pełny tekst

FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS
Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Oeconomica 252 (46), 33–38
Elżbieta KICKA
ZARZĄDZANIE RYZYKIEM W GOSPODARSTWACH ROLNYCH
RISK MANAGEMENT IN FARMS
Zakład Analizy Systemowej, Akademia Rolnicza
ul. Monte Cassino 16, 70-460 Szczecin
Abstract. Ability of risk management is the main principle that decides about competitive position of enterprise (as well as farm) on market and for development abilities. It is not possible
to eliminate risk, but it is possible to limit it by proper economic prevention: legal, organizational
and personal. So, it is important, in order to manager to take balanced decisions, taking into
consideration a knowledge of possible kind of risks, which can take a stand, and methods
of managements these.
Słowa kluczowe: rolnictwo, ryzyko, zarządzanie.
Key words: agriculture, risk, Management.
WSTĘP
W Polsce znaczna część użytków rolnych pełni podstawową funkcję, którą jest wytwarzanie żywności i surowców dla przemysłu przetwórczego (Adamowicz 2005). Rolnictwo
to dział gospodarki narodowej, który jest obarczony najwyższym ryzykiem. Wynika
to ze specyfiki produkcji rolniczej, polegającej na zmiennym agroklimacie i biologicznym
charakterze wytwarzania. Ważnym zatem problemem w prowadzeniu działalności rolnej
jest racjonalne zarządzanie ryzykiem.
MATERIAŁ I METODY
Ryzyko jest terminem bardzo często używanym w języku potocznym i w terminologii naukowej. Można je ogólnie potraktować jako prawdopodobieństwo niepowodzenia podjętych
działań, możliwość poniesienia straty, szkody, niepowodzenia. Pojęcie to wiążę się szczególnie z wszelkiego typu działalnością gospodarczą, w której decyzje zwykle są oparte
na niepełnych informacjach (Migu 2003). W następstwie ich podejmowania może dojść
do zmniejszenia potencjalnych zysków, utraty płynności finansowej i kapitału własnego,
a w skrajnych przypadkach – nawet do upadłości firmy. Umiejętność prawidłowej oceny
ryzyka często ma więc decydujący wpływ na powodzenie danego przedsięwzięcia.
Ryzyka nie można wyeliminować, ale można je ograniczać przez odpowiednią prewencję ekonomiczną, prawną, organizacyjną i kadrową. Niezmiernie ważne jest więc to,
aby osoba kierująca danym działaniem podejmowała wyważone decyzje, uwzględniające
wiedzę o możliwych rodzajach ryzyka, jakie mogą wystąpić, i metodach zarządzania nimi.
Termin „zarządzanie ryzykiem” oznacza działania podejmowane przez przedsiębiorstwo
w celu panowania nad ryzykiem, czyli skoncentrowanie się na zwiększaniu bezpieczeństwa
działalności gospodarczej i osiągnięciu zamierzonych celów przy zachowaniu optymalnego
34
E. Kicka
poziomu kosztu ryzyka (Monkiewicz 2002). Umiejętność owego zarządzania ryzykiem jest
w ostatnich latach głównym kryterium decydującym o pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw (w tym także gospodarstw rolnych) na rynku i ich zdolności do rozwoju. Takie
czynniki, jak globalizacja rynków, zanikanie granic państwowych, postęp technologii, w tym
zwłaszcza technologii informacyjnej, zaostrzyły warunki konkurencji i uświadomiły znaczenie różnego rodzaju ryzyka, wynikającego głównie z wcześniej nie doświadczanej w takim
stopniu niepewności rynkowej (Malicki 2004).
Dobre zarządzanie ryzykiem w rolnictwie, podobnie jak w innych działach gospodarki
narodowej, powinno obejmować:
a) identyfikację ryzyka – trzeba znaleźć potencjalne ryzyko w organizacji (produkcji roślinnej, zwierzęcej), mimo że zlokalizowanie go nastręcza dużych trudności;
b) analizę zlokalizowanego ryzyka, które wcześniej zostało zidentyfikowane – polega
ona na wprowadzeniu danych o ryzyku, oszacowaniu poziomu, stanu, sposobu transformacji i wyznaczeniu priorytetów w działaniu;
c) zaplanowanie przyszłych działań – planowanie powinno mieć ścisły związek ze wszystkimi poziomami zarządzania ryzykiem;
d) monitoring – ważne jest śledzenie i drogi ryzyka w każdym czasie monitorowania
go, podążanie za nim i tworzenie jego dokładnego planu – rozkładu;
e) kontrolę – jest ona konieczna przez cały czas, ponieważ pomaga znaleźć możliwe odchylenia, co umożliwi trzymanie się planu zarządzania ryzykiem (Malicki 2004).
Identyfikacja polega na specyfikacji przeszłych zdarzeń, które mogą mieć negatywny
wpływ na działalność. Nie jest to czynność jednorazowa, powinna bowiem pozwalać
na określenie źródła ryzyka, jego objawów i wniknięcia w inne procesy.
Analiza polega na oszacowaniu prawdopodobieństwa wystąpienia danego ryzyka, możliwych skutków i przewidywanego czasu jego wystąpienia.
Najpierw należy określić działania obarczone największym ryzykiem, choć planowanie
powinno objąć każde zidentyfikowane ryzyko. Jest wiele sposobów reagowania na wystąpienie ryzyka:
a) akceptacja − w niektórych sytuacjach łatwiej jest zaakceptować ryzyko o niewielkim
stopniu szkodowości;
b) unikanie − wyłączenie elementów, w których zostało zidentyfikowane ryzyko – mimo
rezygnacji z atrakcyjnych, ale ryzykownych działań;
c) zabezpieczanie – podjęcie działań mających na celu zabezpieczenie przed ryzykiem,
np. zmagazynowanie zasobów na wypadek ich braku lub wzrostu ceny na rynku;
d) badania − lepiej jest mieć pełną wiedzę o ryzyku, co może być pomocne w jego ograniczaniu (czemu służą badania);
e) transfer − ryzyko można przenieść np. na ubezpieczyciela, podpisując odpowiednią
umowę ubezpieczenia;
f) redukcja − podjęcie działań mających na celu zmniejszenie ryzyka do momentu aż będzie ono akceptowane (wcześniej należy jednak ustalić granice akceptowalności).
Monitorowanie polega na sprawdzaniu, czy wszystko przebiega prawidłowo, czy nie pojawi się nieprzewidziane ryzyko, czy inne osoby biorące udział w danym procesie wykonywały powierzone im zadania prawidłowo, zgodnie z założeniami.
Zarządzanie ryzykiem w gospodarstwach rolnych
35
Kontrola obejmuje ustalenie stopnia zgodności pracy lub zasobów z ich pożądanym stanem. Kontrola jest ważną funkcją kierowania, ponieważ pomaga ulepszyć metody i jakość
pracy oraz zabezpieczyć majątek. Powinna być szybka, sprawna, obiektywna, elastyczna,
ekonomiczna i zrozumiała (Świtłyk 1999).
Aby skutecznie kreować przyszłe zdarzenia ekonomiczne i dążyć do eliminowania
lub ograniczania ryzyka występującego w działalności gospodarczej, należy zdawać sobie
sprawę z różnorodności owego ryzyka, sklasyfikować je i poznać metody zarządzania nim.
Według Ritchiego i Marschalla (1998) struktura skutecznego zarządzania może obejmować następujące etapy:
I etap – analiza ryzyka
– identyfikacja ryzyka,
– oszacowanie skali ryzyka,
– ustalenie hierarchii ryzyka;
II etap – aktywne podejście do ryzyka
– eliminowanie ryzyka,
– ograniczanie ryzyka,
– segmentowanie ryzyka,
– podział ryzyka,
– transfer ryzyka;
III etap – finansowanie ryzyka;
– rozpoznanie możliwości samoubezpieczenia lub ubezpieczenia w systemie ubezpieczeń gospodarczych.
Standardy przedstawiają strukturę zarządzania ryzykiem w przedsiębiorstwie pokazaną na rys. 1.
Planowanie
zarządzania
ryzykiem
Identyfikacja
ryzyka
Klasyfikacja
ryzyka
Pomiar
ryzyka
Planowanie
metod
reagowania
na ryzyko
Kontrola
i nadzorowanie
ryzyka
Rys. 1. Schemat blokowy procesu zarządzania ryzykiem w projekcie
Źródło: Kompendium wiedzy ... (2006).
Zarządzanie ryzykiem w działalności gospodarczej ma na celu eliminowanie ryzyka, które może być wynikiem:
a) działań prewencyjnych: lepszego poznania praw rządzących zjawiskami przyrody
lub procesami gospodarczymi, doskonalenia i stosowania nowoczesnych technologii
produkcji, lepszej organizacji, uwzględniania ryzyka w planowaniu przyszłej produkcji;
b) działań represyjnych zmniejszających następstwa ryzyka przez ubezpieczenia.
Skuteczne zarządzanie ryzykiem w gospodarstwach rodzinnych może sprzyjać jego niwelowaniu przez:
36
E. Kicka
− przewidywanie na podstawie badań, rozpoznania i doświadczenia;
− bieżące przeciwdziałanie pojawiającym się zagrożeniom;
− niwelowanie ujemnych skutków ryzyka.
W tabeli 1 przedstawiono kilka mechanizmów eliminacji ryzyka.
Tabela 1. Mechanizmy eliminacji ryzyka
Alternatywne działanie
Stopień ryzyka
Ponoszenie ryzyka
bardzo wysokie
Własne pokrycie ryzyka
wysokie
Dywersyfikacja i rozproszenie
ryzyka
średnie
Kompensacja ryzyka (hedging)
średnie
Przeniesienie ryzyka
małe
Unikanie ryzyka
brak
Sposób
przejęcie całego ryzyka na siebie
kalkulowanie wysokich cen produktów, rezerwa z własnego kapitału
sposoby rozproszenia ryzyka: na różne produkty, branże, rynki, klientów
instrumenty zabezpieczające (derywaty),
transakcje równoległe
na partnera, na ubezpieczyciela, na inne podmioty
zaniechanie działania
Źródło: Kaczmarek (2001).
WYNIKI I DYSKUSJA
Zarządzanie ryzykiem powinno być wynikiem określonej polityki właściciela gospodarstwa, integralnym elementem podejmowania jakichkolwiek decyzji związanych z produkcją
rolniczą. Poprawne zarządzanie ryzykiem chroni gospodarstwo i jego właściciela przed
nadmiernym ryzykiem, przyczyniając się do realizacji wyznaczonych celów. Dla zmniejszania negatywnego odchylenia w produkcji rolniczej osoba zarządzająca gospodarstwem rolniczym powinna stosować następujące metody minimalizacji ryzyka:
− wyboru produkcji o niskim ryzyku;
− urozmaicenia produkcji – dywersyfikacji;
− utrzymania elastyczności w produkcji rolniczej – szybka zmiana profilu produkcji;
− polepszenia jakości zarządzania – ograniczenia strat poprzez dokładniejszą obserwację
produkcji;
− marketingu;
− rzetelnej informacji o możliwościach rządowych dla realizacji własnych celów, dotacji,
subwencji itp.;
− planu rozwoju gospodarstwa – ziemia, zwierzęta, technologia;
− rozciągnięcia sprzedaży produktów rolniczych w czasie, np. mleka, mięsa, itp.;
− umowy między rolnikami z danego regionu, tworzenia grup producenckich;
− kontraktów terminowych – sprzedaż towarów na rynku transakcji terminowych z ubezpieczeniem ceny;
− opcji handlowych;
− ubezpieczeń rolniczych;
− utrzymania rezerwy finansowej – płynność finansowa;
Zarządzanie ryzykiem w gospodarstwach rolnych
37
−
−
−
−
−
dzierżawy zamiast zakupu;
kredytów na produkcję (Malicki 2004);
uwzględniania parametrów ochrony środowiska;
zastosowania elektroniki, pozwalającej zmniejszyć zużycie pasz, nawozów;
użycia komputera do rejestracji, oceny czy planowania produkcji roślinnej i zwierzęcej.
Stopień przydatności poszczególnych metod zależy od konkretnych oczekiwań i gotowości
do podjęcia ryzyka. Żadna z nich nie utrudnia użycia innej w celu zapewnienia całościowej
ochrony przed niepożądanymi odchyleniami, można zatem stosować kilka z wymienionych
metod. Metody oceny ryzyka w rachunku efektywności służą do pomiaru wielkości ryzyka.
Jednoczesne ich zastosowanie zwiększa powodzenie w osiąganiu zakładanych celów.
Zdaniem Zemke (2005) w procesie podejmowania decyzji, związanych z zarządzaniem,
należy dążyć do zastąpienia niepewności ryzykiem, dla którego relacja między prawdopodobieństwem osiągnięcia zamierzonego celu a poniesionymi kosztami jest wyraźnie określona. Konieczność identyfikacji i weryfikacji ryzyka jest uzasadniona możliwością osiągania oczekiwanych korzyści, z jednoczesnym świadomym i kontrolowanym w całym procesie unikaniem strat finansowych. Autor ww. formułuje ważny wniosek, nakazując uwzględnianie ryzyka w rachunku efektywności skutków podejmowanych decyzji (Zemke 2005).
W Komunikacie Komisji Rady (2005) w sprawie zarządzania ryzykiem i w sytuacjach
kryzysowych w rolnictwie Komisja Wspólnot Europejskich wiąże ryzyko z sytuacją, która
może prowadzić do różnych rezultatów, przy czym prawdopodobieństwo każdego rezultatu
można przewidzieć. Podejmowanie ryzyka często jest, jak wynika z dokumentu, wstępnym
warunkiem postępu, lecz negatywny rezultat może mieć poważne konsekwencje ekonomiczne dla prowadzonej działalności.
Wspólna polityka rolna (WPR) przez wiele lat zabezpieczała dochody gospodarstw różnego rodzaju środkami stabilizacji rynku i cen. Dalsze reformy spowodowały odejście
od dopłat bezpośrednich i wspieranie zarządzania ryzykiem i cenami na rzecz dopłat bezpośrednich. Po reformie wielkość dopłat bezpośrednich nie zależy od rodzaju i wielkości
produkcji, co pozwala producentom rolnym na podejmowanie decyzji stosownych do obecnie panującej sytuacji ekonomicznej i agronomicznej. Od roku 2005 dopłaty te były
w znacznym stopniu oddzielone od produkcji, mimo to jednak nadal stanowią znaczny
i stały wkład do dochodu rolników.
Ponieważ wspomniane aspekty ekonomiczne i społeczne oraz kwestie związane
ze środowiskiem są częścią nowego jednolitego systemu płatności, nowa WPR jest bardziej zrównoważona. Rolnicy będą musieli przejąć odpowiedzialność za zarządzanie ryzykiem, które wcześniej było niwelowane przez politykę wspierania rynku i cen. Jednocześnie
na skutek liberalizacji handlu rolnicy z UE są coraz bardziej narażeni na konkurencję i wahania cen produktów rolnych.
PODSUMOWANIE
Działalność rolna będzie w przyszłości nadal narażona na szczególne ryzyko i sytuacje
kryzysowe będące poza kontrolą rolnika. Mimo że uwzględnianie podejmowanego ryzyka
może prowadzić do pozytywnych wyników, rolnicy powinni być przygotowani na negatywne
38
E. Kicka
skutki dokonywanych wyborów – kryzysu spowodowanego klęskami żywiołowymi lub innymi, nieprzewidywalnymi, zdarzeniami. W kontekście reformy WPR nowe instrumenty,
które nie spowalniają koniecznych dostosowań strukturalnych, mogą pomóc rolnikom
zwiększyć ich zdolność do zarządzania ryzykiem i reagowania w sytuacjach kryzysowych.
Należy podkreślić, że nowy system, oddzielający dopłaty do produkcji, w dużym stopniu
gwarantuje stabilizację dochodu. Dzięki niemu większość rolników może bezpiecznie planować produkcję do 2013 roku, czyli lepiej dostosowywać swoją produkcję do ryzyka klimatycznego i sanitarnego oraz do tendencji rynkowych.
PIŚMIENNICTWO
Adamowicz M. 2005. Wielofunkcyjne rolnictwo w rozwoju obszarów wiejskich [w: Rolnictwo a rozwój obszarów wiejskich]. IRWiR, Warszawa, 32.
Kaczmarek T.T. 2001. Zarządzanie ryzykiem w przedsiębiorstwie eksportującym [w: Zarządzanie]. DIFIN Gdańsk, 155.
Kompedium wiedzy o zarządzaniu projektami. 2006. MT and DC, Warszawa.
Komunikat Komisji Rady w sprawie zarządzania ryzykiem i w sytuacjach kryzysowych w rolnictwie. 2005. Komisja Wspólnot Europejskich. http//:eurparl.europa.eu/
sides/getDoc/2005/2-53(INI).
Migu G. 2003. Modelowanie ryzyka kredytowego [w: Zastosowanie statystyki i data mining
w finansach]. [b.w.], Warszawa.
Monkiewicz J. 2002. Ubezpieczenia, rynek i ryzyko. PWN, Warszawa.
Malicki M. 2004. Zarządzanie ryzykiem. Zesz. Nauk. U Szczec. 406, 734–742.
Rithie B., Marshall D., Eardley A. 1998. Information systems in business. Internation
Thomson Business Press, University of Paicley.
Świtłyk M. 1999. Zarys nauki o zarządzaniu przedsiębiorstwem rolniczym. AR, Szczecin, 167.
Zemke J. 2005. Biznes, zarządzanie i finanse na rynkach wschodzących [w: Ryzyko
w działalności gospodarczej]. Uniwersytet Szczeciński, Szczecin.