Poszukiwanie sensu u kresu czasu. Kilka uwag o

ROCZNIKI KULTUROZNAWCZE
Tom VI, numer 1
–
2015
DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rkult.2015.6.1-5
JADWIGA GRACLA *
POSZUKIWANIE SENSU U KRESU CZASU:
KILKA UWAG O DRAMATURGII POCZTKU XX WIEKU
Przeom wieków zawsze wywouje skrajne emocje, towarzyszy mu lk
przed nieznanym, apokaliptyczne wizje koca i przeczucia nowego pocztku. Nie inaczej byo na przeomie stuleci XIX i XX. Oprócz dekadenckich
wizji i nastrojów przeczucie kresu lub raczej jego pewno odnale mona
w filozofii Friedricha Nietschego, który sta si dla dekadentów autorytetem,
a jego teksty – drogowskazem. Nastroje te oczywicie znajdoway swoje odzwierciedlenie nie tylko w rozmowach i polemikach, ale pozostawiy lad
w utworach literackich jako niezapomniane wiadectwo owych czasów i przemyle. Dodatkowym czynnikiem, który potgowa nastroje koca i kresu,
byy funkcjonujce w tym okresie koncepcje filozoficzne. Ich autorzy, dostrzegajc jednoczenie kres czasu, Wagnerowskie Götterdämmerung1, sytuacj post mortem Dei, dawali impuls do stworzenia innych nowych teorii,
które biorc pocztek z pesymistycznych, przepojonych charakterystycznym
dla fin de siècle nastrojem, tak mocno obecnym w twórczoci dekadentów,
kreoway nowe przestrzenie, powstajce wanie w sytuacji postschykowej
i po nastaniu kresu. Koniec epoki, koniec wieku sta si dla autorów synonimem koca cywilizacji, koca wiata, zmierzchu wartoci i pocztku bezsensu. Pisarze dekadenci i symbolici starali si w swoich utworach, z jednej
strony, uzmysowi odbiorcy duchowe pooenie czowieka, przekonanego
o tym, e yje w wiecie, który osignwszy szczyt swoich moliwoci
Dr JADWIGA GRACLA – adiunkt Katedry Historii Literatury Rosyjskiej w Instytucie Filologii
Wschodniosowiaskiej na Wydziale Filologicznym U w Katowicach; adres do korespondencji:
ul. Grota-Roweckiego 5, 41-200 Sosnowiec; e-mail: [email protected]
1
Tytu opery Ryszarda Wagnera, a waciwie czwartej czci dramatu muzycznego Piercie
Nibelungów, nawizujcy do skandynawskiego mitu. W twórczoci dramaturgów pocztku XX
wieku lady tego mitu odnale mona do czsto w postaci obrazów wyaniajcego si nowego
wiata.
102
JADWIGA GRACLA
i rozwoju, chyli si ku upadkowi, z drugiej za pokaza, jakimi drogami
przebiega mog ponowne narodziny wiata – nowego, innego, aczkolwiek
niekoniecznie lepszego, universum. Autorzy w swoich tekstach podali
dwoma drogami: jedn z nich byy próby kreowania nowych przestrzeni
w tekstach (w niniejszym szkicu uwzgldnione zostan teksty dramaturgiczne), drug – zwrot ku treciom mistycznym, przejawiajcym si w opisach
ponownego przyjcia Boga na ziemi i czcym si z tym powstaniem
nowego lepszego adu, a waciwie reakcji starej ludzkoci na to wydarzenie.
W obydwu przypadkach konsekwencj ich twórczych dziaa byo wykreowanie nowych przestrzeni, w których odzwierciedliy si nie tylko ich fascynacje, ale równie lki zwizane z nowym, rzekomo wypenionym sensem
wiatem. Jak twierdzi jeden z przedstawicieli tej epoki Andriej Biey:
Dramat symboliczny to zagldanie w przyszo. I oto obrazy, które s wprowadzane w krg akcji dramatycznej, nie s na scenie realne, nie s rzeczywiste. To
proroctwo przyszoci, nic wicej. Jako proroctwo wspóczesny dramat jest na
scenie do przyjcia […]2
Stanowi one prób usensownienia przeraajcego przekonania o kresie,
wszystkiego, co znane, i wpojenia przekonania, e to, co pojawi si w miejsce utraconego wiata, bdzie pikniejsze, lepsze, pene znaczenia. Przykadami takich tekstów – zagldajcych w przyszo proroctw i budujcych
wiat rzekomo wypeniony sensem – s powstajce na pocztku XX wieku
dramaty Walerego Briusowa Ziemia, Aleksandra Boka Pie losu czy utrzymany w innym, bardziej optymistycznym tonie utwór Aleksego Kruczonycha Zwycistwo nad socem3. Mistycznych treci, prób spojenia filozofii
ze sztuk, szuka mona w dramatach Andrieja Bieego Ten, który przyszed
czy Wernera Heidenstama Przyjcie boga4. Nowe wiaty, nowe przestrzenie
kreowane w utworach dramatycznych nosz wyrane pitno fascynacji
2
". #$'+<. !"#$ % &'*$!%!++"4 5$"%". W: «!"#$». 6+7;" ' +'*'% #!"#$!. <='$+7>
&#"#!@. =>\^_-`{_{|}~|: €‚†‡\^ 1908. Cyt za: http://teatr-lib.ru/Library/Teatr_kniga_
o_novom/book_new/#_Toc130488273. Tum. J.G.
3
Wszystkie te utwory s najbardziej reprezentatywne dla konkretnego kierunku literackiego
na gruncie rosyjskim.
4
Teksty te w niniejszej prezentacji zostay pominite. Ich tytuy wprowadzam jedynie tytuem informacji, która ma wskaza inne moliwoci rozwizania problemu oraz ukazuje inne drogi
rozwoju dramaturgii. W literaturze rosyjskiej ow mistyczn drog podyli pisarze zwizani
z filozofi Soowiowa, dionizyjskim nurtem rozwoju dramatu – Biey i Iwanow. Szerzej na temat
ich twórczoci zob. M. CYMBORSKA-LEBODA. Dramat pod znakiem Dionizosa: myl estetyczna a
poetyka gatunków symbolistów rosyjskich. Lublin: Wydawnictwo UMCS 1992.
POSZUKIWANIE SENSU U KRESU CZASU: DRAMATURGIA POCZTKU XX WIEKU
103
innym, bardziej technicznym wiatem, ale jednoczenie s przed tym wiatem
przestrog. Stanowi jednoczenie prób zmierzenia si z sytuacj krachu
wartoci i sensów przynalenych rzeczywistoci znanej, wspóczesnej autorowi, aczkolwiek skazanej na zapomnienie i wczeniejsz zagad, s te jednoczenie odzwierciedleniem pragnienia – w wikszej czci niespenionego, nadania sensu nowej rzeczywistoci, wykreowanej moc wyobrani autora.
Dzieje si tak na przykad w przywoanym jako pierwszy w niniejszych
rozwaaniach utworze Briusowa Ziemia. Sceny przyszych dni. Ju samo
ucilenie odautorskie zawarte w podtytule determinuje tematyk. Rzeczywicie akcja sztuki zostaa przeniesiona w dalek i konkretnie nieokrelon
przyszo. Wbrew zakorzenionemu w ludzkiej naturze optymizmowi towarzyszcemu zagldaniu w przyszo i przekonaniu, e nowe czasy, cywilizacje, porzdki prawne czy ustroje musz automatycznie stanowi o pozytywnych przemianach w yciu czowieka, w sztuce Briusowa – zgodnie
z panujcym u schyku wieku przekonaniem o osigniciu przez czowieka
jego szczytowych moliwoci i wynikajcej z tego niemonoci stworzenia
niczego lepszego, bardziej doskonaego – zarysowana zostaa wrcz apokaliptyczna wizja przyszoci. W efekcie rozwoju cywilizacyjnego stworzono
co na ksztat sztucznego, futurystycznie przeraajcego, przynajmniej na
pierwszy rzut oka, wiata, który winien sta si rajem dla wszystkich zamieszkujcych go obywateli. Co znamienne, owa kraina domniemanej
wiecznej szczliwoci pokazana zostaa w schykowej fazie swojego bytu,
jakby wtedy, gdy i jej ulotny sens i warto odchodz w przeszo,
w chwili, gdy ju wiadomo, e z powodu braku tlenu niezbdnego dla ycia
przestanie istnie.
W obliczu niechybnej mierci, co zostao ju niejednokrotnie wspomniane w literaturze (by przywoa chociaby znany dramat Aleksandra
Puszkina Uczta podczas dumy), ludzie przejawiaj rónorakie postawy:
jedni chc jedynie szybkiej i w miar bezbolesnej mierci, inni piknego
koca stworzonej przez siebie cywilizacji. Ci staraj si odnale i nada
sens bezsensownemu w istocie kocowi, inni chc po prostu pozosta przy
yciu. Bez wzgldu jednak na pragnienia postaci Ziemi Briusowa, bez
wzgldu na przejawian przez nie postaw, mier przychodzi do wszystkich
jednoczenie i dokonuje si w ten sam sposób: wszystkich spala soce, to
samo, które odrzucili przed laty, tworzc wasny, wyzbyty wszelkich praw
natury, odizolowany od naturalnego wiata, zamknity wiat. Sens nadany
ich wiatu poprzez przekonanie o sile i moliwociach ludzkiego umysu,
zdolnego do stworzenia wiata sztucznego, egzystujcego tylko dziki rozu-
104
JADWIGA GRACLA
mowi, moliwociom technicznym, nie za jakiej innej pozaludzkiej sile,
znika w konfrontacji z czym, co jest od niego silniejsze. Jednoczenie
odwraca si wektor wartoci: to, co byo pozytywne – odrzucenie siy natury
– staje si zem, które niszczy ycie.
Pocztkowo wydaje si, e konstrukcj architektoniki przestrzennej omawianej sztuki cechuje swoicie pojmowany zachwyt, a moe raczej tylko
przychylno dla futurystycznych projektów. Oto jak wyglda pierwsza z sal:
Gigantyczna okrga sala. ciany surowymi liniami podnosz si ku górze. Dookoa znajduj si galerie. Geometrycznie poprawne uki otwieraj niekoczce
si perspektywy innych pokoi i przej. W rodku sali znajduje si niebieski
basen. Nigdzie nie ma adnych dekoracji. Rozlewa si róowe wiato z niewidocznych róde5.
Architektonika przestrzenna dramatu Briusowa podzielona jest na kilka
czci, odpowiadajcych pitrom futurystycznego budynku, zbudowanego
pod ziemi. Akcja utworu przenosi si swobodnie od trzeciego pitra a do
podziemi budowli, w których swoj siedzib maj wyznawcy kultu mierci,
zaprzeczajcy jakiemukolwiek sensowi wartoci ycia. W tych podziemiach,
przypominajcych staroytne katakumby, dokonuj oni aktu wprowadzenia
do bractwa nowego czonka:
TEOTL : Niech wstanie nowonawrócony brat.
I NTLANEL: Jestem tutaj. […]
TEOTL : Co stanowi cel Ordenu?
I NTLANEL: Wyzwoli ludzko z pozorów ycia! (s. 17)
Czyby wic wiat stworzony pod ziemi by jedynie pozorem rzeczywistoci? Pozbawion sensu i przyszoci uud? Tym bardziej e nie stanowi to koca zagadek, jakie kryje w sobie przestrze wykreowana przez
Briusowa. Chocia nie jest to powiedziane na pocztku sztuki, caa przestrze Miasta Przyszych Czasów mieci si pod ziemi, stanowi jak gdyby
wiat pod wiatem, wiat schowany, ukryty, wewntrzny. Trudno oprze si
narzucajcemu si skojarzeniu z piekem, królestwem za, szatana, miejscem
wieczystej kary. Wraenie to pogbia jeszcze wypowied pojawiajcej si w
sztuce postaci byej wadczyni tego królestwa, która mówi:
5
Š.‹. #’“=”Š. Q!%X4. W: TEN
E. <'=$"+7! &'[7+!+7@. =>\^_-`{_{|}~| 1908 s. 15. Wszystkie
cytaty pochodz z tego wydania, strony podaj w tekcie w nawiasach. Tumaczenie J.G.
POSZUKIWANIE SENSU U KRESU CZASU: DRAMATURGIA POCZTKU XX WIEKU
105
D UCH: Dowiadczyam pocaunku mierci, ale nie da mi on wolnoci, o jakiej
marzysz czowieku. Moje ciao spalio si w ogniu, a wokó popioów do dzisiaj
kry mój miertelny cie. (s. 35)
Czowiek poszukujcy nigdy nie znajdzie tego, co jest mu potrzebne.
Przestrze Ziemi Briusowa – wiata, który mia by rajem – zaczyna przytacza nie tylko swoim ogromem, ale i zamkniciem. Trudno wyzwoli si
od narzucajcego si mimowolnie skojarzenia z dantejskimi krgami pieka.
Pieko jednak jest miejscem kary po mierci, czym wobec tego moe by
Miasto Przyszych Czasów, jeeli nawet mier (w przypadku przywoywanego ducha) nie moe wyzwoli z jego wadzy? Nawet zagada miasta i zgon
wszystkich jego mieszkaców nie pozwala jednoznacznie sdzi, e nastpi
kres wadzy tego miejsca, które na kocu przeksztaca si w gigantyczny
cmentarz, ogarnity wiatem wznoszcego si soca – zwyciskiej natury.
Nie istnieje jednake adna wskazówka pozwalajca sdzi, e mieszkacy
zniszczonego wiata dostpi spokoju po mierci, e pokonani przez mit
o stworzonym doskonaym wiecie obróc si w proch i nico. Takiemu
przekonaniu przecz w naszym rozumieniu ostatnie wersy utworu: „nad
[bohaterami utworu – J.G.] otworzyy si niebiosa i pojawi si dosownie
anio ze zot trb, olepiajce soce” (s. 54), tym bardziej e podobnie
brzmicy fragment odnajdziemy w Apokalipsie w. Jana: „Anio za wzi
naczynie na ar, napeni je ogniem z otarza i zrzuci na ziemi, a nastpiy
gromy, gosy i byskawice, trzsienie ziemi” (Ap. 8,5).
Tak koczy si wiat wymylony, wykreowany jako próba usystematyzowania, usensowienia bezsensownego koca. Ci, którzy w niego wierzyli,
pozostan symbolem klski. Tak te koczy si idea wiata sztucznego,
niepoddanego dziaaniu si nadprzyrodzonych, wyszych od czowieka,
wiat, który cho mia by schronieniem i ucieczk, sta si cmentarzem
i miejscem kani jednoczenie.
Podobny, przeraajcy wiat powstay po upadku tego, który funkcjonowa przez stulecia, stworzy Aleksander Bok w swojej Pieni losu. Powsta
on w opozycji do starego porzdku, reprezentowanego przez szlacheckie
gniazdo, czyli dom ony gównego bohatera, Heleny. wiata, który dla Hermana straci sens w rezultacie odwiecznego trwania. Przestrze ta, pena
nostalgii, ciepa i uroku, przemija z czasem, przykrywajc si mglist zason, jakby oddalaa si od rzeczywistoci. Oczywicie jej zagada jest
konsekwencja krachu wartoci przeze reprezentowanych, a moe raczej
z ich zestarzeniem si, koniecznoci ugicia si wobec naporu nowych oczekiwanych idei, wszak, jak gosi mit, z zalanej morskimi falami toni wyoni
106
JADWIGA GRACLA
si wiat wiecznej szczliwoci. Uporzdkowanie tego wiata, sens poszczególnych dni staje si jedynie fragmentem przeszoci, pozornie pozbawionym sensu w naporze nowych idei. Wyaniajcy si z mgy nowy
wiat nie ma jednak uroku, nie daje bezpieczestwa, ogranicza i przeraa.
Przestrze t determinuje obraz Paacu Kultury, w którym odbywa si wystawa. Oto jak przestrze ta zostaa opisana:
Miasto. Siedemdziesity siódmy dzie po otwarciu wszechwiatowej wystawy przemysu. Gówny gmach wystawy – ogromna sala. Okrge szyby w górze s jak oczy
dnia, lecz w samym gmachu panuje wieczna noc. wiato elektryczne z matowych
szklanych kul pynie olepiajcymi potokami na wysokie pomosty zaadowane
maszynami; stalowe cielska maszyn przypominaj ksztatem jakie dziwaczne zwierzta. Nagromadzono tutaj: lokomotywy najnowszych typów z wielkimi wiodcymi
koami, cile przytwierdzone do krótkich szyn; samochody na grubych oponach,
czue na najlejszy wstrzs; odzie motorowe, wysuwajce daleko do przodu drapiene dzioby na ksztat morskich ptaków wycigajcych szyje; narzdzia rolnicze
ze sterczcymi w gór hartowanymi ostrzami; wreszcie w gbi sali, ponad matni
piercieniowatej i wyprostowanej stali, za gstw poprzecznych belek i sterczcych
dwigni – ogromna latajca maszyna lni jakim nieznanym i lekkim metalem
swych skrzyde rozpostartych ku sklepieniom sali. Pod oson tych skrzyde wznosi
si wysoka estrada. Nad ni, wysoko pod kopu, wród girland z ywych kwiatów
i zieleni, janieje rónokolorowy napis: Paac Kultury. Jeszcze wyej miarowo
porusza si wahado zegara, zajmujcego poow kopuy i uwanie pochylonego nad
sal. W kcie naprzeciwko – zamknite rzebione drzwi, prowadzce na ulic; po
obu stronach lokaje w czerwieni obszytej zotem. Z boku biletowa kasa i drzwi
obrotowe. Przy samym wejciu ogoszenie rzdowe6.
wiat ten napawa lkiem, przypomina raczej piekielne krgi (tym bardziej e skojarzenie to podsuwa wypowied jednej z postaci sztuki) dantejskie Pieko z napisem „Porzucie wszelk nadziej, wy którzy tu wchodzicie”. Staje si wic nie tyle pikn, zachcajc wizj, a raczej jej
przeciwiestwem, poraa ogromem i technologi, jak gdyby brakowao w niej
pierwiastka ludzkiego. Scena skonstruowana przez Boka jest futurystycznym projektem zbudowanym niejako pitrowo (podobnie jak miao to miejsce w przypadku omówionego wczeniej dramatu Briusowa), przez co oczywicie wzmaga si w odbiorcy poczucie przytoczenia, ogromu i nierealnoci
przestrzeni. wiat ten jest projekcj nie tylko wyobrae, ale przede
wszystkim obaw przed przyszoci, której nie sposób przewidzie i pozna,
a jako nieznana i nieoswojona staje si przeraajca.
6
A. BOK. Pie losu. W: TEN
E. Utwory dramatyczne. Prze. S. Pollak, J. Zagórski. Wrocaw–Kraków: Ossolineum 1985 s. 181.
POSZUKIWANIE SENSU U KRESU CZASU: DRAMATURGIA POCZTKU XX WIEKU
107
Znamienny jest w przypadku obydwu dramatów moment, w którym owe
obrazy powstaj. S to pierwsze lata XX wieku, czas poszukiwa i przekonania, e dotychczasowa formua cywilizacji i wiata ju si wyczerpaa,
e ten wiat, który funkcjonuje obok w codziennym dowiadczeniu, nacechowany jest ju nieuchronnym upadkiem, jego dalsze istnienie jest znakiem
bezsensu, jedynym za logicznym i oczekiwanym wydarzeniem ma by
zmiana i powstanie nowego porzdku. W obydwu przypadkach wszelako
trudno mówi o jednoznacznoci przedstawionej idei. wiadomo koca
czasu: ludzkoci i znanej cywilizacji, porzdku, ustroju i systemu wartoci
jest przekonaniem dominujcym i przytaczajcym odbiór owych tekstów.
Pozostaje w nich jednak pewna nuta nostalgii, wzmocniona w tekcie Briusowa poprzez tragiczne zakoczenie, w tekcie Boka przez zamknicie
nowej przestrzeni, ograniczajce i ubezwasnowolniajce bohaterów. W sytuacji krachu starych wartoci autorzy staraj si przestrzec przed bezmylnym i bezkrytycznym rzuceniem si w wir nowego ycia i porzdku, budowanego na gruzach minionych lat, które nie do koca naleao odrzuca,
które miay swój urok i daway pewne poczucie bezpieczestwa.
Naley pamita, e ów stosunek do zmian, uznanych za nieuchronne,
zmienia si w zalenoci od reprezentowanego przez pisarza nurtu artystycznego i filozoficznego. U Aleksego Kruczonycha w jego Zwycistwie nad
socem 7 pojawia si równie dziwna nowa przestrze – wiat Dziesitej
krainy. Podobnie jak w dramacie Briusowa programowe odrzucenie regu
natury i doprowadza do stworzenia wiata wyzwolonego z jej regu. Ten
jednak nie przeraa – jak u Briusowa – lecz fascynuje, jest realizacj marzenia o wiecie niezalenym od soca, czyli wiecie cakowicie podporzdkowanym woli czowieka. Takie skonstruowanie przestrzeni, zrodzonej na
gruzach starego bezsensownego porzdku i odrzuconych wartoci, przypomina wic nieco konstrukcj znan z Ziemi Briusowa. Tu jednak Sonce
staje si symbolem starego, które zostanie zwycione i cakowicie odrzucone. wiadomie i dobrowolnie. System wartoci nadajcy yciu sens, uzaleniony od siy wyszej zosta zwyciony przez Siaczy – piewców
i przedstawicieli nowego porzdku. O ile wic w przypadku pierwszych
7
Zwycistwo nad socem byo jednym z niewielu futurystycznych spektakli. Libretto napisa
Kruczonych. Spektakl Zwycistwa nad socem odby si 3 i 5 grudnia 1913 r. w jednym z parków Sankt Petersburga. Jak twierdz znawcy, kulminacj sztuki jest szkic czwartego obrazu,
w którym pojawia si motyw Soca zakrytego ju prawie cakowicie przez abstrakcyjne figury
Nowego wiata. W obrazie pitym (Nowym wiecie) przestrze podzielona jest diagonalnie na
bia i czarn poow. W obrazie szóstym caa przestrze ciany tylnej szecianu zajta zostaa
przez rury i koa, przedstawia bowiem hymn maszynerii.
108
JADWIGA GRACLA
dwóch tekstów mielimy do czynienia z sytuacj kresu, koca i zwizanych
z tym obaw oraz wynikajc z tego jedynie nieudan prób znalezienia sensu
w kreowaniu nowego wiata, a jednoczenie przestrog przed bezkrytycznym przyjciem nowych regu, pewn tsknota za starym sensem, o tyle
w przypadku twórczoci pisarza futurysty, w tekcie pochodzcych z 1913 r.,
ladów jakichkolwiek tsknot nie odnajdziemy. Dominuje w nim zachwyt
i fascynacja, rado zwizana z odrzuceniem i przezwycieniem starych
wartoci i zasad. To, co byo, jawi si wic jako bezsens, co, czego naley
si wystrzega. Ta polaryzacja postaw i odwrócenie znaków wektora zwizane jest oczywicie ze wiatopogldem pisarza. Mimo wszystko jednak
podkreli naley, e wszyscy oni poszukiwali sensu u kresu czasu, z którym
w jaki sposób si identyfikowali lub sensu u pocztku czasu, który wybrali.
Kada próba opisu, kreacji, przyblienia wiata, jaki miaby powsta, jest
wanie tak prób. Czy jednak uda si wiat taki stworzy i czy uda si go
kiedykolwiek w teatrze – miejscu przeznaczenia kadego dramatu – przedstawi? Podejmowane próby dowodz, e jest to trudne, ale nie niemoliwe.
Tak samo jak trudnym cho nie niemoliwym jest znalezienie sensu wobec
kresu, który moe by pocztkiem.
BIBLIOGRAFIA
BAB J.: Teatr wspóczesny. Od Meiningeczyków do Piscatora. Prze. E. Misioek. Warszawa:
PIW 1953.
BABLET D.: Ekspresjonizm na scenie. W: Ekspresjonizm w teatrze europejskim. Prze. A. Choiska, K. Choiski, E. Radziwiowa. Warszawa: PIW 1983.
#$'+< A.: •{>_| u –†‡|{—{\\>˜ ™|>—>. W: «•{>_|». š\> † \†‡†— _{>_|{: =}†|\^ –_>_{›.
=>\^_-`{_{|}~|: €‚†‡\^ 1908.
BOK A.: Pie losu. W: tego: Utwory dramatyczne. Prze. S. Pollak, J. Zagórski. Wrocaw–
Kraków: Ossolineum 1985.
BRAUN K.: Wielka Reforma Teatru. Ludzie. Idee. Zdarzenia. Wrocaw–Warszawa–Kraków–
Gdask-ód: Ossolineum 1986
BRAUNECK M.: Die Welt als Bühne. Geschichte des europäischen Theaters. T. 1-5. Stuttgart–
Weimar: Metzler 1993-2005.
#’“=”Š B.: {—ž˜.W: TEN
E. =†}|>\{ –†Ÿ\{\›. =>\^_-`{_{|}~| 1908.
CYMBORSKA-LEBODA M.: Dramat pod znakiem Dionizosa : myl estetyczna a poetyka gatunków
symbolistów rosyjskich. Lublin: Wydawnictwo UMCS 1992.
KLEIN R. (Hrsg.): Narben des Gesamtkunstwerks. Wagners Ring des Nibelungen. München:
W. Fink 2001.
SMAGA J.: Dekadentyzm w Rosji. Kraków: Ossolineum 1985.
SZREJTER A. C.: Mitologia Germaska. Gdask: Wyd. L&L 2006.
POSZUKIWANIE SENSU U KRESU CZASU: DRAMATURGIA POCZTKU XX WIEKU
109
POSZUKIWANIE SENSU U KRESU CZASU:
KILKA UWAG O DRAMATURGII POCZTKU XX WIEKU
Streszczenie
Dramaturgia przeomu XIX i XX wieku stanowi niezwykle ciekawe zjawisko. Jest ona pena
rónorodnych koncepcji, idei, poszukiwa i pyta. Wród nich oczywicie jedno z najbardziej
eksponowanych miejsc zajmuje pytanie o sens (lub bezsens) kultury, cywilizacji i wiata. Wydaje
si, e dramaturdzy tego okresu, w gbokim przekonaniu o nadchodzcym kresie dotychczasowych wartoci, porzdku i sensu, staraj si odnale i zaprezentowa w swoich dzieach wiat
przyszoci – stworzony z poszukiwania i przekonania. Wród dramatów tego okresu odnale
mona zarówno eschatologiczne proroctwa, jak i najbardziej odlege wizje uporzdkowanego
wiata, s one wic swoistym poszukiwaniem sensu w bezsensie. Dodatkowo mona w nich
odnale róne stanowiska wiatopogldowe, ksztatujce wiaty sensu: od Soowiowskich krain
Duszy wiata, poprzez religijne reminiscencje i transformacje po obrazy futurystyczne.
Strecia Jadwiga Gracla
Sowa kluczowe: wiat, sens, fin de siècle, futuryzm, przeraenie.
SEARCHING FOR SENSE IN NONSENSE:
FEW REMARKS ON DRAMATURGY OF BEGINNING OF 20TH CENTURY
Summary
th
th
Dramaturgy of 19 and 20 century breakthrough is an amazingly interesting phenomenon. It
is full of various concepts, ideas, researches and questions. There is one question which is obviously one of the most exposed places, the question of sense (or nonsense) of culture, civilisation and world. It seems that dramaturges of that period, in deep belief about the coming end of
existing values, peace and sense try to find and present in their pieces of art the world of the
future—created from searching and belief. Among the dramas from that period we can find both
eschatological prophesies and most remote visions of peaceful world, therefore they are
characteristic searching of sense in nonsense. Furthermore, among them we can find various
outlooks on life, creating sense worlds: from Solovyov’s land of Souls World through religious
reminiscences and transformations to futuristic pictures.
Summarised by Jadwiga Gracla
Key words: the world, fin de siècle, futurism, horror.