WOK Ó à TEKSTU

W
O
K
Ó
T
E
K
S
T
U
ROCZNIKI HUMANISTYCZNE
Tom LXII, zeszyt 6
–
2014
MAGDALENA JURCZYSKA
*
WYBRANE TYPY GIER SOWOTWÓRCZYCH
W TEKSTACH KABARETU MORALNEGO NIEPOKOJU1
Dotychczasowe badania nad sowotwórstwem skupiay si przede wszystkim
na analizie systemu2. Podejmujc si analizy gier jzykowych w zakresie sowotwórstwa, naley jednak odej od cisych uj metody strukturalistycznej
i wyj poza opis zastosowanych mechanizmów. Jeli uwzgldnimy kontekst
derywatów3 oraz zaoon wiedz pozajzykow odbiorcy, moemy równie
Mgr MAGDALENA JURCZYSKA – Wydzia Nauk Humanistycznych, UKSW; adres do korespondencji: Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszy
skiego, ul. Dewajtis 5, 01-815 Warszawa;
e-mail: [email protected]
1
Artyku stanowi cz rozdziau mojej pracy magisterskiej pod tytuem Gry jzykowe
w tekstach Kabaretu Moralnego Niepokoju, napisanej pod kierunkiem prof. UKSW dr hab.
Ewy Dzigiel i obronionej w Instytucie Filologii Polskiej WNH UKSW w 2013 roku. Materiaem badawczym byy teksty Kabaretu Moralnego Niepokoju spisane przeze mnie z nagra
pochodzcych z lat 2005-2012.
2
Przywoane ustalenia terminologiczne podawane s za: R. G r z e g o r c z y k o w a, R. L a s k o w s k i, H. W r ó b e l, Gramatyka wspóczesnego jzyka polskiego, t. II, Warszawa 1998.
3
Krystyna Waszakowa (Neologizmy tekstowe w wietle ram interpretacyjnych, w: Tekst. Analizy i interpretacje, red. J. Bartmi
ski i B. Boniecka, Lublin 1988, s. 22) zwraca uwag na rol kontekstu jako tego elementu, który uaktualnia jednostkowe znaczenie neologizmu i pozwala na waciwe – zgodne z intencjami nadawcy – zrozumienie derywatu. Naley tu zaznaczy, e kontekstem
w tym ujciu nie jest tylko bezporednie, linearne ssiedztwo elementów tekstu, lecz take zwizek
wyrae
pozostajcych w relacjach semantycznych oraz pozajzykowe to kulturowe, tzw. kontekst
dowiadczeniowy (t a , Derywaty sowotwórcze w tekcie, „Bulletin de la Société Polonaise de
Linguistique” 63(2007), s. 128). Danuta Buttler (Polski dowcip jzykowy, Warszawa 2001, s. 151)
– omawiajc formacje sowotwórcze wywoujce komizm – nazwaa neologizm sowotwórczy „minimaln jednostk dowcipu jzykowego”, która pozbawiona kontekstu „nie traci swej siy komicz-
124
MAGDALENA JURCZYSKA
okreli funkcj, jak peni w tekcie wykorzystywane mechanizmy sowotwórcze.
Zagadnienie funkcjonowania derywatów sowotwórczych w kontekcie cieszy si w ostatnim czasie coraz wikszym zainteresowaniem4. Równie analizowanie sowotwórstwa jako jednego z elementów umoliwiajcych osignicie efektu gry z odbiorc ma swoj tradycj badawcz. Mona tu wymieni
przede wszystkim prace Danuty Buttler, Tadeusza Szczerbowskiego, Krzysztofa Wróblewskiego, Anny Krasowskiej5. Gry sowotwórcze nale do szerszej kategorii zjawisk okrelanych zbiorczo jako gry jzykowe6 i polegaj
nej”. Taki wniosek jednak – co poka na przykadach z analizowanego materiau – nie zawsze jest
zgodny z faktyczn sytuacj komiczn. Na to samo zwrócia uwag Beata Grochala (Komizm jzykowy w felietonach Antoniego Sonimskiego, ód 2006, s. 97).
4
wiadczy o tym mog tomy pokonferencyjne powicone funkcjonowaniu derywatów
w tekcie: Sowotwórstwo i tekst, red. V. Maldjewa i Z. Rudnik-Karwatowa, Warszawa 2007;
Wokó sów i znacze II. Z problemów sowotwórstwa, red. J. Makiewicz i E. Rogowska-Cybulska, Gda
sk 2008; Wokó sów i znacze IV. Sowotwórstwo a media, red. E. Badyda,
J. Makiewicz i E. Rogowska-Cybulska, Gda
sk 2011. Oprócz wymienionych publikacji mona
odnotowa równie artykuy K. Waszakowej (Neologizmy tekstowe w wietle ram interpretacyjnych; Derywaty sowotwórcze w tekcie), K. Kallas (Funkcje zestawie wyrazów spokrewnionych sowotwórczo bd etymologicznie we wspóczesnych polskich tekstach poetyckich,
w: Sowotwórstwo i tekst), J. Kowalewskiej-Dbrowskiej (Rola perswazyjna sowotwórczych
gier jzykowych w tekstach publicystycznych, w: Sowotwórstwo i tekst), K. Wróblewskiego
(Dowcip sowotwórczy w tekstach Jeremiego Przybory, „Rozprawy Komisji Jzykowej WTN”
22(1996), s. 115-138; Formacje deminutywne jako ródo humoru jzykowego i dowcipu jzykowego w tekstach Jeremiego Przybory, w: Praktyka jzykowo-stylistyczna w tekstach artystycznych doby nowopolskiej, red. J. Brzezi
ski, Zielona Góra 1997, s. 153-168), A. Kozowskiej (Sposoby wykorzystywania potencji semantycznej derywatów sowotwórczych
w tekstach literackich Karola Wojtyy, „Roczniki Humanistyczne” 59(2011), z. 6, s. 153167), B. Kudry (Kreatywno leksykalna w dyskursie politycznym polskiej prasy lat osiemdziesitych i dziewidziesitych, ód 2001). Najczciej prace te dotycz tekstów artystycznych
lub tematyki zwizanej z komunikacj w mediach (prasie, Internecie). Naley równie wspomnie o starszych pracach podejmujcych omawiane zagadnienie, zob. np. S. S k o r u p k a,
Elementy formalne humoru w jzyku, „Poradnik Jzykowy” 6(1949), s. 21-26.
5
Zob. D. B u t t l e r, O dowcipie sowotwórczym, „Poradnik Jzykowy” 3(1961), s. 290309; t a , Polski dowcip; T. S z c z e r b o w s k i, O grach jzykowych w tekstach polskiego
i rosyjskiego kabaretu lat osiemdziesitych, Kraków 1994; K. W r ó b l e w s k i, Dowcip sowotwórczy w tekstach Jeremiego Przybory; t e n e, Formacje deminutywne jako ródo
humoru jzykowego i dowcipu jzykowego w tekstach Jeremiego Przybory; A. K r a s o w s k a,
Od „Zielonego Balonika” do „Potem” – komizm jzykowy w artystycznym kabarecie literackim, Lublin 2009 [maszynopis pracy doktorskiej].
6
Gr jzykow rozumiem jako zespó intencjonalnych zabiegów stylistycznych obejmujcych rodki z rónych poziomów systemu jzykowego i w rónym stopniu przekraczajcych
reguy kodu jzykowego w warstwie strukturalnej i semantycznej (por. E. J d r z e j k o, Strategia tekstotwórcza a gry jzykowe w literackich nazwach wasnych, w: Gry w jzyku, literaturze i kulturze, red. E. Jdrzejko i U. ydek-Bednarczuk, Warszawa 1997, s. 66; D. K p a -
GRY SOWOTWÓRCZE W TEKSTACH KABARETU MORALNEGO NIEPOKOJU
125
gównie na rónorodnym wykorzystaniu moliwoci kreacyjnych jzyka i/lub
dwoistoci derywatów za pomoc mechanizmów wchodzcych w zakres sowotwórstwa. Na podstawie dotychczasowych wykazów zagadnie
, które wchodz w zakres gier sowotwórczych, mona wyodrbni najczciej pojawiajce
si mechanizmy: tworzenie neologizmów i kontaminacji, zestawianie jednostek leksykalnych powizanych znaczeniowo (faktycznie bd pozornie), grupowanie struktur oraz „artobliwe przewartociowania”.
W niniejszym artykule chc zaj si rzadziej opisywanymi w literaturze
przedmiotu tekstowymi mechanizmami sowotwórczymi7, które wykorzystywane s do osignicia efektu gry jzykowej.
GRUPOWANIE I NAGROMADZENIE
STRUKTUR REPREZENTUJCYCH TEN SAM MODEL SOWOTWÓRCZY
LUB LEKSEMÓW TWORZCYCH RODZIN SOWOTWÓRCZ
Jedn z najprostszych gier jzykowych jest nagromadzenie w tekcie okrelonych grup derywatów. Buttler zalicza tego typu zabiegi do dowcipów
o mechanizmie ogólnokomicznym, podporzdkowanym kategorii komizmu
przerostu lub przesady. ródem osiganego t drog efektu humorystycznego
jest zgrupowanie elementów przekraczajce znan z dowiadczenia powtarzalno8. W analizowanym materiale mona odnale fragmenty, w których
uyto leksemów tworzcych jedn rodzin sowotwórcz:
Pukownik: Na uchodstwie wszystko uchodzi, moja droga.
(Skodowska-Curie i nowa bro)
Pirat 1: A jakby zjad warzywa?
Ojciec: Nie no warzywa je krowa, ludoerca je ludzi.
(Piraci nie w sosie)
Niemiec: Wiecie co, trzeba by winiami, Austriacy, eby robi tak jak wy. To Sobieski wam uratowa d… tyek pod Wiedniem, a teraz wy robicie zabór. Dlaczego?
Austriak: A moe mamy po prostu taki zaborczy charakter?
(Zabory i rozbiory)
F i g u r a, Gry intertekstualne a nadawczo-odbiorcza wspólnota komunikacyjna, w: Intertekstualno we wspóczesnej komunikacji jzykowej, red. J. Mazur, A. Mayska, K. Sobstyl, Lublin 2010, s. 124-134; B. G u z, Jzyk wchodzi w gr – o grach jzykowych na przykadzie
sloganów reklamowych, nagówków prasowych i tekstów graffiti, „Poradnik Jzykowy” 10(2001),
s. 9-21; S z c z e r b o w s k i, O grach jzykowych, s. 117.
7
Pomin analiz pojawiajcych si w materiale badawczym neologizmów i kontaminacji.
8
Polski dowcip, s. 69.
126
MAGDALENA JURCZYSKA
Sawek: Samochód-chodnia. Przez pomyk zatrzasne si w samochodzie-chodni.
Przez pomyk. I zostae w zatrzasku, to znaczy w potrzasku.
(Pretekst )
Pan rubka: To jest program walki z bezrobociem czy bezrobotnym?
(Bokser, czyli walka z bezrobociem)
Klient: Czyli jasna sprawa. To czyli to tu pewnie grochówka – „Z grochu powstae,
w groch si obrócisz”.
Kelner: Tak. Jedzmy. Ale pamitajmy o rzeczach ostatecznych.
(Wsy kasztelana)
W ostatnim przytoczonym przykadzie mamy do czynienia z jednoczesn
etymologizacj nazwy potrawy (podstaw sowotwórcz leksemu grochówka
jest rzeczownik groch z przyczonym formantem -ówka) oraz banalizujc
modyfikacj biblizmu z prochu powstae, w proch si obrócisz.
Klient: No wanie, chciaem zarezerwowa na jutro bilet do Mawy. Jutro musz by
w Mawie. Ten Express nazywa si Mawianin, Mawianka…
Kolejarz: Do Mawy? Mawianin. Wraca Mawianka. Jedzie chop, wraca baba.
(Telefoniczna rezerwacja biletów)
W skeczu Telefoniczna rezerwacja biletów zostay zgromadzone derywaty
oznaczajce nazwy mieszka
ców (Mawianin, Mawianka) wraz ze swoj podstaw sowotwórcz. Efekt humorystyczny osignity zosta dziki uyciu
wspomnianych derywatów w funkcji desygnujcej pocigi, jednoczenie nadajc im cechy ludzkie („Jedzie chop, wraca baba”).
W poniszym fragmencie zaczerpnitym ze skeczu Czujny portier,
w którym tytuowy bohater podejrzewa rozmówców o dziaalno terrorystyczn, wyrónione leksemy (koza oraz kozanostra) tworz jedynie pozorn
rodzin sowotwórcz. Wyraenie cosa nostra (w. ‘nasza rzecz’), czyli woskie okrelenie tajnej organizacji przestpczej, przeksztacone w rzeczownik
kozanostra, podlegajcy polskiej fleksji, zawiera cig koza, co sprawia, e
mona go traktowa jako pozorny derywat.
Ochroniarz: A ja jestem asystentem Krzysztofa Krawczyka. Jest szlaban, nie ma
przejcia, potrzebne s dokumenty. [Asystentka podaje dowód osobisty] Prosz
bardzo. To to? Nazwisko panie
skie matki?
Asystentka Mariola: Koza.
Ochroniarz: Koza? Przea kozanostro. Obserwuj ci.
(Czujny portier)
GRY SOWOTWÓRCZE W TEKSTACH KABARETU MORALNEGO NIEPOKOJU
127
W artobliwej funkcji mog wystpowa deminutywa leksemów, „które ze
wzgldów semantycznych nie powinny tworzy form tego rodzaju”9, jak na
przykad:
Hitler: Benito! My, wy i Japonia stworzymy wielk o.
Benito: A wiecie jak si nazywa maa o?
Gehring: Jak?
Benito: Osiecka. Mów dalej Adolfi.
(Benito zielona pietruszka)
W tym wypadku nowo powstae zdrobnienie jest jednoczenie homonimiczne wobec nazwiska Agnieszki Osieckiej.
Gr jzykow mog stanowi nagromadzenia leksemów, które maj t
sam struktur sowotwórcz. Pojawiaj si one dwukrotnie w skeczu Test psychologiczny, w którym uyto w pierwszym fragmencie nazw miejscowych
z formantem -orium, w drugim – nazw subiektów utworzonych za pomoc
formantu -ciel (formantu produktywnego w tej klasie nazw):
Kolega 1: Kazimierz, przyszedem, bo si chciaem pochwali.
Kazimierz: Ty si chciae pochwali, czym?
Kolega 1: W ko
cu znalazem prac.
Kazimierz: No to ekstra. 12 lat po podstawówce nic i nagle zatrudniony? Ty, a gdzie?
Kolega 1: W tym, w kuratorium.
Kazimierz: Kuratorium ci wzio, ty, to e wysoko zaszed. […] Ty, a powiedz mi,
co tam robisz?
Kolega 1: No a co si robi w kuratorium? Pal zwoki. […]
Kazimierz: Ty, ale to ci si pomylio z krematorium.
(Test psychologiczny)
Kolega 1: Jak by okreli swoj postaw w erotycznych kontaktach z drug osob lub
osobami. A. wstydliwy uciekinier, B. ostrony eksperymentator, C. romantyk
w sidach rutyny, D. notoryczny kusiciel.
Kazimierz: Co koniec?
Kolega 1: Tak.
Kazimierz: To D. notoryczny kusiciel.
Kolega 1: Dobrze, tak ci grubo zaznacz, eby mia takiego grubasa za wszystko.
Kazimierz: Gdzie tu pisze kusiciel?!
Kolega 1: Nosiciel!
(Test psychologiczny)
9
B u t t l e r, Polski dowcip..., s. 164.
128
MAGDALENA JURCZYSKA
Gr w obu wypadkach stanowi zestawienie podobnych do siebie pod
wzgldem budowy (a przez to i brzmieniowo) leksemów, co wprowadza
w dialog zabawne dla odbiorcy nieporozumienie.
Zabieg zgrupowania leksemów o tej samej budowie sowotwórczej zastosowano równie w nastpnych przykadach:
Kociuszko: Suchajcie, nas – arystokracj i was – chamstwo, a tak tak – chopstwo
– zawsze dzielio bardzo duo.
(Kociuszko i chopi)
oraz:
Kapral: Ale to wszystko jest bez sensu! Wrogów trzeba napada z zasadzki, nagle,
ama szlabany, najlepiej o 5 rano. I stosowa kad dostpn bro
. Nie wiem,
chemiczn, biologiczn, wueficzn, geograficzn.
(W okopach i wojny wiatowej)
W ostatnim fragmencie uyto cigu czterech przymiotników (jeden z nich
to forma potencjalna – wueficzny) okrelajcych bro
, bdcych aluzj do
nazw szkolnych przedmiotów. O ile bro chemiczna i bro biologiczna to wyraenia powszechnie znane, o tyle przymiotniki wueficzny i geograficzny uyte
w tym kontekcie zaskakuj.
UWYPUKLENIE STRUKTURY SOWOTWÓRCZEJ
Mechanizmy nazwane przez Buttler „artobliwymi przewartociowaniami”10
polegaj na formalnych lub semantycznych zmianach dokonywanych w obrbie wyrazu, ale nienaruszajcych jego zewntrznej formy. Do tej kategorii
zaliczaj si take wtórne podziay sów. Przykady takiego dziaania znajdujemy w skeczu Telefoniczna rezerwacja biletów:
Klient: Pan siedzi tu, ja stoj tu, kady zajmuje si swoimi sprawami. Stanowimy dwa
zupenie inny byty. Byt i od-byt.
(Telefoniczna rezerwacja biletów)
Zastosowany tu artobliwy podzia ma swoje ródo w identycznoci formalnej sowa odbyt i poczenia prefiksu od- z samodzielnym leksemem byt.
10
Polski dowcip..., s. 289.
GRY SOWOTWÓRCZE W TEKSTACH KABARETU MORALNEGO NIEPOKOJU
129
Podobny zabieg zosta zastosowany w skeczu Skodowska-Curie i nowa
bro. Wtórnemu podziaowi poddane tu zostay imiona Poloniusz oraz Radosaw, w których wyodrbniono nazwy pierwiastków chemicznych odkrytych
przez Mari Skodowsk-Curie: polon11 i rad; przy czym rad jest tu jedynie
zasugerowany i zadaniem odbiorcy jest zrekonstruowanie przebiegu gry jzykowej – dziki wiedzy pozakontekstowej (znajomoci odkry SkodowskiejCurie) oraz dostrzeenia analogii w sugerowanym sposobie nazewnictwa, jaki
stosuje chemiczka:
Skodowska: Pierwiastek chemiczny, pukowniku. No i wanie zastanawiam si, jak
go nazwa. Mylaam, moe Polon.
Hrabia: Polon, polon. No cudowna nazwa. I kojarzy si z Polsk.
Skodowska: Chodzio mi raczej o skojarzenie z moim ostatnim kochankiem, Poloniuszem.
Pukownik: O, a to ju nie jeste z Radosawem?
(Skodowska-Curie i nowa bro)
Przypadkiem raczej odosobnionym jest zmiana struktury sowotwórczej
poprzez rodki fonetyczno-sowotwórcze. Przykadem takiej operacji jest konstrukcja „poowa rysz-arta” wystpujca w skeczu Wsy kasztelana. Podany
derywat jest nazw jednego z da
(dokadnie ryu) w restauracji Wylgarnia
smaku. Nawizuje on do imienia Ryszard. Wskutek zastosowanego tu mechanizmu nadano niepodzielnemu sowu struktur podzieln, przywoujc na zasadzie podobie
stwa brzmieniowego znane frazy typu pop-art:
Kelner: A jeszcze ziemniaki i kapusta… Proponuj zacz od ziemniaków. Szukamy
w dodatkach, uatwi.
Klient: „Poowa Ryszarta”?
Kelner: Ry. Rysz-art.
(Wsy kasztelana)
REINTERPETACJA ETYMOLOGICZNA
Reinterpretacja etymologiczna polega na „utosamieniu, któremu towarzyszy zmiana postaci wyrazu lub nie – czci lub caoci wyrazu nieprzejrzystego z elementami znanymi z innych wyrazów, zwaszcza morfemami”12.
11
W wypadku tego leksemu gr jzykow stanowi równie (zasygnalizowane w samym
tekcie skeczu) odwoanie do Polonii (ac. ‘Polska’).
12
W. C i e n k o w s k i, Teoria etymologii ludowej, Warszawa 1972, s. 30.
130
MAGDALENA JURCZYSKA
Przykad zabawnej reinterpretacji nazwiska z poniszego fragmentu ma form
zagadki opartej na dekompozycji13:
Rosjanin: A propos Hitlera. Wiecie, jak si nazywa lad ryby na wodzie?
Niemiec: No jak?
Rosjanin: Ribbentrop.
(Zabory i rozbiory)
Mamy tu do czynienia z jednoczesnym uwypukleniem pozornie podzielnej
struktury – wydzielenie w nazwisku Ribbentrop czstek: ribben (co stanowi
zmodyfikowan form rzeczownika ryba) oraz trop.
GRY Z WYKORZYSTANIEM SKRÓTOWCÓW
O mechanizmie interpretowania skrótowców 14 w celach igraszek sownych
pisaa Magorzata Warcho-Schlottman: „W rezultacie podkadania innych
wyrazów na tak sam liter zamiast tych, które stanowi pierwotny czon
skrótowca, powstaj […] zupenie inne nazwy i w konsekwencji ksztatuj
nowe znaczenia”15. Przykad takiej operacji odnajdujemy w skeczu Narzeczony z Niemiec:
Andreas: Guten Tag. Jestem Andreas von Frizke. W skrócie AWF.
Ojciec: A ja jestem Stanisaw Sosna. W skrócie...
(Narzeczony z Niemiec)
W podanym fragmencie reinterpretacji uleg skrótowiec pierwotnie pochodzcy od nazwy jednej z typów uczelni wyszej – Akademii Wychowania Fizycznego – dziki podstawieniu za wyrazy wchodzce w skad skrótowca inicjaów imienia i nazwiska bohatera. Efekt humorystyczny podkrelony jest
analogicznym dziaaniem drugiego z bohaterów. Skrótowiec SS (niem. Schutzstaffel ‘paramilitarna formacja wojskowa w nazistowskich Niemczech’) nie zosta
wypowiedziany, jednak odbiorca jest w stanie atwo go sobie dopowiedzie.
13
Por. S z c z e r b o w s k i, O grach, s. 87-100.
Skrótowiec – wyraz, bdcy skrótow wersj wielowyrazowej nazwy, utworzony z pocztkowych liter lub sylab wyrazów, które wchodz w skad tej nazwy (Sownik terminów
literackich, red. J. Sawi
ski, Wrocaw 2005, s. 512).
15
O zabawach jzykowych ze skrótowcami, „Poradnik Jzykowy” 6(2005), s. 59.
14
GRY SOWOTWÓRCZE W TEKSTACH KABARETU MORALNEGO NIEPOKOJU
131
METASOWOTWÓRSTWO
Specyficznym i rzadkim typem gier sowotwórczych16 jest zwrócenie
uwagi na sam proces derywacji. Przytoczony poniej fragment rozmowy midzy dwoma mczyznami stanowi przykad takiej gry:
Mczyzna 2: Jak si nazywa maa krowa?
Mczyzna 1: Krówka.
Mczyzna 2: Ale dziecko krowy jak si nazywa, dziecko?
Mczyzna 1: Ciel si nazywa. Do przedszkola nie chodzie? Ciel.
Mczyzna 2: Ciel. Tak. A jaówka to kto?
Mczyzna 1: Nie, jaówka to jest cakiem inna osoba. Jaówk to mój ojciec do pracy
bra na przykad.
Mczyzna 2: To waówk bra. Do pracy, to waówk twój ojciec do pracy.
Mczyzna 1: Jaówk bra. Jedn, drug, trzeci, krowy pasa. Waówka to jest córka
woa.
Mczyzna 2: A syn woa to?
Mczyzna 1: Woek. [...]
Mczyzna 2: Czyje to jest dziecko, jagni? Czekaj, to jest chyba dziecko, tego,
barana.
Mczyzna 1: Nie, dziecko barana to baranek. Nazwa mówi – may baranek.
Mczyzna 2: A owcy?
Mczyzna 1: Owieczka. To s proste sprawy.
Mczyzna 2: Czekaj, bo baran to jest m owcy.
Mczyzna 1: Bardziej, to byby szwagier kozy.
Mczyzna 2: A dziecko kozy to?
Mczyzna 1: To kozioek.
Mczyzna 2: To twoje dziecko si powinno nazwa matoek.
Kebab w Londynie
Wskazany tu zosta aspekt tworzenia deminutywów (krówka – ‘maa krówka’, baranek – ‘may baranek, dziecko barana’) przez dodanie do podstawy
sowotwórczej formantu -ek. Efekt humorystyczny wynika równie z rozwaa
na temat „koligacji rodzinnych zwierzt hodowlanych”. Ostatni wyróniony przeze mnie leksem – matoek – stanowi ironiczny komentarz Mczyzny 2 odnoszcy si do inteligencji rozmówcy. Rozmowa dotyczy nazw
modych rónych zwierzt (owieczka, baranek, waówka, woek17). Przez
16
Innym przykadem gry metasowotwórczej jest analizowany przeze ze mnie skecz Policjanci Kabaretu pod Wyrwigroszem (por. M. J u r c z y s k a, Gry jzykowe w tekstach kabaretowych (na przykadzie wybranych skeczy Kabaretu Moralnego Niepokoju i Kabaretu pod
Wyrwigroszem), Warszawa 2011, s. 34).
17
Naley zaznaczy, e przy leksemach waówka, woek doszo do zabawnego przesunicia
semantycznego.
132
MAGDALENA JURCZYSKA
analogi, któr odbiorca musi zrekonstruowa (Mczyzna 2 nie mówi wprost
o swoim rozmówcy mato, jednak tworzc nazw jego potomka – matoek – de
facto tak go nazywa), powsta neosemantyzm tekstowy – matoek (‘dziecko
matoa’).
PODSUMOWANIE
Analiza zebranego materiau, w którym gównym tworzywem gry s mechanizmy o podou sowotwórczym, prowadzi do kilku wniosków. Wszelkie
operacje na sowie, jakich dokonuj autorzy tekstów, maj niejako zaprasza
odbiorców do aktywnego uczestnictwa w grze, jak im proponuj. W tym celu
nadawcy stosuj wiele rozmaitych zabiegów, wród których mona wyróni18:
– tworzenie neologizmów
– budowanie kontaminacji
– grupowanie leksemów o tej samej strukturze sowotwórczej lub z jednej
rodziny sowotwórczej
– uwypuklanie struktury sowotwórczej derywatów
– reinterpretacje etymologiczne
– gry z wykorzystaniem skrótowców
– zabiegi o charakterze refleksji metasowotwórczej.
Gry oparte na mechanizmach sowotwórczych nale do najbardziej zrónicowanych na tle zabiegów opartych na innych podsystemach jzyka. Jednym z najprostszych mechanizmów (zarówno ze strony nadawcy, jak i odbiorcy) jest grupowanie leksemów. Z tego powodu prawdopodobnie jest to
czsto pojawiajcy si w tekstach skeczy zabieg o sporym potencjale komizmotwórczym, poniewa ukazuje nieoczywiste i zaskakujce powizania midzy leksemami. Trzy ostatnie wymienione powyej typy gier (reinterpretacje
etymologiczne, gry z wykorzystaniem skrótowców i zabiegi o charakterze
meta sowotwórczym) maj tylko po jednej reprezentacji w badanym materiale, co moe wiadczy o tym, e s one mao przydatne jako instrument
komizmu. Szczególnie trudne w realizacji scenicznej – ze wzgldu na jedynie
suchowy odbiór komunikatu – mog okaza zabiegi polegajce na uwypukleniu struktury oraz te wykorzystujce skrótowce.
18
W podsumowaniu artykuu korzystam równie z wniosków wynikajcych z caoci
podejmowanych przez ze mnie bada
nad grami jzykowymi w tekstach Kabaretu Moralnego
Niepokoju.
GRY SOWOTWÓRCZE W TEKSTACH KABARETU MORALNEGO NIEPOKOJU
133
Niezwykle wana jest rola kontekstu, który nierzadko pozwala na uchwycenie komicznoci wykorzystywanych zabiegów. Zamierzonym celem analizowanych tekstów jest osignicie efektu komizmu, dlatego zabiegi, które zostay wyodrbnione, s podporzdkowane funkcji impresywnej. Ponadto wykorzystywane mechanizmy mog peni funkcj stylizacyjn oraz ekspresywn.
BIBLIOGRAFIA
B a d y d a E.: Sowotwórcze sposoby deprecjonowania przeciwnika politycznego na forach
internetowych – na przykadzie nazwiska Tusk, w: Wokó sów i znacze IV. Sowotwórstwo
a media, red. E. Badyda, J. Makiewicz i E. Rogowska-Cybulska, Gda
sk 2011, s. 157-166.
B u t t l e r D.: O dowcipie sowotwórczym, „Poradnik Jzykowy” 3(1961), s. 112-132; tame,
7(1961), s. 290-309.
B u t t l e r D.: Polski dowcip jzykowy, Warszawa 2001.
C i e n k o w s k i W.: Teoria etymologii ludowej, Warszawa 1972.
G r o c h a l a B.: Komizm jzykowy w felietonach Antoniego Sonimskiego, ód 2006.
G r z e g o r c z y k o w a R., L a s k o w s k i R., W r ó b e l H.: Gramatyka wspóczesnego jzyka polskiego, t. II, Warszawa 1998.
G u z B.: Jzyk wchodzi w gr – o grach jzykowych na przykadzie sloganów reklamowych,
nagówków prasowych i tekstów graffiti, „Poradnik Jzykowy” 10(2001), s. 9-21.
J d r z e j k o E.: Strategia tekstotwórcza a gry jzykowe w literackich nazwach wasnych,
w: Gry w jzyku, literaturze i kulturze, red. E. Jdrzejko i U. ydek-Bednarczuk, Warszawa
1997, s. 65-76.
J u r c z y s k a M.: Gry jzykowe w tekstach kabaretowych (na przykadzie wybranych skeczy Kabaretu Moralnego Niepokoju i Kabaretu pod Wyrwigroszem), Warszawa 2011, mps
pracy licencjackiej napisanej pod kierunkiem dr Anny Kozowskiej, Archiwum Biblioteki
Gównej UKSW.
K a l l a s K.: Funkcje zestawie
wyrazów spokrewnionych sowotwórczo bd etymologicznie we wspóczesnych polskich tekstach poetyckich, w: Sowotwórstwo i tekst, red.
V. Maldjewa i Z. Rudnik-Karwatowa, Warszawa 2007, s. 36-45.
K p a - F i g u r a D.: Gry intertekstualne a nadawczo-odbiorcza wspólnota komunikacyjna, w:
Intertekstualno we wspóczesnej komunikacji jzykowej, red. J. Mazur, A. Mayska,
K, Sobstyl, Lublin 2010, s. 124-134.
K o w a l e w s k a - D b r o w s k a J.: Rola perswazyjna sowotwórczych gier jzykowych
w tekstach publicystycznych, w: Sowotwórstwo i tekst, red. V. Maldjewa i Z. RudnikKarwatowa, Warszawa 2007, s. 79-87.
K o z o w s k a A.: Sposoby wykorzystywania potencji semantycznej derywatów sowotwórczych w tekstach literackich Karola Wojtyy, „Roczniki Humanistyczne” 59(2011),
z. 6, s. 153-167.
K r a s o w s k a A.: Od „Zielonego Balonika” do „Potem” – komizm jzykowy w artystycznym
kabarecie literackim, Lublin 2009 [w druku; podczas pisania artykuu korzystaam z maszynopisu pracy doktorskiej napisanej pod kierunkiem prof. dra hab. Wadysawa Makarskiego].
K u d r a B.: Kreatywno leksykalna w dyskursie politycznym polskiej prasy lat osiemdziesitych i dziewidziesitych, ód 2001.
S k o r u p k a S.: Elementy formalne humoru w jzyku, „Poradnik Jzykowy” 6(1949), s. 21-26.
Sowotwórstwo i tekst, red. V. Maldjewa i Z. Rudnik-Karwatowa, Warszawa 2007.
134
MAGDALENA JURCZYSKA
S z c z e r b o w s k i T.: O grach jzykowych w tekstach polskiego i rosyjskiego kabaretu lat
osiemdziesitych, Kraków 1994.
W a r c h o - S c h l o t t m a n M.: O zabawach jzykowych ze skrótowcami, „Poradnik Jzykowy” 6(2005), s. 58-68.
W a s z a k o w a K.: Derywaty sowotwórcze w tekcie, „Bulletin de la Société Polonaise de
Linguistique” 63(2007), s. 125-138.
W a s z a k o w a K.: Neologizmy tekstowe w wietle ram interpretacyjnych, w: Tekst. Analizy
i interpretacje, red. J. Bartmi
ski i B. Boniecka, Lublin 1988, s. 21-32.
Wokó sów i znacze
II. Z problemów sowotwórstwa, red. J. Makiewicz i E. Rogowska-Cybulska, Gda
sk 2008.
Wokó sów i znacze
IV. Sowotwórstwo a media, red. E. Badyda, J. Makiewicz i E. Rogowska-Cybulska, Gda
sk 2011.
W r ó b l e w s k i K.: Dowcip sowotwórczy w tekstach Jeremiego Przybory, „Rozprawy Komisji Jzykowej WTN” 22(1996), s. 115-138.
W r ó b l e w s k i K.: Formacje deminutywne jako ródo humoru jzykowego i dowcipu jzykowego w tekstach Jeremiego Przybory, w: Praktyka jzykowo-stylistyczna w tekstach artystycznych doby nowopolskiej, red. J. Brzezi
ski, Zielona Góra 1997, s. 153-168.
WYBRANE TYPY GIER SOWOTWÓRCZYCH
W TEKSTACH KABARETU MORALNEGO NIEPOKOJU
Streszczenie
Artyku stanowi prób ukazania sowotwórczych gier jzykowych w tekcie kabaretowym.
Analizie zosta poddany materia wyekscerpowany ze skeczy Kabaretu Moralnego Niepokoju.
Przedstawiono klasyfikacj mechanizmów sowotwórczych, które mog przyczynia si do
powstania efektu komicznego, przy czym skupiono si na omówieniu rzadziej podejmowanych w
literaturze przedmiotu zjawisk, tzn.: grupowaniu i nagromadzeniu struktur reprezentujcych ten
sam model sowotwórczy lub leksemów tworzcych rodzin sowotwórcz, uwypukleniu struktury
sowotwórczej, reinterpretacji etymologicznej, grach z wykorzystaniem skrótowców, metasowotwórstwie. Pominito opis neologizmów i kontaminacji. Przeprowadzona analiza pokazaa, jak
wieloma rodkami sowotwórczymi dysponuj twórcy kabaretu oraz jak róne funkcje mog one
peni. Su one przede wszystkim osigniciu komizmu, ale take uzyskaniu efektów stylizacyjnych czy nadaniu tekstowi ekspresji
Sowa kluczowe: gra jzykowa, gra sowotwórcza, sowotwórstwo, komizm, Kabaret Moralnego Niepokoju.
SELECTED TYPES OF WORD FORMATION GAMES
IN THE TEXTS OF KABARET MORALNEGO NIEPOKOJU
[A MORAL ANXIETY CABARET]
Summary
This paper attempts to explore word formation games in a cabaret text. The material under
analysis was extracted from the sketches developed by Kabaret Moralnego Niepokoju [A
GRY SOWOTWÓRCZE W TEKSTACH KABARETU MORALNEGO NIEPOKOJU
135
Moral Anxiety Cabaret]. The article presents a classification of these word formation mechanisms that can be used to produce a comic effect. The main emphasis is put on these mechanisms that are relatively rare in other analyses in the literature of the subject. These mechanisms include the following: grouping and accumulating of structures representing the same
word formation pattern or lexemes belonging to one word formation family, emphatic use of a
word formation structure, etymological reinterpretation, word play with the use of abbreviations and meta-word formation techniques. Neologisms and contaminations were excluded
from the scope of the analysis. The analysis of the data at hand revealed the richness of word
formation strategies that the cabaret group members employ in their texts and the diversity of
functions these strategies can realize. The major function used by the cabaret members is
comical, yet they also reach for stylization and enhanced expressiveness of their texts.
Key words: language game, word formation game, word formation, comicality, Kabaret Moralnego Niepokoju [A Moral Anxiety Cabaret].
Translated by: Konrad Klimkowski