Aleksandra Gawe³* Sytuacja na rynku pracy a

Dwumiesięcznik "Zarządzanie Zasobami Ludzkimi" 5/2004.
Powielanie, przedrukowywanie oraz rozpowszechnianie bez wiedzy i zgody Redakcji ZZL zabrobione.
Aleksandra Gawe³*
Sytuacja na rynku pracy a przedsiêbiorczoœæ
w Polsce
Aleksandra
Sytuacja
na Gawe³
rynku
Przedsiêbiorczoœæ
pracy a przedsiêbiorczoœæ
jest elementem
w Polsce
kapita³u ludzkiego spo³eczeñstwa, który poprzez
zdolnoœæ do podejmowania ryzyka dzia³alnoœci gospodarczej i wprowadzania innowacji przyczynia siê do rozwoju ekonomicznego. Jednoczeœnie na przedsiêbiorczoœæ wp³ywa mo¿liwoœæ dokonania wyboru miêdzy prac¹ najemn¹ z bezpiecznym
wynagrodzeniem a podjêciem przedsiêwziêcia z mo¿liwoœci¹ osi¹gniêcia zysku
obarczonego ryzykiem niepowodzenia. St¹d te¿ celem prezentowanych badañ jest
okreœlenie, w jakim stopniu sytuacja na rynku pracy wp³ywa³a na stopê przedsiêbiorczoœci w Polsce w latach 1993–2003.
Przedsiêbiorczoœæ jako czynnik rozwoju gospodarki
Tradycyjne modele wzrostu gospodarczego, wywodz¹ce siê z prac Roberta Solowa, uzale¿niaj¹ wielkoœæ produkcji w gospodarce (Y) od nak³adów czynników produkcji w postaci
iloœci si³y roboczej (L), efektywnoœci pracy (A) i kapita³u finansowego (K), przy czym
najczêœciej do modeli wzrostu nak³ady A i L s¹ w³¹czane multiplikatywnie i rozumiane
jako nak³ad pracy efektywnej (AL). Funkcja produkcji przyjmuje zatem postaæ [Yt =
f(ALt,Kt)]. Grupa modeli wzrostu gospodarczego, maj¹ca swoje pocz¹tki w pracach
Mankiwa, Romera i Weila, do tych czynników produkcji do³¹czy³a kapita³ ludzki (H), rozumiany jako zdolnoœci, umiejêtnoœci i wiedzê pracowników. W tych modelach produkcja jest traktowana jako funkcja nak³adu trzech czynników produkcji: kapita³u finansowego, efektywnej pracy i kapita³u ludzkiego Y t = f(ALt,Kt,Ht) [Romer, 2000].
Przedsiêbiorczoœæ od dawna jest traktowana jako jeden z czynników istotnie wp³ywaj¹cych na rozwój gospodarczy [Baumol, 1968, s. 64–71]. Zdolnoœci przedsiêbiorcze
* dr Aleksandra Gawe³ pracuje w Katedrze Mikroekonomii Akademii Ekonomicznej
w Poznaniu
22
Aleksandra Gawe³
s¹ rodzajem kapita³u ludzkiego, który przynosi wzrost gospodarki zarówno w skali
makroekonomicznej, jak i w ramach pojedynczej firmy [Otani, 1996, s. 273–289]. Niektóre badania wykazuj¹, ¿e to w³aœnie kapita³ ludzki, a nie finansowy, jest czynnikiem
determinuj¹cym powstawanie i przetrwanie na rynku przedsiêbiorstw [Cressy, 1996,
s. 1257–1270], a jednoczeœnie wp³ywa na strukturê wykorzystywanego kapita³u finansowego i wysokoœæ kreowanych zysków [Bates, 1990, s. 551–559, 1985, s. 540–554].
Determinanty kszta³towania siê przedsiêbiorczoœci
Przedsiêbiorczoœæ jest procesem innowacji i kreacji nowych przedsiêwziêæ ekonomicznych prowadzonym przez przedsiêbiorcê, maj¹cym na celu ustalenie nowych Ÿróde³ rozwoju gospodarczego lub wsparcie i poprawê efektywnoœci ju¿ istniej¹cych technologii
tak, aby tworzyæ bogactwo. Przedsiêbiorca jest okreœlany jako osoba podejmuj¹ca ryzyko
tworzenia nowych przedsiêwziêæ, niepowtarzalnie optymistyczna, silnie motywowana
i zaanga¿owana, uzyskuj¹ca du¿o satysfakcji z bycia niezale¿n¹ [Kuratko, Hodgetts,
1989]. Choæ generalnie poszczególne osoby ró¿ni¹ siê zdolnoœciami przedsiêbiorczymi,
ale mo¿na je rozwijaæ poprzez doœwiadczenie, treningi, szkolenia, poprawê stanu zdrowia
[Holmes, Schmitz, 1990, s. 265–294].
W badaniach przedsiêbiorczoœci mo¿na wskazaæ dwa g³ówne nurty. Jeden nurt jest
inspirowany pracami Franka Knighta powsta³ymi w latach 20., które wskazywa³y, ¿e
przedsiêbiorc¹ jest osoba zdolna do ponoszenia ryzyka dzia³alnoœci gospodarczej, czyli
ryzyka przegranej, upadku, niepowodzenia. Natomiast drugi nurt wywodzi siê z prac
Josepha Schumpetera z lat 30., który wskazywa³ na zdolnoœæ innowacyjn¹ przedsiêbiorców do tworzenia nowych idei, produktów, przedsiêwziêæ.
Akcent na kwestiê ponoszenia ryzyka po³o¿ono w teorii wyboru zajêcia zawodowego
(occupational choice). Kihlstrom i Laffont [1979, s. 719–748] skonstruowali teoriê równowagi konkurencyjnej w warunkach niepewnoœci, uwzglêdniaj¹c¹ awersjê do ryzyka.
Osoby indywidualne maj¹ do wyboru prowadzenie ryzykownej firmy lub podjêcie pracy
za wynagrodzeniem pozbawionym ryzyka. Najwa¿niejszymi czynnikami decyduj¹cymi
o tym wyborze s¹: zdolnoœci przedsiêbiorcze, umiejêtnoœci zawodowe, nastawienie wobec ryzyka oraz pocz¹tkowy dostêp do kapita³u, potrzebnego do stworzenia firmy. Model
Kihlstroma i Laffonta koncentruje siê na awersji do ryzyka jako g³ównej determinancie
wyboru, zgodnie z któr¹ osoby o mniejszej awersji do ryzyka zostaj¹ przedsiêbiorcami,
a osoby o wiêkszej awersji do ryzyka pracuj¹ za wynagrodzeniem.
Badania empiryczne potwierdzaj¹ rozwa¿ania teoretyczne i wskazuj¹, ¿e przedsiêbiorcy maj¹ mniejsz¹ awersjê do ryzyka ni¿ pracownicy najemni, a awersja do ryzyka spada wraz ze wzrostem dochodów i bogactwa [Hartog i in., 2000]. Jednoczeœnie pañstwo
opiekuñcze nie dostarcza ubezpieczenia dla przedsiêbiorców i nie dzieli ich ryzyka niepo-
Sytuacja na rynku pracy a przedsiêbiorczoœæ w Polsce
23
wodzenia, ale ubezpiecza rynek pracy, zmniejszaj¹c ryzyko pracowników, zatem dodatkowo zniechêca do podejmowania ryzyka w przedsiêbiorstwach prywatnych [Ilmakunnas, Kanniainen, 2000].
W nurcie badañ nad przedsiêbiorczoœci¹ zwi¹zanym z ponoszeniem ryzyka powsta³y
modele ograniczenia p³ynnoœci (liquidity constraints), w których mo¿liwoœci pozyskania
œrodków finansowych s¹ traktowane jako g³ówny czynnik decyduj¹cy o podejmowaniu
w³asnej dzia³alnoœci gospodarczej. Zak³ada siê, ¿e rynki kapita³owe oferuj¹ zbyt ma³o
kapita³u w stosunku do zapotrzebowania z powodu ograniczania w³asnego ryzyka inwestycji finansowych, w zwi¹zku z tym przedsiêbiorca musi sam finansowaæ swoje przedsiêwziêcie i ponosiæ ryzyko finansowe pora¿ki. Poci¹ga to za sob¹ dwie konsekwencje.
Bogatsi ludzie staj¹ siê przedsiêbiorcami czêœciej ni¿ mniej zamo¿ni, gdy¿ posiadaj¹ oni
kapita³ w³asny, niezbêdny do uruchomienia dzia³alnoœci. Jednoczeœnie ³¹cz¹ oni w sobie
funkcje przedsiêbiorcy i kapitalisty, gdy¿ zarówno identyfikuj¹ nowe mo¿liwoœci w gospodarce, jak i finansuj¹ dzia³alnoœæ, ponosz¹c ryzyko finansowe [Evans, Jovanovic, 1989,
s. 808–827].
Natomiast w pracach wywodz¹cych siê z schumpeteriañskiej koncepcji innowatora
wyraŸnie oddziela siê funkcje przedsiêbiorcze, które maj¹ za zadanie kreacjê nowych produktów i nowych firm, od funkcji kapitalistycznych, dostarczaj¹cych niezbêdnych œrodków kapita³owych i ponosz¹cych ryzyko niepowodzenia. W tym nurcie zawarte s¹ prace,
które wskazuj¹ na znaczenie przedsiêwziêæ typu venture capital dla rozwoju przedsiêbiorczoœci. Przedsiêbiorcy posiadaj¹ zazwyczaj kapita³ w postaci idei, pomys³u, technicznej
czy organizacyjnej innowacji, a wyspecjalizowane firmy venture capital wspieraj¹ finansowo pocz¹tkowe inwestycje z wysokim ryzykiem, ale i wysokimi mo¿liwoœciami osi¹gania
zysków [Keuschnigg, Nielsen, 2000, 2001].
Podjêcie dzia³añ innowacyjnych wymusza decyzjê o formie organizacyjnej nowego
przedsiêwziêcia. Nowe idee czy produkty mo¿na wprowadzaæ zarówno w ju¿ istniej¹cym
przedsiêbiorstwie (intrapreneurship), jak i w nowo powsta³ym (entrepreneurship). Jeœli nie
powiedzie siê przedsiêwziêcie podejmowane w ramach istniej¹cej firmy, wówczas przedsiêbiorca–innowator mo¿e zostaæ zatrudniony przez tê sam¹ firmê na innym stanowisku.
Zwiêksza to jego bezpieczeñstwo, ale jednoczeœnie jest s³abym bodŸcem do aktywniejszego dzia³ania, koniecznego do odniesienia sukcesu. Z punktu widzenia firmy mo¿e obni¿yæ jej koszty poszukiwañ przedsiêbiorców na rynku pracy i zdobywania informacji
o ich kwalifikacjach. Natomiast jeœli nie powiedzie siê innowacja wprowadzana przez niezale¿n¹ now¹ firmê, wówczas przedsiêbiorca–innowator zmuszony jest do poszukiwania
zatrudnienia w innej firmie lub do podjêcia nowego przedsiêwziêcia. Brak bezpieczeñstwa stanowi dla innowatora wiêkszy bodziec do wysi³ku nakierowanego na sukces,
z kolei przedsiêbiorstwa zwiêkszaj¹ swoje koszty poszukiwañ pracowników o kwalifikacjach przedsiêbiorczych. Ostateczny wybór formy organizacyjnej nowego przedsiêwziê-
24
Aleksandra Gawe³
cia jest uzale¿niony od sytuacji na rynku pracy w zakresie mo¿liwoœci zatrudnienia
upad³ych przedsiêbiorców oraz motywacji potrzebnej do powodzenia przedsiêwziêæ
[Gromb, Scharfstein, 2002].
Akceptacja okreœlonego punktu widzenia przedsiêbiorczoœci poci¹ga za sob¹ konsekwencje sposobu jej pomiaru. Jeœli przyj¹æ za punkt wyjœcia koniecznoœæ ponoszenia ryzyka dzia³alnoœci gospodarczej, wówczas przedsiêbiorczoœæ mo¿e byæ uto¿samiana z samozatrudnieniem, gdy¿ osoby prowadz¹ce w³asn¹ dzia³alnoœæ gospodarcz¹ rezygnuj¹ z bezpiecznego wynagrodzenia z tytu³u pracy najemnej, a akceptuj¹ obarczony ryzykiem zysk
z zaanga¿owania w³asnego kapita³u ludzkiego i finansowego. Jeœli natomiast przedsiêbiorczoœæ zwi¹¿e siê z procesem innowacyjnym, który mo¿e byæ prowadzony zarówno
w nowych, jak i ju¿ dzia³aj¹cych przedsiêbiorstwach, wówczas jej miarê stanowi udzia³
sprzeda¿y nowych produktów w ca³oœci sprzeda¿y firmy, bran¿y czy przemys³u.
W dalszej czêœci badania przyjêto, ¿e przedsiêbiorcami s¹ osoby samozatrudnione.
Wprawdzie grupa osób prowadz¹cych w³asne przedsiêbiorstwa jest bardzo zró¿nicowana
i nie wszyscy wprowadzaj¹ innowacje, jednak koniecznoœæ ponoszenia ryzyka rynkowego
i stosunkowo ma³e ubezpieczenie w wypadku niepowodzenia w wiêkszym stopniu wymuszaj¹ poszukiwania nowych idei, produktów, rynków zbytu czy sposobów prowadzenia
firm.
Przedsiêbiorczoœæ a rynek pracy – ujêcie teoretyczne
Po II wojnie œwiatowej w krajach rozwiniêtych obserwowany jest spadek udzia³u osób samozatrudnionych w poda¿y pracy. To zjawisko t³umaczy siê kwestiami ekonomii skali,
specjalizacj¹ pracy i odejœciem osób pracuj¹cych z rolnictwa, gdzie tradycyjnie dominowa³o samozatrudnienie. Ekonomia skali daje przewagê konkurencyjn¹ wiêkszym przedsiêbiorstwom, a specjalizacja pracy mo¿liwa jest tylko w bardziej rozbudowanych strukturach organizacyjnych. Jednak¿e od pocz¹tku lat 70. ub. wieku obserwuje siê w USA
wzrost udzia³u samozatrudnionych w poda¿y pracy, co wynika z kilku powodów. Zmiany
w strukturze przemys³owej faworyzuj¹ te przemys³y, gdzie ekonomia skali jest stosunkowo ma³o istotna, relatywne ceny zmieni³y siê na korzyœæ przemys³ów o powszechnym
samozatrudnieniu, a rosn¹ca marginalna stopa podatkowa uczyni³a samozatrudnienie
bardziej korzystne z punktu widzenia rozliczeñ podatkowych ni¿ zatrudnienie wynikaj¹ce z pracy najemnej [Blau, 1987, s. 445–467].
W krajach OECD obserwuje siê kilka trendów w kszta³towaniu samozatrudnienia.
Wiêkszoœæ samozatrudnionych nie ma pracowników i udzia³ samozatrudnionych bez
pracowników roœnie, samozatrudnieni pracuj¹ d³u¿ej i za mniejsze wynagrodzenie ni¿
pracownicy najemni, mediana zarobków samozatrudnionych jest ni¿sza w wiêkszoœci
krajów ni¿ pracowników najemnych, wystêpuj¹ znaczne nierównoœci w dochodach
Sytuacja na rynku pracy a przedsiêbiorczoœæ w Polsce
25
pomiêdzy samozatrudnionymi, a najwiêksz¹ motywacj¹ do samozatrudnienia jest niezale¿noœæ [Lindh, Ohlsson, 1996, s. 1515–1526].
Przegl¹d czynników determinuj¹cych przedsiêbiorczoœæ sugeruje, ¿e sytuacja na rynku pracy jest tylko jednym z elementów wp³ywaj¹cych na decyzjê o podjêciu samozatrudnienia lub pracy najemnej. Dana osoba mo¿e swój czas i umiejêtnoœci zaanga¿owaæ
w pracê we w³asnej firmie, osi¹gaj¹c zysk z wk³adu w³asnego kapita³u ludzkiego i finansowego, lub w pracê na rzecz innego przedsiêbiorstwa, otrzymuj¹c wynagrodzenie z tytu³u
pracy. Wówczas relacja miêdzy wynagrodzeniem z tytu³u pracy i spodziewanymi zyskami
z pracy we w³asnej firmie wp³ywa na dokonany wybór. Im wy¿sze (ni¿sze) wynagrodzenie
mo¿na osi¹gn¹æ z tytu³u pracy w stosunku do zysków z dzia³alnoœci gospodarczej, tym
mniejsza (wiêksza) sk³onnoœæ osób do przechodzenia do samozatrudnienia.
Przeœwiadczenia spo³eczne, szczególnie silne przyk³adowo w spo³eczeñstwie amerykañskim, wskazuj¹, ¿e uniezale¿nienie siê od sytuacji na rynku pracy przez zostanie
przedsiêbiorc¹ przyczynia siê do znacz¹cej poprawy sytuacji materialnej. Tymczasem
badania wskazuj¹, ¿e taka zale¿noœæ jest prawdziwa tylko w czêœci spo³eczeñstwa. Przy
stosunkowo niskich dochodach pocz¹tkowych, przejœcie na samozatrudnienie znacznie
poprawia sytuacjê materialn¹ osób w stosunku do tych, którzy nadal pracuj¹ za wynagrodzeniem. Natomiast w grupie osób o wysokich dochodach w wiêkszoœci wypadków przejœcie na samozatrudnienie wi¹¿e siê ze zdecydowanie ni¿szym wzrostem dochodów ni¿
pozostanie w sytuacji pracowników najemnych [Holtz – Eakin i in., 2000].
Obserwacja, ¿e pracownicy ni¿ej wynagradzani prêdzej przechodz¹ na samozatrudnienie ni¿ dobrze zarabiaj¹cy, mo¿e wynikaæ z socjologicznego efektu niedopasowania na
rynku pracy, które popycha do przedsiêbiorczoœci [Evans, Leighton, 1989, s. 519–535].
Zale¿noœæ ta mo¿e byæ równie¿ zwi¹zana z oddzia³ywaniem obci¹¿eñ podatkowych
na decyzje o wejœciu do przedsiêbiorczoœci. Progresywna marginalna stopa podatkowa
zniechêca do aktywnoœci przedsiêbiorczej [Gentry, Hubbard, 2000, s. 283–287]. Progresja podatkowa w wiêkszym stopniu zwiêksza obci¹¿enia podatkowe wy¿ej zarabiaj¹cych,
co mo¿e ich zniechêcaæ do przedsiêbiorczoœci. Mniejsza sk³onnoœæ do przechodzenia
do samozatrudnienia wy¿ej zarabiaj¹cych pracowników mo¿e równie¿ wynikaæ z ich
wiêkszej si³y przetargowej w stosunku do pracodawców, która powoduje, ¿e kluczowi dla
dzia³alnoœci firmy pracownicy otrzymuj¹ nie tylko wynagrodzenie zasadnicze, ale czêsto
równie¿ premiê w postaci udzia³u w zysku firmy, która stanowi formê kompensacji
ich przedsiêbiorczoœci [Koskela, Stenbacka, 2000]. W takim wypadku przejœcie na samozatrudnienie nie przyniesie im wiêkszych zysków ni¿ praca najemna.
Ciekawych obserwacji dokonano, porównuj¹c zarobki przedsiêbiorców i pracowników: znacz¹ce s¹ korzyœci niepieniê¿ne przedsiêbiorców z prowadzenia w³asnego przedsiêbiorstwa, gdy¿ wiêkszoœæ przedsiêbiorców wchodzi i pozostaje we w³asnej firmie,
mimo i¿ zarówno ich pocz¹tkowy dochód, jak i tempo jego wzrostu s¹ ni¿sze ni¿ pracow-
26
Aleksandra Gawe³
ników najemnych. Sugeruje to pogl¹d, ¿e bycie samozatrudnionym daje korzyœci pozapieniê¿ne, jak na przyk³ad niezale¿noœæ, które s¹ wy¿sze ni¿ profity z pracy najemnej [Hamilton, 2000, s. 604–631].
Wyniki badañ empirycznych pozwalaj¹ zatem przypuszczaæ, ¿e w przypadku wysoko
wynagradzanych pracowników najemnych spodziewane zyski z w³asnej dzia³alnoœci gospodarczej s¹ relatywnie ni¿sze ni¿ ich p³ace, zatem czêœciej pozostaj¹ oni w zatrudnieniu.
Natomiast nisko wynagradzani pracownicy spodziewaj¹ siê, ¿e zyski z samozatrudnienia
s¹ wy¿sze ni¿ wynagrodzenie za pracê, zatem czêœciej przechodz¹ do samozatrudnienia.
Ograniczeniem tej zale¿noœci jest jednak koniecznoœæ pozyskania kapita³u na prowadzenie w³asnej dzia³alnoœci gospodarczej. Przy niedoskona³ych rynkach kapita³owych, osoby
mniej majêtne mog¹ pozyskaæ mniejsze kapita³y po¿yczkowe ni¿ ci, których pocz¹tkowe
w³asne zasoby finansowe s¹ wiêksze; zatem raczej pozostan¹ pracownikami najemnymi,
a osoby bogatsze stan¹ siê przedsiêbiorcami [Banerjee, Newman, 1993, 274–298].
Kolejnymi elementami rynku pracy, które oddzia³uj¹ na przedsiêbiorczoœæ, s¹ popyt
i poda¿ pracy. Zwi¹zki miêdzy liczb¹ zatrudnionych, bezrobotnych i przedsiêbiorców nie
s¹ do koñca jednoznaczne. Z jednej strony wzrost (spadek) wynagrodzenia powoduje, ¿e
p³ace staj¹ siê relatywnie bardziej (mniej) korzystne ni¿ zyski, zatem roœnie (maleje) liczba pracowników, a maleje (roœnie) liczba przedsiêbiorców. Rosn¹ce bezrobocie powoduje, ¿e zamiast wynagrodzenia z tytu³u pracy bezrobotni otrzymuj¹ ni¿szy zasi³ek, st¹d relatywne przewidywane zyski z w³asnej dzia³alnoœci gospodarczej rosn¹, zatem roœnie stopa
przedsiêbiorczoœci. W takim ujêciu mo¿na siê spodziewaæ wprost proporcjonalnej relacji
miêdzy zmian¹ bezrobocia a zmian¹ przedsiêbiorczoœci, a odwrotnie proporcjonalnej
relacji miêdzy liczb¹ zatrudnionych pracowników a przedsiêbiorczoœci¹. Podobne czynniki makroekonomiczne kreuj¹ mo¿liwoœci osi¹gania zysków i wysokoœæ wynagrodzeñ.
Poprawa (pogorszenie) sytuacji gospodarczej, wynikaj¹ca przyk³adowo z cyklu koniunkturalnego, zmniejsza (zwiêksza) ryzyko prowadzenia dzia³alnoœci gospodarczej, co powoduje jednoczeœnie zwiêkszenie (zmniejszenie) mo¿liwoœci zarówno znalezienia pracy, jak
i prowadzenia z sukcesem w³asnego przedsiêbiorstwa. W takim przypadku relacja miêdzy
liczb¹ zatrudnionych a przedsiêbiorczoœci¹ by³aby wprost proporcjonalna, a miêdzy bezrobociem a przedsiêbiorczoœci¹ odwrotnie proporcjonalna. W¹tpliwoœci teoretycznych
nie rozwi¹zuj¹ jednoznacznie badania empiryczne prowadzone w krajach wysoko rozwiniêtych, gdy¿ w wiêkszoœci krajów relacja miêdzy stop¹ samozatrudnienia a stop¹ bezrobocia jest negatywna, co oznacza, ¿e wzrostowi bezrobocia towarzyszy spadek samozatrudnienia. S¹ jednak kraje o pozytywnej relacji miêdzy tymi zmiennymi, gdy wzrost bezrobocia jest zwi¹zany ze wzrostem samozatrudnienia [Blanchflower, 2000].
Na przedsiêbiorczoœæ wp³ywaj¹ równie¿ instytucje rynku pracy. Wzrost si³y zwi¹zków
zawodowych w danej gospodarce przynosi spadek stopy przedsiêbiorczoœci i redukuje
przeciêtny rozmiar firm, gdy¿ zwi¹zki zawodowe oddzia³uj¹ na kszta³towanie siê wyna-
Sytuacja na rynku pracy a przedsiêbiorczoœæ w Polsce
27
grodzeñ pracowników. Wp³yw zwi¹zków zawodowych na wzrost wynagrodzeñ pracowniczych, poœrednio poprzez wp³yw na bezrobocie, wywo³uje dwa przeciwstawne efekty.
Z jednej strony istnieje negatywny efekt zniechêcaj¹cy potencjalnych przedsiêbiorców do
tworzenia nowych firm i zatrudniania pracowników, gdy¿ wysokie p³ace redukuj¹ mo¿liwoœci osi¹gania zysków, z drugiej zaœ mo¿e mieæ miejsce efekt pozytywny, gdy¿ wysokie
wynagrodzenia powoduj¹, ¿e pracownicy maj¹ problemy ze znalezieniem pracy, co mo¿e
ich zachêcaæ do podjêcia w³asnej dzia³alnoœci gospodarczej i tworzenia nowych firm.
Analizy wskazuj¹ jednak, ¿e zawsze dominuje efekt negatywny [Kanniainen, Leppämäki,
2000].
Przedsiêbiorczoœæ a rynek pracy w Polsce – wyniki badañ
empirycznych
Aby oceniæ oddzia³ywanie sytuacji na rynku pracy na przedsiêbiorczoœæ w Polsce, przeprowadzono badania empiryczne, bazuj¹ce na danych kwartalnych za okres od I kw.
1993 r. do II kw. 2003 r. publikowanych w „Aktywnoœci Ekonomicznej Ludnoœci Polski”
oraz „Biuletynie Statystycznym” GUS.
Zmienn¹ zale¿n¹ by³a stopa samozatrudnienia, traktowana jako miernik przedsiêbiorczoœci, natomiast zmienne niezale¿ne, prezentuj¹ce sytuacjê na rynku pracy, a wp³ywaj¹ce na przedsiêbiorczoœæ, by³y podzielone na dwie grupy. Pierwsza grupa reprezentuje alternatywne wobec zysków z przedsiêbiorczoœci mo¿liwoœci osi¹gania dochodów, a zatem nale¿¹ do niej nastêpuj¹ce zmienne: renty i emerytury (RE), przeciêtne wynagrodzenie w sektorze przedsiêbiorstw (PW), zasi³ki dla bezrobotnych (ZB), przeciêtne zasi³ki
dla bezrobotnych (PZB), wyznaczone jako suma zasi³ków dla bezrobotnych (ZB) podzielona przez liczbê bezrobotnych (PZB = ZB/BZ).
Druga grupa zmiennych niezale¿nych przedstawia mo¿liwoœci znalezienia zajêcia zawodowego, wynikaj¹ce z popytu i poda¿y pracy, a nale¿¹ do niej: liczba zatrudnionych
w sektorze przedsiêbiorstw (ZSP), liczba bezrobotnych (BZ), liczba nowo zarejestrowanych bezrobotnych (BNZ), liczba bezrobotnych wyrejestrowanych z tytu³u podjêcia pracy (BPP), liczba bezrobotnych krótkookresowych (BK), pozostaj¹cych bez pracy poni¿ej
12 miesiêcy, liczba bezrobotnych d³ugookresowych (BD), pozostaj¹cych bez pracy powy¿ej 12 miesiêcy.
Przyjêcie dwóch grup zmiennych niezale¿nych do wyjaœniania przedsiêbiorczoœci,
mierzonej stop¹ samozatrudnienia, wynika z postawionej hipotezy, ¿e na decyzjê o podjêciu dzia³añ przedsiêbiorczych wp³ywaj¹ alternatywne mo¿liwoœci uzyskiwania dochodów,
uzale¿nione od wynagrodzeñ i zasi³ków spo³ecznych, oraz faktyczne mo¿liwoœci podjêcia
zajêcia zawodowego innego ni¿ przedsiêbiorcze, uzale¿nione od popytu i poda¿y pracy,
których rozmiary s¹ zwi¹zane z liczb¹ zatrudnionych i bezrobotnych.
28
Aleksandra Gawe³
Wszystkie dane Ÿród³owe oczyszczono z sezonowoœci i wahañ przypadkowych. Dodatkowo, dane wyra¿one w wartoœciach pieniê¿nych, czyli renty i emerytury, przeciêtne
wynagrodzenie w sektorze przedsiêbiorstw, zasi³ki dla bezrobotnych oraz przeciêtne
zasi³ki dla bezrobotnych urealniono wskaŸnikiem cen towarów i us³ug konsumpcyjnych
i zamieniono na logarytmy naturalne.
Ze wzglêdu na brak jednomyœlnoœci w literaturze odnoœnie do sposobu wyznaczania
stopy samozatrudnienia [Blanchflower, 2000] w prezentowanym badaniu przyjêto trzy
sposoby jej wyznaczania. Stopa samozatrudnienia zosta³a wyznaczona jako udzia³ samozatrudnionych w stosunku do:
c
populacji ludnoœci w wieku produkcyjnym (SP1),
c
liczby ludnoœci aktywnej zawodowo, czyli sumy pracuj¹cych i bezrobotnych
(SP2),
c
liczby pracuj¹cych (SP3).
Nastêpnie wyznaczono funkcje regresji ze stopami samozatrudnienia jako zmiennymi zale¿nymi a zmiennymi rynku pracy jako zmiennymi niezale¿nymi. Zastosowano procedurê regresji krokowej postêpuj¹cej, w której zmienne niezale¿ne s¹ wprowadzane lub
usuwane oddzielnie z równania regresji a¿ do momentu otrzymania równania najlepiej
dopasowanego. Pocz¹tkowo przy tworzeniu funkcji regresji uwzglêdniono wszystkie wymienione powy¿ej zmienne rynku pracy, nastêpnie zmienne, które okaza³y siê nieistotne
dla funkcji regresji, by³y usuwane. Ostatecznie uzyskano trzy funkcje regresji.
Przyjmuj¹c za stopê przedsiêbiorczoœci udzia³ samozatrudnionych w stosunku do
liczby ludnoœci w wieku produkcyjnym, jej funkcja regresji uzyska³a postaæ równania (1),
z ocenami jej parametrów zamieszczonymi w tabeli 1.
(1) (SP1 = 10,58864 – 1,42775·RE + 0,001029·ZSP + 0,009049·BPP.
R = 0,972; R2 = 0,9442; skorygowany R2 = 0,9398; F(3,38) = 214,26
Tabela 1. Oceny parametrów funkcji (1)
WartoϾ
parametru
B³¹d
standardowy
parametru
t(38)
Poziom
istotnoœci
Wyraz wolny
10,58864
1,05113
10,07357
0
RE
-1,42775
0,098397
-14,5101
0
ZSP
0,001029
0,000138
7,466649
0
BPP
0,009049
0,002806
3,224553
0,002594
ród³o: opracowanie w³asne
Sytuacja na rynku pracy a przedsiêbiorczoœæ w Polsce
29
Skorygowany wspó³czynnik determinacji funkcji (1) wynosi (0,9398), zatem mo¿na
przyj¹æ, ¿e w 93,98% funkcja ta objaœnia zmiany w stopie przedsiêbiorczoœci. Istotne dla
jej kszta³towania okaza³y siê trzy zmienne rynku pracy, czyli zasi³ki wyp³acane z tytu³u
rent i emerytur, liczba pracowników zatrudnionych w sektorze przedsiêbiorstw oraz
liczba bezrobotnych wyrejestrowanych z tytu³u podjêcia pracy.
S¹dz¹c na podstawie wartoœci parametru przy funkcji regresji, wp³yw zasi³ków dla
rencistów i emerytów na stopê przedsiêbiorczoœci jest odwrotnie proporcjonalny, wzrost
(spadek) zasi³ków wp³ywa na spadek (wzrost) stopy przedsiêbiorczoœci. Mo¿liwoœæ uzyskiwania dochodów z alternatywnego wobec w³asnej dzia³alnoœci gospodarczej Ÿród³a
sk³ania przedsiêbiorców do przechodzenia na renty i emerytury.
Natomiast popyt na pracê, zarówno w postaci zasobu pracowników w sektorze prywatnych, jak i strumienia bezrobotnych, którzy zostali wyrejestrowani z tytu³u podjêcia
zatrudnienia, oddzia³uje wprost proporcjonalnie na stopê przedsiêbiorczoœci. Spadkowi
(wzrostowi) liczby zatrudnionych pracowników towarzyszy spadek (wzrost) liczby przedsiêbiorców. Mo¿na zatem s¹dziæ, ¿e te same czynniki ekonomiczne wp³ywaj¹ na zmianê
popytu na pracê, niezale¿nie czy jest ona podejmowana na w³asny rachunek, czy te¿ w postaci zatrudnienia za wynagrodzeniem.
W drugim ujêciu stopê przedsiêbiorczoœci wyznaczono jako udzia³ samozatrudnionych w stosunku do osób aktywnych zawodowo, czyli sumy zatrudnionych i bezrobotnych. Postaæ funkcji regresji, która okreœla wp³yw czynników zwi¹zanych z rynkiem pracy
na stopê przedsiêbiorczoœci prezentuje równanie (2), a oceny jej parametrów przedstawia
tabela 2.
(2) (SP2 = 12,81094 – 1,35162·PW + 0,001637·ZSP + 0,016011·BPP.
R = 0,953; R2 = 0,9091; skorygowany R2 = 0,9019; F(3,38) = 126,69
Tabela 2. Oceny parametrów funkcji (2)
WartoϾ
parametru
B³¹d
standardowy
parametru
t(38)
Poziom
istotnoœci
Wyraz wolny
12,81094
1,42325
9,001191
0
PW
-1,35162
0,144932
-9,32589
0
ZSP
0,001637
0,000205
7,989637
0
BPP
0,016011
0,004154
3,854795
0,000433
ród³o: opracowanie w³asne
30
Aleksandra Gawe³
Skorygowany wspó³czynnik determinacji funkcji (2), wynosz¹cy (0,9019), sugeruje,
¿e funkcja w 90,2% wyjaœnia zmiany w stopie przedsiêbiorczoœci. Istotne dla jej wyjaœniania okaza³y siê trzy zmienne niezale¿ne, przeciêtne wynagrodzenie w sektorze przedsiêbiorstw oraz, podobnie jak w poprzednim wypadku, zmienne zwi¹zane z popytem na pracê w postaci liczby pracowników zatrudnionych w sektorze przedsiêbiorstw oraz liczba
wyrejestrowanych bezrobotnych, którzy podjêli pracê.
Wp³yw przeciêtnych wynagrodzeñ na stopê przedsiêbiorczoœci jest odwrotnie proporcjonalny. Wzrostowi (spadkowi) wynagrodzeñ z tytu³u pracy najemnej towarzyszy
spadek (wzrost) stopy przedsiêbiorczoœci. Relacja ta mo¿e wynikaæ z dwóch przyczyn.
Z jednej strony mo¿liwoœci otrzymania korzystniejszego wynagrodzenia z tytu³u pracy najemnej sk³aniaj¹ do rezygnacji z podjêcia w³asnej dzia³alnoœci gospodarczej i przejœcia
do zatrudnienia, z drugiej zaœ, rosn¹ce przeciêtne wynagrodzenia pracowników powoduj¹ wzrost kosztów funkcjonowania przedsiêbiorstw i ograniczaj¹ mo¿liwoœci kreacji
zysków, co mo¿e zniechêcaæ przedsiêbiorców do dalszego prowadzenia dzia³alnoœci
na w³asny rachunek.
Podobnie jak w przypadku funkcji regresji stopy przedsiêbiorczoœci wyznaczonej
zgodnie z pierwszym ujêciem, wp³yw popytu na pracê na stopê przedsiêbiorczoœci jest
wprost proporcjonalny. Wzrost (spadek) liczby zatrudnionych pracowników w sektorze
prywatnym i wyrejestrowanych bezrobotnych z tytu³u podjêcia zatrudnienia powoduje
wzrost (spadek) stopy przedsiêbiorczoœci.
Ostatnia stopa przedsiêbiorczoœci zosta³a wyznaczona jako udzia³ osób pracuj¹cych
na w³asny rachunek w stosunku do ogó³u pracuj¹cych. Funkcja regresji wyjaœniaj¹ca
zmiany tak rozumianej stopy przedsiêbiorczoœci w zale¿noœci od czynników rynku pracy
zosta³a przedstawiona w równaniu (3), którego oceny parametrów zaprezentowano
w tabeli 3.
(3) (SP3 = 25,55286 – 1,46105·PW + 0,000981·BK.
R = 0,8935; R2 = 0,7983; skorygowany R2 = 0,788; F(2,39) = 77,182
Tabela 3. Oceny parametrów funkcji (3)
WartoϾ
parametru
B³¹d
standardowy
parametru
t(39)
Poziom
istotnoœci
Wyraz wolny
25,55286
0,666686
38,3282
0
PW
-1,46105
0,13412
-10,8936
0
BK
0,000981
0,000336
2,920347
0,005784
ród³o: opracowanie w³asne
Sytuacja na rynku pracy a przedsiêbiorczoœæ w Polsce
31
S¹dz¹c na podstawie wartoœci skorygowanego wspó³czynnika determinacji, funkcja
(3) w 78,8% wyjaœnia zmiany w stopie przedsiêbiorczoœci. Istotne dla jej kszta³towania
okaza³y siê dwie zmienne, przeciêtne wynagrodzenie w sektorze przedsiêbiorstw i liczba
bezrobotnych krótkookresowych, pozostaj¹cych bez pracy poni¿ej 12 miesiêcy.
Wp³yw przeciêtnych wynagrodzeñ, podobnie jak w przypadku wczeœniejszej funkcji,
jest równie¿ odwrotnie proporcjonalny. Wzrost (spadek) wynagrodzeñ poci¹ga za sob¹
spadek (wzrost) stopy przedsiêbiorczoœci. Natomiast liczba bezrobotnych krótkookresowych wp³ywa na stopê przedsiêbiorczoœci wprost proporcjonalnie, zwiêkszenie (zmniejszenie) liczby bezrobotnych krótkookresowych przyczynia siê do zwiêkszenia (zmniejszenia) stopy przedsiêbiorczoœci. Mo¿e wynikaæ to z faktu, ¿e osoby, które niedawno straci³y
zatrudnienie, nie utraci³y jeszcze swoich kwalifikacji zawodowych w zwi¹zku z wypadniêciem z zatrudnienia i s¹ w stanie podj¹æ samozatrudnienie, a jednoczeœnie ich dochody
z tytu³u zasi³ków dla bezrobotnych s¹ relatywnie mniej atrakcyjne ni¿ potencjalne zarobki
z tytu³u samozatrudnienia. Zatem pozostaj¹c przez krótki czas bezrobotnymi, podejmuj¹
ryzyko w³asnej dzia³alnoœci gospodarczej.
Wnioski koñcowe
Przeprowadzone badania dotycz¹ce stopy przedsiêbiorczoœci w Polsce w latach
1993–2003 pozwalaj¹ s¹dziæ, ¿e sytuacja na rynku pracy ma wp³yw na stopê przedsiêbiorczoœci, wyznaczon¹ trzykrotnie, jako udzia³ osób prowadz¹cych w³asne przedsiêbiorstwa
w stosunku do populacji w wieku produkcyjnym, do liczby osób aktywnych zawodowo
i liczby pracuj¹cych.
Stopa przedsiêbiorczoœci w najwiêkszym stopniu jest uzale¿niona od mo¿liwoœci
osi¹gania dochodów alternatywnych w stosunku do zysków z samozatrudnienia, a wiêc
w zale¿noœci od przyjêtej miary jej wyznaczania, od przeciêtnych wynagrodzeñ w sektorze
przedsiêbiorstw oraz zasi³ków dla rencistów i emerytów. S¹dz¹c na podstawie parametrów funkcji regresji, wp³yw p³ac i zasi³ków na stopê przedsiêbiorczoœci jest odwrotnie
proporcjonalny, zatem rosn¹ce wynagrodzenia i zasi³ki zniechêcaj¹ do bycia przedsiêbiorc¹, powoduj¹ przejœcie do zatrudnienia najemnego lub biernoœci zawodowej, zmniejszaj¹c stopê przedsiêbiorczoœci. Dodatkowo, rosn¹ce przeciêtne wynagrodzenia pracowników zwiêkszaj¹ koszt prowadzenia dzia³alnoœci gospodarczej i redukuj¹ mo¿liwoœci
osi¹gania zysków. Mog¹ zatem oddzia³ywaæ demobilizuj¹co na podejmowanie ryzyka
dzia³alnoœci ekonomicznej i zatrudnianie pracowników.
Zaobserwowano, ¿e na stopê przedsiêbiorczoœci oddzia³uje równie¿ popyt na pracê,
mierzony zarówno w postaci zasobu pracy, czyli liczb¹ osób zatrudnionych w sektorze
przedsiêbiorstw, jak i strumieniem nowo zatrudnionych, czyli liczb¹ bezrobotnych, którzy zostali wyrejestrowani z tytu³u podjêcia pracy. Zwi¹zek miêdzy popytem na pracê
32
Aleksandra Gawe³
a stop¹ przedsiêbiorczoœci jest wprost proporcjonalny, zatem mo¿na s¹dziæ, ¿e wzrost
(spadek) popytu na pracê wp³ywa na wzrost (spadek) stopy przedsiêbiorczoœci. Istniej¹ce
w gospodarce mo¿liwoœci osi¹gania zysków oddzia³uj¹ równoczeœnie na popyt na pracê
najemn¹ i stopê przedsiêbiorczoœci, kreuj¹c miejsca pracy, niezale¿nie czy s¹ one tworzone na w³asny rachunek, czy te¿ w postaci zatrudnienia za wynagrodzeniem.
Literatura
(GUS) Aktywnoœæ ekonomiczna ludnoœci Polski, Warszawa, roczniki za lata 1993–2003.
Banerjee A. V., Newman A. F. (1993), Occupational Choice and the Process of
Development, „Journal of Political Economy”.
Bates T. (1985), Entrepreneur Human Capital Endowments and Minority Business
Viability, „The Journal of Human Resources”.
Bates T. (1990), Entrepreneur Human Capital Inputs and Small Business Longevity, „The
Review of Economics and Statistics”.
Baumol W. J. (1968), Entrepreneurship in Economic Theory, „The American Economic
Review”.
(GUS) Biuletyn Statystyczny, Warszawa, roczniki za lata 1993–2003.
Blanchflower D. G. (2000), Self – Employment in OECD Countries, „NBER Working
Paper”, no. 7486.
Blau D.M. (1987), A Time – Series Analysis of Self – Employment in the United States,
„Journal of Political Economy”.
Cressy R. (1996), Are Business Startups Debt – Rationed?, „The Economic Journal”.
Evans D. S., Jovanovic B. (1989), An Estimated Model of Entrepreneurial Choice under
Liquidity Constraints, „Journal of Political Economy”.
Evans D. S., Leighton L. S. (1989), Some Empirical Aspects of Entrepreneurship, „The
American Economic Review”.
Gentry W. M., Hubbard R. G. (2000), Tax Policy and Entrepreneurial Entry, „The
American Economic Review”.
Gromb D., Scharfstein D. (2002), Entrepreneurship in Equilibrium, „NBER Working
Paper”, no. 9001.
Hamilton B. H. (2000), Does Entrepreneurship Pay? An Empirical Analysis of the Returns
to Self – Employment, „Journal of Political Economy”.
Hartog J., Ferrer – i Carbonell A., Jonker N. (2000), On a Simple Survey Measure of
Individual Risk Aversion, „CESifo Working Paper”, no. 363.
Holmes T. J., Schmitz J. A. (1990), A Theory of Entrepreneurship and Its Application to
the Study of Business Transfers, „Journal of Political Economy”.
Holtz – Eakin D., Rosen H. A., Weathers R. (2000), Horatio Alger Meets the Mobility
Tables, „NBER Working Paper”, no. 7619.
Ilmakunnas P., Kanniainen V. (2000), Entrepreneurship, Economic Risks, and Risk
Insurance in the Welfare State: Reults with OECD data 1979 – 93, „CESifo Working
Paper”, no. 356.
Sytuacja na rynku pracy a przedsiêbiorczoœæ w Polsce
33
Kanniainen V., Leppämäki M. (2000), Entrepreneurchip in a Unionised Economy,
„CESifo Working Paper”, no. 379.
Keuschnigg Ch., Nielsen S. B. (2000), Tax Policy, Venture Capital, and
Entrepreneurship, „NBER Working Paper”, no. 7976.
Keuschnigg Ch., Nielsen S. B. (2001), Public Policy For Venture Capital, „CESifo
Working Paper”, no. 486.
Kihlstrom R. E., Laffont J. – J. (1979), A General Equilibrium Entrepreneurial Theory of
Firm Formation Based on Risk Aversion, „Journal of Political Economy”.
Koskela E., Stenbacka R. (2000), Compensation and Bardaining with Entrepreneurship as
the Ouside Option, „CESifo Working Paper”, no. 314.
Kuratko D. F., Hodgetts R. M. (1989), Entrepreneurship. A Contemporary Approach,
Wyd. 3, The Dryden Press.
Lindh T., Ohlsson H. (1996), Self – Employment and Windfall Gains: Evidence from the
Swedish Lottery, „The Economic Journal”.
Otani K. (1996), A Human Capital Approach to Entrepreneurial Capacity, „Economica”.
Romer D. (2000), Makroekonomia dla zaawansowanych, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa.