plik pdf - Littera Antiqua

„Littera Antiqua” 11 (2016)
AGNIESZKA DZIUBA
Littera Antiqua
Marek Celiusz Rufus - obraz republikańskiego polityka
w cyklu powieściowym Stevena Saylora
www.litant.eu
(Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II)
Twierdzenie, że antyk grecko-rzymski zawsze inspirował nowożytnych pisarzy jest co
prawda truizmem, ale miłym filologowi klasycznemu, który codziennie obserwuje jak na jego
oczach rozpada się stworzony przed wiekami, a przez kolejne pokolenia pielęgnowany przez
elity intelektualne, gmach europejskiej edukacji, oparty na mocnych podstawach kultury
antycznej. Polski czytelnik rzadko sięga po dzieła Homera, Hezjoda, Cycerona, Wergiliusza
czy Liwiusza, chociaż na rynku wydawniczym wciąż pojawiają się tłumaczenia nieznanych
dotąd rodzimemu odbiorcy autorów. Stosunkowo dużym zainteresowaniem natomiast cieszą
się książki, reprezentujące typ piśmiennictwa zwanego literaturą popularną, do której zalicza
się „romanse i kryminały”. Nigdy nie stawiało się przed ich autorami większych wymagań ani
co do stopnia skomplikowania intrygi, wyrazistości postaci bohaterów, ani co do języka
i stylu, jakim pisane są takie „dzieła”. Bardzo często jedynym kryterium zakupu jest wartka
akcja, dużo dialogów i brak opisów. Osoba o wyrobionym guście czytelniczym rzadko sięga
po tego typu lekturę, nie chcąc tracić czasu na jej „miałkie treści”. Niniejszym artykułem
chciałabym jednak przekonać czytelników, którzy nie gustują w powieści sensacyjnej, do
przeczytania przynajmniej jednej książki z cyklu, o którym będzie mowa poniżej,
i skonfrontowania swojej opinii z moją wysoką oceną umiejętności jej autora.
Przedmiotem poniżej prezentowanej naukowej refleksji jest kryminalna powieść
historyczna, a dokładniej rzecz ujmując seria powieści, napisana przez Stevena Saylora, 1
amerykańskiego pisarza, co prawda absolwenta historii na uniwersytecie w Austin, ale ani
nieuprawiającego zawodu nauczyciela historii, ani tym bardziej bogatego w tytuły naukowe
badacza historii starożytnego Rzymu. Polski czytelnik bez trudu znajdzie na półce
księgarskiej cykl powieści opatrzonej enigmatycznie brzmiącym tytułem Roma sub rosa.2 Na
1
Steven Saylor debiutował pod pseudonimem Aaron Travis jako autor książek należących do nurtu gejowskiej
literatury erotycznej. Pod własnym nazwiskiem publikuje powieści historyczne z dziejów starożytnego Rzymu.
Jest laureatem Lambda Literary Award for Gay Men’s Mystery oraz Robert Flash Award. Był nominowany do
kilku nagród, w tym do CWA Ellis Peters Historical Dagger Award.
2
Tytuł cyklu brzmiący po polsku Rzym pod różą nawiązuje do rzymskiego zwyczaju wieszania róży nad
drzwiami domu, w którym odbywają się potajemne spotkanie. Metafora ta oznacza więc tajemnicę, zagadkę.
144
„Littera Antiqua” 11 (2016)
serię kryminałów składa się, jak na razie, piętnaście tomów, z odrębnymi tytułami, spojonych
w logiczną i chronologiczną całość przez fikcyjną postać głównego bohatera - Gordianusa,
zwanego Poszukiwaczem.3 Akcja powieści rozgrywa się w różnych miejscach Imperium
www.litant.eu
Romanum i Galli, ale przede wszystkim w Rzymie schyłku republiki w okresie od 81 do 46
Littera Antiqua
roku przed Chr. Każdy tom opowiada o innej zagadce, którą skutecznie rozwiązuje
Gordianus. O ile zarówno główny bohater, jak i jego rodzina są, jak wyżej wspomniałam,
kreacją odautorską, o tyle zdecydowana większość bohaterów powieści Saylora, w tym
postaci kluczowe dla przebiegu narracji czy zawiązania intrygi, to osoby znane z historii
rzymskiej, jak choćby Marek Tulliusz Cyceron, częsty zleceniodawca Gordianusa, Gnejusz
Pompejusz, Gajusz Juliusz Cezar, Marek Licyniusz Krassus, Lucjusz Korneliusz Sulla i inni
politycy odgrywający kluczową rolę w Rzymie schyłku republiki. Obok nich w powieściach
amerykańskiego pisarza pojawiają się postaci historyczne mniej znane z podręczników. Jedną
z takich osób jest ciekawy i niejednoznacznie oceniany przez historyków Marek Celiusz
Rufus, ekwita rzymski i uczeń Marka Tulliusza Cycerona.
Czytelnik po raz pierwszy spotyka młodego Marka w tomie zatytułowanym Zagadka
Katyliny.4 Śledztwo rzymskiego detektywa jest związane z bezgłowymi zwłokami
pojawiającymi się w jego wiejskiej posiadłości, gdzie schronił się wraz z rodziną przed
zgiełkiem miasta. Wielka polityka daje o sobie jednak znać właśnie za pośrednictwem
Celiusza, który niespodziewanie pojawia się w domu Gordianusa z prośbą o udzielenie
kilkudniowej gościny Lucjuszowi Sergiuszowi Katylinie, ubiegającemu się o urząd konsula
na rok 62. Saylor wprowadza postać ekwity w narrację opisując jego wygląd: Był to wysoki,
przystojny młodzieniec o ciemnych oczach. Włosy miał po bokach krótko przystrzyżone, ale
dłuższe u góry, i falująca grzywka opadała mu nisko na czoło. Brodę nosił podgoloną tak, że
wyglądała jak czarny pasek na policzkach i podbródku, podkreślając jego wydatne kości
policzkowe i czerwień ust.5
Tak dokładny opis szczegółów fizjonomii młodego człowieka nasuwa przypuszczenia
o fantazji autora. Jednakże najważniejsze informacje są autentyczne i pochodzą od samego
3
W latach 1991 – 2015 ukazały się następujące tomy: Roman Blood ( Rzymska krew), Arms of Nemesis
(Ramiona Nemesis), Catilina’s Riddle (Zagadka Katyliny), The Venus Throw (Rzut Wenus), a Murder on Via
Appian Way (Morderstwo na Via Appia), zbiór opowiadań The House of Vestals (Dom Westalek), Rubicon
(Rubikon), Last Seen in Massilia (Ostatnio widziany w Massilii), Mist of Prophecies (Mgliste proroctwa), The
Judgment of Caesar (Werdykt Cezara), zbiór opowiadań a Gladiator Dies only Once (Gladiator umiera tylko
raz), The Triumph of Caesar (Triumf Cezara), zbiór opowiadań The Seven Wonders (Siedem cudów), Raiders of
the Nile (Złoczyńcy znad Nilu), Wrath of the Furies (Gniew Furii). Wszystkie powieści zostały przetłumaczone
na język polski.
4
Saylor 2002a
5
Saylor 2002a: 38.
145
„Littera Antiqua” 11 (2016)
Cycerona. Arpinata w wygłoszonej w kwietniu 56 r. mowie w obronie Marka Celiusza Rufusa
– Pro Caelio, podkreślił jego urodę, a w jednym z listów do Attyka pisał o młodzieńcach
z kręgu Katyliny jako o barbatuli iuvenes. Wielki mówca, polemizując z oskarżycielami
Littera Antiqua
oszczerstwami, podyktowanymi zazdrością, wywołaną jego urodą:
(...) sed adulescentem inlustri ingenio, industria, gratia... (Pro Caelio 1,1)
[...lecz młodzieńca wyróżniającego się talentem, pracowitością, urodą...],6
Nam quod obiectum est de pudicitia quodque omnium accusatorum non
criminibus sed vocibus maledictisque celebratum est, id numquam tam acerbe
feret M. Caelius ut eum paenitet non deformem esse natum (Pro Caelio 3,6)
[Albowiem gdy zarzucono mu rozwiązłość i wszyscy oskarżyciele to rozgłaszali,
ale nie jako zarzut sądowy, lecz oszczerstwo, to Celiusz nigdy nie brał do siebie
tego poważnie na tyle, aby miał żałować, że nie urodził się szpetnym].
www.litant.eu
Marka, zbijał ich zarzuty dotyczące niemoralności młodego mężczyzny, nazywając je
W liście pisanym do Attyka z lutego 61 r. Arpinata, relacjonując przyjacielowi
wydarzenia z nieformalnego zgromadzenia, wspomniał o akcji propagandowej skierowanej
przeciw wnioskowi konsula Pizona. Cyceron w następujący sposób opisuje uczestników tej
akcji:
Nam cum dies venisset rogationi ex senatus consulto ferendae, concursabant
barbatuli iuvenes, totus ille grex Catilinae, duce filiola Curionis et populum, ut
antiquaret, rogabant (Ep. ad Att., 1,14,5)
[Zaczęli biegać młodzieńcy z bródkami, cała ta zgraja Katyliny pod wodzą
„córeczki” Kuriona i usiłowali uzyskać u ludu odroczenie wniosku].7
Maciej Piegdoń w książce Krassus. Polityk niespełnionych ambicji8 zaliczył do owej
grupy obok Gajusza Skryboniusza Kuriona Młodszego także Marka Celiusza Rufusa9oraz
Publiusza Licyniusza Krassusa, syna triumwira i Gajusza Licyniusza Kalwusa.10 Trudno
z dzisiejszej perspektywy i przy braku źródeł podać wiarygodny skład tej grupy, tym bardziej,
że sam Cyceron wymienia niekiedy jej członków posługując się pseudonimami, np.
Megabakchos (Att., 2,7). Bez wątpienia jednak polityk pisze o młodych ludziach ze wzgardą
6
O ile nie zaznaczono inaczej, wszystkie tłumaczenia pochodzą od Autorki.
Cyceron [2004: 27]
8
Piegdoń 2014.
9
Piegdoń 2014: 139.
10
Piegdoń 2014: 157.
7
146
„Littera Antiqua” 11 (2016)
i lekceważeniem, podkreślając ich zniewieściałość i chaotyczność w działaniu. Wyraźna
złośliwość Arpinaty przejawiająca się w pogardliwym epitecie barbatuli przeciwstawia
wypielęgnowanych synów nobilów współczesnym sobie politykom, którzy golili twarze, jak
www.litant.eu
i maiores, dawnym Rzymianom, którzy nosili długie brody. o tym, że taki vir barbatus
Littera Antiqua
z przeszłości jest dla Arpinaty synonimem idealnego Rzymianina, przeciwstawianego
zepsuciu współczesnej mu młodzieży i kobiet rzymskich, świadczy fragment wspomnianej
Pro Caelio, w której mówca w kunsztownej prozopopei kazał przemówić Appiuszowi
Klaudiuszowi Cekusowi, przodkowi Klodii Metelli:
Si illo austero more ac modo, aliquis mihi ab inferis excitandus est ex barbatis
illis non hac barbula qua ista delectatur, sed illa horrida quam in statuis antiquis
atque imaginibus videmus...(Pro Caelio 14,33)
[Jeśli woli ten surowy ton i sposób, muszę przywołać kogoś z podziemia spośród
mężów brodatych, ale nie z bródką, którą się ona zachwyca, lecz ze strach
wzbudzającą, jaką oglądamy na dawnych posągach i obrazach].
Lekceważenie i pogarda dla młodych skupiających się wokół Kuriona przebrzmiewa też
w nazywaniu go „córeczką”, co wpisuje się w topikę rzymskiej inwektywy na mężczyzn.11
Steven Saylor aranżuje w Zagadce Katyliny wstępną rozmowę między Gordianusem
a gościem. Czytelnik dowiaduje się z niej między innymi, że ekwita był protegowanym
Cycerona i Marka Licyniusza Krassusa, co jest potwierdzone w cytowanej Pro Caelio 4, 9.12
Prawdopodobnie ojciec Marka był klientem Krassusa. Postać młodego ekwity przewija się
przez całą narrację, najczęściej w kontekście działań Katyliny i Cycerona. Podobnie jak sam
Gordianus czytelnik do końca nie wie po czyjej stronie opowiada się początkujący polityk.13
Saylor opisuje go jako człowieka doskonale zorientowanego w szykowanym zamachu stanu
przez przegranego w wyborach konsularnych Katylinę, biorącego udział w jego nocnych
posiedzeniach,14 z drugiej zaś strony pozostającego w stałych kontaktach z Cyceronem. Sam
Celiusz w rozmowie z Gordianusem zapewnił go, że tylko udaje sprzymierzeńca Katyliny,
potajemnie pracując dla Cycerona.15 Detektyw nie ufa ekwicie przypuszczając, że pełni rolę
podwójnego agenta.16 W trakcie rozwoju akcji Katylina nabiera pewności, że Celiusz pracuje
11
Dziuba 2016b: 185-95.
Obaj politycy byli opiekunami Celiusza w czasie jego tirocinium fori.
13
Saylor 2002a: 368.
14
Saylor 2002a: 63.
15
Saylor 2002a: 108.
16
Saylor 2002a: 108.
12
147
„Littera Antiqua” 11 (2016)
dla Cycerona.17 Takie stanowisko Celiusza nie jest co prawda potwierdzone w źródłach, ale
pisarz miał prawo w ten właśnie sposób zinterpretować wypowiedź Cycerona z Pro Caelio:
Hoc enim adulescente scitis consulatum meum petisse Catilinam. Ad quem si
Littera Antiqua
[Wiecie, że gdy Celiusz był bardzo młody, Katylina rywalizował ze mną
o konsulat. Jeśli wtedy zbliżył się do niego, odszedł ode mnie...].
www.litant.eu
accessit aut si me discessit umquam...(Pro Caelio 4,10)
Arpinata przyznał, że Katylina był zafascynowany Katyliną, ale do spisku nie należał
(Pro Caelio 5,11-14). Zagadka Katyliny stanowi pierwszy etap prezentacji młodego polityka.
Czytelnik otrzymuje dokładny opis przystojnego ekwity oraz dowiaduje się z wypowiedzi
bohaterów o jego talencie oratorskim: Wspaniale - krzyknął - Ależ ty wspaniale dobierasz
słowa! Przyniesiesz nam wszystkim chlubę w nadchodzących latach, jestem tego pewien.18
Już starożytni znawcy przedmiotu (od Cycerona przez Kwintyliana do Tacyta)
wypowiedzieli się na temat umiejętności oratorskich ekwity. Jego nauczyciel chwalił
wymowę swego ucznia jako dostojną, a przede wszystkim dowcipną i pełną polotu.19
W ocenie Kwintyliana obok pochwał znalazł się zarzut szorstkości - asperitas.20 Natomiast
Tacyt, który podziwiał wzniosłość mów ekwity, krytykował niechlujne słownictwo,
chaotyczność układu, prostacki sposób wyrażania, archaizowanie.21 Na obronę Celiusza
można zaliczyć fakt, że wielki historyk jest krytyczny wobec większości mówców schyłku
republiki. O ile sądy starożytnych wydają się być wiarygodne, gdyż mogli dysponować
tekstami jego mów, o tyle zaskakują entuzjastyczne opinie współczesnych badaczy, ukute na
podstawie zaledwie kilku zachowanych fragmentów. Cytaty te znalazły się w dziełach
antycznych komentatorów, właśnie dlatego, że zasługiwały na uwagę. Za wybitnego mówcę
uważa Marka między innymi A.D. Leeman.22 Kazimierz Kumaniecki pisze, że Celiusz był na
pewno dobrym i dowcipnym mówcą.23 Polski filolog przyznaje jednocześnie, że nie można
jednoznacznie zakwalifikować oratorstwa ekwity do jednej z dwóch grup mówców
rzymskich, występujących w owym czasie na rostrach. Jego zdaniem nie był ani attycystą
(czyli zwolennikiem stylu prostego, bezozdobnego), ani azjanistą (preferującym styl
17
Saylor 2002a: 460.
Saylor 2002a: 248.
19
Cyceron [1997: 273].
20
Quintilianus [1965: XII 10, 11].
21
Tacitus [1900: 21, 3, 4].
22
Leeman 1963: I, 137.
23
Kumaniecki 1977: 177.
18
148
„Littera Antiqua” 11 (2016)
kwiecisty).24 Chester Louis Neudling zaliczył natomiast Celiusza do attycystów obok Gajusza
Skryboniusza Kuriona, Kwintusa Kornificjusza, Gajusza Memiusza i Gajusza Licyniusza
Kalwusa.25
www.litant.eu
Zakończenie powieści wprowadza jeszcze jeden rys charakteru Marka, a mianowicie
Littera Antiqua
jego oportunizm. Najlepszym świadectwem tej, mało chwalebnej, cechy osobowości ucznia
Cycerona, jest zdanie z zachowanego listu ekwity do przebywającego w Cylicji w funkcji
namiestnika Arpinaty. Korespondencja między Cyceronem a Celiuszem znajduje się
w zbiorze Epistulae ad Familiares (księga II, listy 8-16 to pisma Cycerona, a cała księga VIII
to listy Celiusza) i dotyczy wydarzeń rozgrywających się w Imperium (głównie jednak
w Rzymie) w latach 51-49. Zdanie, o którym wspomniano wyżej znajduje się w liście 14
z września 50 r., a więc z okresu pełnego oczekiwania i przeczuć wojennych. Celiusz pisze tu
do swego mentora następujące słowa:
Illud te non arbitror fugere, quin homines in dissensione domestica debeant, quamdiu
civiliter sine armis certetur, honestiorem sequi partem, ubi ad bellum et castra ventum
sit, firmiorem, et id melius statuere, quod id tutius sit (VIII 14, 3)
[Nie sądzę, byś się nie zgadzał z tym, że ludzie w czasie konfliktu domowego powinni,
jak długo w poczuciu patriotyzmu walczy się bez użycia broni, iść za uczciwą stroną.
Gdy zaś sytuacja każe sięgać po broń, za silniejszą. Lepiej wybrać to, co
bezpieczniejsze].
Powyższa deklaracja świadczy o tym, że Celiusz nie był przywiązany do stronnictwa
optymatów, do którego należał jego nauczyciel. Myślał głównie o swoim bezpieczeństwie
i korzyściach materialnych. Uważny czytelnik powieści Saylora już na początku narracji
o uczniu Cycerona może sobie wyrobić o nim opinię, która jest potwierdzona historycznie.
Jak wyżej wspomniano, rozsiane w źródłach wzmianki na temat Celiusza, opisują młodego
mężczyznę jako przystojnego oportunistę i utalentowanego oratora. Końcowy rozdział
powieści przynosi zaskakujące rozwiązanie „zagadki Celiusza”. Okazuje się, że młody
polityk nie pracował ani dla Katyliny, ani Cycerona, lecz dla swojego mentora - Krassusa,
który chciał kontrolować przebieg wydarzeń samemu pozostając w cieniu.26 Celiusz
z rozbrajającą szczerością przyznaje Gordianusowi, że Krassus hojnie go wynagrodził za jego
usługi. Za otrzymane pieniądze mógł wynająć sobie mieszkanie na Palatynie. Co prawda nie
ma w antycznych tekstach wzmianki o pracy Marka na rzecz Krassusa, ale jest to przywilej
24
Kumaniecki 1977: 175.
Neudling 1955: 37.
26
Saylor 2002a: 575.
25
149
„Littera Antiqua” 11 (2016)
pisarza, z którego, trzeba przyznać, Saylor skorzystał bardzo umiejętnie, tworząc
alternatywne elementy biografii Marka.27
Kolejną powieścią, w której pojawia się postać niesfornego ucznia Cycerona jest Rzut
www.litant.eu
Wenus.28 Jej akcja rozgrywa się w 56 r. i ma kilka wątków, które zmierzają ku zaskakującemu
Littera Antiqua
rozwiązaniu, do którego uwerturę stanowi jedna z najlepszych sądowych mów Cycerona,
wspominania wyżej, Pro Caelio. Arpinata wygłosił ją 4 kwietnia 56 r. w procesie Marka
Celiusza Rufusa, oskarżonego na mocy Lex Lutatia de vi (contra rem publicam) z 62 r.29
Oskarżenie wniósł zaledwie siedemnastoletni Lucjusz Semproniusz Atratinus, biologiczny
syn Lucjusza Kalpurniusza Bestii, edyla 59 r. Dwa miesiące wcześniej Celiusz oskarżył
Bestię i mimo jego uniewinnienia obiecywał, że proces powtórzy. Najprawdopodobniej więc
działanie Atratina było udaną próbą zablokowania działań Celiusza. Oskarżenie ekwity było
nie tylko złożone, ale i groźne. Obejmowało pięć zarzutów związanych z uniemożliwieniem
poselstwu aleksandryjskiemu dotarcia do Rzymu. Celem delegacji było przekonanie
senatorów o nieudzielaniu pomocy wygnanemu z Egiptu królowi Ptolemeuszowi XII,
Auletesowi. Na czele poselstwa stał filozof Dion z Aleksandrii, którego w Rzymie
skrytobójczo zamordowano. Celiusz został oskarżony o organizację zamieszek na trasie
podróży posłów z Neapolu, przez Puteoli, do Rzymu oraz o wynajęcie płatnego zabójcy
Diona. Ostatni punkt oskarżenia dotyczył zarzutu próby otrucia Klodii Metelli, która miała
pożyczyć pieniądze Celiuszowi, nieświadoma, że ten opłaci za nie zabójcę. Akcja powieści
rozpoczyna się w momencie wizyty Diona, dawnego nauczyciela Gordianusa, w towarzystwie
galla, kapłana bogini Kybele30, w domu detektywa. Zdesperowany i przerażony filozof prosi
Gordianusa o pomoc. Tej jednak nie otrzymuje, gdyż gospodarz wybiera się do Galii, gdzie
u boku Cezara, walczy jego adoptowany syn - Meto. Po powrocie z wyprawy dowiaduje się
o śmierci nauczyciela i zostaje wynajęty przez Klodią Metelli, by zbierał dowody winy
Celiusza. z tym ostatnim czytelnik spotyka się dość wcześnie, bo już w noc poprzedzającą
wyjazd detektywa do Galii. Ukryty w cieniu, Gordianus przypatruje się pijanym młodym
mężczyznom - Celiuszowi i jego kompanowi, Publiuszowi Azycjuszowi.31 z podsłuchanej
rozmowy wynika, że nie udało się im wypełnić jakiegoś zadania.32 Saylor bardzo dokładnie
27
Taka ocena przyczyn zachowania ekwity nie musi być wcale fikcją literacką. Historycy zauważają bowiem, że
Krassus był prawdziwym mentorem początkującego polityka, a Arpinata o skłonnościach megalomańskich,
zbytnio ufał w swój wpływ na byłego ucznia. Zob. Jackson 1979: 56; Piegdoń 2014: 139.
28
Saylor 2002b.
29
Więcej na temat okoliczności procesu zob. Dziuba 2016a: 119-58.
30
Proces Marka odbywał się w czasie ludi Megalenses, świąt ku czci bogini.
31
Puliusz Azycjusz został oskarżony o zamordowanie Diona. Odbył się proces, w którym Cyceron występował
jako obrońca. Azycjusz został uniewinniony. Wspomina o tym Arpinata w Pro Caelio 10, 23.
32
Saylor 2002b: 68-9.
150
„Littera Antiqua” 11 (2016)
opisuje Celiusza, nie tylko bezpośrednio, ale także w sposób pośredni, jak na przykład, gdy
żona Gordianusa relacjonuje mu mowę oskarżycielską, jaką ekwita wygłosił w procesie
Lucjusza Kalpurniusza Bestii. Przytacza też słynną obsceniczną aluzję Marka dotyczącą
www.litant.eu
śmierci żon oskarżonego.33 Ciekawa jest opinia Saylora na temat stosunków łączących Klodię
Littera Antiqua
Metelli z Celiuszem. Pisarz wkłada w usta patrycjuszki następujące słowa: Do niedawna
byłam z Markiem Celiuszem w raczej intymnych stosunkach. Był też blisko z Publiuszem.
Można powiedzieć, że był nam obojgu jak brat.34 Wypowiedź Klodii Metelli jest dwuznaczna.
Mimo że kobieta nie mówi wprost kim był dla niej Marek, czytelnik może przypuszczać, że
był jej kochankiem. Informacja, że Celiusz był blisko związany z Publiuszem Klodiuszem,
bratem Klodii nie zaskakuje. Trochę konsternacji wprowadza ostatnie zdanie, które
niezorientowanego czytelnika może sprowadzić na manowce. Rozwiązanie zagadki Saylora
przynosi mowa Cycerona, w której pojawia się aluzja do nienaturalnych stosunków między
rodzeństwem:
Quod quidem facerem vehementius, nisi intercederent mihi inimicitiae cum istius mulieris
viro - fratrem volui dicere, semper hic erro (13,32)
[Co zaiste robiłbym częściej, gdyby nie panowała nieprzyjaźń między mną a tej kobiety
mężem - bratem, chciałem powiedzieć, zawsze się tu mylę].
Zgrabna i złośliwie dowcipna recusatio przynosi aluzję do kazirodczych stosunków
między rodzeństwem. Cyceron wspominał o tym w kilku mowach i listach. Pisali o tym także
inni starożytni autorzy, jak Gajusz Waleriusz Katullus, Plutarch, Kasjusz Dion.35 Wydaje się,
że właśnie przytoczone wyżej zdanie zainspirowało Saylora do stworzenia dwuznaczności
w wypowiedzi patrycjuszki. w tym kontekście należy docenić retoryczne umiejętności
amerykańskiego pisarza, który poprzez aluzyjność wypowiedzi kobiety nawiązał do pełnej
insynuacji i niedomówień mowy Arpinaty. Steven Saylor dość dużo uwagi poświęca samemu
procesowi Marka,36 między innymi mowom oskarżycieli i obrońców, w tym jedynej
zachowanej z procesu oracji Marka Tulliusza Cycerona. Po zakończeniu rozprawy Gordianus
spotyka uniewinnionego ekwitę w tawernie, w której młody mężczyzna bez skrupułów
przyznaje się do zamachu na życie Diona. Czyn ten nie udał się do końca, gdyż
zasztyletowany przez Marka i jego towarzysza filozof był już martwy. Przyczyną jego śmierci
33
Saylor 2002b: 86-7. Opowieść o tym, że Kalpurniusz truł żony wyciągiem z naparstnicy, który aplikował
kobietom poprzez dotknięcie palcem ich części intymnych, nie jest wcale świadectwem niskiej rangi (pogoni za
tanią sensacją) kryminałów Saylora. Pisarz zaczerpnął bowiem ten motyw z Historii Naturalnej Pliniusza
Starszego (Hist. Nat. 27,4), który przytacza ten właśnie zarzut z mowy oskarżycielskiej ekwity.
34
Saylor 2002b: 120.
35
Dziuba 2016a: 102-6.
36
Saylor 2002b: 282-96, 337-42, 355-77.
151
„Littera Antiqua” 11 (2016)
była trucizna, o czym już wiedział detektyw, a na końcu powieści i czytelnik dowiaduje się
kto i dlaczego otruł Diona. Nie jest to jednak wątek związany z Markiem. Warto zauważyć,
że i ta powieść, podobnie, jak Zagadka Katyliny, kończy się opisem amoralnego Celiusza, bez
www.litant.eu
skrupułów, a za to z uśmiechem, przyznającego się do zbrodni.
Littera Antiqua
Kolejna książka o przygodach rzymskiego detektywa samym tytułem Morderstwo na
Via Appia37 nawiązuje do śmierci Publiusza Klodiusza z rąk ludzi Tytusa Anniusza Milona
w styczniu 52 r., na drodze, którą wybudował przodek zabitego, słynny cenzor 312 r. Appiusz Klaudiusz Cekus. Intryga przedstawiona przez amerykańskiego pisarza jest ściśle
związana z procesem Milona - przywódcy bojówek optymatów. Gordianus na polecenie obu
zainteresowanych stron - Fulwii, żony zamordowanego, i Cycerona, obrońcy Milona, ma
odkryć faktyczny przebieg wydarzeń na Via Appia. Czytelnik spotyka Celiusza w rozdziale
piątym powieści, gdy detektyw przybywa do domu mówcy. Otrzymuje zwięzłą
charakterystykę Rufusa oraz informację o dotychczasowych kontaktach z protegowanym
Arpinaty. Dzięki tej retrospekcji, osoba, która nie czytała wcześniejszych powieści Saylora
z cyklu Roma sub rosa, z łatwością orientuje się w charakterze Celiusza i jego aktywności
politycznej. Pisarz kończy deskrypcję Marka w następujący sposób: Słynął z ciętego języka,
ale też z roztaczanego czaru i nadzwyczajnej urody. Piastował teraz stanowisko trybuna, co
znaczyło, że jest jednym z nielicznych przedstawicieli władz.38 O roli, jaką odegrał Celiusz
jako trybun ludowy i protektor Milona w dniach poprzedzających proces, dowiadujemy się
nie tylko z tekstów Cycerona, ale też z antycznego komentarza Askaniusza Pedianusa do
mowy Pro Milone. Steven Saylor konstruuje intrygę swojej powieści w oparciu o te źródła.
Autor ze znawstwem kreśli portret buńczucznego, inteligentnego i amoralnego intryganta
w osobie Rufusa. Fragmenty tekstu, w których pojawiają się obok siebie Celiusz i Cyceron,
rzucają światło na stosunki panujące między dawnym uczniem i nauczycielem. Buta
i pewność siebie młodszego Marka, który ocenia trafność wypowiedzi Cycerona pod kątem
retorycznej swady,39 zdaje się korespondować z tonem jego listów do przebywającego
w Cylicji Arpinaty. Najbardziej znanym incydentem, jaki miał miejsce w okresie
poprzedzającym sam proces, jest wystąpienie Celiusza i Milona przed zgromadzeniem
ludowym, w trakcie którego obaj politycy starali się przedstawić w korzystnym dla Milona
świetle wydarzenia na Via Appia. Askoniusz Pedianus zwięźle i bez poddawania faktów
ocenie relacjonuje wydarzenie:
37
Saylor 2003.
Saylor 2003: 88.
39
Saylor 2003: 94-5.
38
152
„Littera Antiqua” 11 (2016)
Contionem ei post aliquot dies dedit M. Caelius tribunus plebis atque ipse etiam
causam eius egit ad populum. Dicebant uterque Miloni a Clodio factas esse
insidias (Asconius 1875:[143]15-20).
Littera Antiqua
i przedstawił jego sprawę ludowi. Obaj twierdzili, że Klodiusz zorganizował
zasadzkę na Milona].
www.litant.eu
[Po kilku dniach Marek Celiusz, trybun plebejski zwołał zgromadzenie
Jednakże tłum nie dał się przekonać i przepędził polityków. W Morderstwie na Via
Appia Celiusz pojawia się zwykle w towarzystwie Cycerona, pomagając oratorowi
przygotować mowę obrończą. Warto zauważyć, że Steven Saylor umiejętnie wplótł w tok
narracji wzmiankę, która w kontekście dalszych losów Marka jest bardzo ważna. Otóż
w rozmowie z Gordianusem Arpinata informuje go, że pod jego wpływem Celiusz jako
urzędujący trybun zdecydował się poprzeć ustawę pozwalającą Cezarowi ubiegać się
o konsulat in absentia.40 Z rozmowy bohaterów wynika, że Rufus nie darzy sympatią
przebywającego w Galii polityka, ale ustępuje przyjacielowi. Po raz ostatni czytelnik spotyka
Marka na procesie Milona, gdy w brudnej i podartej todze,41 z potarganymi włosami
i zaczerwionymi od płaczu oczami, przygotowuje się do wysłuchania mów procesowych. 42
z uznaniem należy przyjąć opis tego, co Rzymianie nazywali squalor, a co było elementem
kultury rzymskiej, a więc i tradycji sądowniczej. Wymagano bowiem, by oskarżony pokazał
się sędziom pełen rozpaczy, przybity „niesłusznym” oskarżeniem, i wzbudził tym samym
litość. Jak wiadomo z Cycerońskiej Pro Milone, butny Milon tego nie zrobił,43 co na pewno
utrudniało Arpinacie wzbudzenie współczucia u sędziów i wytrącało mu z ręki niektóre
argumenty a persona, tak chętnie przez niego stosowane. Pisarz zaproponował więc, by to
Celiusz zrealizował postulaty tradycji sądowniczej, chociaż w źródłach nie ma na ten temat
wzmianki. Nie jest to jednak fakt, który w jakikolwiek sposób ingerowałby w przebieg
historycznych wydarzeń.
Ostatnia powieść, w której pojawia się postać Marka nosi tytuł Mgliste proroctwa44
i opisuje wydarzenia w Rzymie w 48 r., w okresie gdy Cezar, po pokonaniu Pompejusza pod
Farsalos, przybył do Egiptu. Tym razem główna intryga powieści oparta jest na fikcji
literackiej, gdyż Gordianus poszukuje mordercy/morderczyni swojej kochanki. Natomiast
40
Saylor 2003: 353-4.
Saylor 2003: 436.
42
Askoniusz Pedianus w komentarzu do Pro Milone odnotował, że Celiusz sprzeciwiał się nowemu prawu
Pompejusza ograniczającemu między innymi czas trwania mowy obrończej. Zob. Asconius [1875: [145], 25,90].
43
Cicero [1886: 34, 92].
44
Saylor 2004.
41
153
„Littera Antiqua” 11 (2016)
w tle rozgrywają się wydarzenia, których bohaterem jest Marek Celiusz Rufus. Dotyczą one
jego politycznej walki najpierw o odroczenie spłaty wszystkich długów na okres sześciu lat
i umorzenie procentów, później o całkowite zniesienie długów. Steven Saylor trafnie opisuje
www.litant.eu
zachowania ekwity, który kreuje się na przywódcę uciśnionego ludu rzymskiego45
Littera Antiqua
i konsekwentnie przeciwstawia swoje zachowanie sposobowi bycia pretora Gajusza
Treboniusza. Szczególnie barwnie opisuje drugie wystąpienia Marka, które spotkało się
z ostrą reakcją konsula Publiusza Serwiliusza Isuaryka.46 Obrażony werbalnie przez ekwitę,
konsul ze złości połamał krzesło kurulne, na którym siedział Celiusz. Atrakcyjna
w powieściowej narracji utrata samokontroli u rzymskiego urzędnika znajduje potwierdzenie
w źródłach. Pisze o tym zdarzeniu i jego konsekwencjach Kwintylian w Institutio oratoria
w rozdziale o śmiechu:
Item ridicula aut fecimus aut dicimus. Facto risus conciliatur interim mixta gravitate, ut
M. Caelius, proetor, cum sellam eius curulem consul Isauricus fregisset, alteram posuit
loris intentam, dicebatur autem consul a patre flagris aliquando caesus... (Quintilianus
1965: VI 3, 25)
[Zatem dowcipy albo robiliśmy albo mówiliśmy. Niekiedy śmiech wzbudza się czynem
z dodatkiem powagi, jak M. Celiusz, pretor, gdy konsul Izayrikus połamał jego krzesło
kurulne, postawił drugie z naprężonych rzemieni. Mówiono bowiem, że konsul był
niegdyś bity przez ojca rzemiennym batem].
Warto zauważyć, że pisarz nie przyznaje swojemu bohaterowi urzędu pretora, lecz
pomniejszy urząd sądowniczy, do którego obowiązków należało rozpatrywanie spraw
rezydujących w Rzymie cudzoziemców.47 W tym momencie Steven Saylor po raz pierwszy
zmienił fakty, gdyż najwyższych kompetencjami pretorów w Rzymie było dwóch.
Pierwszym, ważniejszym, był praetor urbanus i takie stanowisko piastował Gajusz
Treboniusz. Natomiast drugim pretorem był praetor peregrinus, który to urząd przypadł
Celiuszowi.48 Faktycznie pretor sądzący cudzoziemców miał nieco mniejszą dignitas niż
praetor urbanus, ale jednak było to stanowisko umożliwiające ubieganie się o konsulat.
Trudno zrozumieć dlaczego Steven Saylor pozbawił Marka urzędu pretora i pisał
o enigmatycznym pomniejszym urzędzie sądowniczym. Amerykański pisarz starannie
przedstawił konflikt pretorów, skrupulatnie fabularyzując akapit Bellum civile, w którym
Cezar nie tylko opisuje widowiskowy pojedynek dwóch urzędników, ale także dokonuje
45
Saylor 2004: 70.
Saylor 2004: 108-10.
47
Saylor 2004: 73.
48
O tym fakcie donoszą Gajusz Juliusz Cezar (BC, III 20) i Kasjusz Dion (XLII 22).
46
154
„Littera Antiqua” 11 (2016)
oceny postępowania ekwity. Pisał o Marku, że był surowy nawet dla tych, o których dobro
walczył. Przyszły dyktator uważał, że Celiusz miał świadomość, że opowiada się za przegraną
sprawą, ale nie chcąc okryć się hańbą trwał przy swoim zdaniu. Steven Saylor opisał ekwitę
www.litant.eu
jako postępującego w swym radykalizmie polityka, a Treboniusza jako zachowawczego,
Littera Antiqua
reprezentującego stanowisko Cezara, pretora. Zachował przy tym opis postaci Marka jako
uroczego, dowcipnego, a przy tym amoralnego mężczyzny. Wzmianki o działaniach Rufusa
i jego losach zostały przez pisarza w bardzo ciekawy sposób wplecione w fikcyjne
wydarzenia. Bohater przypomina sobie spotkania z kochanką, które zawsze mają miejsce
bądź w czasie wystąpień Celiusza, bądź w jakiś sposób się do niego odnoszą, np.: Moje piąte
spotkanie z Kassandrą nastąpiło w maju. Od nieudanej próby aresztowania Marka Celiusza
i jego ucieczki upłynął prawie miesiąc, ale w Rzymie wciąż wrzało. Plotki krążyły gęsto.
Niektórzy mówili, że Celiusz udał się do Cezara...49 Steven Saylor zaproponował nieco inną
wersję, a mianowicie kazał Celiuszowi i zbiegłemu z Massilii (gdzie przybywał na wygnaniu
po przegranym procesie) Milonowi spotkać się z Gordianusem w Suburze.50 Spiskowcy
poinformowali swojego rozmówcę o planach wywołania powstania w Italii przeciwko
Cezarowi. Dopiero po tym spotkaniu opuszczają Rzym. Opowieść o Celiuszu ma dwa
zakończenia. Pierwsze stanowi informacja o jego śmierci w miejscowości Turie na południu
Italii51 i jest po prostu odnotowaniem faktu, potwierdzonego w źródłach. Ekwita został zabity
przez galijskich i hiszpańskich jeźdźców w trakcie próby ich przekupienia.52 Chciał
najprawdopodobniej pozyskać najemników do organizowanego wspólnie z Milonem
powstania. Jeśli miał przy sobie gotówkę, to przyczyną jego śmierci był rabunek. Drugie
zakończenie jest wyznaniem Klodii Metelli, która informuje Gordianusa, że odnowiła romans
z Celiuszem po jego powrocie z Cezarem z Hiszpanii.53 I to właśnie patrycjuszka wystawia
mu ciekawą ocenę: Nie był już chłopcem na posyłki Cycerona ani bezradnym adwokatem
Milona, ani nie wykorzystanym odpowiednio podwładnym Cezara, skazanym na spokojną
i beznadziejną posadkę rządową. Celiusz stał się wyrazicielem własnych interesów, śniącym
własne sny.54
Konkludując powyższe rozważania nad sylwetką Marka Celiusza Rufusa stworzoną
w cyklu powieści Stevena Saylora, należy stwierdzić, że pisarz ze świetną wręcz znajomością
źródeł wprowadza w fikcyjną fabułę postać historyczną, zgodną w swej charakterystyce
49
Saylor 2004: 167.
Saylor 2004: 213-25.
51
Saylor 2004: 252.
52
Clauss 1990: 540.
53
Saylor 2004: 263.
54
Saylor 2004: 264.
50
155
„Littera Antiqua” 11 (2016)
z tym, co przekazali nam starożytni autorzy. z kart jego powieści wyłania się sympatyczna
postać młodego, przystojnego, utalentowanego mówcy i ambitnego polityka, który nie chce
podporządkować się skostniałemu mos maiorum i cieszy się młodością wbrew tragicznym
www.litant.eu
losom upadającej republiki. Jego śmierć jest jednym z ostatnich akordów jej historii.
Littera Antiqua
Niebagatelnym atutem cyklu powieściowego Roma sub rosa jest wplecenie przez autora
fikcyjnej fabuły w jak najbardziej historyczny kontekst oraz umiejętne stworzenie ciekawych,
plastycznych wizerunków postaci znanych z podręczników dziejów antycznego Rzymu.
Godna pochwały jest intuicja badawcza człowieka, który nie uprawia zawodu historyka i nie
musi obcować na co dzień ze antycznymi źródłami, a mimo to świetnie się w nich orientuje.
Należy docenić też artystyczny talent Saylora w kontekście kreacji bohatera, w deskrypcji
którego czytelnik nie znajdzie prawie w ogóle elementów fikcji literackiej. Portret Marka
Celiusza Rufusa stworzony przez amerykańskiego pisarza z drobnych wzmianek odszukanych
w antycznych testimoniach, jest jedną z najciekawszych i najbardziej intrygujących kreacji
literackich, jakie pojawiają się w powieściach o tematyce starożytnej, a dostępnych na
polskim rynku czytelniczym.
Z pełną odpowiedzialnością można więc polecić lekturę „kryminałów” Stevena
Saylora, która niejako mimochodem spełniają niezwykle ważną funkcję dydaktyczną „nauki
przez rozrywkę”.
BIBLIOGRAFIA
Źródła
Asconii Q. Pediani 1875: Orationum Ciceronis quinque enarratio (In Milonianam), rec.
A. Kiessling et R. Schoell, Berolini.
Cicero M. T.: Brutus with the English Translation by G.L. Hendrickson, London 1997.
Cicero M. T.: Pro M. Caelio oratio. Third edition, edition with introduction and
commentary by R. G. Austin, Oxford 1960.
Cicero M. T.: Scripta quae manserunt omnia continens Epistularum ad Atticum libros
sedecim, partis III, vol. II, rec. C.F.W. Mueller, Lipsiae 1917.
Cicero M. T.: Scripta quae manserunt omnia continens Pro Milone... partis III, vol.III,
rec. C.F.W. Mueller, Lipsiae 1886.
Cycero M. T.: Wybór listów, przeł. G. Pianko, oprac. M. Plezia, Wrocław 2004.
Quintilianus M. F.: Institutionis oratoriae libri XII, ed. L. Rademacher, Lipsiae 1965.
Tacitus C.: Opera minora, Dialogus de oratoribus, ed. H. Furneaux, London 1900.
156
„Littera Antiqua” 11 (2016)
Opracowania
Clauss J. J. 1990: The Ignoble Consistency of M. Caelius Rufus, „Athenaeum” 78
(1990), 531-40.
www.litant.eu
Dziuba A. 2016a: Klodia Metelli. Literacki portret patrycjuszki, Lublin.
Littera Antiqua
Dziuba A. 2016b: The Effeminate Spartacus. The Rhetoric Description of Marc Antony
in Cicero’s Philippics, in Marc. Antony. History and Tradition, ed. by D. Słapek, I. Łuć,
Lublin, 185-95.
Jackson S. B. 1979: Marcus Caelius Rufus, „Hermathena” 126 (1979), 55-67.
Kumaniecki K. 1977: Literatura rzymska, okres cyceroński, Warszawa.
Leeman 1963: Orationis ratio. The Stylistic Theories and Practice of the Roman
Orators, Historians and Philosophers, vol. I-II, Amsterdam.
Neudling Ch. L. 1955: A prosopography to Catullus, Iowa Studies in Classical
Philology 12, London – Oxford.
Piegdoń M. 2014: Krassus. Polityk niespełnionych ambicji, wyd. II uzupełnione
i zmienione, Kraków.
Saylor S. 2002a : Zagadka Katyliny, tł. J. Szczepański, Poznań.
Saylor S. 2002b : Rzut Wenus, tł. J. Szczepański, Poznań.
Saylor S. 2003: Morderstwo na Via Appia, tł. J. Szepański, Poznań.
Saylor S. 2004: Mgliste proroctwa, tł. J. Szczepański, Poznań.
Marcus Caelius Rufus – the Image of a Republican Politician in a Popular Literature
(Summary)
The article is an example of a scientific reflection on the historical crime novels of
Steven Saylor. The research is concentrated on a historical figure od Marcus Caelisu Rufus,
whose appearance we can find in many novels of an American author. Despite the fictional
plot and main character – detective Gordianus – many elements in the books is true according
to historical facts. If we decide to give the way of describing Caelius by Saylor under our
consideration and compare it with references of him in the remaining antic sources, we can
draw a conclusion that Saylor’s knowledge of antiquity is incredible. It shows amazing skills
of the novelist who can find and interpretate, without a mistake, any piece of information
about Caelius. Saylor’s Caelius is nothing but a precise construction built of information
which was collected by the writer. Furthermore, novelist’s Caelius is a proof of scientific
157
„Littera Antiqua” 11 (2016)
skills of Saylor. It also shows that thesis that popular literature is missing epistemic value is
misguided.
Littera Antiqua
KEYWORDS: novel; Saylor; Gordianus; Caelius; republic; Rome
www.litant.eu
SŁOWA KLUCZOWE: powieść; Saylor; Gordianus; Celiusz; republika; Rzym
Dr hab. Agnieszka Dziuba, prof. KUL ([email protected]) – Katedra Filologii
Łacińskiej, dyrektor IFK Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. Obszar
zainteresowań badawczych: deskrypcja bohatera historycznego okresu republiki rzymskiej
w antycznych źródłach, epistolografia M.T. Cycerona, historiografia rzymska, polskołacińska historiografia renesansowa, twórczość Marcina Kromera.
158