Istota chuligańskiego charakteru czynu

Istota chuligańskiego charakteru czynu
Agata Wądołowska
Istota chuligańskiego charakteru czynu
Streszczenie
W artykule wskazano na problem jasnego i precyzyjnego uchwycenia
istoty chuligańskiego charakteru czynu przez zestawienie poglądów doktryny
dotyczących istoty chuligańskiego charakteru czynu oraz wskazanie na rozbieŜności interpretacyjne tego pojęcia występujące w orzecznictwie. Krytycznej ocenie poddano definicje legalne występku o charakterze chuligańskim zawarte w kodeksie karnym z 1969 r. oraz w kodeksie karnym z 1997 r.
Pozytywnie oceniono propozycje zmian dotyczące eliminacji chuligańskiego
charakteru czynu, przedstawione w rządowym projekcie nowelizacji z dnia
21 listopada 2008 r. (druk sejmowy nr 1394).
1. Uwagi wprowadzające
Zjawisko „chuligaństwa” rozpowszechniło się w Polsce juŜ na początku
lat 50-tych XX wieku głównie na terenach miejskich. Objęło ono swym zasięgiem przede wszystkim środowiska młodzieŜowe, poddawane szybkim
przemianom społecznym, gospodarczym i kulturowym1. Za „chuligańskie”
uznano zachowania agresywne, godzące w spokój i porządek publiczny,
w tym zwłaszcza zamachy na ludzi i ich nietykalność cielesną oraz niszczenie mienia.
Poszukując przyczyn rozwoju zjawiska „chuligaństwa”, zwracano uwagę
na wpływ okresu okupacji, który wytworzył w społeczeństwie polskim „stan
podwójnej moralności” – jednej na uŜytek własny, drugiej dla okupanta2.
Powszechnie wskazywano równieŜ na związek „chuligaństwa” z naduŜywa1
2
Zob. A. P a w e ł c z y ń s k a, O niektórych przyczynach chuligaństwa, (w:) J. S a w i c k i (red.),
Chuligaństwo. Studia, Warszawa 1956, s. 101. Zob. równieŜ omówienie wyników badań
przeprowadzonych w 1953 r. i 1955 r. w Zakładzie Kryminologii Instytutu Nauk Prawnych
PAN nad zagadnieniem przestępczości nieletnich i młodocianych z uwzględnieniem niektórych problemów dotyczących zjawiska „chuligaństwa” – S. B a t a w i a, S. S z e l h a u s, Stu
nieletnich i młodocianych sprawców „wykroczeń chuligańskich”, Państwo i Prawo 1958, nr 2,
s. 250–265.
Zob. T. C y p r i a n, Chuligaństwo wśród młodzieŜy. Problem społeczny i prawny, Poznań
1956, s. 12–13 oraz t e g o Ŝ, Niektóre formy i przyczyny chuligaństwa, (w:) J. S a w i c k i
(red.), Chuligaństwo..., op. cit., s. 165–167.
Prokuratura
i Prawo 12, 2010
121
A. Wądołowska
niem alkoholu3. A. Pawełczyńska stwierdziła, iŜ „chuligaństwo” stanowi niezamierzony produkt uboczny koniecznych przekształceń społecznych, jest
rezultatem niedopatrzeń i błędów w systemie i metodach wychowania. Uznając, iŜ „przyczyny chuligaństwa tkwią w społeczeństwie”, autorka doszła do
wniosku, iŜ jedynym sposobem likwidacji tego zjawiska jest skorygowanie
systemu i metod wychowania. Konstruując program walki z „chuligaństwem”
wśród młodzieŜy poprzez najszerzej pojętą profilaktykę, rozbudowaną opiekę pozaszkolną i skoordynowaną współpracę szkoły z rodzicami, stwierdziła
jednocześnie, iŜ w razie zaistnienia przejawów „chuligaństwa” naleŜy karać
ostro, szybko i bezwzględnie4.
NaleŜy jednak podkreślić, iŜ do 1958 r. w prawie karnym Polski Ludowej
nie występowała norma prawna dająca podstawę do odrębnego traktowania
przestępstw o charakterze chuligańskim, jak równieŜ nie została opracowana koncepcja zespołu cech kwalifikujących dane przestępstwo jako czyn
o charakterze chuligańskim5. Mimo to, zarówno w sądach I instancji, jak
i w Sądzie NajwyŜszym, zapadały orzeczenia, w których „chuligaństwo”6,
„chuligański wybryk”7, czy „chuligańskie niszczenie mienia publicznego”8
potraktowano jako okoliczność obciąŜającą. W niektórych orzeczeniach Sąd
NajwyŜszy zwrócił uwagę na zewnętrzne cechy charakteryzujące przede
wszystkim sposób działania9. Najczęściej jednak Sąd NajwyŜszy ograniczał
3
4
5
6
7
8
9
Zob. M. S z e r e r, Zagadnienie chuligaństwa w projekcie kodeksu karnego, Państwo i Prawo
1956, nr 7, s. 100; S. F r a n k o w s k i, Przestępstwo o charakterze chuligańskim, Państwo
i Prawo 1965, nr 8–9, s. 325–326; M. T o ł k a n, Pojęcie chuligaństwa dorosłych – fikcją
prawną, Państwo i Prawo 1967, nr 6, s. 965–972.
Zob. A. P a w e ł c z y ń s k a, O niektórych przyczynach chuligaństwa, (w:) J. S a w i c k i (red.),
Chuligaństwo..., op. cit., s. 105 i 126–127.
Pojęcie chuligańskiego charakteru czynu zostało wprowadzone do polskiego ustawodawstwa karnego ustawą o zaostrzeniu odpowiedzialności karnej za chuligaństwo z dnia 22 maja 1958 r. (Dz. U. z 1958 r., Nr 34, poz. 152). Uwzględniając głosy teorii przeciwko wprowadzeniu do ustawodawstwa nowego stanu faktycznego w postaci „chuligaństwa”, ustawodawca opowiedział się za ogólną klauzulą o charakterystycznym zabarwieniu przestępstw i wykroczeń stypizowanych wcześniej w części szczególnej Kodeksu karnego z 1932r. lub ustawach specjalnych. Łącząc z chuligańskim charakterem czynu powaŜne konsekwencje materialnoprawne i procesowe, ustawodawca nie określił, na czym polega chuligański charakter
przestępstwa lub wykroczenia, pozostawiając tę kwestię doktrynie i judykaturze.
Zob. wyrok SN z dnia 27 grudnia 1952 r., IV K 573/52, Państwo i Prawo 1953, nr 3, s. 463.
Zob. uzasadnienie wyroku SN z dnia 12 grudnia 1952 r., IV K 27/51, Państwo i Prawo 1953,
nr 4, s. 623.
Zob. uzasadnienie wyroku SN z dnia 20 grudnia 1952 r., I K 1395/52, Państwo i Prawo
1953, nr 4, s. 622.
W wyroku SN z dnia 21 grudnia 1951 r., IV K 8/51 (Państwo i Prawo 1953, nr 1, s. 33),
stwierdzono, Ŝe „Wypadki chuligaństwa, polegające na przemocy w stosunku do osób fizycznie słabszych i pociągające za sobą cięŜkie uszkodzenie ciała, ścigać naleŜy z całą surowością”. Natomiast w wyroku SN z dnia 2 lipca 1952 r., I K 949/52 (Nowe Prawo 1953,
nr 2, s. 77), uznano, iŜ „sposób działania oskarŜonego świadczy o duŜym nasileniu złej woli,
122
Prokuratura
i Prawo 12, 2010
Istota chuligańskiego charakteru czynu
się do ogólnikowego stwierdzenia chuligańskiego charakteru i potępienia
takiego zachowania sprawcy np. poprzez stwierdzenie, Ŝe „wszelkie akty
samowoli i przemocy, począwszy od chuligaństwa a kończąc na bandytyzmie (...) muszą być (...) jak najostrzej zwalczane”10. W orzecznictwie Sądu
NajwyŜszego w latach 1951–1958 posługiwano się terminem „chuligaństwo”
w sposób całkowicie dowolny, uŜywając ogólnikowych kryteriów lub w ogóle
go nie definiując. Nie zostało wydane Ŝadne zasadnicze orzeczenie, które
dałoby odpowiedź na pytanie: w czym tkwi istota „chuligaństwa” i jakimi kryteriami naleŜy się kierować dla odróŜnienia tej kategorii czynów? Próby
określenia na czym polega chuligański charakter zachowania sprawcy pojawiły się w orzecznictwie Sądu NajwyŜszego dopiero od 1959 r.
W wyniku szerokiej akcji propagandowej przeprowadzonej w środkach
masowego przekazu „chuligaństwo”, z problemu z dziedziny wychowania,
stało się powaŜnym problemem społecznym wymagającym wypracowania
odpowiednich norm prawnych. Na łamach prasy zaczęto wysuwać postulaty
ustawowego określenia pojęcia „chuligaństwo”, argumentując, Ŝe brak definicji i odpowiednich przepisów prawnych powoduje dowolną i rozciągłą interpretację tego pojęcia11. W związku z podnoszonymi w doktrynie wątpliwościami i powstającymi na ich gruncie wnioskami12, koncepcja „chuligaństwa”
jako osobnego przestępstwa została zarzucona. Na pierwszy plan wysunęła
się koncepcja postulująca uregulowanie tej problematyki w części ogólnej
Kodeksu karnego poprzez stworzenie dodatkowej kwalifikacji prawnej
w postaci chuligańskiego charakteru czynu dla przestępstw stypizowanych
juŜ w części szczególnej Kodeksu karnego. W wyniku podjętych przez
przedstawicieli doktryny prawa karnego prób opracowania zespołu cech
kwalifikujących dany czyn jako mający charakter chuligański, wyodrębniły się
a kilkakrotne wyciąganie pokrzywdzonego z lokalu, szarpanie go, uderzanie w twarz,
a wreszcie zadanie kilku ciosów noŜem świadczy o chuligańskich metodach postępowania”.
10
Zob. wyrok SN z dnia 31 stycznia 1952 r., I K 821/51, Państwo i Prawo 1952, nr 7, s. 134.
11
Zob. m.in.: J. R a w i c z, Przeciw chuliganom, „Trybuna Ludu” z dnia 28 grudnia 1954 r.,
nr 360 (2149); W. W i c h a, Co robimy by zwalczyć chuligaństwo, „Trybuna Ludu” z dnia
8 kwietnia 1955 r., nr 97 (2249); M. P a r z y ń s k a, Uderzenie powinno być mocne, „śycie
Warszawy” z 23–24 stycznia 1955 r., nr 20 (3502); L. P e n n e r, Co zrobiono i co trzeba zrobić w walce z chuligaństwem, „śycie Warszawy” z dnia 5 marca 1955 r., nr 55 (3538) – obszerne
fragmenty powyŜszych wypowiedzi zostały zamieszczone w artykule T. C y p r i a na, Niektóre
formy i przyczyny chuligaństwa, (w:) J. S a w i c k i (red.), Chuligaństwo..., op. cit., s. 186–199.
12
Zob. np.: J. S a w i c k i, Przestępstwo chuligaństwa w polskim prawie karnym, (w:) J. S a w i c k i (red.), Chuligaństwo..., op. cit., s. 42–49 oraz t e g o Ŝ, Chuligaństwo w prawie karnym
Polski Ludowej, Państwo i Prawo 1955, nr 10, s. 542–543; K. K r e t o w i c z, Przeciw ucieczce od rzeczywistości, Państwo i Prawo 1957, nr 2, s. 352 oraz t e g o Ŝ, Niektóre uwagi na
temat chuligaństwa, Palestra 1957, nr 3, s. 30–35; M. S z e r e r, Zagadnienie chuligaństwa...,
op. cit., s. 94–95; Z. K u b e c, Zagadnienie chuligaństwa a przestępstwa przeciwko Ŝyciu
i zdrowiu, Problemy Kryminalistyki 1956, nr 4, s. 51–53.
Prokuratura
i Prawo 12, 2010
123
A. Wądołowska
trzy koncepcje: podmiotowa, przedmiotowa i podmiotowo–przedmiotowa
(mieszana).
2. Koncepcja podmiotowa
Zgodnie z koncepcją podmiotową, istota czynu o charakterze chuligańskim tkwi w elemencie strony podmiotowej w postaci celu, do którego
sprawca zmierza za pomocą przestępstwa. Celem tym jest wyłącznie wykazanie nieposzanowania dla zasad współŜycia społecznego, w związku
z czym przestępstwo np. przeciwko zdrowiu, Ŝyciu, mieniu czy porządkowi
publicznemu staje się dla sprawcy jedynie środkiem, za pomocą którego go
realizuje. Za koncepcją podmiotową opowiedział się J. Sawicki13, który
zmienił później swój pogląd, uznając, iŜ do przyjęcia chuligańskiego charakteru czynu wystarczy brak racjonalnej pobudki działania i osobistego podłoŜa
zajścia14. Mimo iŜ koncepcja podmiotowa miała wielu zwolenników wśród
przedstawicieli doktryny15 i zyskała wyraz w orzecznictwie Sądu NajwyŜszego16, to jednak nie uniknęła głosów krytycznych.
K. Kretowicz stwierdził, iŜ słabym punktem definicji zbudowanej wyłącznie
na przesłankach strony podmiotowej jest to, iŜ większość chuliganów znalazłaby ochronę w doktrynie prawa karnego, która zakazywałaby kwalifikować
czyn jako mający charakter chuligański i jednocześnie stosować surowszą
odpowiedzialność karną w przypadku, gdy byłoby bezsporne, Ŝe przestęp-
13
Zob. J. S a w i c k i, ibidem, s. 36 i n. oraz t e g o Ŝ, Chuligański charakter przestępstwa, Nowe
Prawo 1958, nr 9, s. 6–18.
14
Zob. J. S a w i c k i, O chuligaństwie w świetle wytycznych Sądu NajwyŜszego, Państwo
i Praw 1967, nr 1, s. 89 i n.
15
Do zwolenników tej koncepcji naleŜeli: S. P a w e l a, Kilka uwag w sprawie chuligaństwa,
Nowe Prawo 1955, nr 7–8, s. 129–132; Z. K u b e c, Zagadnienie chuligaństwa..., op. cit.,
s. 31 i n; J. B a f i a, O zaostrzeniu i przyspieszeniu odpowiedzialności karnej za chuligaństwo. Komentarz, Warszawa 1959, s. 13–14; M. S z e r e r, Zagadnienie chuligaństwa...,
op. cit., s. 99 i 103; Z. W i z e l b e r g, Kryteria czynu chuligańskiego na tle orzecznictwa sądowego, Nowe Prawo 1965, nr 7–8, s. 787–804 oraz t e g o Ŝ, W poszukiwaniu formuły
prawnej chuligaństwa, Nowe Prawo 1966, nr 2, s. 211 i Kluczowe zagadnienia interpretacyjne ustawy antychuligańskiej, Palestra 1966, nr 2, s. 42.
16
W wyroku SN z dnia 29 października 1959 r., V K 985/59 (OSNPG 1960, nr 3, poz. 58),
przyjęto, iŜ: „Specyfika chuligaństwa tkwi w stronie podmiotowej, a mianowicie w celu, do
którego sprawca dąŜy, celem tym jest okazanie lekcewaŜenia zasad współŜycia społecznego. Z reguły będzie to w praktyce równoznaczne z brakiem jakichkolwiek racjonalnych pobudek. W wypadku kolizji celów, cele szczególne, które sprawca chce poprzez przestępstwo
osiągnąć, wyłączają cel o charakterze ogólnym, jakim jest okazanie nieposzanowania zasad
współŜycia społecznego, a więc wyłączają kwalifikację czynu jako chuligańskiego. Nie kaŜde
przeto, najbardziej brutalne nawet, zachowanie się ma charakter chuligański, o charakterze
tym decyduje cel, jaki sprawcy przyświeca”. Zob. równieŜ wyrok SN z dnia 25 lutego 1960 r.,
V K 1483/59, OSNPG 1960, nr 6, poz. 117.
124
Prokuratura
i Prawo 12, 2010
Istota chuligańskiego charakteru czynu
stwo popełniono w celu rabunkowym, z zemsty17 czy z zazdrości, a nie
w celu negacji zasad współŜycia. Ponadto, większość czynów o charakterze
chuligańskim popełniana jest w stanie nietrzeźwości powodującym zazwyczaj, iŜ poziom intelektualny sprawcy znajdującego się pod wpływem alkoholu nie daje moŜliwości dokonania rozwaŜań na temat zasad, czy norm
współŜycia i ich negacji. W takich wypadkach nie powinno się więc doszukiwać celu działania sprawcy. W związku z powyŜszym, proponowana koncepcja jest nie do przyjęcia, z uwagi na zbyt daleko idące uproszczenie zagadnienia18.
Do koncepcji podmiotowej krytycznie odniósł się równieŜ I. Andrejew. Autor ten nie kwestionował, Ŝe do istoty czynu o charakterze chuligańskim powinny naleŜeć elementy podmiotowe, ale z pewnością nie element celu,
gdyŜ – jak zaznaczał – wypadki, kiedy sprawca działa w celu okazania nieposzanowania dla zasad współŜycia społecznego, są niezwykle rzadkie.
W związku z tym, traktując cel działania sprawcy jako istotę chuligańskiego
charakteru czynu, „musimy przekreślić całą praktykę sądową i przyznawać
istnienie chuligańskiego charakteru tylko w nielicznych, przewaŜnie wyimaginowanych przypadkach”19. Według I. Andrejewa „pisząc o «celu» ma się
na myśli nie cel w sensie rzeczywistego przeŜycia psychicznego, lecz
w sensie oceny czynu sprawcy. Nie Ŝe sprawca przeŜywa jakiś cel, lecz, Ŝe
sędzia, nie znajdujący wytłumaczenia zachowania się sprawcy (racjonalnego
jądra), wydaje ocenę obiektywną sensu zachowania się sprawcy”20. Wynika
z tego, Ŝe to właśnie ta ocena sądu określana jest jako cel działania sprawcy. Jednak takie rozumienie celu powoduje, Ŝe ujęcie subiektywne staje się
ujęciem obiektywnym. Jak zaznaczył I. Andrejew, Ŝadna z powyŜszych moŜliwości – tj. traktowanie czynu o charakterze chuligańskim jako przestępstwa
kierunkowego, czy traktowanie celu okazywania lekcewaŜenia dla zasad
współŜycia jako kategorię ocenną – nie jest dobra. Pierwsza – z powodu
oderwania od Ŝycia, druga zaś – z powodu wypaczenia pojęcia przestępstwa kierunkowego, do którego istoty naleŜą rzeczywiste przeŜycia celu.
W wyniku dyskusji czysto podmiotowa koncepcja zespołu cech kwalifikujących czyn jako mający charakter chuligański uległa pewnemu zróŜnicowaniu. Oprócz celu w postaci nieposzanowania zasad współŜycia powstał nurt,
17
Odmiennie w postanowieniu SN z dnia 15 września 1969 r., Rw 1202/69 (OSNKW 1969,
nr 12, poz. 161) – „Działanie z zemsty czy z chęci odwetu nie wyklucza moŜliwości uznania
czynu za przestępstwo o charakterze chuligańskim wówczas, gdy jest wyraźnie oderwane
czasowo od zdarzenia wywołującego uczucie zemsty czy chęć odwetu albo gdy swą intensywnością lub zakresem znacznie przekracza naturalną niejako i dającą się zrozumieć reakcję sprawcy”.
18
Zob. K. K r e t o w i c z, Niektóre uwagi..., op. cit., s. 33.
19
Zob. I. A n d r e j e w, Przyczynki do dyskusji o chuligaństwie, Państwo i Prawo 1959, nr 8–9,
s. 326.
20
Ibidem.
Prokuratura
i Prawo 12, 2010
125
A. Wądołowska
który differentia specifica chuligańskiego charakteru czynu widział w „pobudce chuligańskiej”. M. Szerer zaproponował następującą definicję: „O chuligańskim charakterze przestępstwa mówimy wtedy, gdy sprawca – poniesiony pustą euforią i z warcholstwa, zrodzonym mniemaniem o sobie (składnik
pobudki) – chce ostentacyjnie stanąć ponad regułami porządku Ŝycia zbiorowego (składnik celu) – działa przy tym brutalnie, z odrzuceniem hamulców
cywilizowanego człowieka (składnik sposobu działania)”21. M. Szerer ujął
chuligański charakter czynu jako manifestację nieposzanowania zasad Ŝycia
społecznego, wynikającą ze spaczonego poczucia własnej waŜności. Ta
własna waŜność łączy się ze zjawiskiem tzw. euforii, oznaczającym stan
zadowolenia z siebie, przy czym w wypadku zachowań o charakterze chuligańskim mamy do czynienia z tzw. spaczoną euforią, polegającą na niczym
nie uzasadnionym podnoszeniu się na duchu, będącym jedynie wynikiem
własnej pychy, zarozumialstwa i chęci imponowania byle komu22. RównieŜ
S. Frankowski odniósł się do „pobudki chuligańskiej”, stwierdzając, iŜ przestępstwem o charakterze chuligańskim jest czyn, „u podstaw którego tkwi
pobudka chuligańska, tj. pobudka błaha, nieproporcjonalna do stopnia reakcji sprawcy, pobudka będąca odzwierciedleniem mało waŜnych, mało istotnych potrzeb sprawcy”23. Oparte na takiej pobudce działanie będzie jednocześnie dowodem lekcewaŜenia przez sprawcę ogólnie przyjętych norm
współŜycia społecznego. Natomiast J. Szwacha, dokonując analizy pojęcia
pobudki i motywu, stwierdził, iŜ nie moŜna mówić o swoistych „pobudkach
chuligańskich” z uwagi na duŜą liczbę róŜnorodnych pobudek, która uniemoŜliwia wybranie jednej z nich i nazwanie „chuligańską”24. Ponadto zdaniem autora, trudno byłoby ustalić jakiekolwiek kryterium, które mogłoby
stanąć u podstaw takiego wyboru. J. Szwacha stwierdził równieŜ, iŜ z psychologicznego punktu widzenia niesłuszne jest utoŜsamianie „pobudek chuligańskich” z działaniem „bez powodu”, „bez widocznego powodu” lub „bez
uzasadnionego powodu”25.
21
Zob. M. S z e r e r, Sąd NajwyŜszy o chuligaństwie, Palestra. 1965, nr 7–8, s. 89.
Zob. M. S z e r e r, Zagadnienie chuligaństwa w projekcie..., op. cit., s. 99–107.
23
Zob. S. F r a n k o w s k i, Przestępstwo o charakterze..., op. cit., s. 325.
24
Podobne stanowisko przyjęto w uzasadnieniu do uchwały SN z dnia 27 października 1962 r.,
VI KO 27/62 (OSNPG 1963, nr 1, poz. 15) – „Podstawowym rysem przestępstwa o charakterze chuligańskim jest jednak cel działania sprawcy (...). Pobudka, która popchnęła sprawcę
do tego, aby pokazać to nieposzanowanie za pomocą określonego czynu przestępnego,
moŜe być róŜnoraka; liczbę ich trudno zamknąć. Z reguły jako pobudka wchodzić będzie tutaj w rachubę zwyczajnie chęć afirmacji własnej osoby. W wypadkach takich naleŜy mówić
o niskiej pobudce”. Jednocześnie Sąd NajwyŜszy podkreślił, iŜ działanie sprawcy z niskich
pobudek nie jest cechą kaŜdego przestępstwa o charakterze chuligańskim.
25
Zob. J. S z w a c h a, Pobudki przestępstwa o charakterze chuligańskim, Nowe Prawo 1966,
nr 10, s. 1184–1186. RównieŜ J. S a w i c k i uznał, iŜ znamion chuligańskiego charakteru nie
moŜna dopatrywać się w pobudce czynu, gdyŜ kaŜde umyślne działanie wyrasta z określonych pobudek. Zdaniem J. S a w i c k i e g o, „jest rzeczą niewłaściwą mówić o «istnieniu po22
126
Prokuratura
i Prawo 12, 2010
Istota chuligańskiego charakteru czynu
W dalszej dyskusji nad koncepcją zespołu cech wyróŜniającą czyn o charakterze chuligańskim wzbogaconą koncepcję podmiotową przedstawił równieŜ Z. Wizelberg. Autor stwierdził, Ŝe o chuligańskim charakterze czynu
decyduje „szczególny ze względu na zabarwienie zamiar sprawcy (dolus
coloratus) wyŜycia się i awanturowania kosztem drastycznego naruszenia
porządku prawnego i popełniania przestępstw”. Według Z. Wizelberga, zasadniczym kryterium świadczącym o istnieniu takiego zamiaru jest popełnienie przestępstwa bez Ŝadnej racjonalnej przyczyny lub z przyczyny wyjątkowo błahej, nieadekwatnej do wagi czynu. Pierwsze kryterium pomocnicze
stanowi szczególny rodzaj agresywności, określany powszechnie jako „zdziczenie”, „bestialstwo”, „rozwydrzenie” (kryterium pomocnicze). Natomiast
drugie kryterium pomocnicze polega na ustaleniu, Ŝe przestępstwo zostało
popełnione publicznie i wobec zbiegowiska wywołało naruszające porządek
prawny drastyczne wystąpienie osób postronnych, a sprawca wystąpienia te
swoim zamiarem obejmował26. Koncepcja Z. Wizelberga, mimo iŜ odwołuje
się do elementów przedmiotowych, to uznając je za pomocnicze, mieści się
w zasadzie w ramach koncepcji podmiotowej.
3. Koncepcja przedmiotowa
Krytyka koncepcji podmiotowej doprowadziła do rozwiązania przeciwstawnego, które differentia specifica czynu o charakterze chuligańskim upatrywało w elementach strony przedmiotowej. Według koncepcji przedmiotowej, istota chuligańskiego charakteru czynu tkwi w elemencie obiektywnym,
tj. w postrzegalnych cechach sposobu zachowania się, takich jak: publiczność działania, jego brutalność czy bezwzględność27.
Nawiązując do koncepcji przedmiotowej, Sąd NajwyŜszy – Izba Wojskowa w uzasadnieniu do postanowienia z dnia 29 kwietnia 1959 r. (Zg. Og.
14/59), stwierdził, iŜ: „Za przestępstwa o charakterze chuligańskim naleŜy
uznać czyny popełnione zwykle publicznie, bez Ŝadnej dającej się ustalić
przyczyny lub z przyczyny błahej w porównaniu z reakcją sprawcy, z reguły
budki chuligańskiej». Brzmi to bowiem (...) prawie jak paradoks, Ŝe istotną cechą takiej pobudki byłby właściwie brak pobudki osobistej lub jakiejkolwiek pobudki racjonalnej”. Zob.
J. S a w i c k i, Chuligaństwo w prawie karnym..., op. cit., s. 533–535.
26
Zob. Z. W i z e l b e r g, W poszukiwaniu formuły..., op. cit., s. 211 oraz t e g o Ŝ, Kryteria czynu
chuligańskiego..., op. cit., s. 804.
27
Według K. K r e t o w i c z a elementem, który powinien kwalifikować czyn jako chuligański na
równi z elementami podmiotowymi, jest zwłaszcza sposób popełnienia czynu – raŜąco wyrafinowany, szczególnie cyniczny. Zob. K. K r e t o w i c z, Niektóre uwagi..., op. cit., s. 33–34
oraz t e g o Ŝ, Przeciw ucieczce..., op. cit., s. 351–354. Elementów przedmiotowych w postaci
sposobu zachowania się sprawcy nie pominęli równieŜ Z. P a p i e r k o w s k i (Ustawa antychuligańska, RPEiS 1959, nr 1, s. 57–61) i S. R y b c z y ń s k i (Ustawa antychuligańska, Palestra 1958, nr 10, s. 18).
Prokuratura
i Prawo 12, 2010
127
A. Wądołowska
pijanego, budzącego zgorszenie lub obawę osób postronnych”28. Aby podkreślić, iŜ chodzi tu wyłącznie o przedmiotowe ujęcie czynu o charakterze
chuligańskim, w uzasadnieniu orzeczenia Sąd NajwyŜszy wyjaśnił: „Głównie
sposób działania sprawcy daje moŜliwość oceny, czy dany czyn jest wyrazem lekcewaŜenia przezeń zasad współŜycia społecznego, czy świadczy
o pogardzie dla przyjętych w społeczeństwie zasad przyzwoitości. Pobudka
działania i związany z nią cel leŜą w dziedzinie strony podmiotowej przestępstwa, którą ocenić moŜna zwykle tylko na podstawie sposobu realizacji
tego celu, a zwłaszcza form działania sprawcy”. Jak wynika z powyŜszego,
najistotniejszy element czynu o charakterze chuligańskim stanowi specyficzny sposób jego dokonania. Stanowisko takie podtrzymano w postanowieniu
z dnia 2 grudnia 1963 r. (Rw 1343/63)29, w którym przyjęto, Ŝe prawidłowe
kryterium oceny chuligańskiego charakteru czynu sprowadza się do badania,
czy w odczuciu społecznym czyn nosi cechy działania świadczącego o lekcewaŜeniu sobie przez sprawcę zasad współŜycia.
Podsumowując, według koncepcji podmiotowej czyn miał charakter chuligański wówczas, gdy sprawca działał (głównie, wyłącznie) w celu okazania
nieposzanowania dla zasad współŜycia społecznego. Natomiast według
koncepcji przedmiotowej o charakterze chuligańskim decydowały zewnętrzne cechy zajścia – miejsce publiczne, stosowanie przemocy fizycznej, zagroŜenie osób postronnych, jakiekolwiek naruszenie spokoju i porządku publicznego itp. Jednak oba ujęcia nie były adekwatne do rzeczywistości. Ujęcie podmiotowe nadmiernie zacieśniało pojęcie chuligańskiego charakteru
i pozostawiało poza jego zakresem czyny, w których występował jakiś inny
cel działania sprawcy. Ponadto utrudniało działalność sądów przez konieczność ustalenia motywu zachowania się sprawcy. Natomiast ujęcie przedmiotowe – rezygnujące programowo z celu zachowania się sprawcy – prowadziło do pomijania ustalenia osobowości, dotychczasowego Ŝycia sprawcy
i jego motywacji, co w konsekwencji nadmiernie rozszerzało krąg czynów
o charakterze chuligańskim. Chuligański charakter moŜna było przypisać
kaŜdemu czynowi popełnionemu w miejscu publicznym, do wypadków przekroczenia granic obrony koniecznej włącznie. W związku z powyŜszym,
w teorii i orzecznictwie poszukiwano mieszanych kryteriów chuligańskiego
charakteru czynu – przedmiotowych w powiązaniu z podmiotowymi.
4. Koncepcja podmiotowo-przedmiotowa (mieszana)
Na kanwie krytyki koncepcji przedmiotowej i podmiotowej I. Andrejew
stworzył koncepcję podmiotowo-przedmiotową (mieszaną). Według niego
28
29
OSPiKA 1960, nr 4, poz. 90.
OSNKW 1964, nr 4, poz. 63.
128
Prokuratura
i Prawo 12, 2010
Istota chuligańskiego charakteru czynu
„Charakter chuligański czynu zachodzi, gdy sprawca, działając publicznie,
czynem swoim okazuje raŜące lekcewaŜenie bezpieczeństwa, spokoju lub
porządku publicznego”30, chodzi przy tym nie o kaŜde naruszenie bezpieczeństwa, spokoju lub porządku publicznego, lecz o takie, które sprawca
umyślnie okazuje31. W związku z tym, koncepcja ta nakazuje uwzględniać
zarówno elementy podmiotowe, jak i przedmiotowe32. Nie nawiązuje ona
jednak do określonego „celu”, lecz przyjmuje, Ŝe sprawca moŜe nie kierować
się Ŝadnym uchwytnym celem, bądź kierować się jakimś celem, ale jednocześnie błahym w stosunku do sposobu realizacji. Z drugiej strony, sprawca
moŜe działać bez Ŝadnej dającej się ustalić przyczyny, jak równieŜ jego działanie moŜe być reakcją na przyczynę, ale reakcja w takim przypadku musi
być niewspółmierna do przyczyny33.
Jako przykład tej koncepcji w orzecznictwie moŜna przytoczyć postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 14 lutego 1964 r. (Rw 105/64), w którym
stwierdzono: „Okoliczność, czy czyn nastąpił w miejscu publicznym czy teŜ
w innym miejscu, nie jest jedynym kryterium do ustalenia chuligańskiego
charakteru przestępstwa. Odgrywa tu takŜe rolę sposób dokonania przestępstwa, wskazujący na raŜące lekcewaŜenie przez sprawcę zasad współŜycia społecznego oraz na takie pobudki działania, które sprowadzają się do
chęci zaspokojenia przez sprawcę własnych irracjonalnych ambicji, dąŜeń
i zachcianek przez bezceremonialne naruszenie praw innych osób”34.
NaleŜy równieŜ zwrócić uwagę na orzeczenia Sądu NajwyŜszego, w których dokonywano fuzji omawianych powyŜej koncepcji, a takŜe wprowadza30
Zob. I. A n d r e j e w, Przyczynki do dyskusji..., op. cit., s. 326 oraz t e g o Ŝ, Dwie uwagi przeciw chuliganom, Prawo i śycie 1958, nr 10, s. 4.
31
Dokonując analizy koncepcji mieszanej, S. F r a n k o w s k i wyraził pogląd, iŜ w myśl tej
koncepcji okazanie nieposzanowania powinno być realizowane przedmiotowo. Zob.
S. F r a n k o w s k i, Przestępstwo o charakterze..., op. cit., s. 316. Natomiast zdaniem
A. G u b i ń s k i e g o, I. A n d r e j e w wsparł przedmiotową koncepcję chuligańskiego charakteru czynu, nadając jej stosowny kształt. Zob. A. G u b i ń s k i, Spory o kształt chuligaństwa
w polskim prawie karnym, Studia Iuridica 1991, nr XIX, s. 67.
32
Za koncepcją mieszaną w róŜnych odmianach opowiadali się m.in.: T. C y p r i a n, Społeczny
i prawny problem chuligaństwa wśród młodzieŜy, Zeszyty Naukowe UAM 1956 (seria „Prawo”), nr 1, s. 105–122; S. W a l t o ś, Glosa do wyroku SN z dnia 12 października 1967 r.,
V KRN 686/67, Państwo i Prawo 1968, nr 6, s. 1064–1067; S. F r a n k o w s k i, ibidem,
s. 324; T. H a n a u s e k, Chuligaństwo jako potencjalny czynnik kryminogenny, Problemy
Kryminalistyki 1969, nr 77, s. 33–42.
33
W wyroku SN z dnia 10 lipca 1967 r., IV KR 85/67 (OSNPG 1967, nr 12, poz. 100), przyjęto,
iŜ: „Dla zakwalifikowania czynu z przepisu art. 1 ustawy z dnia 22 maja 1958 r. obojętne jest
czy sprawca działa «bez przyczyny», czy z «błahej przyczyny». Błahe, urojone przyczyny
naleŜy traktować jako obiektywnie nie istniejące, w przeciwnym wypadku zbyt daleko posunięta subiektywizacja doprowadzić musiałaby do zatarcia róŜnic pomiędzy przestępstwem
zwykłym, a groźnym społecznie przestępstwem o charakterze chuligańskim”.
34
OSNKW 1964, nr 6, poz. 95; zob. równieŜ postanowienie SN z dnia 29 września 1964 r., Rw
1068/64, OSNKW 1965, nr 1, poz. 7.
Prokuratura
i Prawo 12, 2010
129
A. Wądołowska
no zupełnie nowe elementy. Jako przykład naleŜy tu przytoczyć wyrok z dnia
26 kwietnia 1962 r. (V K 108/62), w którym wskazano, Ŝe „napaść na urzędnika ma charakter chuligański wówczas, gdy nastąpi ona bez powodu,
z łobuzerstwa albo teŜ w czasie interweniowania władzy przy wybrykach czy
przestępstwach o charakterze chuligańskim”35. Jak wynika z treści przytoczonego orzeczenia, kaŜda czynna napaść będzie miała charakter chuligański, jeŜeli nastąpi podczas interwencji Milicji Obywatelskiej przy wybrykach
chuligańskich. W związku z tym, charakter chuligański pierwszej fazy działania danego sprawcy przenosi się na fazę drugą – czynną napaść36. Natomiast w postanowieniu składu 7 sędziów Izby Wojskowej Sądu NajwyŜszego
z dnia 14 stycznia 1964 r. (RNw 57/63)37, wymieniono aŜ trzy równorzędne
kryteria, z których kaŜde mogło decydować o chuligańskim charakterze
przestępstwa. Pierwsze dwa stanowiły pobudki i cele działania sprawcy oraz
sposób działania, wskazujący na szczególne nieliczenie się sprawcy ze
skutkami czynu. Trzecie kryterium stanowiły obiektywne okoliczności czynu
dokonanego publicznie, naruszającego w sposób drastyczny zasady obowiązującego porządku prawnego, przy czym ten czyn spowodował lub mógł
spowodować naruszające porządek prawny wystąpienia ze strony osób postronnych albo inne przejawy szczególnego ich oburzenia, a sprawca winien
przynajmniej przewidywać moŜliwość tego rodzaju wystąpień i na to się godzić38. PowyŜsze orzeczenie stanowiło więc połączenie koncepcji podmiotowej i przedmiotowej, przy jednoczesnym dodaniu nowego kryterium. Wydaje się, iŜ trzecie kryterium moŜe odnosić się do sytuacji, gdy sprawca podczas interwencji Milicji Obywatelskiej swoim zachowaniem prowokuje osoby
postronne do wystąpienia przeciwko funkcjonariuszom lub nie chcąc takiego
wystąpienia, liczy się z taką moŜliwością i na nią się godzi.
Wskazane powyŜej rozbieŜności interpretacyjne występujące w orzecznictwie skłoniły Sąd NajwyŜszy do uchwalenia wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w sprawie przestępstw o charakterze chuligańskim39, w których „zadekretowano” na potrzeby praktyki orzeczniczej mieszane, podmiotowo-przedmiotowe ujęcie chuligańskiego charakteru czynu
(ust. 8 wytycznych). Takie ujęcie z jednej strony punktowało umyślność działania i wymieniało typowe przedmioty zamachu, a z drugiej strony wskazywało na dwa kryteria podlegające stwierdzeniu, tj. sposób działania (agresywny lub wręcz brutalny) oraz sytuację motywacyjną sprawcy (błahy powód
35
RPEiS 1962, nr 4, s. 305.
Krytyki tej tezy dokonał S. F r a n k o w s k i, Przestępstwo o charakterze..., op. cit., s. 319.
37
OSNPG 1964, nr 10, poz. 108.
38
Podobne tezy przytoczono w postanowieniu SN z dnia 27 listopada 1964 r., Rw 1288/64,
OSNKW 1965, nr 3, poz. 32.
39
Wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w sprawie przestępstw o charakterze
chuligańskim – Uchwała Połączonych Izb Karnej i Wojskowej z dnia 11 czerwca 1966 r.,
VI KZP 43/65, OSNKW 1966, nr 7, poz. 68.
36
130
Prokuratura
i Prawo 12, 2010
Istota chuligańskiego charakteru czynu
lub brak dającego się ustalić powodu). Jednocześnie powyŜsze kryteria zostały uzupełnione o trzecie kryterium, które naleŜało wywieść na ich podstawie. Chodziło tu o kryterium pobudki działania sprawcy w postaci chęci okazania lekcewaŜenia lub nawet pogardy dla zasad współŜycia społecznego
i porządku prawnego40. Nie trudno zauwaŜyć, Ŝe przyjęta przez Sąd NajwyŜszy formuła chuligańskiego charakteru czynu odwoływała się do kryteriów wysoce ocennych, zwłaszcza w zakresie charakterystyki zachowań
sprawcy, przy czym wykaz elementów tej charakterystyki nie był zamknięty.
RównieŜ katalog dóbr, które taki czyn miał naruszać, nie był zamknięty.
Stworzyło to w sumie bardzo płynną w zarysach definicję, nie zmieniającą
faktu wartościowania sposobu działania sprawcy i jego intencji przez organy
stosujące prawo. Ponadto w literaturze pojawiły się wystąpienia dotyczące
niewłaściwego sposobu korzystania z instytucji wytycznych oraz niebezpieczeństwa związanego z istnieniem uprawnień do ich uchwalania41.
Wytyczne Sądu NajwyŜszego w sprawie przestępstw o charakterze chuligańskim nie zmieniły więc sytuacji prawnej i nie zwolniły ustawodawcy
z obowiązku określenia w sposób wiąŜący, jakie czyny mają charakter chuligański i jakie konsekwencje prawne powinny się z nim wiązać. Kryteria przyjęte w wytycznych stały się natomiast punktem wyjścia dla wypracowania
definicji legalnej występku o charakterze chuligańskim, którą wprowadził
Kodeks karny z 1969 r.42 w art. 120 § 14. Definicja wyraźnie nawiązywała do
40
Według I. A n d r e j e w a odcięcie się Sądu NajwyŜszego od kryterium celu, którym dotychczas w sprawach o chuligaństwo posługiwano się jak stereotypem, bez wnikania w jego
treść, naleŜało uznać za doniosłe osiągnięcie wytycznych – O określeniu prawnym chuligaństwa, Państwo i Prawo 1967, nr 2, s. 304.
41
Wydaje się, iŜ najpełniej przedstawił ten problem S. F r a n k o w s k i, który powaŜne zastrzeŜenia wywodził z faktu, iŜ wytyczne nie ograniczyły się do wykładni prawa juŜ istniejącego
i funkcjonowały tak, jakby miały charakter ustawy. Ponadto, zawierały całkowicie samodzielne dyrektywy, które – jako dyrektywy wiąŜące sądy – wiązały de facto wszystkich obywateli.
Oprócz tego wytyczne opracowywane były w sposób niejawny, bez gwarancji, w jakie zaopatrzona była normalna droga ustawodawcza. S. F r a n k o w s k i zauwaŜył równieŜ moŜliwość zaistnienia niebezpieczeństwa polegającego na tym, Ŝe Sąd NajwyŜszy będzie bardziej związany ze swoimi własnymi poglądami i praktyką niŜ obowiązującą ustawą. Zdaniem
autora, raŜące usterki ustawodawstwa powinny być usuwane w drodze nowelizacji, a nie
wykładni sądowej, natomiast ujednolicenie praktyki orzeczniczej sądów powinno się odbywać przez oddziałujące swoim autorytetem tzw. niewiąŜące formy orzecznictwa Sądu NajwyŜszego, a nie przez sięganie do bezwzględnie obowiązujących zaleceń – S. F r a n k o w s k i, Wytyczne Sądu NajwyŜszego w zakresie prawa materialnego – problem otwarty, Państwo i Prawo 1971, nr 10, s. 619–628. Zob. równieŜ: Z. Ł u s t a c z, O pozakonstytucyjnych
formach działalności prawotwórczej, Państwo i Prawo 1957, nr 7–8, s. 3–10; S. P o m o r s k i,
Z problematyki tzw. normotwórczej działalności sądów w prawie karnym, Państwo i Prawo
1969, nr 8–9, s. 368–376; T. D u k i e t - N a g ó r s k a, M. J. L u b e l s k i, Uwagi na temat
kształtowania sądowego wymiaru kary w wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej, Palestra 1982, nr 1–3, s. 71–86; L. G a r d o c k i, Wytyczne wymiaru sprawiedliwości
czy praktyki sądowej, Państwo i Prawo 1980, nr 11, s. 77–79.
42
Kodeks karny – ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r., Dz. U. z 1969 r., Nr 13, poz. 94.
Prokuratura
i Prawo 12, 2010
131
A. Wądołowska
wytycznych Sądu NajwyŜszego oraz ustaleń doktryny, z tym, Ŝe akcent został przesunięty wyraźnie w kierunku przedmiotowym43. Wydaje się jednak,
iŜ zbyt daleko poszedł wniosek K. Buchały, Ŝe strona podmiotowa w definicji
występku o charakterze chuligańskim została w zasadzie pominięta44. Mimo
iŜ w treści art. 120 § 14 k.k. nie znalazły się wyraŜenia odnoszące się do
celu, pobudki czy motywu działania sprawcy, to element okazania raŜącego
lekcewaŜenia podstawowych zasad porządku prawnego, jak równieŜ działanie bez powodu lub z oczywiście błahego powodu dotyczyły strony podmiotowej. W związku z tym naleŜy przyjąć, Ŝe definicja występku o charakterze
chuligańskim – sformułowana w art. 120 § 14 k.k. – opierała się przede
wszystkim na stronie przedmiotowej, przy czym pewne elementy strony
podmiotowej nie zostały w niej pominięte45. Przyjęcie ustawowej definicji
występku o charakterze chuligańskim nie rozwiązało jednak licznych problemów spornych występujących juŜ w związku z przepisami ustawy o zaostrzeniu odpowiedzialności karnej za chuligaństwo z dnia 22 maja 1958 r.
Ramy definicji legalnej były szerokie, a jej sformułowania dalekie od jednoznaczności. DuŜe wątpliwości zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie,
budziła zwłaszcza interpretacja ocennych kryteriów chuligańskiego charakteru czynu. NaleŜy równieŜ podkreślić, iŜ uzasadnienie ustawowego uregulowania zwalczania występków o charakterze chuligańskim, które miało decydujące znaczenie dla wyznaczenia następstw karnych, nie było jasne46.
W związku z powyŜszymi uwagami krytycznymi moŜe dziwić fakt, iŜ instytucja występku o charakterze chuligańskim została wyeliminowana dopiero
w wyniku wejścia w Ŝycie Kodeksu karnego z 1997 r.47.
Kodeks karny z 1997 r. stanowił reakcję na nadmiernie represyjne prawo
karne i politykę karną czasów PRL. Urzeczywistniał dąŜenia do usunięcia
z prawa karnego nadmiernej punitywności, aby w zakresie polityki karnej
doprowadzić do znacznego zredukowania liczby osób pozbawionych wolności48. Podstawowym załoŜeniem przyjętym przez twórców Kodeksu karnego
43
Zgodnie z art. 120 § 14 k.k. chuligański charakter miały występki polegające na umyślnym
zamachu na bezpieczeństwo powszechne, na zdrowie, wolność, godność osobistą lub nietykalność, na organy władzy lub administracji państwowej albo na działalność instytucji państwowej lub społecznej, na porządek publiczny albo na umyślnym niszczeniu lub uszkodzeniu mienia, jeŜeli sprawca działał publicznie oraz w rozumieniu powszechnym bez powodu
lub z oczywiście błahego powodu, okazując przez to raŜące lekcewaŜenie podstawowych
zasad porządku prawnego.
44
Zob. K. B u c h a ł a, (w:) K. B u c h a ł a, Z. Ć w i ą k a l s k i, M. S z e w c z y k, A. Z o l l, Komentarz do kodeksu karnego, Część ogólna, Warszawa 1994, s. 352.
45
Zob. I. A n d r e j e w, W. Ś w i d a, W. W o l t e r, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 1973,
s. 253.
46
Zob. K. B u c h a ł a, (w:) K. B u c h a ł a i in., Komentarz..., op. cit., s. 352–353.
47
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, Dz. U. z 1997 r., Nr 88, poz. 553.
48
Zob. K. B u c h a ł a, System kar, środków karnych i zabezpieczających w projekcie kodeksu
karnego 1990 r., Państwo i Prawo 1991, nr 6, s. 21. Por. równieŜ A. Z o l l, ZałoŜenia poli-
132
Prokuratura
i Prawo 12, 2010
Istota chuligańskiego charakteru czynu
stało się stworzenie takiego systemu kar i środków karnych, w którym kara
pozbawienia wolności byłaby traktowana jako ultima ratio w odniesieniu do
drobnej i średniej przestępczości. W związku z przyjętymi załoŜeniami
w zakresie wymiaru kary wobec sprawców drobnych i średnich przestępstw
w Kodeksie karnym, w brzmieniu ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r., nie przewidziano chuligańskiego charakteru występku jako instytucji nadzwyczajnego obostrzenia kary. Taki stan prawny nie trwał jednak długo. Pod hasłami
walki z narastającym zjawiskiem chuligaństwa i konieczności przywrócenia
spójności uregulowań prawa karnego materialnego oraz prawa wykroczeń49,
uchwalona w dniu 16 listopada 2006 r. ustawa o zmianie ustawy – Kodeks
karny oraz niektórych innych ustaw50 przywróciła w polskim prawie karnym
pojęcie występku o charakterze chuligańskim (art. 115 § 21 k.k.) oraz wprowadziła drastyczne zaostrzenia w zakresie orzekania kar i środków karnych
wobec sprawców takich występków (art. 57a k.k., art. 58 § 4 k.k., art. 59 § 2
k.k., art. 69 § 4 k.k.), a takŜe szczególny tryb postępowania przyspieszonego
(rozdz. 54a, dodany do Kodeksu postępowania karnego). NaleŜy zaznaczyć,
Ŝe sięgnięcie do negatywnie ocenianych rozwiązań historycznych spotkało
się ze sprzeciwem przedstawicieli doktryny, który był zgłaszany zarówno
przed uchwaleniem nowelizacji51, jak i po jej uchwaleniu52.
Definicja legalna występku o charakterze chuligańskim, zawarta w art.
115 § 21 k.k., stanowi wyraz przedmiotowo-podmiotowej koncepcji chuligańskiego charakteru czynu, która ostatecznie przewaŜyła nad wysuwanymi
tycznokryminalne kodeksu karnego w świetle wyzwań współczesności, Państwo i Prawo
1998, nr 9–10, s. 47.
49
Definicja chuligańskiego charakteru wykroczenia funkcjonuje w Kodeksie wykroczeń bez
zmian od momentu jego uchwalenia (Dz. U. z 1971 r., Nr 12, poz. 114). Jego istota polega
na nieadekwatności zachowania się sprawcy do powodu, który to zachowanie wywołał oraz
okazaniu raŜącego lekcewaŜenia podstawowych zasad porządku prawnego (art. 47 § 5 k.w.).
W odniesieniu do Kodeksu karnego z 1969 r. ujęcie to róŜnicuje jedynie katalog dóbr prawnych, w które moŜe godzić zamach sprawcy. Pozostałe elementy są toŜsame.
50
Dz. U. Nr 226, poz. 1648. Ustawa weszła w Ŝycie z dniem 12 marca 2007 r.
51
Zob. m.in.: Opinia Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego z dnia 19 grudnia 2005 r., o projekcie zmiany prawa karnego, Państwo i Prawo 2006, nr 2, s. 95 i n.; W. W r ó b e l. Tryb
przyśpieszony i występek chuligański w projekcie ustawodawczym, Opinia w sprawie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (druk
sejmowy 485), Prokurator 2006, nr 3, s. 12 i n.; E. D a r m o r o s t - S i e r o c i ń s k a, Zwalczanie przestępczości o charakterze chuligańskim – powrót do przeszłości drogą ku przyszłości,
Gazeta Sądowa 2006, nr 2, s. 13 i n.; A. S a k o w i c z, Powrót demonów przeszłości,
„Rzeczpospolita” z dnia 2 lutego 2006 r.
52
Zob. m.in.: J. S k u p i ń s k i, Chuligański charakter czynu – niefortunny powrót, (w:) Reforma
prawa karnego: propozycje i komentarze. Księga pamiątkowa Profesor B. KunickiejMichalskiej, Warszawa 2008, s. 245 i n.; A. M a r e k, Powrót chuligańskiego charakteru czynu w prawie karnym, (w:) K. K r a j e w s k i (red.), Nauki penalne wobec problemów współczesnej przestępczości. Księga jubileuszowa z okazji 70 rocznicy urodzin Profesora Andrzeja Gaberle, Wydawnictwo Wolters Kluwer 2007, s. 97 i n.
Prokuratura
i Prawo 12, 2010
133
A. Wądołowska
poprzednio koncepcjami przedmiotowymi i podmiotowymi. Ustawowe określenie występku o charakterze chuligańskim zawarte w art. 115 § 21 k.k. jest
bardzo zbliŜone do definicji legalnej tego pojęcia zawartej w art. 120 § 14
k.k. z 1969 r., ale nie stanowi kopii tego przepisu. Ustawodawca zrezygnował przede wszystkim ze wskazania kryterium oceny powodu podjętego
przez sprawcę działania lub braku takiego powodu, pomijając sformułowanie
„w rozumieniu powszechnym”. Ponadto, charakterystykę postawy sprawcy,
która manifestuje się w raŜącym lekcewaŜeniu, zrelacjonowano do całego
porządku prawnego, a nie tylko do jego podstawowych zasad. Nieco inaczej
określono i uporządkowano równieŜ katalog dóbr, w które występek taki
miałby godzić. NaleŜy stwierdzić, iŜ definicja chuligańskiego charakteru występku moŜe nasuwać w konkretnych sytuacjach wiele wątpliwości. Jest
wysoce ocenna i nieuchronnie prowadzi do rozbieŜności w doktrynie
i orzecznictwie. Zdaniem T. Bojarskiego przepis ten oddaje jednak podstawowy sens czynów popełnianych przez sprawców o tak demonstratywnej,
aspołecznej postawie, pozostawiając w praktyce szerokie granice oceny53.
5. Zakończenie
Autorzy nowelizacji z dnia 16 listopada 2006 r. wykazali wiarę w to, Ŝe
wykładnię definicji chuligańskiego charakteru czynu uda się ujednolicić
w drodze zabiegów interpretacyjnych. NaleŜy jednak przypomnieć, Ŝe trudności i rozbieŜności interpretacyjnych tego pojęcia nie udało się usunąć
w czasie obowiązywania Kodeksu karnego z 1969 r., w związku z czym
moŜna zasadnie wątpić, iŜ nastąpi to w toku obowiązywania obecnej regulacji. Z drugiej jednak strony naleŜy chyba przyznać słuszność stwierdzeniu
zawartemu w uzasadnieniu ustawy, iŜ stworzenie lepszej definicji, której nikt
by nie kwestionował, nie jest moŜliwe54. Zdaniem A. Marka, zjawisko chuligaństwa jako fakt społeczny nie nadaje się do prawniczego zdefiniowania,
gdyŜ nie dotyczy określonego typu przestępczości, lecz szerokiego wachlarza przestępstw pospolitych o bardzo zróŜnicowanej charakterystyce i etiologii55. W związku z powyŜszym, trzeba zastanowić się nad sensem utrzymania w prawie karnym instytucji chuligańskiego charakteru czynu, która
przez ponad 50 lat rozwaŜań przedstawicieli doktryny, pracy orzeczniczej
Sądu NajwyŜszego i wysiłków ustawodawcy nie dała ująć się w ramy definicji, która w sposób precyzyjny i jednoznaczny określałaby jej istotę. NaleŜy
53
Zob. T. B o j a r s k i (red.), A. M i c h a l s k a - W a r i a s, J. P i ó r k o w s k a - F l i e g e r,
M. S z w a r c z y k, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2008, s. 206.
54
Zob. Uzasadnienie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, druk sejmowy nr 485, s. 4.
55
Zob. A. M a r e k, Powrót chuligańskiego charakteru czynu w prawie karnym, (w:) K. K r a j e w s k i (red.), Nauki penalne..., op. cit., s. 99–101.
134
Prokuratura
i Prawo 12, 2010
Istota chuligańskiego charakteru czynu
w pełni zgodzić się ze zdaniem wyraŜonym w uzasadnieniu rządowego projektu z dnia 21 listopada 2008 r. ustawy nowelizującej m.in. Kodeks karny, iŜ
przepis „winien być skonstruowany tak, aby wykluczyć moŜliwość rozbieŜnych jego interpretacji, zwłaszcza Ŝe chodzi tutaj o kwestię o istotnym znaczeniu, skutkującą zaostrzeniem odpowiedzialności karnej sprawcy występku tego rodzaju”56. W związku z powyŜszymi uwagami na aprobatę zasługują przedstawione w tym projekcie nowelizacji propozycje w zakresie rezygnacji z instytucji występku o charakterze chuligańskim w Kodeksie karnym,
polegające na uchyleniu art. 57a, art. 69 § 4 i art. 115 § 21 k.k. oraz zmianie
w przepisach art. 49a i art. 59 k.k. Pozytywnie naleŜy równieŜ ocenić propozycję eliminacji chuligańskiego charakteru czyny z przepisów Kodeksu postępowania karnego, regulujących kwestię postępowania przyspieszonego57.
Nowelizatorzy zapomnieli jednak o tym, Ŝe chuligański charakter czynu moŜe obejmować nie tylko występki, ale równieŜ i wykroczenia (art. 47 § 5
k.w.). W związku z tym, Ŝe przedstawione w niniejszym opracowaniu uwagi
odnoszą się równieŜ do istoty chuligańskiego charakteru wykroczenia, naleŜy
postulować rezygnację z tej instytucji takŜe w Kodeksie wykroczeń z 1971 r.
Ustawa o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks karny wykonawczy, ustawy – Kodeks karny
skarbowy oraz niektórych innych ustaw została uchwalona przez Sejm na
posiedzeniu w dniu 25 września 2009 r. Niestety w kolejnym etapie prac
ustawodawczych Senat nie podzielił argumentów przedstawionych w uzasadnieniu do projektu ustawy i uznał, „Ŝe trudności interpretacyjne nie mogą
równowaŜyć kilkudziesięciu lat obowiązywania tych rozwiązań oraz związanego z nimi dorobku praktyki i doktryny, który naleŜałoby, po wejściu w Ŝycie
ustawy, uznać za utracony” 58. W związku z tym Senat zaproponował wprowadzenie poprawek mających na celu przywrócenie do przepisów ustaw
karnych instytucji „chuligańskiego charakteru czynu zabronionego”59, które
zostały przyjęte przez Sejm na posiedzeniu w dniu 5 listopada 2009 r.60.
Ustawa została podpisana przez Prezydenta w dniu 26 listopada 2009 r.
56
Zob. Uzasadnienie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy –
Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks karny wykonawczy, ustawy – Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw, druk sejmowy nr 1394, s. 11.
57
Druk sejmowy nr 1394.
58
Zob. Uzasadnienie do uchwały Senatu Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 22 października 2009 r.
w sprawie ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks karny wykonawcy, ustawy – Kodeks karny skarbowy oraz niektórych
innych ustaw, s. 1 – tekst uchwały dostępny jest na stronie: www.senat.gov.pl.
59
Zob. poprawki nr 2–6 i 9–10 zawarte w do uchwale Senatu Rzeczpospolitej Polskiej z dnia
22 października 2009 r.
60
Tekst ustawy, ustalony ostatecznie po rozpatrzeniu poprawek Senatu, dostępny jest na
stronie: www.orka.sejm.gov.pl.
Prokuratura
i Prawo 12, 2010
135
A. Wądołowska
Essence of a hooligan-like nature of an act
Abstract
This paper addresses the issue of the clear and precise capturing of the
essence of a hooligan-like nature of an act. The issue is examined through
compilation of views of legal academics and commentators on the essence
of a hooligan-like nature of the act, and indication of discrepancies that concern interpretation of the term in question and are present in past judgments.
Critically assessed are legal definitions of a petty offence of a hooligan-like
nature contained in the Penal Codes of 1969 and 1997. Positively assessed
are proposals for changes that aim at eliminating a hooligan-like nature of
the act and are presented in the government’s draft amendment of 21 November 2008 (parliamentary printed matter no. 1394).
136
Prokuratura
i Prawo 12, 2010