Opinia Schubert - Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej

Opinia Schubert - Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej

Dr hab. Urszula Oettingen
Kielce, 26 X 2014 r.
Instytut Historii
Wydział Humanistyczny
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
Recenzja dorobku naukowego w postępowaniu habilitacyjnym dr. inŜ. arch. Jana Schuberta
1. Informacje o Habilitancie
Dr inŜ. arch. Jan Schubert w latach 1962-1968 studiował na Wydziale Architektury
Politechniki Krakowskiej. Pracę dyplomową napisał pod kierunkiem prof. zw. dr. hab. inŜ.
arch. Wiktora Zina. Tytuł pracy: Projekt konserwatorski zagospodarowania ogrodów
pomiędzy kościołem św. Katarzyny a klasztorem OO Paulinów na Skałce. W latach 19741977 uczęszczał na studium podyplomowe konserwacji zabytków architektury i urbanistyki
przy Instytucie Historii Architektury i Konserwacji Zabytków Wydziału Architektury
Politechniki Krakowskiej. Stopień doktora nauk technicznych uzyskał w 1981 r. Od 1982 do
2010 r. był zatrudniony jako adiunkt naukowo-dydaktyczny w Zespole Historii Architektury
Powszechnej Katedry Historii Architektury Urbanistyki i Sztuki Powszechnej Instytutu
Historii Architektury na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej.
W 2010 r. przeszedł na emeryturę.
W październiku 2006 r. rozpoczął pracę w Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza
Modrzewskiego na stanowisku adiunkta naukowo-dydaktycznego na Wydziale Architektury i
Sztuk Pięknych ( kierunki: Architektura i urbanistyka, Architektura wnętrz). Na tej uczelni od
15 października 2014 r. pełni funkcję Pełnomocnika Dziekana do Spraw Praktyk Studenckich.
W latach 1974-1978 pracował w Zespole Usług Projektowych w Olkuszu. W 1976 r.
uzyskał uprawnienia projektowe, zaś 1986 r. prawa twórcy nadane przez Ministra Kultury i
Sztuki na wniosek Stowarzyszenia Architektów Polskich. Z kolei w 1998 r. otrzymał
uprawnienia do wykonywania prac projektowych przy zabytkach nieruchomych w
specjalności architektonicznej.
W latach 1995-2002 był współwłaścicielem pracowni architektonicznej „Kwadrat” a
potem „Squer”.
2. Osiągnięcia naukowo-badawcze i twórcze prace zawodowe
1
Zainteresowania naukowe Habilitanta realizowały się w dwóch nurtach badawczych.
Jeden wynikający z kierunkowego wykształcenia – inŜyniera architekta dotyczył przemian
wsi polskiej, drugi późniejszy jest odbiciem historycznych zainteresowań skupiających się na
architekturze nagrobnej i cmentarzach, zwłaszcza z lat I wojny światowej.
I etap.
Efektem badań nad architekturą wiejskich budynków mieszkalnych była
rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. zw. dr hab. inŜ. arch. Tadeusza
Przemysława Szafera Budownictwo mieszkaniowe w wiejskich gminach północno-wschodniej
części województwa katowickiego, którą Habilitant obronił w 1981 r. Przez kilka następnych
lat dr inŜ. arch. Jan Schubert zajmował się zagadnieniami dotyczącymi architektury wsi,
aspektami jej estetyki i cech regionalnych na obszarze Ojcowskiego Parku Narodowego,
Jurajskiego Parku Krajobrazowego, Beskidu Wyspowego. Wynikiem tych zainteresowań były
twórcze prace zawodowe zrealizowane i niezrealizowane: projekty, adaptacje i modernizacje
domów mieszkalnych, kamienic, budynków uŜyteczności publicznej, wnętrz.
Tę działalność Habilitant prowadził przez cały czas swojej pracy zawodowej. W nurcie
tych badań mieści się 6 artykułów naukowych (w tym 1 współautorski), opublikowanych w
polskich czasopismach.
II etap. Od początku lat 80. XX w. Habilitant skierował swoje zainteresowania w stronę
cmentarzy, ze szczególnym uwzględnieniem obiektów sepulkralnych z lat I wojny światowej
na terenie dawnej Galicji. Swoje badania we współpracy z kilkoma osobami, w tym z Pawłem
Pencakowskim, prowadził przez kilkanaście lat w oparciu o wykonywaną ewidencję i
dokumentację terenową w formie opisowej, pomiarowej i fotograficznej (cmentarze
komunalne, Ŝydowskie, wojenne w Przemyślu i w okolicach, Cmentarz Rakowicki w
Krakowie).
Od 1995 r. dr inŜ. arch. Jan Schubert skupił się głównie na problematyce cmentarzy
wojennych z okresu I wojny światowej w Przemyślu i w Galicji Środkowej. Efekt
prowadzonych badań terenowych i archiwalnych to 20 artykułów naukowych, w tym 4
współautorskie, opublikowanych w czasopismach i pracach zbiorowych krajowych (m.in.
„Teka Komisji
Urbanistyki
i
Architektury”,
„Rocznik
Krakowski”,
„Wiadomości
Konserwatorskie”, „Czasopismo Techniczne”); udział w kilku konferencjach ogólnopolskich i
międzynarodowych.
Głównym pokłosiem tych badań jest przedstawiona do oceny jako
osiągnięcie naukowe praca habilitacyjna nosząca tytuł Inspekcja Grobów śołnierskich w
Przemyślu. Powstanie i działalność w Galicji Środkowej 1915-1918, Kraków 2012.
3. Osiągnięcia dydaktyczne
2
Po uzyskaniu stopnia doktora Habilitant prowadził zajęcia z Historii architektury
powszechnej w formie wykładów i ćwiczeń rysunkowych. Od 2006 r. do dnia dzisiejszego na
Wydziale Architektury i Sztuk Pięknych Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza
Modrzewskiego prowadzi zajęcia z przedmiotów: Historia architektury powszechnej,
Techniki przekazu projektowego, Opracowania techniczne. Przygotował programy tych
przedmiotów oraz materiały dydaktyczne: plansze, modele, rysunki poglądowe, ilustracje,
przeźrocza; wykorzystywał informacje internetowe, po kaŜdym semestrze organizował
wystawy rysunków studenckich.
W okresie 2000-2003 opracował nowy program przedmiotu Historia architektury
powszechnej dostosowany do zmian modelu studiów na Wydziale Architektury Politechniki
Krakowskiej oraz wprowadził szereg zmian organizacyjnych. W latach 80. XX w. prowadził
studenckie praktyki wakacyjne z przedmiotu Historia architektury polskiej – poza Krakowem
i w Przemyślu. Brał udział równieŜ w przygotowaniu skryptów dla studentów, z
prowadzonych przez siebie przedmiotów
4. Współpraca z instytucjami samorządowymi.
W latach 1985-1986 współpracował z Urzędem Gminy w śegocinie w pow. bocheńskim
w zakresie opieki nad cmentarzami z I wojny światowej, połoŜonymi na terenie gminy. Od
2009 r. do dnia dzisiejszego jest członkiem Rady Konsultacyjno-Naukowej przy Związku
Gmin Fortecznych Twierdzy Przemyśl.
5. Działalność popularyzująca naukę
Habilitant opublikował 7 artykułów (jeden w druku), poświęconych cmentarzom z I
wojny i ich projektantom na łamach miesięcznika Stowarzyszenia Przyjaciół Przemyśla w
Krakowie „Quod Libet”, czasopisma Gminy śydowskiej w Wiedniu „David”, a takŜe, co
naleŜy podkreślić, wydawnictwa organizacji Austriacki Czarny KrzyŜ w Wiedniu (zajmującej
się ochroną cmentarzy wojennych na terenie Europy, od ponad 20 lat w Polsce). Przygotował
takŜe oprawy ilustracyjno-plastyczne do sympozjów i konferencji naukowych, dotyczących
pamięci Adolfa Szyszko-Bohusza; śmierci i cmentarzy, ochrony zabytków architektury i
miejsc historycznych, interwencji architektonicznej w zespołach zabytkowych.
6. Rozprawa habilitacyjna
Praca Inspekcja Grobów śołnierskich w Przemyślu. Powstanie i działalność w Galicji
Środkowej 1915-1918, opublikowana w 2012 r., licząca 292 strony składa się ze Słowa
3
wstępnego, Słowniczka, 11 rozdziałów, Posłowia, Literatury przedmiotu, Aneksu, Map i
tabel, Ilustracji, Streszczenia i Indeksu nazw geograficznych.
Tytuł rozprawy jak najbardziej odpowiada zawartej w ksiąŜce treści. Habilitant w 11
zwięzłych rozdziałach poruszył główne zagadnienia dotyczące działalności tej wojskowej
instytucji. Precyzyjnie trzymał się chronologii i granic terytorialnych badanego obszaru.
Autor wykorzystał literaturę przedmiotu: prace zwarte i czasopisma; materiały
zgromadzone w archiwach polskich i zagranicznych, w tym w Archiwum Wojennym w
Wiedniu. Od razu nasuwa się uwaga, Ŝe w większym stopniu mógł sięgnąć do zbiorów tego
ostatniego archiwum. Wykorzystane materiały Habilitant charakteryzuje w Słowie wstępnym.
Tu pisze, Ŝe nie udało się w tym archiwum odnaleźć planów cmentarzy z badanego obszaru
(s. 25). Jest to dla mnie zagadka, gdyŜ w części ilustracyjnej zamieszcza
fotografie
pokazujące cmentarze wraz z planami i ich lokalizacją (rys. 18 b., 28, 34, 37 b). Materiały te
były dołączone do kart katastralnych grobów i stanowią część zespołu akt Przemyskiej
Inspekcji (z podziałem na okręgi), znajdujących się w Archiwum Wojennym w Wiedniu.
RównieŜ w przypisach kompetentnie powołuje się na źródła z tego archiwum.
W części wstępnej Habilitant stara się odpowiedzieć na pytanie jakiej nazwy uŜywać na
określenie miejsc wiecznego spoczynku poległych Ŝołnierzy: cmentarz wojenny, wojskowy
czy Ŝołnierski. Ostatecznie opowiada się za
dwiema ostatnimi nazwami na określenie
pochówków osób poległych lub zmarłych w wyniku działań wojennych.
Sprawa jest dyskusyjna. W myśl obowiązującej aktualnie Ustawy z dnia 28 marca 1933
r. o grobach i cmentarzach wojennych grobami i cmentarzami wojennymi są groby osób
wojskowych poległych lub zmarłych z powodu działań wojennych; osób, które wykonywały
zlecone im czynności przy jakiejkolwiek formacji wojskowej, jeńców wojennych i osób
internowanych. Nazwa cmentarz wojenny, grób wojenny dokładnie wskazuje właśnie na te
osoby, i to Ŝe zmarły na skutek działań zbrojnych – i jest najbardziej czytelna. Cmentarz
wojskowy jest pojęciem szerszym, bo mogą spoczywać na nim zmarli (polegli) wskutek
działań wojennych i w czasie pokoju – i takie cmentarze oraz kwatery występują w naszym
krajobrazie kulturowym. Podobnie jest w wypadku nazwy cmentarz Ŝołnierski – ten termin w
literaturze polskiej pojawia się najrzadziej.
W rozdziale pierwszym Habilitant czytelnie omówił organizację słuŜb grobownictwa
wojennego, umieszczając je na szerszym tle w strukturze organizacyjnej armii austrowęgierskiej i Ministerstwa Wojny. Zwrócił uwagę na humanitarne przesłanki, które wpływały
na jednakowe traktowanie poległych ze wszystkich armii i ich wspólny pochówek na tym
samym cmentarzu.
4
Rozdział drugi dr inŜ. arch. Jan Schubert poświęcił cmentarzom wojskowym (i w tym
wypadku ta nazwa jest jak najbardziej właściwa – bo spoczęli tu zmarli w czasie pełnienia
słuŜby wojskowej w latach pokoju) na terenie podległym Dowództwu X Korpusu w
Przemyślu przed wybuchem I wojny światowej. Rozdział ten ma równieŜ charakter
wprowadzający w główną tematykę. Na tym obszarze znajdowało się kilkanaście takich
cmentarzy, co zestawione z liczbą cmentarzy wojennych, pokazuje ogrom strat i ich wpływ na
ukształtowanie pejzaŜu okolic, gdzie toczyły się działania zbrojne.
Kolejne trzy
rozdziały dotyczą sformowania, organizacji, podziału terytorium i
działalności Inspekcji Grobów śołnierskich przy Dowództwie Wojskowym w Przemyślu.
Autor scharakteryzował obszar działania Inspekcji na terytorium X Korpusu czyli tzw. Galicji
Środkowej, obejmującej 31 powiatów administracyjnych. Omówił dokumenty, które
regulowały jej obsadę kadrową. Przedstawił problemy w pracach przy zakładaniu cmentarzy,
wynikające z braku ludzi i wsparcia ze strony Dowództwa Wojskowego w Przemyślu.
Osobne miejsce Habilitant poświęcił dowódcom oddziałów grobowych, doradcom
artystycznym i projektantom cmentarzy.
Szczególnie interesujący jest rozdział: Zakładanie cmentarzy Ŝołnierskich przez
Inspekcję. Autor analizuje róŜnego rodzaju dokumenty, głównie raporty z wykonanych prac i
chronologicznie prezentuje ilość cmentarzy załoŜonych i mających dopiero powstać, liczbę
pochowanych i cmentarzy w poszczególnych okręgach podlegających Inspekcji. Generalnie
do jesieni 1918 r. na interesującym nas obszarze załoŜono 616 cmentarzy (w tym około 400
samodzielnych i 181 jako wydzielone kwatery na lub przy cmentarzach miejscowych,
wyznaniowych). Do wykonania przewidziano ostatecznie 834 cmentarze. Wynika z tego, Ŝe
części grobów zbiorowych lub mogił pojedynczych przed zakończeniem wojny nie zdąŜono
przenieść na zbiorcze cmentarze wojenne lub urządzić w miejscach dotychczasowych
pochówków – co podkreślił Habilitant.
Kolejny rozdział poświęcony jest układom przestrzennym i formom architektonicznym
cmentarzy. Autor omówił zalecenia i wskazówki dotyczące zakładania cmentarzy wydawane
przez władze wojskowe, plany cmentarzy, poszczególne elementy: ogrodzenia i bramki,
pomnik główny, znaki nagrobne, szatę roślinną, symbolikę. Drobna uwaga: dwa
podrozdziały: pomnik główny (centralny) i forma pomnika centralnego naleŜało umieścić w
jednej
części. WaŜnym wydarzeniem związanym z działalnością Inspekcji Grobów
śołnierskich była wystawa jej dokonań jesienią 1917 r. Habilitant uwydatnił jej znaczenie
jako waŜny element propagandowy, a zarazem mobilizujący społeczeństwo do ofiarności i
opieki nad mogiłami poległych.
5
W rozdziale 10 Podsumowanie działalności Inspekcji Autor przedstawił materiały
statystyczne, na podstawie których starał się przybliŜyć liczbę załoŜonych cmentarzy i
poległych na nich spoczywających. Wykorzystał m.in. materiał polskiego Ministerstwa Spraw
Wojskowych z 1920 r., który zestawia z dokumentami słuŜb austro-węgierskich z jesieni
1918 r. Autor rzeczowo analizuje te źródła. Docelowo planowano wybudowanie na tym
obszarze około 800 cmentarzy wojennych (róŜnej wielkości). Definitywnie zakończono
budowę 65, co stanowiło ok. 10 % ogólnej liczby skończonych i nieskończonych cmentarzy.
Ostatni rozdział poświęcony jest Niemieckiemu Oddziałowi Grobów śołnierskich przy
Inspekcji Przemyskiej.
Posłowie stanowi właściwe podsumowanie celów pracy. Autor wskazuje, niejako na
przyszłość, potrzebę badań terenowych i współpracy ze stroną ukraińską. Po części
bibliograficznej umieszczono Aneks: Twórcy cmentarzy i ich działalność artystyczna w armii
i poza nią. Jest to fragment pracy niezwykle cenny prezentujący kilkanaście Ŝyciorysów osób,
które będąc w cywilu lub słuŜąc w wojsku zajmowały się tą dziedziną architektury i sztuki.
Pokazano czym zajmowali się i z jakich środowisk pochodzili projektanci – to
oprócz
wytycznych wojskowych rzutowało na formę upamiętnienia poległych. Ta część została jak
najbardziej słusznie wyodrębniona z głównego tekstu.
Kolejny waŜny fragment stanowią Mapy i tabele prezentujące w róŜnych ujęciach
terytorium będące pod zarządem Inspekcji Grobów śołnierskich w Przemyślu, z podziałem
na mniejsze jednostki podlegające w lipcu 1917 r. 18 Oddziałom cmentarnym; stan
zaawansowania budowy i rozmieszczenie cmentarzy Ŝołnierskich, sprawozdania z
wykonanych prac przy zakładaniu grobów i cmentarzy wojennych. Ten materiał ilustracyjny
obrazowo pokazuje ogrom zadań stojących przed Inspekcja Przemyską, a zarazem nowe
wyzwanie badawcze dotyczące ewidencji terenowej. Aktualnie ponad połowa obszaru, która
podlegała Inspekcji znajduje się na terenie Ukrainy (sięgając na północ za Rawę Ruską, na
wschodzie omijając Lwów po śydaczów i Kałusz, na południu za Turkę i Dolinę).
Autor dołączył bogaty materiał ilustracyjny z archiwów polskich i zagranicznych,
zbiorów prywatnych (równieŜ fotografie swojego autorstwa). Publikację zamyka streszczenie
w języku polskim, angielskim, niemieckim i rosyjskim oraz Indeks nazw geograficznych.
NaleŜało teŜ załączyć Indeks osobowy.
Dobrze się stało, Ŝe taka praca powstała. Tematyka cmentarzy wojennych i innych od
ponad 20 lat stanowi waŜną dziedzinę badań historycznych, architektonicznych,
socjologicznych. Autor podjął się trudnego zadania pokazania działalności Inspekcji
Przemyskiej w Galicji Środkowej czyli na obszarze, który w przeciwieństwie do Galicji
6
Zachodniej (z dobrze zachowanymi do dnia dzisiejszego cmentarzami) nie wzbudzał duŜego
zainteresowania badaczy.
NaleŜy podkreślić, Ŝe jest to pierwsza praca w historiografii polskiej, która w wielu
aspektach charakteryzuje działalność instytucji zajmującej się grobownictwem wojennym w
latach I wojny światowej.
Habilitant jest z wykształcenia architektem. W powaŜnym stopniu zajmował się
architekturą wsi w róŜnych jednostkach krajobrazowych. Myślę, Ŝe to wyczuliło Go na
elementy krajobrazu kulturowego, często umykające naszej uwadze, o niewielkich formach,
niosących ładunek symboliczny i emocjonalny, który generalnie przypisujemy miejscom
pamięci narodowej.
Chronologicznie tytuł pracy zamyka się rokiem 1918. Autor przytacza liczby cmentarz
projektowanych, będących w trakcie budowy i wykonanych w róŜnym czasie. Dla
dopełnienia rozprawy brakuje informacji – co było dalej i chodzi mi przede wszystkim o
określenie liczby cmentarzy i grobów wojennych w 1918, 1939 r. przed wybuchem II wojny
światowej (ten kataklizm przysporzył nowych grobów Ŝołnierzy i osób cywilnych zabitych,
zamordowanych, którymi trzeba było się zająć i co spowodowało, Ŝe cmentarze z lat I wojny
zeszły na dalszy plan – o czym pisze teŜ Habilitant), i zachowanych obecnie. Myślę, Ŝe
takiego zestawienia moŜna było dokonać w Posłowiu. Nie jest to zarzut, bo Habilitant
konsekwentnie trzyma się chronologii i tematu, i podaje w róŜnych częściach pracy te liczby,
ale ciekawość i pragnienie porównania – olbrzymiej pracy nad upamiętnieniem poległych ze
stopniową degradacją i zanikaniem w polskim krajobrazie tych waŜnych znaków
kulturowych.
Wysoko oceniam warsztat naukowy Habilitanta, styl i sposób przekazywania
informacji, prezentowania poszczególnych zagadnień i problemów. Autor podaje w
przypisach podstawę źródłową dokonanych ustaleń, ale równieŜ w tekście głównym analizuje
dokumenty. Przyznaje, Ŝe niektórych problemów nie udało się jednoznacznie naświetlić, tym
bardziej Ŝe materiał źródłowy róŜnej proweniencji podaje odmienne liczby w zakresie
wykonanych prac, ilości cmentarzy, poległych itp. UwaŜam, Ŝe ostroŜność w formułowaniu
niektórych ostatecznych sądów przemawia na korzyść Habilitanta.
7. Wnioski końcowe
Dr inŜ. arch. Jan Schubert pokazał w pracy habilitacyjnej doświadczenie architekta i
historyka. Umiejętnie, prezentując duŜą wiedzę i dobry warsztat naukowy, scharakteryzował
działalność omawianej przez siebie instytucji wojskowej – Inspekcji Grobów śołnierskich w
7
Przemyślu. Kandydat jest czynnym architektem. W tej działalności łączy teorię z praktyką. W
zakresie dorobku naukowego koncepcyjne prace projektowe zasługują na uznanie. RównieŜ
dorobek naukowy poświęcony problematyce architektury sepulkralnej i grobownictwu
wojennemu uwaŜam za wystarczający. Doceniam takŜe wieloletnią działalność dydaktyczną
Kandydata.
Podsumowując moja ocena ogólna jest pozytywna. W związku z tym proszę o
dopuszczenie dr. inŜ. arch. Jana Schuberta do dalszych etapów postępowania habilitacyjnego.
Dr hab. Urszula Oettingen
8