Załuż (300 – 310 m n.p.m.) – to jedna z najstarszych wsi nad Sanem

Załuż
Załuż (300 – 310 m n.p.m.) – to jedna z najstarszych wsi nad Sanem malowniczo położona u
podnóża lesistych wzgórz Paproć (503 m) i płd. –wsch. masywu Granickiej (575 - 465 m) nad
potokiem Wujskim w pobliżu jego ujścia do Sanu. Ma stację kolejową, pałac z parkiem
podworskim, szkołę, składnicę drewna, posiada połączenia PKS z Leskiem, Sanokiem i
Przemyślem oraz połączenie kolejowe z Zagórzem i Chyrowem na Ukrainie. Ze stacji PKP
wychodzi szlak zielony w kierunku zamku Sobień i szczytu Przysłup (658 m) w Górach
Słonnych.
Ważniejsze epizody z przeszłości:
I – IV w. istniała tu prawdopodobnie osada handlowa. Przed drugą wojną światową w czasie
poszerzania drogi prowadzącej z Załuża do Łukawicy i Leska, w odległości ok. 150 m od stacji
kolejowej, robotnicy natrafili na paleniska. W czasie badań przeprowadzonych przez K.
Żurowskiego znaleziono jeden grób i oraz
monetę Hadriana
. Z grobu wydobyto naczyńko toczone na kole koloru ciemnosiwego o dwustożkowym kształcie i
lekko wyodrębionym dnie wysokości 8 cm, szerokości brzuścia 8 cm, dnia 5 cm, otworu 7,4 cm.
Znajduje się ono w Muzeum w Sanoku (nr. 86). Informacje te potwierdzili: A. Rybicki, S.
Stefański i A. Kunysz.
1433 r. – pierwsza wzmianka o istniejącej wsi Załuż donosi, że Sidora jego pan pod przymusem
wyprawił na wojnę. Przysięgała to cała gromada. Wieś więc już istniała. Jej nazwa zmieniała się
z upływem czasu ulegając modyfikacjom np.de Zalusza –1433, Zalusche – 1436, Zalussye –
1437, Zaluse – 1441, Saluszie – 1457, Zaluze – 1476.
1436 r. – kolejna wzmianka źródłowa potwierdza w sąsiedztwie zamku Sobień istnienie
okolicznych miejscowości Manasterzec, Łukawica i Lesko w historycznej ziemi sanockiej.
Prawdopodobnie założone zostały już w czasach króla Wł. Jagiełły.
1437 r. – przynosi wzmiankę o zbójnikach i złodziejach. Jednego z nich powieszono za kradzież
w Załużu. W czasie tortur wydał on swoich wspólników uczestniczących z nim w kradzieżach.
1479 r. nastąpiło rozgraniczenie terytorium Załuża od Hołuczkowa i usypano kopce graniczne,
a w 1494 r. rozgraniczono ją z zamkiem Sobień.
XV w. – Załuż wielokrotnie wymieniany jest jako wieś szlachecka w dobrach Kmitów należąca
do zamku Sobieńskiego (patrz przy opisie wsi Łukawica). Jego właściciele wielokrotnie
zastawiali tę miejscowość za pożyczone pieniądze i źródła sądowe dostarczają nam dziś
cennych informacji z tego okresu.
Znamy też nazwiska niektórych mieszkańców z XV w. np. Sidor – 1433, Mathwey Czerneczicz,
Wacz – 1439, Iaczko, Zain, Mathwey Hneydkouicz – 1440 przyjmujących prawo miejskie Leska.
1519 r. - ustanowiono granice z wsią Zasław.
1526 r. – opodatkowano 1 i ¾ łana ziemi ornej i popa. Była więc cerkiew.
1530 r. i w 1536 r. – wieś posiadała nadal 1 i ¾ łana ziemi, młyn i popa.
1574 r. – Maczko syn Bagana przyjął prawo miejskie Leska.
1/4
Załuż
1580 r. – po 1580 r. Załuż przejęli Stadniccy wraz z dawnymi dobrami Kmitów.
1672 r. - podczas najazdu tatarskiego we wsi należącej do Stadnickich ocalały 3 domy.
1731 r. – właścicielami Załuża byli Ossolińscy, właściciele Leska i okolic.
1799 r. – wieś przeszła w posiadanie Krasickich.
1921 r. – w miejscowości było 137 domów i zamieszkiwało ją 832 mieszkańców (wg wyznania:
667 unitów, 134 rzymskich katolików i 31 Żydów wyznania mojżeszowego).
1930 r. – właściciele miejscowego folwarku Wiktorowie w miejscu dawnej karczmy stojącej na
rozstaju dróg wznieśli nowy murowany kościół rz. kat. stojący do dziś.
1946 r. – wysiedlono większość ludności obrządku unickiego.
Ważniejsze miejsca:
1. Stacja PKP – obok na wzgórzu po lewej stronie ruiny bunkra z tzw. „Linii Mołotowa”
wsławionego bohaterską obroną przeciw hitlerowskiej nawale w 1941 r. Zamknięta w nim grupa
25 żołnierzy radzieckich broniła się 20 dni od 21 VI do 12 VII 1941 r. Wszyscy zginęli. Na
ruinach pamiątkowa tablica.
2. Skrzyżowanie dróg: w lewo do Sanoka 7 km, w prawo do Przemyśla 60 km.
3. Po lewej na wzgórzu w parku krajobrazowym murowany pałac z XIX wieku. Jego
podpiwniczenie pochodzi z przełomu XVII/XVIII w. i jest pozostałością dawnego „
fortalitium
” – dworu obronnego. Obok stajnie murowane dworskie z XIX w., a ok. 400 m na zachód od
dworu na skarpie ruiny murowanej XIX w. kaplicy grobowej.
4. Wielotarasowe ogrody i park krajobrazowy pochodzące z II poł. XIX w. zostały
rozplanowane na miejscu wcześniejszego parku krajobrazowego z przełomu XVII/XVIII w.
Tworzyły asymetryczny układ kwaterowy i promienisty z otwartą osią widokową na koryto rzeki
San. Na średnim parterze usytuowano pałac i staw górny, a na najwyższy parter obejmował
poleśne zbiorowiska roślinne z grabem pospolitym, bukiem, dębami szypułkowymi.
Pozostałości dąbrowy dawnego parku leśnego występują jeszcze w dolinie Sanu.
W otoczeniu pałacu pozostały kolekcje drzewiaste z końca XIX w. w tym m.in. dęby, lipy,
buki, klony polne i jesionolistne, odmiany czeremchy, klon jawor pstrolistny i purpurowy, świerk,
sosna wejmutka, jodła, jesion wyniosły i francuski, brzoza czarna i brodawkowa, jarząb
pospolity i czereśnia ptasia. Z krzewów rosnie tu m.in. jałowiec sawina i chiński, cyprysik
groszkowy, żywotnik zachodni w kilku odmianach, irga, tawuła i dereń.
W centralnej części parku na dużej polanie otoczonej starodrzewiem usytuowano sady
owocowe.
Zachowała się stara sieć dróg dojazdowych, ośrodek gospodarczy ze stajniami i
spichlerzem, sady oraz wspomniany pałac z XIX w. z fragmentami XVIII piwnic.
Drzewa pomniki: 10 dębów szypułkowych: 410, 380, 8 x 350-300 cm, 3 jesiony wyniosłe
300 cm,
5 lip
szerokolistnych i drobnolistnych 350 – 300 cm obwodu.
2/4
Załuż
Linia Mołotowa (bunkry przy szosie m.in. od linii kolejowej i stacji PKP do ruin zamku Sabień).
Po inwazji ZSRR na Polskę 17 IX 1939 r. i zajęciu przez Armię Czerwoną jej wschodnich
terytoriów Rosjanie rozpoczęli przygotowania do budowy linii umocnień obronnych nad Sanem
w celu ewentualnego zabezpieczenia się przed ewentualną agresją ze strony Niemiec.
Zaprojektowana „Linia Mołotowa” ciągnęła się w Bieszczadach na odcinku: Bóbrka Myczkowce – Lesko – Załuż – Olchowce - Sanok – Dobra – Dynów. Kolejny jej odcinek
prowadził wzdłuż granicznego wówczas Sanu z Dynowa do Przemyśla, a następny lądowy
łączył Przemyśl z Lubaczowem.
Wiosną 1940 r. Rosjanie wysiedlili ludność zamieszkującą pas szerokości 800 m od Sanu (z
wyjątkiem miasta Leska) na gospodarstwa opuszczone przez rumuńskich Niemców w północnej
Besarabii i Bukowinie. Celem tej deportacji było oczyszczenie linii przygranicznej z zabudowań
gospodarskich i odsłonięcie przedpola umocnień obronnych. Nie wszędzie ten zamiar zdołano
jednak zrealizować.
Budowane przez Rosjan - z wykorzystaniem ludności cywilnej – węzły obronne składały się z 3
– 5 żelbetowych schronów bojowych typu ciężkiego stanowiących punkty oporu odporne na
bombardowanie i ostrzał artyleryjski. Mogły się one wzajemnie wspierać ogniem broni
maszynowej i dział p.panc. Okupanci wykorzystali tutaj rozwiązania techniczne fortyfikacji
fińskiej Linii Mannerheima, przy zdobywaniu której (podczas wojny zimowej 30 XI 1939 – 13 III
1940 r.) stracili sporo czasu i ponieśli wielkie straty. Mimo przyśpieszonego tempa tej inwestycji
do czerwca 1941 r. zdołali wybudować na całej linii 2500 żelbetowych bunkrów (tj. 25 %
zaplanowanych obiektów).
Na odcinku „bieszczadzkim” (w zasięgu mapy) Rosjanie zdążyli wznieść łącznie 51 obiektów
obronnych, w tym 2 w Bóbrce, 2 w Myczkowcach, 7 w Lesku ze schronem
dowódczo-obronnym, 5 w Woli Postołowej, 15 w Załużu, 13 w rejonie Olchowce – Sanok ze
schronem obserwacyjno-dowódczym, 3 w Dobrej, po 2 w Uluczu i w Iskaniu. Były to 2 – 3
kondygnacyjne bunkry przystosowane do obrony czołowej i bocznej ( niewiele do obrony
okrężnej), wyróżniające się różnorodnością obiektów doskonale wkomponowanych w teren, z
dużym polem ostrzału, świetnymi rozwiązaniami technicznymi konstrukcji, funkcji i
wyposażenia. Bunkry te tak lokalizowano w terenie, aby nawzajem blokowały przedpole ogniem
krzyżowym, a jeden z nich położony wyżej mógł wspierać ogniem 2 bunkry położone niżej lub
3/4
Załuż
obok.
Umocnienia nadsańskiego odcinka obrony zbudowano z piaskowca arkazowego (bardzo
odpornego na uderzenia pocisków) zwożonego wagonami z Polesia, Wołynia i Podola i z
tłucznia z Kaukazu. Niektóre kopuły pancerne były przetransportowane aż ze zdobytych
fortyfikacji fińskich lub z polskich fortyfikacji przygranicznych Wołynia i Polesia. Potężne
zbrojenia ścian i stropów prętami metalowymi, szynami kolejowymi i płytami żelaznymi
wzmacniały ok. 2 m grubości ściany i stropy (90 – 175 cm). Stalowe hermetyczne drzwi
pancerne i podwójnie łamane korytarze broniły dostępu do wnętrza. Kopuły pancerne z
otworami strzelniczymi wyposażono w peryskopy do obserwacji przedpola. Uzbrojone w armaty
forteczne, działa p.panc i karabiny maszynowe bunkry różniły się kształtem, wielkością i
przeznaczeniem. Całość umocnień była dodatkowo zamaskowana i posiadała sztuczne
przeszkody terenowe tzw. „zęby smoka” przeciw czołgom i piechocie.
Po agresji Niemiec na ZSRR w 1941 r. „linia Mołotowa” nie była jeszcze całkowicie ukończona i
wyposażona w broń. Niemcy po krótkiej walce ją przełamali, część bunkrów zdobyli w walce lub
wysadzili wraz z załogami w powietrze obchodząc je od tyłu. Opuszczone w większości w
pośpiechu przez wycofujących się Rosjan zostały przez nich wysadzone dopiero w 1944 r.
podczas marszu na Berlin. Dziś w krajobrazie doliny Sanu między Leskiem, Załużem i Dobrą
pozostało ponad 40 widocznych w terenie bunkrów. Zapomniane i zarośnięte krzakami nie
wszędzie są widoczne. Dla turystów odwiedzających nasz region mogą stanowić oryginalną
atrakcję turystyczną ułatwiającą poznanie mało znanych epizodów z historii najnowszej.
Więcej informacji oraz zdjęcia na www.liniamolotowa.pl .
Opracował Stanisław Orłowski - Stowarzyszenie Przewodników Turystycznych "Karpaty"
4/4