86 KB - Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ

Piotr Ropuszyński
Ochrona i ksztaŁtowanie środowiska
w dolinie Baryczy
Wstęp
Obszar doliny Baryczy według podziału Polski na jednostki fizyczno−geograficzne
Kondrackiego (1988) leży w zasięgu Nizin Środkowopolskich, w obrębie Obniżenia
Milicko−Głogowskiego. W jego skład wchodzą Kotliny Milicka i Żmigrodzka. Obniżenie Milicko−Głogowskie stanowi część pradoliny barucko−głogowskiej, która ma swój
dalszy ciąg na terenie Niemiec, na zewnątrz form marginalnych fazy leszczyńskiej
zlodowacenia bałtyckiego. Zarówno Kotlina Milicka, jak i Kotlina Żmigrodzka stanowią
zagłębienia końcowe stadiału Warty. W ich obrębie znajdują się tylko 4 miasta: Milicz
i Odolanów w Kotlinie Milickiej oraz Żmigród i Rawicz w Kotlinie Żmigrodzkiej.
Cały obszar położony jest w dorzeczu Baryczy, która jest największym prawobrzeżnym dopływem środkowej Odry. Jej długość wynosi 133 km, a charakteryzuje ją
niewielki spadek. Rzeka ta ma duże znaczenie gospodarcze ze względu na zasilanie
kompleksu milickich stawów hodowlanych. Docelowo wody Baryczy powinny odpowiadać normom I klasy czystości (Raport o stanie środowiska 2000).
System ochrony środowiska
Tradycje ochronne dotyczące omawianego obszaru sięgają pierwszych lat po II
wojnie światowej. Już w 1947 roku utworzono na obszarze 60 000 ha wielki rezerwat
pod nazwą „Leśno−stawowy obszar ochronny doliny Baryczy”. W 1963 r. zmniejszono
go ponad 11−krotnie tworząc rezerwat ornitologiczny „Stawy Milickie” na powierzchni
5324 ha. W jego skład wchodzi 5 kompleksów stawowych.
Stawy Milickie to największy w Europie, a najstarszy w Polsce kompleks stawów
hodowlanych. Objęte są one Konwencją RAMSAR ochrony terenów podmokłych,
ważnych w skali międzynarodowej siedlisk ptaków. Z tego samego względu kompleksy
stawów znajdują się w sieci IBA – Important Bird Areas, najcenniejszych terenów dla
ochrony przyrodniczego dziedzictwa Europy. Dolina Baryczy jest częścią krajowej
sieci ECONET, jako ważny w skali Europy korytarz ekologiczny (Chmielowiec 2000).
Stawy Milickie znajdują się w programie ONZ Living Lakes jako jeden z 13
unikalnych obszarów wodnych na świecie, obok takich obiektów, jak Bajkał, czy
Morze Martwe.
218
Piotr Ropuszyński
W roku 1996 na obszarze 87 040 ha utworzono największy w Polsce Park
Krajobrazowy „Dolina Baryczy”. Położony on jest na obszarze dwóch województw:
dolnośląskiego (70 040 ha) oraz wielkopolskiego (17 000 ha). Głównymi celami dla
których go powołano było:
– zachowanie mało zmienionych ekosystemów wodno−błotnych, a szczególnie ich
cennej ornitofauny;
– ochrona ekosystemów stawowych przed parcelacją i prywatyzacją stawów;
– stopniowa redukcja zanieczyszczeń wód, gleb i powietrza na tym obszarze.
Pod względem ornitologicznym dolina Baryczy jest jednym z najcenniejszych
obszarów w Europie. Na terenie Parku występuje łącznie 166 gatunków ptaków lęgowych, wśród nich liczne gatunki ujęte w Polskiej i Europejskiej Czerwonej Księdze.
Należy wspomnieć, że na terenie Parku znajduje się m. in. największe w Europie
Środkowej skupienie lęgowe gęsi (Ossowska−Kościelniak, 1998). Dolina Baryczy jest
miejscem znacznej koncentracji ptaków wodnych w okresie przelotów, szczególnie
jesienią. Skupia się wtedy łącznie około 40 − 45 tys. ptaków, w tym m. in. 20 tys. gęsi
i kaczek, 17 tys. łysek, 2 tys. łabędzi i kormoranów, 1,5 tys. żurawi (Witkowski i in.
1995). Jest to więc prawdziwy „ptasi raj”.
Różnorodność biotopów występujących na tym terenie pozwala wielu gatunkom
zwierząt znaleźć dogodne warunki życia i rozwoju co sprawia, że fauna Doliny Baryczy
przedstawia się imponująco: 276 gatunków ptaków, w tym 166 lęgowych, 51 gatunków ssaków, w tym 23 to gatunki chronione, 30 gatunków ryb, 13 gatunków płazów,
5 gatunków gadów (Ossowska−Kościelniak 1998, uzup.).
Park administrowany jest przez Dolnośląski Zespół Parków Krajobrazowych z
siedzibą we Wrocławiu. W Miliczu znajduje się placówka terenowa obsługiwana przez
jednego wykwalifikowanego pracownika.
Edukacja ekologiczna
Dolina Baryczy wyjątkowo dobrze nadaje się do prowadzenia edukacji ekologicznej w terenie. W najciekawszych obszarach przygotowano 5 ścieżek przyrodniczych
o łącznej długości 35 km, na których znajduje się 70 przystanków. Wędrując tymi
ścieżkami można poznać walory przyrodnicze w poszczególnych rodzajach środowisk:
lasy, łąki, pola uprawne, nieużytki, stawy z gospodarką rybną, bagna, a także bogactwo
roślin i zwierząt tych środowisk. Omawiane są problemy i zagadnienia takie jak: zanieczyszczenie i samooczyszczanie się wód, retencja, osuszanie, korytarze ekologiczne,
elementy geografii regionalnej i inne (Ranoszek 1999).
Edukację na ścieżkach przyrodniczych prowadzą wykwalifikowani przewodnicy,
a połączona jest ona zawsze z obserwacją ptaków za pomocą specjalistycznego sprzętu.
Uczestnikami zajęć terenowych są najczęściej uczniowie szkół podstawowych i gimnazjów z terenu Dolnego Śląska.
Mapki oraz najważniejsze informacje o ścieżkach zamieszone są na specjalnych
broszurach, które umożliwiają lepszą orientację w terenie oraz utrwalenie poznanych
wiadomości.
Ochrona i kształtowanie środowiska w dolinie Baryczy
219
Strategia rozwoju Doliny Baryczy
Unikalny, nie tylko w skali krajowej, obszar aby nadal mógł spełniać swoje
funkcje powinien być zarządzany i administrowany zgodnie z wymogami ochrony
przyrody i środowiska. W ostatnich latach podjęto szereg istotnych działań w tym
zakresie. Ograniczę się do wymienienia jedynie niektórych działań podjętych w ciągu
ostatnich kilku lat:
– Selektywna zbiórka odpadów na terenie Milicza i innych miejscowości.
– Instalacja kotłowni na słomę, która zaopatrując w ciepło Szkołę Podstawową nr 2
w Miliczu, przyczyniła się w istotny sposób do zmniejszenia niskiej emisji zanieczyszczeń i zapylenia w okolicy.
– Budowa nowej oczyszczalni ścieków w Sułowie koło Milicza oraz modernizacja
oczyszczalni ścieków w Sułowie.
– Rozwój rolnictwa ekologicznego, w tym „Program zachowania rasy kury zielononóżki
kuropatwianej. Bioróżnorodność i rozwój obszarów wiejskich”. Pilotażowe działania
prowadzone są przez Dolnośląską Fundację Ekorozwoju wraz z PTPP „pro Natura”.
Obszar Doliny Baryczy, z uwagi na niezanieczyszczone środowisko, w tym także
gleby, stanowi doskonałe miejsce do produkcji żywności ekologicznej.
– Ekologiczne sadownictwo. W rejonie Wierzchowic koło Milicza, na kilkudziesięciu
hektarach sadów owocowych, od kilku lat stosuje się integrowaną produkcję jabłek,
która jest gwarantem jakości zdrowych oraz wyprodukowanych w warunkach przyjaznych dla środowiska naturalnego owoców.
– W 2000 roku powołano Stowarzyszenie Gmin i Powiatów Doliny Baryczy skupiające
12 samorządów z województwa dolnośląskiegom w celu kompleksowej ochrony
zlewni Baryczy oraz synchronizacji działań poszczególnych samorządów na rzecz
ochrony środowiska. Opracowana jest (2001 r.) koncepcja programowa gospodarki
wodno−ściekowej na terenie gmin i powiatów w chodzących w skład Stowarzyszenia. W następnej kolejności opracowane i wdrożone zostaną koncepcje gospodarki
odpadami oraz ochrony powietrza atmosferycznego przed zanieczyszczeniami.
Podsumowanie
Funkcjonujący od ponad 700 lat zespół milickich stawów rybnych stanowi wielką
osobliwość przyrodniczą i krajobrazową, niezwykły przykład harmonii wtapiania się
dzieła człowieka w środowisko geograficzne. Wiele stawów, zwłaszcza tych największych przypomina swoim wyglądem naturalne jeziora. Tak też są one postrzegane
przez nielicznych jeszcze turystów w tym regionie.
Dolina Baryczy to obszar unikatowy w skali międzynarodowej. Jest to obszar
antropogenicznie ukształtowany w zakresie gospodarki rybnej, lecz zespoły stawów,
wraz z otaczającymi je kompleksami leśnymi i terenami rolnymi, tworzą krajobraz
kulturowy, o małym natężeniu konfliktów między gospodarką rybacką, rolnictwem, a
poszczególnymi elementami środowiska − jak lasy i wody powierzchniowe. Choć nie-
220
Piotr Ropuszyński
które cieki mają koryto przekształcone technicznie (Barycz, Polska Woda, Kobylarka),
silnie rozbudowana jest sieć rowów melioracyjnych oraz sztuczna retencja zbiornikowa
w stawach hodowlanych, reżim przepływów Baryczy jest pomimo tego oceniany jako
w ogólności zbliżony do naturalnego. W stosunkowo dużych kompleksach leśnych
zachowały się pierwotne drzewostany (Komentarz do mapy sozologicznej 1998).
Dolina Baryczy to jeden z tych obszarów w Polsce gdzie nadal środowisko geograficzne kształtuje działalność człowieka, a nie odwrotnie. Dzięki słabym, piaszczystym
glebom, braku bogactw naturalnych oraz niesprzyjającym dla człowieka bagiennym
klimacie obszar ten pozostał słabo zaludniony. Jest to region, gdzie człowiek szanuje
przyrodę, a ona odwzajemnia się różnorodnością i bogactwem.
I niech ta kraina lasów, stawów i ptaków na zawsze taką pozostanie, stanowiąc
zielone płuca Wrocławia.
Literatura
Chmielowiec D., 2000, Ekorozwój Doliny Baryczy (Program PTPP „pro Natura” i Dolnośląskiej
Fundacji Ekorozwoju), Biuletyn PTPP „pro Natura”, 1 (30).
Komentarz do mapy sozologicznej w skali 1:50 000, 1998, Arkusz Milicz. Opr. L. Baraniecki, J. Bieroński, E. Kuźniewski, Wł. Pawlak, Poznań.
Kondracki J., 1988, Geografia fizyczna Polski, wyd. VI, PWN, Warszawa.
Ossowska−Kościelniak K., 1998, Park Krajobrazowy „Dolina Baryczy”, Zielona Planeta, 6 (21),
PKE Okręg Dolnośląski.
Ranoszek E., 1999, Walory Parku Krajobrazowego Dolina Baryczy na ścieżkach przyrodniczych.
[w:] Materiały z Sympozjum: Postawy proekologiczne u progu XXI wieku, Sułów k. Milicza, 2
października 1999.
Raport o stanie środowiska w województwie dolnośląskim w 1999 r., wyd. 2000, Biblioteka Monitoringu Środowiska, IOŚ, WIOŚ we Wrocławiu.
Witkowski J., Orłowska B., Ranoszek E., Stawarczyk T., 1995, Awifauna doliny Baryczy, Notatki
Ornitologiczne, 36, 1−2.
mgr Piotr Ropuszyński
Uniwersytet Wrocławski
Wrocław