EGOJP, Rozdział 7

7 WSTĘP DO SKŁADNI DYSTRYBUCYJNEJ
1. Co to jest składnia?
Składnia to najważniejszy fragment gramatyki. To, że języki naturalne są zbiorami
przeliczalnymi, zawdzięczają one właśnie składni. O ile bowiem zbiór konstrukcji
morfologicznych — form wyrazowych i ich zbiorów, leksemów — uważać można za
zamknięty, zbiór konstrukcji składniowych jest otwarty.
Komunikacja językowa polega na tym, że uczestnicy wytwarzają i odbierają
wypowiedzenia (pojęcie to zdefiniujemy dalej). Produkując teksty, a więc pisząc lub
mówiąc, korzystamy z elementów gotowych: form wyrazowych. Elementów tych, z
wyjątkiem sytuacji awaryjnych, nie składamy doraźnie z tematów fleksyjnych i
końcówek. Tymczasem wypowiedzenia budujemy zawsze w sposób doraźny, wciąż
nowe i nowe.
Pokażemy dalej, że wypowiedzenia nie są zestawiane wprost ze słów. Konstrukcje
składniowe mają budowę hierarchiczną, to znaczy zbudowane są ze składników, które
same, być może, są konstrukcjami składniowymi. Składnia jako fragment gramatyki to
zbiór reguł budowania wypowiedzeń. Składnia jako część opisu danego języka to opis
budowy wypowiedzeń i, po drodze, składników wypowiedzeń: zdań i fraz różnych
typów.
Aby opis składniowy dobrze zdawał sprawę z tego, co wie użytkownik języka, musi
odpowiadać na następujące pytania szczegółowe:
jak się buduje wyrażenie językowe (synteza) i jak się je rozkłada (analiza);
z jakiego surowca tworzy się wypowiedzenia (składniki);
co stanowi spoiwo wyrażeń językowych (mechanizmy zdaniotwórcze).
Opis składniowy wyrażenia językowego to:
przypisanie mu struktury i
ujawnienie różnych oddziaływań gramatycznych między składnikami.
2. Wypowiedzenie, zdanie, oznajmienie
Rozważmy następujące przykłady:
A. WÓDKA CZYSTA WYBOROWA
WJAZD
„Komu bije dzwon”
B. Kto to?
Ona nie.
Bynajmniej...
Precz!
Marysiu!
C. Pada albo zacznie padać.
Nasz nauczyciel bardzo elegancko wytłumaczył nam indukcję.
Nie wiem, co on myśli i czego oczekujesz, ale teściowie, których wszak lekceważy, nie powinni na
niego ani na nią łożyć, bo to jest wstyd.
Wyrażenia typu A. to teksty sytuowane. Funkcjonują one jako znaki wraz z
miejscem, w którym są umieszczone, czy ze względu na to miejsce: napis ,powiedzmy,
na butelce wódki nie ma sensu. Wyrażenia takie zaproponowano nazywać
zawiadomieniami (Pisarek (1964)). Dwie pozostałe serie reprezentują teksty niesytuowane.
Przykłady typu B. tradycja szkolna opatruje etykietką równoważników zdania.
Termin ten, choć trafnie sygnalizuje wtórność strukturalną takich wyrażeń w stosunku do
zdań, nie do wszystkich przykładów podanych wyżej się stosuje — nie wiadomo, jakich
to zdań „równoważnikami” są dwa ostatnie wyrażenia w serii B. Jednostki składniowe
typu B. nazwiemy oznajmieniami (por. Wiśniewski (1994)).
Seria C. zawiera jednostki, które będziemy nazywać zdaniami. Przykłady pierwszy i
trzeci zawierają zdania jako składniki.
W dalszych rozważaniach ograniczymy się do tekstów niesytuowanych —
wypowiedzeń. Wypowiedzenia to wyrażenia, które separowane są od innych w obrębie
większego tekstu znakiem początku (zgodnie z polską konwencją ortograficzną jest nim
wielka litera po kropce) i znakiem końca (kropką, znakiem zapytania, wykrzyknikiem
itp.). Zawiadomienia nie są wypowiedzeniami w przyjętym tu sensie. Spośród typów B. i
C. tekstów niesytuowanych obejmiemy opisem wyłącznie jednostki typu C.: zdania.
3. Struktura składnikowa
Chcąc ujawnić strukturę jednostki składniowej, poddajemy ją analizie składnikowej,
próbujemy ją zredukować, czyli skrócić bez zmiany struktury. Redukcja konstrukcji to
ściągnięcie jej do jednego składnika. Element, do którego daną jednostkę skracamy, to jej
reprezentant. Reprezentant ma własności składniowe identyczne z własnościami
składniowymi całej jednostki, do której należy, a przynajmniej zbliżone do tych
własności.
Istnieją dwa zasadnicze typy konstrukcji składniowych:
i konstrukcje podrzędne, czyli redukowalne do dokładnie jednego składnika; ten
składnik to nadrzędnik i reprezentant zarazem;
ii konstrukcje współrzędne, czyli redukowalne do dowolnego składnika niespójnikowego; składniki te to reprezentanty (ale nie nadrzędniki);
Do tego zestawu dołączyć można typ trzeci — szczególny, systemowo nietypowy, ale
bardzo częsty w tekstach:
iii konstrukcje nieredukowalne, czyli egzocentryczne; konstrukcje takie nie mają
reprezentanta.
Ad i: Poniższe przykłady reprezentują konstrukcje podrzędne:
dawnego kolegi
dziewczynie, którą znałeś,
Nasz nauczyciel bardzo elegancko wytłumaczył nam indukcję.
każdą bowiem można wewnątrz konstrukcji wyższego rzędu zastąpić — bez szkody dla
struktury — dokładnie jednym składnikiem; wytłuszczone składniki to nadrzędnikireprezentanty:
ojciec dawnego kolegi
ojciec kolegi,
*ojciec dawnego;
Daj to dziewczynie, którą znałeś.
Daj to dziewczynie.
*Daj to, którą znałeś.;
Nasz nauczyciel bardzo elegancko wytłumaczył nam indukcję.
Bardzo elegancko wytłumaczył nam indukcję.
Nasz nauczyciel.
Wyrażenie Nasz nauczyciel. jako efekt skrócenia wypowiedzenia Nasz nauczyciel bardzo
elegancko wytłumaczył nam indukcję., choć poprawne (np. jako odpowiedź na pytanie: Kto to
jest?), ma strukturę różną od tego wypowiedzenia: to oznajmienie, a nie zdanie. Dlatego
nie jest to właściwa redukcja.
Ad ii: Kolejne przykłady to konstrukcje współrzędne:
matce i ojcu
dobrym, mądrym
Pada albo zacznie padać.
dadzą się bowiem skrócić do dowolnego składnika niespójnikowego:
po matce i ojcu:
a. po matce
b. po ojcu
Był dobrym, mądrym duszpasterzem.:
a. Był dobrym duszpasterzem.
b. Był mądrym duszpasterzem.
Pada albo zacznie padać.:
a. Pada.
b. Zacznie padać.
Ad iii: Przykłady poniższe to konstrukcje egzocentryczne:
on i ona
po matce
gdyż padało
niemożliwa jest bowiem ich redukcja:
On i ona pobrali się.
*On pobrali się.
*Ona pobrali się.
Odziedziczyła spadek po matce.
*Odziedziczyła spadek po.
*Odziedziczyła spadek matce.
Przyszedł, gdyż padało.
*Przyszedł, gdyż.
Przyszedł, padało.
Wyrażenie Przyszedł, padało. jako efekt skrócenia wypowiedzenia Przyszedł, gdyż padało.,
choć poprawne, ma strukturę różną od tego wypowiedzenia. Dlatego nie jest to redukcja
właściwa.
Strukturę składnikową obrazuje się zwykle za pomocą tzw. drzewa składników
bezpośrednich (IC-tree) lub nawiasowania.
Pokażmy, jak się dochodzi do struktury w drodze wieloetapowej redukcji,
wytłuszczając na każdym etapie reprezentanta, o ile istnieje. Konstrukcje współrzędne
oznaczamy literą W, egzocentryczne — literą E. Oto zdanie będące składnikiem jednego
z podanych wyżej wypowiedzeń:
teściowie, których wszak lekceważy, nie powinni na niego ani na nią łożyć
1
teściowie, których wszak lekceważy,
11 teściowie
12 E
których wszak lekceważy
121
których
122
wszak lekceważy
1221
wszak
1222
lekceważy
2
nie powinni na niego ani na nią łożyć
21 nie powinni
211
nie
212
powinni
22 na niego ani na nią łożyć
221 W na niego ani na nią (lub: na niego ani na nią)
2211 E na niego
22111
na
22112
niego
2212 ani
2213 E na nią
22131
na
22132
nią
222
łożyć
Hierarchię tę oddaje następujące drzewo:
Czytelnik z łatwością odtworzy ciąg operacji dających poniższe reprezentacje
składnikowe innych zdań z serii C. w poprzednim punkcie; być może zresztą uzyska inne
drzewa, dana jednostka składniowa może mieć bowiem różne równoważne interpretacje
struktury składnikowej:
W dalszym ciągu naszych rozważań będziemy wykorzystywać reprezentacje
składniowe nieco inne, choć reprezentujące również „filozofię składnikową”.
Z powyższych analiz wynikają trzy ważne wnioski teoretyczne:
składnikami bezpośrednimi zdań są albo zdania, albo frazy,
są zdania samodzielne, czyli takie, które są realizacjami wypowiedzenia, i zdania
niesamodzielne — składniki innych zdań,
są trzy typy zdań niesamodzielnych:
1. zdania składowe współrzędne (składniki konstrukcji współrzędnej, np. pada oraz
zacznie padać w Pada albo zacznie padać.);
2. zdania składowe podrzędne (np. , których wszak lekceważy, w teściowie, których wszak
lekceważy, nie powinni na niego ani na nią łożyć).;
3. zdania składowe — reszty (frazy zdaniowe spójnikowe, czyli zdania podrzędne
spójnikowe, z uciętym spójnikiem, np. to jest wstyd w nie powinni, bo to jest wstyd).
4. Mechanizmy zdaniotwórcze
Zdanie nie jest zbiorem składników: to sekwencja składników z całą siecią
powiązań. Stanowi ono całostkę dzięki trzem typom oddziaływań zachodzących między
składnikami. Oddziaływania te to:
wymaganie składniowe,
uzgodnienie,
uporządkowanie linearne.
Wymaganie składniowe (zwane też konotacją, Milewski (1965: 97-108), lub
walencją, Buttler (1976: 8-31)) to własność jednostki składniowej polegająca na tym, że
jednostka ta musi być uzupełniona innymi jednostkami, aby wyrażenie, do którego
należy, było pełne, czyli nieeliptyczne. Owe uzupełnienia konieczne będziemy nazywać
członami wymaganymi.
Rozważmy następujące jednostki składniowe:
bardzo elegancko wytłumaczył nam indukcję
wytłumaczył
powinni
na
albo
bo
precz
Jednostka pierwsza — rozbudowana fraza werbalna — wymaga uzupełnienia frazą
nominalną w mianowniku, czyli podmiotem. Forma finitywna wytłumaczył wymaga, poza
podmiotem, dwóch innych fraz różnych od podmiotu: frazy nominalnej w celowniku i
frazy nominalnej w bierniku (dwóch dopełnień). Forma finitywna powinni wymaga
podmiotu oraz dopełnienia o postaci frazy bezokolicznikowej. Forma na leksemu
przyimkowego NA wymaga uzupełnienia frazą nominalną w bierniku (na niego łożyć) lub
miejscowniku (polegam na nim) — frazy, z którą razem stanowi frazę przyimkowonominalną (wyrażenie przyimkowe). Forma albo leksemu spójnikowego ALBO wymaga
dwóch identycznych jednostek: dwu zdań lub dwu fraz tego samego typu. Forma bo
leksemu spójnikowego BO wymaga uzupełnienia zdaniem, z którym razem tworzy frazę
zdaniową. Wreszcie forma precz leksemu wykrzyknikowego PRECZ nie wymaga niczego:
ma konotację pustą, jest samodzielna składniowo.
Składniki, które nie są wymagane i mogą być pominięte bez szkody dla struktury, to
człony luźne. Członami luźnymi są między innymi szkolne okoliczniki i przydawki.
Dla struktury zdania fundamentalne znaczenie mają wymagania form finitywnych oraz
wymagania spójników współrzędnych.
Uzgodnienie to mechanizm tekstotwórczy typowy dla języków fleksyjnych. Polega
on na tym, że jedne jednostki składniowe dostosowują swoją charakterystykę
gramatyczną do oczekiwań innych jednostek wewnątrz danej konstrukcji. Znamienne dla
polszczyzny jako języka fleksyjnego są rozmaite uwikłania różnych kategorii
fleksyjnych — przede wszystkim tych, którym przypisaliśmy w rodziałach 3 i 4 funkcje
składniowe (osoba czasownika, przypadek rzeczownika i przymiotnika, liczba i rodzaj
czasownika i przymiotnika). Pewne jednostki składniowe narzucają innym obecność
określonych elementów funkcyjnych — przyimków lub spójników. Jeszcze inne
domagają się od swych sąsiadów określonych własności składniowych. Będziemy dalej
nazywać uzgodnieniem dopasowanie w zakresie jednej cechy składniowej, zgodnie z
zasadą: t y l e u z g o d n i e ń, i l e c e c h u z g a d n i a n y c h.
Uzgodnienie to, po pierwsze, zgoda. Ze zgodą mamy do czynienia, gdy pewna
jednostka składniowa dziedziczy po innej jej własną wartość pewnej kategorii fleksyjnej:
nasz nauczyciel:
ZGODA nasz(mian) nauczyciel(mian)
ZGODA nasz(poj) nauczyciel(poj)
nasz nauczyciel wytłumaczył:
ZGODA nasz nauczyciel(poj) wytłumaczył(poj)
teściowie, których wszak lekceważy, :
ZGODA teściowie(mno), których(mno) wszak lekceważy
Przykłady powyższe ilustrują zgodę przypadka i zgodę liczby.
Uzgodnienie to, po drugie, rząd. Rząd polega na tym, że dana jednostka
składniowa narzuca drugiej jednostce określoną wartość jakiejś cechy składniowej — ale
nie wartość własną kategorii fleksyjnej; wartość taką zapisujemy niżej wersalikiem:
nasz nauczyciel:
RZĄD
nauczyciel(MOS) nasz(mos)
nasz nauczyciel wytłumaczył:
RZĄD
nasz nauczyciel(3OS) wytłumaczył(3os)
RZĄD
nasz nauczyciel(MOS) wytłumaczył(mos)
teściowie, których wszak lekceważy, :
RZĄD
ojciec kolegi:
RZĄD
łożyć na niego:
RZĄD
teściowie(MOS), których(mos) wszak lekceważy
ojciec(DOP) kolegi(dop)
łożyć(<NA,BIER>) na niego (narzucony przyimek NA o rządzie
biernikowym)
na niego:
RZĄD
nie wiem, co on myśli:
RZĄD
na(BIER) niego(bier)
nie wiem(PZ), co on myśli (narzucone pytanie zależne)
Przykłady powyższe ilustrują rząd rodzajowy (narzucenie wartości rodzaju), rząd
przypadkowy, rząd osobowy, rząd przyimkowy i rząd typu frazy zdaniowej
(narzucenie wymaganemu zdaniu podrzędnemu określonej charakterystyki).
Uporządkowanie linearne to wzajemne usytuowanie składników danej jednostki
składniowej. W polszczyźnie, będącej językiem silnie fleksyjnym, szyk nie jest tak
związany jak w języku angielskim lub niemieckim. Pozycja danego składnika nie
informuje o jego funkcji wewnątrz jednostki składniowej, do której należy. Dla danej
konstrukcji często wszystkie permutacje składników są możliwe:
Jaś ma grypę.
Jaś grypę ma.
Ma grypę Jaś.
Ma Jaś grypę.
Grypę Jaś ma.
Grypę ma Jaś.
Uporządkowanie linearne składników zdania pojedynczego informuje o strukturze
komunikacyjnej tego zdania, a więc hierarchii treści. Na przykład wypowiedzenie Jaś
grypę ma. znaczy: Nie sądź, że Jaś grypę już przeszedł: on ją MA., a wypowiedzenie Grypę ma Jaś.
— tyle, co To JAŚ ma grypę, nie Marysia.
5. ¨ Ograniczenia szyku w polszczyźnie
O języku polskim twierdzi się czasem, że ma szyk swobodny, ale nie dowolny. Oto
przykłady mocnych ograniczeń szyku:
(1) Przyimek musi poprzedzać frazę nominalną, którą wprowadza:
łożyć na niego — *łożyć niego na
(2) Spójnik podrzędny otwiera frazę zdaniową (tzn. zdanie podrzędne):
nie powinni, bo to jest wstyd — *nie powinni, wstyd bo to jest
(3) Zaimek względny stoi na początku frazy zdaniowej względnej, poprzedzony co
najwyżej przyimkiem:
teściowie, których wszak lekceważy, — *teściowie, lekceważy których wszak,
teściowie, o których pytał,.
(4) To samo dotyczy zaimka pytajnego wewnątrz frazy pytajnozależnej:
Nie wiem, co on myśli. — *Nie wiem, on co myśli.
Nie wiem, o czym myśli. — *Nie wiem, myśli o czym.
Pytali, czy przyjdę. — *Pytali, przyjdę czy.
(5) Spójnik współrzędny sytuuje się między łączonymi składnikami:
matce i ojcu — *matce ojcu i (por. łacińskie matri patrique)
(6) Pewne spójniki i partykuło-przysłówki z elementem -by przyłączają część
osobowo-liczbową formy aglutynacyjnej czasownika:
Chcę, żebyś przyszedł. — *Chcę, żeby przyszedłeś.
Odstępstwa są nieliczne. Mamy więc w polszczyźnie parę przyimków postpozycyjnych (np. TEMU w Był tu godzinę temu.), spójniki współrzędne inkorporowane w drugi
składnik (np. ZAŚ w Dziś padało, wczoraj zaś było ślicznie.) i podrzędne wchodzące w środek
frazy zdaniowej (por. BOWIEM w Nie powinni, to bowiem jest duży wstyd.), wreszcie — spójniki
współrzędne „lewe” i „prawe” (por. Nie tylko padało, ale także wiał silny wiatr.).
6. Definicja zdania
Zdanie to całostka składniowa zbudowana na jeden z dwóch sposobów.
I Konstrukcję opartą na jednej formie finitywnej (ściślej: członie finitywnym) — o
strukturze wyznaczonej przez wymagania składniowe tej formy — nazywać będziemy
zdaniem pojedynczym. Zdanie takie zbudowane jest z członu finitywnego oraz, być
może, podmiotu, być może, dopełnienia (lub dopełnień) i, być może, członu luźnego
(lub członów luźnych).
Oto przykłady zdań pojedynczych:
Jaś ma grypę.
Ja mam katar (wewnątrz wypowiedzenia Ja mam katar, a Jaś ma grypę.)
których wszak lekceważy (wewnątrz zdania teściowie, których wszak lekceważy, nie
powinni na niego ani na nią łożyć)
To tylko my sądzimy, że Jaś ma grypę.
Jaś miał i ma grypę.
Wbrew tradycji szkolnej uznamy za zdania pojedyncze dwa ostatnie przykłady.
Przykład przedostatni to, według tej tradycji, zdanie złożone podrzędnie. Dla nas jednak,
na mocy punktu I, jest to oczywiście zdanie pojedyncze, zorganizowane wokół formy
finitywnej sądzimy. Przykład ostatni zinterpretujemy jako oparty na członie finitywnym
miał i ma — jednym, choć w istocie będącym konstrukcją współrzędną.
II Konstrukcja zorganizowana wokół jednego spójnika współrzędnego — o
strukturze wyznaczonej przez wymagania składniowe tego spójnika — to zdanie
złożone. Jego składnikami są, poza spójnikiem, zdania. Zdania takie nazwaliśmy wyżej
zdaniami składowymi współrzędnymi.
Oto przykłady zdań złożonych:
Ja mam katar, a Jaś ma grypę.
pada albo zacznie padać (wewnątrz wypowiedzenia Skoro pada albo zacznie
padać, nigdzie nie idę.)
Nie wiem, co on myśli i czego oczekujesz, ale teściowie, których wszak lekceważy, nie
powinni na niego ani na nią łożyć, bo to jest wstyd.
Definicję taką nazywa się definicją rekurencyjną, w jej definiensie bowiem, w
punkcie II, występuje pojęcie definiowane — pojęcie zdania: zdanie definiowane jest
przez zdanie. Sformułowanie powyższe zdaje sprawę z tego, cośmy stwierdzili,
prezentując wyniki analizy składnikowej wyrażeń — że zdanie może zawierać inne
zdanie jako swój składnik. Oto ilustracja:
Jaś ma grypę.
Ja mam katar, a Jaś ma grypę.
To tylko my sądzimy, że Jaś ma grypę.
Ponieważ ja mam katar, a Jaś ma grypę, odwołano wycieczkę.
Albo powiedzą nam, że ponieważ ja mam katar, a Jaś ma grypę, odwołano wycieczkę,
albo to tylko my sądzimy, że Jaś ma grypę.
Przykład drugi to zdanie złożone o składnikach będących zdaniami pojedynczymi.
Przykład trzeci jest zdaniem pojedynczym, które zawiera zdanie pojedyncze jako
składnik swojego składnika — frazy zdaniowej. Wypowiedzenie przedostatnie
reprezentuje również zdanie pojedyncze; składnikiem jego składnika jest tym razem
zdanie złożone. Proponujemy czytelnikowi samodzielną analizę ostatniego przykładu.
ZAPAMIĘTAJ!
Składnia to zbiór reguł budowy wypowiedzeń i ich składników: zdań i fraz
różnych typów.
Teksty dzielimy na sytuowane (zawiadomienia) i niesytuowane (wypowiedzenia).
Wypowiedzenie to całostka składniowa oddzielona od innych w obrębie
większego tekstu znakiem początku (wielką literą po kropce) i znakiem końca
(kropką, znakiem zapytania, wykrzyknikiem itp.).
Wypowiedzenia dzielą się na zdania i oznajmienia.
Analiza składnikowa to podział jednostki składniowej na składniki bezpośrednie. Analizy tej dokonujemy poprzez redukcję konstrukcji do jednego składnika —
reprezentanta.
Istnieją dwa zasadnicze typy konstrukcji składniowych: współrzędne (redukowalne do dowolnego składnika niespójnikowego, mające reprezentanta
alternatywnego) i podrzędne (redukowalne do dokładnie jednego składnika —
nadrzędnika, mające jednego reprezentanta). Poza tym są konstrukcje
egzocentryczne, czyli nieredukowalne.
Składniki bezpośrednie zdania to zdania lub frazy.
Zdania dzielimy na samodzielne (realizacje wypowiedzenia) i niesamodzielne
(składowe współrzędne, składowe podrzędne i zdania podrzędne — reszty).
Mechanizmy zdaniotwórcze to: [1] wymaganie składniowe (= warunek
konieczny pełności), [2] uzgodnienie (= dostosowanie charakterystyki gramatycznej
jednej jednostki do oczekiwań drugiej: zgoda lub rząd) i [3] uporządkowanie
linearne (szyk).
Zdanie to konstrukcja jednego z dwóch typów: I zorganizowana wokół jednej
frazy finitywnej (zdanie pojedyncze) lub II zorganizowane wokół spójnika
współrzędnego (zdanie złożone).