Wrycza. Osoba dziś nieco
zapomniana, jednak przed laty wzbudzająca wielkie emocje
i kontrowersje. Przez jednych podziwiany i wychwalany, przez
innych potępiany i zwalczany. Bez wątpienia należy do grona
tych osób, obok których nie można przejść obojętnie.
Józef Wrycza urodził się 4 lutego 1884 r. w Zblewie nieopodal
Starogardu Gdańskiego. W młodości pobierał nauki w Pelplinie,
Chełmnie i Wejherowie. W każdej ze szkół udzielał się
w nielegalnych organizacjach patriotycznych, za co był ścigany
przez zaborcę. Działalności tej nie zaprzestał również podczas
studiów w wyższym seminarium duchownym w Pelplinie.
Po święceniach kapłańskich, które przyjął w 1908 r., pełnił
posługę duchowną w kilku miejscowościach na Pomorzu.
Wszędzie, gdzie się znalazł, prowadził intensywną działalność
społeczną, zakładał różne organizacje, towarzystwa, czytelnie
ludowe itd. Został m.in. członkiem zarządu Banku Ludowego,
skarbnikiem i sekretarzem Towarzystwa Czytelni Ludowych na
powiat świecki, bibliotekarzem parafialnym, członkiem koła
łowieckiego. Angażował się w działalność ruchu kaszubskiego.
IV Dywizja Pomorska AK
Ciekawym zagadnieniem poruszanym
w literaturze historycznej jest związek
ks. J Wryczy z IV Dywizją Pomorską AK,
którą rzekomo miał dowodzić sam kapłan.
Nowy okres w historii państwa polskiego,
związany z umacnianiem się władzy ludowej,
jest momentem dość znaczącym dla wielu
działaczy z okresu przedwojennego i II wojny
światowej. Część z nich w czynny sposób
starała się przeciwstawić nowej okupacji. Czy
J. Wrycza znalazł się pośród nich? Niektóre
źródła świadczą o jego wycofaniu się
z działalności politycznej już od 1943 roku
i unikaniu przez księdza wszelkich niedwuznacznych sytuacji po 1945 roku. Pewne
materiały natomiast przedstawiają go jako
aktywnego działacza polskiego podziemia
niepodległościowego.
1
Województwo Kujawsko-Pomorskie
www.szklakipamieci.kujawsko-pomorskie.pl
Biografie
IV Dywizja AK miała działać w latach
1945–1949 na obszarze (jak podawał
informator wydany przez MSW w 1964 roku)
województwa bydgoskiego, olsztyńskiego,
lubelskiego i białostockiego. Jej dowódcą
miał być J. Wrycza pod ps. „Śmiały”.
Liczebność grupy miała wynosić 480 osób.
Krzysztof Steyer uważa, iż w okresie
powojennym władze przygotowywały
szeroką prowokację przeciwko J. Wryczy.
Można przypuszczać – twierdzi – iż
końcowym efektem działań organów
bezpieczeństwa publicznego w tym względzie
miał być proces polityczny.
Kontekst historyczny
Ks. Józef Wrycza (Powstanie Wielkop.)
Wszystkie te działania miały za zadanie podtrzymywanie wśród
Pomorzan ducha polskości. Swoich akcji nie zaniechał w okresie
pierwszej wojny światowej, przeciwnie, podjął się ich ze
zdwojoną energią. Za działania te został zatrzymany przez
Niemców, osadzony w areszcie w Chełmży i skazany na karę
śmierci. Ostatecznie, pod wpływem protestów miejscowej
ludności, kara została znacznie zmniejszona i spędził tylko pół
roku w twierdzy w Grudziądzu. Z więzienia został zwolniony na
skutek interwencji Rady Ludowej w Toruniu, której członkowie
czynnie się za nim wstawiali. Po wyjściu z więzienia początkowo
powrócił do Chełmży, później przedostał się na tereny objęte
powstaniem wielkopolskim. W Inowrocławiu wstąpił do
powstającego tam 63 Pomorskiego Pułku Piechoty, gdzie szybko
został kapelanem w stopniu kapitana. Wkrótce funkcję tę pełnił dla
Dywizji Pomorskiej i garnizonu toruńskiego, aby ostatecznie
zostać kapelanem „błękitnej armii” gen. Józefa Hallera. Wraz
z nim brał udział w „zaślubinach Polski z morzem”, gdzie wygłosił
pamiętne przemówienie. Brał również udział w wojnie polskobolszewickiej, czynnie walcząc w bitwie warszawskiej.
Za zaangażowanie na polu walki odznaczony został krzyżem
walecznych. Przyznanie mu wyróżnienia uzasadniono
w następujący sposób: brał czynny udział we wszystkich walkach,
nieraz na pierwszej linii, zachęcając żołnierzy do ostatniego
wytrwania, dając także ciężko rannym pierwszą pomoc
w nieobecności lekarza. Końcówkę służby wojskowej odbył na
Kresach Wschodnich. We Włodzimierzu Wołyńskim pełnił
funkcję kapelana garnizonu i miejscowego szpitala.
Regionalną organizacją konspiracyjną
funkcjonującą na terenie Pomorza była Tajna
Organizacja Wojskowa „Gryf Kaszubski”,
a później „Gryf Pomorski”. Trudno jest
jednoznacznie ustalić datę utworzenia tej
organizacji. W literaturze funkcjonują dwie
hipotezy. Wg pierwszej geneza organizacji
wiąże się z połączeniem kilku organizacji
konspiracyjnych, natomiast wg drugiej
działała tu dyspozycja odgórna jeszcze
z okresu przedwojennego, aby na terenie
Pomorza utworzyć konspirację. Najczęściej
wskazuje się 1940 rok, bądź sierpień 1941
roku, jako moment jej powstania. Główni
założyciele byli związani z dywersją
pozafrontową. W początkowym okresie
główną osobą werbującą ochotników
w struktury organizacji był Józef Dambek.
Nawiązał on w 1940 roku łączność
z J. Wryczą, który posiadał szerokie kontakty
m.in. z Organizacją Młodzieży Kaszubskiej,
organizacją „Grunwald”, a sam był
założycielem grupy konspiracyjnej „Koral”.
Rada Naczelna stanowiła najwyższą władzę
w TOW GP. Miała ona szerokie uprawnienia,
związane m.in. z mianowaniem komendantów
naczelnych organizacji. Jednym z prezesów
Rady Naczelnej był ks. ppłk Józef Wrycza.
Po zakończeniu służby wojskowej powrócił na Pomorze, by objąć
probostwo w Wielu. Zaangażował się tam m. in. w rozbudowę
istniejącej kalwarii. Ostatecznie jej budowa została zakończona
w 1927 r. Od kilkudziesięciu lat wpisana jest ona do rejestru
zabytków. Jako ciekawostkę można podać, że twarz jednej z rzeźb
umieszczonych na wzgórzu wielewskiej kalwarii ma rysy twarzy
ks. Wryczy. Duchowny ten angażował się również w życie
2
Województwo Kujawsko-Pomorskie
www.szklakipamieci.kujawsko-pomorskie.pl
Biografie
społeczno-polityczne. Był zagorzałym zwolennikiem Narodowej
Demokracji, w której szeregach czynnie działał. Między innymi
był szefem powiatowych struktur Stronnictwa Narodowego
i kierownikiem powiatowym Obozu Wielkiej Polski. Podczas
wizyty Romana Dmowskiego na Pomorzu podejmował go
u siebie na plebanii. Był zaciekłym antagonistą Piłsudskiego
i sanacji. Wrogość wobec Marszałka Polski i jego zwolenników
była tak wielka, że Wrycza niejednokrotnie potrafił pogonić
z pięściami napotkanego w okolicy sanatora. Nie zgadzając się
z propagowaną w szkołach wizją państwa, podburzył
mieszkańców Wiela do zorganizowania strajku szkolnego.
Za czyn ten skazany został na karę kilku miesięcy aresztu. Karę
odbywał w zakładzie dla księży w Rywałdzie. Jego wyjście na
wolność dostarczyło pretekstu do zorganizowania dużej
manifestacji poparcia dla jego osoby. Zebrane tłumy witały go
kwiatami, grała orkiestra, a w przemówieniach podkreślano
zasadność jego postępowania. Pomimo wrogiego ustosunkowania do osoby Piłsudskiego, w chwili jego śmierci zachował
się odpowiedzialnie. Zaniechał sporów politycznych i odprawił
mszę żałobną za spokój duszy zmarłego. W dzisiejszych czasach
zachowanie takie może wydawać się czymś naturalnym.
W tamtym okresie jednak natężenie konfliktu politycznego była
tak duże, że wielu działaczy endeckich w sposób jawny
okazywało swoją niechęć wobec Piłsudskiego i ostentacyjnie nie
chciało uczestniczyć w żadnych uroczystościach żałobnych.
Po wkroczeniu Niemców w 1939 r. musiał się ukrywać, ponieważ
hitlerowcy wydali na niego wyrok śmierci. Mimo to prowadził
działania konspiracyjne, przyjmując pseudonim „Rawycz”.
Patronował konspiracyjnej organizacji „Gryf Kaszubski”, która
przekształciła się później w Tajną Organizację Wojskową „Gryf
Pomorski”. Z dziejami tej organizacji wiąże się wiele
kontrowersji. Uznawała ona zwierzchność rządu emigracyjnego,
ale jednocześnie krytycznie podchodziła do Polskiego Państwa
Podziemnego. Cieniem na dziejach „Gryfa Pomorskiego"
położyła się również sprawa konfliktu pomiędzy przywódcami tej
organizacji. Doprowadził on do tragedii, ponieważ
w niewyjaśnionych do dnia dzisiejszego okolicznościach doszło
do zamordowania jednego z jej liderów, Józefa Gierszewskiego.
Mocodawcami morderców byli inni przywódcy „Gryfa”.
Na skutek tych wydarzeń Wrycza wycofał się z czynnej
działalności politycznej i dalszy okres okupacji spędził w ukryciu.
Ukrywał się w wielu miejscach Pomorza. Pomimo
nieprzestrzegania przez wielu członków „Gryfa Pomorskiego”
zasad konspiracji, nasyłania przez gestapo konfidentów, którzy
mieli dotrzeć do Wryczy i namierzyć jego kryjówkę oraz tego, że
Niemcy wyznaczyli za informacje na temat Wryczy wysoką
nagrodę, nigdy nie został zadenuncjowany. Świadczy to
o ogromnym autorytecie duchownego i szacunku, jakim darzony
był przez Pomorzan.
Leon Lubecki podaje trzy okresy
funkcjonowania GP:
Pierwszy: od 1940 roku do końca 1942 roku –
okres spontanicznego rozwoju, zakończony
poleceniem ks. J. Wryczy, ażeby rozwiązać
GP.
Drugi: od 1943 roku do połowy 1944 roku –
przejęcie absolutnej władzy w organizacji
przez Józefa Dambka, a później gwałtowny
rozkład i upadek TOW GP.Trzeci: od połowy
1944 roku do pierwszego kwartału 1945 roku
– próba podtrzymania organizacji w trudnych
warunkach politycznych, bez żadnych
sukcesów i dostosowanie się do nowej
rzeczywistości – komunistycznego panowania nad obszarem działania organizacji.
Struktura terytorialna TOW GP wyglądała
w następujący sposób:
1) powiaty kartuski i morski
2) Gdynia, Gdańsk, Tczew
3) Chojnice, Kościerzyna, Starogard
W terenie funkcjonowały także tzw. komendy
terenowe, tj. m.in. Toruń, Grudziądz, Sępólno,
Świecie, Tuchola. Organizacja została
również stworzona na obszarze gmin.
Do wiosny 1942 roku, organizacja nie
prowadziła zbyt aktywnej działalności,
pomimo licznej grupy członków. Skupiała się
głównie na akcji scaleniowej, m.in. do
szeregów GP dołączyła organizacja
młodzieżowa „Iskry”, „Młode Wici”,
„Wolność”, „Polska Żyje”.
Do bardzo ważnego spotkania doszło 7 VII
1942 rok w Czarnej Dąbrowie. To wtedy
najprawdopodobniej doszło do przemianowania nazwy na TOW „Gryf Pomorski”. W
1943 roku w organizacji doszło do sporu
pomiędzy czołowymi przed-stawicielami,
który to spór dotyczył włączenia GP do
struktur AK, co przyczyniło się do
pozbawienia J. Gierszowskiego funkcji
komendanta (doszło do rozłamu w organizacji). Dla Ks. J. Wryczy atmosfera
w organizacji stała się niezdrowa, zdecydował
więc opuścić szeregi GP i zrezygnować
z zajmowanego stanowiska.
W kwietniu 1943 roku TOW GP włączono do
ogólnopolskiej organizacji „Miecz i Pług”.
Główna działalność organizacji związana była
z akcjami informacyjno– propagandowymi,
samoobroną, wywiadem. W ramach GP
działały oddziały partyzanckie, które tworzyło
35 grup.
21 III 1945 roku podjęto decyzję
o rozwiązaniu TOW „Gryf Pomorski”.
3
Województwo Kujawsko-Pomorskie
www.szklakipamieci.kujawsko-pomorskie.pl
Biografie
Tablica pamiątkowa na domu w Tucholi, w którym mieszkał ks. Wrycza
Po wyzwoleniu początkowo zamieszkiwał w Wielu, a od 1948 r. w Tucholi, gdzie znalazł się na własną
prośbę. Przez cały okres powojenny był intensywnie inwigilowany przez Urząd Bezpieczeństwa,
ponieważ komuniści bardzo obawiali się jego popularności wśród Pomorzan. Bali się go, ponieważ
myśleli, że użyje on swego autorytetu, aby podburzać ludzi przeciwko nowym władzom. W celu
rozpracowania ks. Wyryczy bezpieka założyła sprawę ewidencyjno-obserwacyjną o kryptonimie
„Gwiazda”. W rozpracowaniu duchownego przez UB brało udział kilku funkcjonariuszy bezpieki oraz
kilkunastu pozyskanych specjalnie dla tego celu informatorów (m.in. „Lipski”, „Chrapkowski”,
„Zygmunt”, „Młotek”, „Korona”, „Osowski”, „Drwal”, „Witek”, „Lalka”).
Zmarł 4 grudnia 1961 r. Pochowany został w Tucholi. Jego pogrzeb był okazją do zorganizowania
manifestacji patriotycznej, w której udział wzięły setki osób. W Tucholi odnaleźć można jeszcze inną
pamiątkę po księdzu Wryczy. Na budynku domu parafialnego, w którym mieszkał do śmierci, znajduje
się pamiątkowa tablica, poświęcona jego osobie. Podobne tablice odnaleźć można również w innych
miejscowościach Pomorza. Wrycza jest również patronem szkół i ulic.
4
Województwo Kujawsko-Pomorskie
www.szklakipamieci.kujawsko-pomorskie.pl
Biografie
Wybrana bibliografia
L. Lubecki, Refleksje o tragicznych dziejach Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski”,[w:]
Pomorskie organizacje konspiracyjne poza AK, 1939 – 1945, pod. red. St. Salmonowicza i J. Szilinga,
Toruń 1994, ss. 51- 81.
K. Steyer, Zarys działalności Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski” 1939 – 1945,[w:]
Pomorskie organizacje konspiracyjne poza AK, 1939 – 1945, pod. red. St. Salmonowicza i J. Szilinga,
Toruń 1994, ss. 83 – 95.
K. Steyer, IV Dywizja Pomorska AK, Prawda czy fikcja?, [w:] Powojenne losy konspiracji pomorskiej,
pod red. E. Zawackiej, R. Kozłowskiego, Toruń 1995, ss. 167 – 170.
K. Steyer, Józef Wrycza, [w:] Słownik Biograficzny Konspiracji Pomorskiej 1939 – 1945, części 3,
Toruń 1997. ss. 184 – 187.
Polskie Państwo Podziemne na Pomorzu, pod. Red. G. Górskiego, Toruń 1999.
5