o. Salezy Bogdan Brzuszek OFM

PRZEŚLADOWANIE POLSKIEGO
DUCHOWIEŃSTWA RZYMSKOKATOLICKIEGO
PRZEZ NIEMIECKIE WŁADZE OKUPACYJNE
E
J. Sawicz
ksterminacja polskiego duchowieństwa katolickiego rozpo- Zgromadzenia Zmartwychwstania Chrystusa (zmartwychwstanek)
częła się w chwili napaści hitlerowskich Niemiec na Polskę – w Wejherowie, a w różnych innych miejscowościach 12 księży, zaś
rankiem 1 września 1939 roku, i trwała aż do 1945 roku. Polska 15 i 16 jeszcze 29 następnych. Zamordowano także sześciu seminaznalazła się pod okupacją niemiecką i sowiecką. Blisko 24 pro- rzystów. Wielu księży osadzono w obozach, gdzie umierali z głodu
cent północnej i zachodniej Polski zostało
i morderczej pracy lub byli mordowani
wcielone do III Rzeszy i podzielone na:
(16 w Stutthofie, 3 w Mauthausen, 26 w SachReichsgau Danzig-Westpreussen i Reichsenhausen, 36 w Dachau).
sgau Posen, potem nazwany Reichsgau
W sierpniu 1939 roku diecezja chełWartheland, a Śląsk przyłączono do
mińska liczyła 701 duchownych, a w
Provinz Schlesien, po 1941 roku Obergrudniu w parafiach było już tylko około
schlesien. Zaś z pozostałych ziem, z mia40. Ogółem straty osobowe diecezji chełstami takimi jak Warszawa, Kraków,
mińskiej w latach 1939–1945 wynoszą
Radom, Kielce, Lublin, Częstochowa,
323 duchownych: 2 biskupów3, 309 kapłautworzono Generalgouvernement für
nów i 12 kleryków.
die besetzten polnischen Gebiete. Na
Kraj Warty, największy okręg w III Rzeziemiach wschodnich Polski, do połowy
szy, pod zwierzchnictwem Arthura Greise1941 roku okupowanych przez Związek
ra, szefa partii (Gauleiter) i administracji
O. Salezy Bogdan Brzuszek OFM
Radziecki, po wprowadzeniu nowego
(Reichsstadtthalter), miał się stać okręgiem
podczas swojego wystąpienia
podziału administracyjnego, Distrikt Ga„wzorcowym dla całych Niemiec”. Miał
lizien, z miastami Lwów, Tarnopol i Stanisławów, przyłączono on być okręgiem „Ohne Gott, ohne Religion, ohne Priesters und
do Generalgouvernement.
Sakramenten”4. Greiser, przy wsparciu Martina Bormana z NSDAP
i Reichsfürera SS Heinricha Himmlera oraz Augusta Jägera, prawnika
NISZCZENIE DUCHOWIEŃSTWA
do spraw kościelnych, prowadził samodzielną politykę wyznaniową.
NA ZIEMIACH WCIELONYCH DO RZESZY
Jej celem była całkowita eksterminacja duchowieństwa polskiego5.
Mocą zarządzenia kancelarii Rzeszy z 13 września 1941 roku
Polscy duchowni ginęli od pierwszego dnia wojny od bomb doprowadził do pozbawienia Kościoła katolickiego osobowości
i byli mordowani wraz z cywilną ludnością. Zwłaszcza tragiczne prawnej oraz do jego podziału na Kościół narodowości niemiebyły wrzesień, październik i listopad 1939 roku. Zginęły wówczas ckiej i narodowości polskiej, a także do zniesienia zakonów, jako
524 osoby duchowne.
„sprzecznych z niemieckim pojęciem obyczajowości i polityką
We wrześniu ogółem zginęło 89 księży, 34 kleryków, 12 braci narodowego socjalizmu”. Zabroniono także wszelkich kontaktów
i 53 siostry zakonne. W obronie ojczyzny poległo 8 kapelanów, ze Stolicą Apostolską.
w czasie oblężenia Warszawy zginęło 8 księży, 14 kleryków, w tym
„Kościół rzymskokatolicki narodowości polskiej”, jako przeszka8 w czasie bombardowania seminarium duchownego, 2 bracia dzający w dziele odbudowy niemieckości na Wschodzie, miał być
i 22 siostry zakonne, w tym 20 szarytek, w bombardowaniu Szpitala systematycznie niszczony. Konkordat Polski ze Stolicą Apostolską
Dzieciątka Jezus. Na pozostałym terenie kraju zginęło 27 księży, uznano za wygasły, a konkordat z III Rzeszą i kompetencje nuncjusza
16 kleryków, 7 braci i 36 sióstr zakonnych. W różnych innych miej- w Berlinie nie obejmowały zajętych ziem polskich. Obowiązywało
tylko prawo tworzone ad hoc przez władze okupacyjne, które były
scach rozstrzelano 46 księży, 4 kleryków i 3 braci zakonnych1.
Pierwszych zaplanowanych mordów na polskich duchownych świadome, jaką rolę Kościół katolicki odgrywał w życiu narodu
katolickich dokonano na Pomorzu Gdańskim. W diecezji gdańskiej polskiego. Ponadto według dekretu z 7 października 1939 roku
w pierwszych dniach września aresztowano sześciu polskich księży, tereny wcielone do Rzeszy miały być oczyszczone z elementów
których potem zamordowano w obozach (czterech w Stutthofie, po niebezpiecznych dla niemieckiej wspólnoty narodowej. Cel ten osiąjednym w Sachsenhausen i w Dachau). W diecezji chełmińskiej gano przez wyniszczenie biologiczne (m.in. także przez rozpijanie),
(Chełmno) w październiku i listopadzie 1939 roku, w ramach Tannen- przesiedlenia, materialny wyzysk i zniewolenie, przez wpisywanie
bergaktion i Intelligenzaktion, wymierzonych przeciwko Polakom, na listę Reichsdeutsch, lub Volksdeusch i germanizację.
indywidualnie i zbiorowo zamordowano 215 księży, z których 39
Księża polscy byli więc prześladowani i jako duchowni, i jako
rozstrzelano 16 października w miejscowości Szpręgawsk, a 20 tegoż Polacy. I nie omijał ich żaden rodzaj śmierci. Ginęli za wiarę i ojmiesiąca – 23 profesorów seminarium duchownego i pracowników czyznę, ginęli z miłości do Boga i w obronie bliźnich. Umierając,
kurii biskupiej w Pelplinie2 oraz 10 księży w powiecie Kartuzy. przebaczali katom w imię nie ideologii, ale najwyższych wartości –
10 listopada rozstrzelano dziewięciu jezuitów i jednego minorytę miłości Boga i w Nim miłości człowieka6.
z Gdyni w Piaśnicy koło Wejherowa, 11 tego miesiąca tamże
W Kraju Warty pierwszych aresztowań księży dokonano
siostrę Alicję Kotowską, dyrektorkę gimnazjum i przełożoną domu w październiku i listopadzie 1939 roku. W diecezji włocławskiej
88
ALMA MATER nr 120–121
J. Sawicz
aresztowano wtedy, wraz z biskupem Michałem Kozalem7, około Kościoły były otwarte, sakramenty sprawowane. W Generalnym
100 kapłanów, których po kilku miesiącach więzienia wywieziono Gubernatorstwie ogółem zginęło 466 księży, z czego 117 zodo Stutthofu, Sachsenhausen i Dachau. Druga faza aresztowań stało rozstrzelanych, a pozostali zostali zmordowani w obozach
miała miejsce w styczniu i marcu 1940 roku w archidiecezjach Stutthof, Sachsenhausen, Auschwitz, Nordhausen, Buchenwald,
gnieźnieńskiej i poznańskiej. Wysłano wówczas 284 duchownych Gross-Rosen, Majdanek i innych11.
do Dachau, Buchenwaldu i Gusen. Biskup Walenty Dymek
Sachsenhausen, Stutthof, Mauthausen-Gusen, Buchenwald,
pozostawał w areszcie domowym w Poznaniu. W sierpniu Auschwitz dla osób duchownych były obozami przejściowymi.
1940 roku aresztowano dalszych około 200 księży z diecezji W Sachsenhausen zginęło 85 księży diecezjalnych i 8 zakonnych –
gnieźnieńskiej, poznańskiej, włocławskiej oraz z części war- wszyscy w 1940 roku12. W Mauthausen-Gusen, Buchenwaldzie
szawskiej i płockiej. Wysłano ich do Buchenwaldu i Sachsen- z 416 kapłanów tam więzionych życie straciło 96, zaś w Aushausen. W diecezji włocławskiej dalszych aresztowań dokonano chwitz – 167.
w marcu i kwietniu 1941 roku. W Łodzi biskupów Włodzimierza
Ze Stutthofu do Sachsenhausen pierwszy transport dotarł
Jasińskiego i Kazimierza Tomczaka wydalono do Generalnego 10 kwietnia 1940 roku. Byli w nim także księża katoliccy
Gubernatorstwa i osadzono
z Gdańska i z Pomorza,
w klasztorze, a siostry karskazani na posiedzeniu polimelitanki w obozie pracy.
cyjnego sądu doraźnego na
W całym Kraju Warty mapoczątku 1940 roku. Zastali
sową akcję eksterminacyjną
oni kilku księży już wcześduchowieństwa katolickiego
niej tu osadzonych, a między
przeprowadzono w dniach
nimi księdza prof. Jana Salaod 5 do 7 października 1941
muchę z Krakowa. Następny
roku. Gestapo, przy współtransport, w którym byli
pracy aparatu administraksięża z diecezji łomżyńcyjnego i partyjnego, areszskiej, przybył z Działdowa.
towało wówczas około 560
Drugi transport ze Stutthofu,
duchownych, z których 508,
liczący, podobnie jak pierwpo miesiącu internowania,
szy, około 800 ludzi, przybył
przewieziono do Dachau.
20 kwietnia 1940 roku. Byli
Według raportu dowódcy
w nim lekarze, adwokaci,
SS i policji w Poznaniu
profesorowie, nauczyciele
(28 października 1941) było
i księża 13 . Spora gromaW dyskusji zabrał głos syn prof. Jana Włodka – prof. Jan Marian Włodek
to uderzenie w ostateczną
da kapłanów i zakonników
podstawę polskiego poczucia wspólnoty i ducha oporu8.
znalazła się w dużym transporcie z Lublina, który nadszedł
W śląskiej rejencji Katowice liczne aresztowania przepro- 10 czerwca 1940 roku. Dnia 29 sierpnia 1940 roku przybył
wadzono jesienią 1939 i wiosną 1940 roku. Biskupów Stani- transport z 508 księżmi z Wartegau.
sława Adamskiego i Juliusza Bieńka na początku 1941 roku
Tych duchownych, którzy w Sachsenhausen przeżyli,
wydalono do Generalnej Guberni. Ogółem z diecezji Katowice 13 grudnia 1940 roku odesłano do Dachau, od 1941 roku będąw czasie okupacji zginęło 64 duchownych. Diecezja płocka, cego centrum niszczenia duchowieństwa Europy14. Wywieziono
która w części znalazła się w Kraju Warty, a w części w Gene- wówczas 527 duchownych, w tym 490 polskich. Z transportu tego
ralnym Gubernatorstwie, straciła 2 biskupów9, 110 kapłanów w Dachau poniosły śmierć 204 osoby, 48 zostało zwolnionych,
i 4 kleryków.
3 przeniesiono do innego obozu, a tylko 266 zostało wyzwolonych15.
W sumie w Kraju Warty z „Kościoła rzymskokatolickiego W kwietniu 1943 roku do Sachsenhausen przywieziono jeszcze
narodowości polskiej” aresztowanych zostało ponad 90 procent 12 księży z Gross-Rosen i po miesiącu wysłano do Dachau.
duchownych. W jawnym duszpasterstwie pozostało zaledwie
73 księży. W 1944 roku było zamkniętych około 1700 kościoSTRATY KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W POLSCE
łów, kaplic i klasztorów, czyli 97 procent obiektów sakralnych.
W CZASIE DRUGIEJ WOJNY ŚWIATOWEJ
Całkowitej zagładzie Kościoła na Pomorzu i w Kraju Warty
zapobiegła przegrana III Rzeszy.
Ogółem straty Kościoła katolickiego w Polsce w czasie drugiej wojny światowej wynoszą 2801 osób duchownych, w tym
W GENERALNYM GUBERNATORSTWIE
6 biskupów, 1863 kapłanów diecezjalnych i 63 kleryków oraz
289 kapłanów zakonnych, 86 kleryków i 205 braci i 289 zakonnic.
W Generalnym Gubernatorstwie dyskryminacja duchowień- Stanowiło to 28 procent ówczesnego duchowieństwa polskiego.
stwa trwała przez całą okupację. Rozpoczęła się masowymi
Zbrodni tych dokonali twórcy i nosiciele „demonicznego
aresztowaniami jesienią 1939 roku w Warszawie, Lublinie, Cheł- mitu”, jakim jest ideologia nazistowska. Niestety, ich męczeńmie i Przemyślu, a zakończyła śmiercią kilku kapelanów w Po- stwo i heroiczna postawa, oczywiste w wymiarze historycznym
wstaniu Warszawskim, z których dwaj, jako męczennicy, zostali i duchowym, wciąż są mało znane i niedoceniane, a nawet
beatyfikowani. Diecezje, choć bardzo ograniczone w działaniu negowane16.
(biskupi lubelscy Marian Fulman i Władysław Goral10 zostali
Arcybiskup Kazimierz Majdański, więzień Sachsenhausen
aresztowani), usiłowały kształcić młode pokolenie kapłanów. i Dachau, stwierdził, że w obozach nie przebywali ludzie ze stali,
ALMA MATER nr 120–121
89
J. Sawicz
(dalej cyt. Martyrologium polskiego duchowieństwa pod okupacją hitlerowską). Poludzie z marmuru, ale ludzie obarczeni ludzkimi słabościami,
siłkowałem się także pracą: J. Sziling, Polityka władz okupacyjnych wobec związków
często będącymi następstwami głodu.
wyznaniowych na obszarze okupowanej Polski, [w:] Martyrologium duchowieństwa
polskiego 1939–1956, praca zbiorowa, Łódź 1993, s. 25–45.
Przykłady heroicznej postawy polskiego duchowieństwa, zakonników i sióstr zakonnych oraz świeckich kato- 2 Zostali oni „zaproszeni” do siedziby gestapo w Pelplinie, gdzie natychmiast ich aresztowano i rozstrzelano po drodze do Starogardu. Cfr. Prześladowanie i eksterminacja
lików, więźniów obozów i innych miejsc zagłady, ukazały
polskiego duchowieństwa rzymskokatolickiego, [w:] ks. W. Jacewicz SDB i ks. J. Woś
SDB, Martyrologium polskiego duchowieństwa rzymskokatolickiego…, op.cit., s. 20.
namacalnie procesy beatyfikacyjne i kanonizacyjne ojca
3
Bp Wojciech Okoniewski, będący na emigracji, na żądanie Rzeszy został usunięty
Maksymiliana Kolbego, biskupa Michała Kozala, 11 sióstr
z Hiszpanii; zmarł w 1944 r. w Lizbonie, zaś bp Konstanty Dominik zmarł w 1940 r.
nazaretanek z Nowogródka, księdza Stefana Frelichowskiego
w areszcie domowym w Gdańsku.
oraz 108 męczenników niemieckiego nazizmu (3 biskupów17, 4 Cfr. Sales Hess OSB, Dachau. Eine Welt ohne Gott, Nürnberg 1948.
52 kapłanów i 2 kleryków diecezjalnych, 26 kapłanów, 8 braci 5 Cyt. za: M. Budziarek, Geneza, przebieg i następstwa masowych aresztowań duchownych katolickich 5–7 października
i 8 sióstr zakonnych oraz
1941 roku, [w:] Martyrologium duchowieństwa polskiego 1939–1956,
9 osób świeckich) 18 . Ich
op.cit., s. 37, przyp. 8 i 9.
wyniesienie na ołtarze jest
6
Fakty te m.in. dokumentuje: Positio
wystawieniem duchowego
super Martyrio Antoni Nowowiejski,
arichepiscopi, Henrici Kaczorowski
pomnika, będącego trwałym
et Anacleti Kopliński, sacerdotum,
upamiętnieniem męczeńMatiae Annae Biernacka, laicae atstwa także pozostałych ofiar
que Centum Tres Sociorum in oddium
Fidei, uti fertur, annis 1939-1945
zbrodni oraz wezwaniem do
interfectorum, Sacra Congregatio pro
ewangelicznego przebaczaCausis Sanctorum, Romae 1997, vol.
I-III. Cfr. także: bp Franciszek Kornia prześladowcom.
szyński, Jasne promienie w Dachau,
Papież Jan Paweł II
Poznań 1957.
7
w homilii beatyfikacyjBpa Michała Kozala wezwano
pod koniec października 1939 r. na
nej 108 męczenników, wykonferencję do biura gestapo, gdzie
głoszonej w Warszawie
7 listopada o godz. 15 z wyszukaną
grzecznością wyrażono życzenie,
13 czerwca 1999 roku, poaby przy obopólnym porozumiewiedział: Dziś właśnie święniu uporządkować religijne życie
tujemy zwycięstwo tych,
diecezji, a już o godz. 21 tego dnia
Wyróżniającą się grupą uczestników byli krakowscy studenci
aresztowano go wraz ze wszystkimi
którzy w naszych czasach
księżmi miasta Włocławka w liczbie
oddali życie dla Chrystusa, aby posiąść je na wieki w Jego
19, w tym 9 profesorów seminarium i 22 kleryków. Po poniewierce w więzieniach
i obozach w końcu został osadzony w Dachau 25 IV 1941 r., gdzie zabito go śmiertelchwale. Jest to zwycięstwo szczególne, bo dzielą je duchowni
nym zastrzykiem 21 I 1943 r. Cfr. ks. dr Stefan Biskupski, Księża polscy w niemieckich
i świeccy, młodzi i starzy, ludzie różnego pochodzenia i stanu.
obozach koncentracyjnych, Londyn 1946, s. 10.
[...] Jeśli dzisiaj radujemy się z beatyfikacji stu ośmiu męczen- 8 Cyt. za: M. Budziarek, Geneza, przebieg i następstwa masowych aresztowań duchownych katolickich 5–7 października 1941 roku, op.cit., s. 42.
ników duchownych i świeckich, to przede wszystkim dlatego, że
9
Biskupi Antoni J. Nowowiejski, liczący 83 lata życia, oraz Leon Wetmański, liczący
są oni świadectwem zwycięstwa Chrystusa – darem przywra75 lat, zostali zamordowani w obozie Działdowo w 1941 r.
cającym nadzieję19.
10
Władysław Goral został aresztowany przez policję polityczną już w listopadzie 1939 r.
i skazany na karę śmierci, którą po interwencji Stolicy Apostolskiej zamieniono
W tym kontekście aktualne są słowa wyjęte z Pieśni słona dożywocie. Wobec cierpień mówił do kapłanów: Wielkie cele i głębokie zmiany
necznej św. Franciszka z Asyżu: Panie, bądź pochwalony przez
w świecie wymagają wielkich ofiar. Po przywiezieniu do Sachsenhausen umieszczono
tych, którzy przebaczają wrogom dla miłości Twojej i znoszą
go w specjalnym bunkrze, w całkowitej izolacji od innych więźniów. Wycieńczony
przez maltretowanie i choroby, życie zakończył w kwietniu 1945 r. Cfr. T. Kaczmarek,
niesprawiedliwość i prześladowania. Błogosławieni, którzy
Światła w ciemności, Męczennicy 1939–1945, Włocławek 2000, s. 45.
trwają w pokoju i prawdzie, gdyż przez Ciebie, Najwyższy, 11 Diecezja częstochowska straciła 62 księży; kielecka – 18; krakowska – 39; lubelska –
53; lwowska – 76; łomżyńska – 46; podlaska – 28; przemyska – 39; sandomierska –
będą uwieńczeni. [...] Biada tym, którzy umierają w grzechu
28; tarnowska – 27; warszawska – 96.
śmiertelnym.
12
Cfr. Martyrologium polskiego duchowieństwa rzymskokatolickiego pod okupacją
Polski pisarz i poeta Roman Brandstaetter (1906–1987)
hitlerowską, op.cit., s. 84 i 86 (tabela nr 2 i 3). Na pomniku wzniesionym w 2006 r.
jest 96 nazwisk. Spośród nich 7 zostało beatyfikowanych przez Jana Pawła II: 5 Polaw 1976 roku napisał: Contra spem spero (Wbrew nadziei mam
ków (bp Władysław Goral z Lublina, ks. Władysław Demski z Gniezna, o. Innocenty
nadzieję), że gdy kiedyś w przyszłości ustaną wojny i nienawiść
Guz OFMConv, o. Stanisław Kubista SVD i ks. Michał Piasczyński z Łomży) oraz
między narodami i rasami, może Pieśń słoneczna stanie się
2 Niemców (ks. Karl Leisner i o. Rupert Mayer SJ).
13
Cfr. J. Adamska, J. Sziling, Polscy księża w obozach koncentracyjnych. Transport
oficjalnym hymnem Republiki Globu20.
527 duchownych 13 grudnia 1940 r. z Sachsenhausen do Dachau, Rada Ochrony
Oby się tak stało!
Pamięci Walk i Męczeństwa, Warszawa 2007.
o. Salezy Bogdan Brzuszek OFM
franciszkanin (OFM), emerytowany adiunkt Papieskiej Akademii Teologicznej
w Krakowie (wykładał teologię systematyczną także w Instytucie Teologicznym Lazarystów i Wyższym Instytucie Katechetycznym w Krakowie); obecnie
wykłada w WSD swego zakonu w Krakowie – Bronowicach Wielkich; autor
wielu publikacji; wicepostulator w sprawie 108 polskich męczenników II wojny światowej.
Tekst wygłoszony podczas konferencji w Sachsenhausen
1
Dane statystyczne pochodzą głownie z dzieła: ks. W. Jacewicz SDB i ks. J. Woś
SDB, Martyrologium polskiego duchowieństwa rzymskokatolickiego pod okupacją
hitlerowską w latach 1939–1945, zeszyt I Straty osobowe, ATK, Warszawa 1977, s. 20
90
ALMA MATER nr 120–121
Cfr. E. Weiler, Die Geistlicher in Dachau sowie in anderen Konzentrationslagern
und in Gefängnissen, Mődling 1972.
15
Cfr. D. Drywa, Ruch transportów między KL Stutthof a innymi obozami (internet,
5.09.09).
16
Cfr. Peter Gumpel (Rzym), Prześladowanie religijne w dobie nazizmu, [w:] Męczennicy XX wieku, Przekład z niemieckiego, Pallottinum, Poznań 2001, s. 221–234.
17
Abpa Antoniego J. Nowowiejskiego, bpa Leona Wetmańskiego z Płocka i bpa Władysława Gorala z Lublina.
18
Zawansowany jest drugi proces beatyfikacyjny ok. 100 innych męczenników prześladowań niemieckich.
19
Cyt. za: T. Kaczmarek, Światła w ciemności. Męczennicy 1939–1945, dz. cyt.,
s. 127–128.
20
R. Brandstaetter, Skarb w dłoni żebraka. Teksty franciszkańskie, Wydawnictwo
„M”, Kraków 2009, s. 264.
14