docOd roku 1972 do czasów współczesnych w
download 
Reklamacja Transkrypt
Od roku 1972 do czasów współczesnych w
Od roku 1972 do czasów współczesnych Jedno z osuwisk na terenie gminy Czchów w roku 2010 wało się, że ciężko będzie pobić ten rekord. Tymczasem wydarzenia roku 2010 znacznie podwyższyły tę liczbę. W swych działaniach straż nigdy nie ograniczała się do pracy tylko na terenie gminy, ale zawsze wspierała sąsiednie miejscowości, np. wspomagając gaszenie lasu w Gródku nad Dunajcem. Strażacy cały czas muszą podnosić swoje umiejętności na różnego rodzaju szkoleniach i kwalifikacjach. Władze Państwowej Straży Pożarnej i burmistrz Czchowa, jednocześnie prezes Gminnego Oddziału OSP RP, zgodnie podkreślają znaczącą rolę jednostki w ratowaniu życia ludzkiego i niesieniu pomocy podczas klęsk żywiołowych. W formie nagrody, a także dla dalszego rozwoju czchowskiej straży, gmina postanowiła zaciągnąć umarzalną pożyczkę z Banku Ochrony Środowiska na zakup lekkiego samochodu ratowniczo-gaśniczego dla OSP Czchów. „Ta wyróżniająca się jednostka potrzebuje dobrego sprzętu, aby w odpowiedni sposób pomagać ludziom poszkodowanym w wypadkach i innych „Czas Czchowa” z pamiętnego lipca 2010 roku w Piaskach-Drużkowie. Zablokowana została droga K-75 w Czchowie, gdzie spadające skały i kamienie stały się zagrożeniem dla podróżujących. Olbrzymim wsparciem w działaniach zabezpieczających, udzielaniu pomocy poszkodowanym byli strażacy ochotnicy, którzy docierali wszędzie, nawet tam, gdzie wydawało się, że nie można dojechać. Gdy w 2009 roku policzono, że strażacy z Czchowa 88 razy wyjeżdżali do różnego rodzaju akcji, wyda- Zniszczenia jakich dokonała woda na terenie gminy Czchów w roku 2010 193 Dzieje Gminne Czchowa Remiza OSP w Jurkowie Remiza OSP w Czchowie zdarzeniach” – podsumował to wydarzenie Piotr Musiał, Komendant Gminny Związku Ochotniczych Straży Pożarnych Rzeczypospolitej Polskiej. Pomimo własnej tragedii gmina pomogła zorganizować pobyt dla dzieci ze Słupca w Domu Misyjnym w Czchowie. Miejscowości nadwiślańskie podczas tej powodzi odniosły największe straty. Czasami, jak w wypadku Słupca, zostały zalane prawie w całości. Po śmierci prezydenta, którego zgodnie z konstytucją zastąpił Marszałek Sejmu RP Bronisław Komorowski, ogłoszono przyspieszone wybory prezydenckie. Wybory te wygrał w pierwszej turze, pełniący obowiązki prezydenta, Bronisław Komorowski. Został tym samym piątym prezydentem III RP. Za najważniejszy w kończącej się kadencji w gminie uznano przede wszystkim równomierny rozwój infrastruktury materialnej, ale także działania w sferze kulturalnej i społecznej. Odbudowano lub zmodernizowano blisko 70 km dróg gminnych, parkin- gi, położono 8 km nowych chodników. Podjęto też modernizację szkół i przedszkoli, a także budowę 4 sal gimnastycznych. Zaczęto III etap rewitalizacji Jeziora Czchowskiego. Dzięki dofinansowaniu gminy nastąpił prawdziwy wysyp drużyn sportowych, młodzież rywalizowała w rozgrywkach gminnych, powiatowych i wojewódzkich. Inne sukcesy to: modernizacja stanic OSP i zakup 5 nowych samochodów pożarniczych oraz rozwinięcie sieci przedszkoli do trzech 9-godzinnych. W ciągu ośmiu lat pracy obecnego burmistrza na inwestycje przeznaczono łącznie 40 mln złotych, z czego 20 mln to środki zewnętrze. Wsparcie otrzymała każda miejscowość – od kilkuset tysięcy do kilku milionów. Prawidłowość jest taka, że gminy, rozwijając się szybko, mają wyższy wskaźnik zadłużenia, ale najważniejsze w tym wszystkim jest jednak to, że zadłużenie gminy Czchów nie przekracza 40%, a konstrukcja spłaty kredytów nie obciąża zbytnio bieżących wydatków. Remiza OSP w Biskupicach Melsztyńskich Odnowiona remiza OSP w Tymowej 194 Od roku 1972 do czasów współczesnych 700-lecie urodzin Kazimierza Wielkiego Odsłonięcie pamiątkowej tablicy Kazimierza Wielkiego na Magistracie Czchowskim W ostatnich latach gmina zainwestowała 3 mln w projekty wspierające lokalne grupy społeczne, które w sposób bezpośredni lub pośredni skorzystały z projektów, co przyczyniło się do rozwoju zainteresowań i rozbudzenia idei przedsiębiorczości oraz rozwoju materialnego i intelektualnego mieszkańców. Gmina dzięki uzyskaniu dotacji z budżetu państwa mogła przystąpić do naprawy szkód wyrządzonych przez wiosenną powódź. Do końca października udało się wykonać remonty 6 km dróg oraz odbudować większość sieci i przyłączy wodociągowych. Łączna kwota poniesionych przez gminę strat podczas powodzi została oszacowana na 6 242 tys. zł. 28 sierpnia 2010 roku Czchów obchodził 700-lecie urodzin Kazimierza Wielkiego. „Prezentem” dla króla stał się remont czchowskiego rynku. Inwestycja współfinansowana ze środków zewnętrznych bardzo odmieniła centrum miasta. Podczas poświęcenia rynku została odsłonięta na ścianie budynku Urzędu Miejskiego tablica upamiętniająca to wydarzenie. Wybory samorządowe w listopadzie 2010 roku pokazały, że mieszkańcy postawili na sprawdzone osoby. Dotychczasowy burmistrz Marek Chudoba pełniący tę funkcję przez dwie ostatnie kadencje, pokonał kontrkandydata, byłego burmistrza Romana Olchawę stosunkiem głosów 2579 do 1167. Radnymi zostali wybrani: Józef Kozdrój, Jerzy Wojakiewicz, Małgorzata Czech, Krzysztof Gawełda, Andrzej Rozciecha, Eugeniusz Szot, Marek Gurgul, Antoni Orszulak, Paweł Pachota, Stanisław Sapała, Włodzimierz Rabiasz, Władysław Malaga, Lesław Wrona, Antoni Zięć, Bernadeta Salamon. Do powiatu brzeskiego z gminy zostali wybrani: Jarosław Gurgul i Tadeusz Kanownik. Pierwsza sesja nowej rady odbyła się 2 grudnia. Radni złożyli na niej uroczyste ślubowanie godnego i uczciwego wypełniania obowiązków, został odczytany statut gminy. Przewodniczącym został ponownie wybrany Włodzimierz Rabiasz z Tymowej, na wiceprzewodniczących wybrano Małgorzatę Czech i Antoniego Zięcia. Cztery dni 700-lecie urodzin Kazimierza Wielkiego w Czchowie – Mieście Kazimierzowskim 195 Dzieje Gminne Czchowa później na kolejnej sesji RM Marek Chudoba został po raz trzeci zaprzysiężony na burmistrza Czchowa. Podczas grudniowej sesji przyjęto „Gminny program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych”. Powołany też został po raz pierwszy Gminny Zespół Interdyscyplinarny, który miał diagnozować te problemy, podejmować działania w środowisku zagrożonym i udzielać pomocy. Program ten, chociaż według niektórych mieszkańców gminy uznawany jest za kontrowersyjny, z pewnością jest potrzebny. Najważniejsze wydatki zapisane w budżecie gminy na rok 2011 przewidziano na: kontynuację budowy kanalizacji i wodociągów – 3 mln zł, prace przy Jeziorze Czchowskim – 450 tys. (udział gminy do środków unijnych w wys. 85%), dokończenie sal gimnastycznych – 1,5 mln. Największą pozycją w 28-milionowym budżecie były szkoły, na które przeznaczono kwotę prawie 12 mln złotych. W rocznicę wydarzeń pod Smoleńskiem, również rocznicę zamordowania polskich oficerów w Katyniu, władze gminy złożyły kwiaty na skwerze katyńskim. Wypadek sprzed roku, podobnie jak wydarzenia sprzed 70 lat, na trwale zapisały się na kartach historii Polski i stały się jej częścią. Wybory parlamentarne 2011 roku po raz kolejny wygrała PO, która wraz z PSL przez następne 4 lata będzie tworzyć koalicję. W gminie Czchów mieszkańcy najwięcej głosów oddali już tradycyjnie na PiS, dwa razy mniej głosów uzyskała PO, a trzecie miejsce przypadło PSL. Dzięki współpracy gminy Czchów z Zarządem Powiatu Brzeskiego udało się wyremontować prawie 5 km dróg powiatowych, a także chodników, głównie w Złotej i Czchowie. 3 grudnia 2011 roku decyzją komendanta głównego Straży Pożarnej jednostka OSP w Tymowej została włączona do Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego. Tymowscy strażacy dołączyli do grona elitarnych jednostek, których w powiecie brzeskim jest 11. Fakt włączenia do tego systemu jest potwierdzeniem wysokiego poziomu ich umiejętności i ukoronowaniem podjętych przez burmistrza Czchowa oraz starosty brzeskiego działań w zakresie spełnienia rygorystycznych norm wyposażenia oraz wyszkolenia strażaków. Chyba nie zdarzyło się to jeszcze nigdzie, żeby 3 sale gimnastyczne zostały oddane do użytku w ciągu jednego miesiąca. Oczywiście droga ich Otwarcie sali gimnastycznej w Domosławicach 196 Od roku 1972 do czasów współczesnych Otwarcie sali gimnastycznej w Złotej Otwarcie sali gimnastycznej w Tymowej 197 Dzieje Gminne Czchowa Otwarcie Państwowej Szkoły Muzycznej I stopnia w Domosławicach powstawania trwała wiele lat. Pewnie gdyby były budowane po kolei, to na pierwszą z nich nie trzeba by było tak długo czekać. Tylko kto i dlaczego miał być bardziej doceniony od innych? Władze gminy podjęły decyzję budowy czterech sal jednocześnie. Zamiar ten udało się zrealizować, za co ogromne uznanie zyskał burmistrz Czchowa, który praktycznie tydzień po tygodniu odbierał gratulacje od przedstawicieli województwa, powiatu czy kuratorium oświaty w Tarnowie. Hale sportowe wykorzystywane są nie tylko przez szkoły, ale także przez lokalną społeczność. Tylko te trzy inwestycje kosztowały w sumie 4,5 mln zł, z czego ponad połowa środków to różnego rodzaju dotacje, o które postarała się gmina. Kolejny pomysł na kulturalny rozwój gminy krążył już w kuluarach od kilku lat. Na wiosnę 2012 roku został on w końcu sformalizowany. Radni uchwalili „Statut Państwowej Szkoły Muzycznej I stopnia”, która została założona w Domosławicach. Obawy o małe zainteresowanie muzyką dzieci i rodziców w gminie okazały się nieuzasadnione. Podczas naboru aplikacje do szkoły złożyło więcej osób, niż szkoła mogła przyjąć. Od września naukę w szkole rozpoczęło około 150 uczniów. Kolejne wnioski składane za pośrednictwem Lokalnej Grupy Działania Stowarzyszenie „Na Śliwkowym Szlaku” przynoszą kolejne realizacje. Tym razem udało się zrealizować pomysły tzw. małej architektury; z dofinansowania do tych projektów wykonane zostały place zabaw w Jurkowie, Czchowie i Tymowej. Gmina złożyła również wnioski na odbudowę dróg gminnych zniszczonych w wyniku powodzi. Wartość robót po przetargu została wyceniona na 510 tys. zł, z czego dotacja to aż 478 tys., czyli 93% wartości kosztów zadania. Kontynu- Odnowione centrum wsi Tworkowa 198 Od roku 1972 do czasów współczesnych Realizacje subregionalne, które mają być finansowane w nowej perspektywie unijnej w latach 2014–20. Gmina już przygotowuje projekty do zaplanowanych działań pod nazwą „Rozwój rekreacji wodnej”. Planowana jest budowa pola namiotowego i biwakowego, basenu oraz stanowisk pod kampery poniżej zapory w Czchowie, a także zagospodarowanie terenu na gruntach odzyskanych w ramach rekultywacji jeziora. Proponuje się także wykonanie przystani wodnej w Wytrzyszczce w celu wykorzystania zbiornika do żeglarstwa i budowę tras kajakowych na rzece Dunajec. Planowana jest budowa parkingów, przystani i wiat turystycznych przy Jeziorze Czchowskim. Drugim dużym projektem jest odbudowa ruin baszty na wzgórzu zamkowym. Zakłada odsłonięcie dziedzińca, częściową odbudowę obiektu mieszkalnego, organizację infrastruktury technicznej. Termin realizacji tych inwestycji to lata 2013–18. Wartość obu zadań szacuje się na 14 mln zł, z czego udział własny gminy będzie wynosić 25%, czyli 3,5 mln zł. Ostatnia z czterech hal sportowych została otwarta w październiku 2012 roku w Tworkowej. „Ta czwarta sala to mistrzostwo świata” – powiedział jeden z gości. „Nie znam drugiej takiej gminy w Małopolsce, która w jednej perspektywie unijnej wybudowałaby cztery hale sportowe”. Budowa tych sal wiązała się z pewnego rodzaju ryzykiem. Z jednej strony trzeba było rozpocząć inwestycję, aby łatwiej aplikować o dotację, z drugiej jednak nigdy nie można było być pewnym, że te pieniądze gmina otrzyma. „Udało się i teraz tych warunków zazdroszczą wam już w miastach” – mówił poseł PSL Andrzej Sztorc. Odnowa centrum wsi Tworkowa owano prace w Czchowie między rynkiem a Grodziskiem, gdzie powstał piękny teren rekreacyjny. Na modernizację doczekało się także centrum Tworkowej, gdzie w jeden kompleks połączone zostały szkoła, plac zabaw i budynek OSP. Trwają prace rekultywacyjne czchowskiego zbiornika. W okolicach zamku Tropsztyn w przyszłości planowany jest kompleks turystyczno-rekreacyjny na odzyskanym od jeziora terenie. Na sierpniowej sesji miała miejsce uroczystość pożegnania odchodzącego na emeryturę wiceburmistrza Józefa Żurka. Nowy wiceburmistrz Tadeusz Płachta swoją pracę zaczął 1 września 2012 roku. Również 1 września w sobotę zainaugurowano działalność szkoły muzycznej w Domosławicach. Podczas uroczystości jej otwarcia burmistrz dziękował za inicjatywę i realizację tego przedsięwzięcia dyrektorowi szkoły Kazimierzowi Wojnickiemu. Nowa sala gimnastyczna w Tworkowej 199 Dzieje Gminne Czchowa Uroczyste otwarcie sali gimnastycznej w Tworkowej Ochrona dziedzictwa narodowego jest jedną z ważniejszych dziedzin, które należy wspierać, dlatego w porozumieniu z proboszczami parafii gmina od lat corocznie przeznacza dotację na renowację obiektów sakralnych. Prace konserwatorskie pochłonęły w skali wszystkich parafii setki tysięcy złotych. Gmina dba o basztę, która stała się jej wizytówką, remontuje cmentarze wojenne i angażuje się w ich utrzymanie. W kolejnym rankingu wykorzystania środków unijnych Czchów zajął 46. miejsce na 182 gminy. Łącznie na inwestycje wydano w ciągu ostatnich lat blisko 58 mln zł, z czego 24 mln pochodziły ze środków unijnych i 6 mln ze środków rządowych. Najważniejsze w tym wszystkim jest jednak to, że zadłużenie gminy zostało zredukowane do poziomu 35%. W roku 2013 zakończony został kolejny etap wykonania kanalizacji oraz wodociągowanie gminy. Obecnie obszar kompleksowego odbioru ścieków obejmuje 60% terenu gminy, a na pozostałe przygo- towywane są już projekty. W niektórych miejscach gminy budowa sieci kanalizacyjnej byłaby nie tyle kosztowna, ile spowodowałaby podniesienie kosztów odbiorów nieczystości, a to z kolei podniosłoby opłaty dla mieszkańców. Aby tego uniknąć, gmina chce objąć pozostałe gospodarstwa programem budowy przydomowych oczyszczalni ścieków. Wodociągowaniem objęte jest 80% mieszkańców, pozostałe 20% planuje się zrealizować w perspektywie 2014–2018. W ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka realizuje się inwestycje w komputery i Internet u co najmniej 100 rodzin z całej gminy. To pomysł na wyrównanie szans i rzecz niezwykle istotna, szczególnie dla dzieci i uczącej się młodzieży. Odnowione ogrodzenie Sanktuarium pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Domosławicach Czchów – w sezonie letnim od kilku lat odnawiane są zabytkowe freski w kościele parafialnym 200 Od roku 1972 do czasów współczesnych Prestiżowy certyfikat „Euro Renoma” również trafił do gminy Czchów. Grupa dokonująca certyfikacji uznała, że tutejszy Urząd Miejski działa w oparciu o jasne i przejrzyste zasady. Klarowność i transparentność podejmowanych działań to atuty gminy. Program „Europejski Rejestr Renomowany” promuje i wspiera jedynie te podmioty, które odznaczają się na tle innych szczególną solidnością i jakością, a także opierają swą działalność na zasadach etyki. To kolejny certyfikat, który potwierdza, że samorząd Czchowa doskonale radzi sobie z powierzonymi zadaniami. Inwestycje w 2013 roku miały miejsce w każdej miejscowości gminy. Czasem drobne, jak budowa ogrodzenia przy szkole w Tworkowej, jednak większość z nich to duże, milionowe przedsięwzięcia, które - jak w przypadku kanalizacji – zaczynają spełniać marzenia o czystej, ekologicznej gminie. Została również przeprowadzona na szeroką skalę termoizolacja obiektów oświatowych, co w konsekwencji znacznie zmniejszy koszt ogrzewania tych placówek. Termoizolację wykonano również w ośrodku zdrowia w Jurkowie. Budynek szkoły w PiaskachDrużkowie przekształcono w budynek socjalno-komunalny, na co przeznaczono ponad 80 tys. zł. W ramach wspólnej inicjatywy Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Małopolski oraz Małopolskiego Związku Piłki Nożnej w Krakowie postanowiono uhonorować pracę najaktywniejszych samorządów w zakresie realizacji zadań służących rozwojowi i popularyzacji piłki nożnej. W Krakowie w obecności prezesa PZPN Zbigniewa Bońka wyróżnienie odebrał burmistrz Czchowa Marek Chudoba, który został doceniony za wielomilionowe nakłady w infrastrukturę sportową oraz regularne wspieranie klubów sportowych i organizację turniejów. Te nakłady to przede wszystkim budowa czterech hal sportowych i trzech boisk trawiastych. Okazuje się, że potężne przedsięwzięcia gminne nie przez wszystkich są postrzegane pozytywnie. Trzeba ludzi namawiać, żeby podłączali się do nowej kanalizacji. Jest to kosztowne, ale dla gminy sprawą niezwykle ważną jest tzw. efekt ekologiczny. Na podstawie tego współczynnika gmina otrzymuje umorzenie części pożyczki z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska, jaką zaciągnęła na wykonanie kanalizacji. Budynek byłej szkoły w Piaskach-Drużkowie Wyróżnienie dla Czchowa za wspieranie sportu Z certyfikatem „Euro Renoma” 201 Dzieje Gminne Czchowa Nowy plac zabaw przed szkołą w Wytrzyszczce Nowy plac zabaw w Domosławicach Gmina stara się wykorzystać szansę, jaką dają środki unije w stopniu, w jakim pozwala jej na to budżet. W rankingu, który dotyczył zamożności gminy i inwestycji unijnych, znaleźliśmy się w pierwszej dziesiątce w Małopolsce, a w kraju (na 2,5 tys. samorządów) na 153. miejscu. Te dane są efektem 10-letniej pracy wielu ludzi. W 2013 roku uroczyście obchodzono 20-lecie Związku Gmin Jeziora Rożnowskiego i Czchowskiego. Spotkanie przybrało charakter konferencji, pod- czas której omawiano sposoby odmulania i zagospodarowania terenów nad jeziorami. Działania czterech gmin mają na celu powstrzymanie degradacji zbiornika i uatrakcyjnienie jego przestrzeni turystycznej. Wraz z nowym rokiem szkolnym otwarto Miejski Park Zieleni i Wypoczynku „Grodzisko”. Miejsce to zmieniło się nie do poznania. Nowe urządzenia i nieograniczone możliwości bezpiecznej zabawy sprawiły dzieciom sporo radości. Również rodzice byli zadowoleni, gdyż przewidziano Miejski Park Zieleni i Wypoczynku „Grodzisko” 202 Od roku 1972 do czasów współczesnych Otwarcie Miejskiego Parku Zieleni i Wypoczynku „Grodzisko” w Czchowie dla nich wiele miejsc, z których mogą obserwować bawiące się pociechy. W listopadzie 2013 roku w Zespole Szkół Ponadgimnazjalnych w Czchowie uczniowie gotowali pod okiem samego Roberta Makłowicza. Gmina stara się także aktywizować ludzi starszych. W listopa- dzie miało miejsce podsumowanie projektu dla osób „60+”. Prezentowali oni swoją twórczość. Grupa inicjatywna wykonała przedstawienie, które przez kilka miesięcy przygotowywała pod okiem zawodowych aktorów. Stworzyli świetną, zgraną drużynę, która budziła zainteresowanie i podziw. Pokazali, „ZaMIESZANIE w gminie” – promocja lokalnych artystów z udziałem aktora Edwarda Linde-Lubaszenko „ZaMIESZANIE w gminie” – podsumowanie projektu aktywizacji osób 60+ „ZaMIESZANIE w gminie” – podsumowanie konkursu kulinarnego z udziałem Roberta Makłowicza „ZaMIESZANIE w gminie” – występ grupy 60+ Nasza Chata 203 Dzieje Gminne Czchowa Ogłoszenie nominacji biskupiej ks. dra Stanisława Salaterskiego Prymicje biskupa Stanisława Salaterskiego w rodzinnej Tymowej jak można się bawić i kreatywnie działać. To „ZaMieszanie w Gminie” zakończyła zabawa przy rosyjskich pieśniach i piosenkach. Jeszcze raz można było zobaczyć, jak ważna jest aktywizacja osób starszych, którzy często są odsuwani na bok, niezrozumiani. Najtrudniej było ludzi do tego pomysłu przekonać, żeby wyszli z domu, porzucili utarte schematy – mówili organizatorzy. W połowie grudnia 2013 roku dotarła do mieszańców gminy informacja, że na biskupa pomocniczego diecezji tarnowskiej został mianowany pochodzący z Tymowej ks. dr Stanisław Salaterski. Przez 18 lat pełnił on funkcję proboszcza w parafii katedralnej w Tarnowie. 25 stycznia 2014 roku w tarnowskiej katedrze otrzymał sakrę biskupią, a dzień później przyjechał do rodzinnej Tymowej, gdzie odprawił swoją mszę prymicyjną. Radość i duma – tak można podsumować to wydarzenie, które zgromadziło setki mieszkańców gminy oraz zaproszonych gości. W ostatniej kadencji (2010–14) priorytetem dla gminy była oświata i wychowanie, zwłaszcza przedszkolne. Odpowiednią strategią doprowadzono do optymalnych – w warunkach gminy – rozwiązań w organizacji edukacji przedszkolnej, w strukturach której działa 5 dziewięciogodzinnych przedszkoli. W rezultacie 78% dzieci w wieku 2,5-6 lat korzysta z przedszkoli. Także w zakresie dożywiania i dowożenia dzieci oraz młodzieży szkolnej nastąpiły pozytywne i oczekiwane przez społeczeństwo rozwiązania. We wszystkich szkołach młodzież ma możliwość korzystania z posiłków regeneracyjnych, co też jest ewenementem na skalę nie tylko regionu. Na tle Małopolski gmina Czchów ze względu na koszty życia codziennego należy do bardzo atrakcyjnych. Wyróżniają ją stosowane od lat niewygórowane podatki oraz niskie stawki za wodę, kanalizację, czy też gospodarowanie odpadami. W rezultacie powyższego rokrocznie wydawanych jest ok. 100 decyzji Czchowski rynek z podcieniami 204 Od roku 1972 do czasów współczesnych Remont rynku!!!!! Remont runku!!!!! Widok na odnowiony czchowski rynek Plac wielofunkcyjny w Tymowej Plac wielofunkcyjny w Tymowej Nowy plac wielofunkcyjny w Jurkowie 205 Dzieje Gminne Czchowa o warunkach zabudowy, a ilość gospodarstw domowych tylko w ostatnim okresie wzrosła z ok. 2100 do 2500. To efekt przyjętej jeszcze w 2003 roku strategii rozwoju gminy Czchów. Budżet na rok 2014 przewiduje cztery sztandarowe zadania: dokończenie prac na rynku, kolejne to powstanie wielofunkcyjnych placów o charakterze regionalnym w Jurkowie i Tymowej, następnie budowa placu targowego w Czchowie. Spore nakłady przeznaczono na planowanie. Unijna perspektywa budżetowa na lata 2014–20 to aż 9 dużych projektów inwestycyjnych, to ogromne wyzwanie organizacyjne i merytoryczne; gmina zamierza dokończyć wodociągowanie, a pozostałych 20% terenu to najtrudniejsze miejsca o mało zwartej zabudowie. Jest to jednak priorytet, żeby wszyscy mieli możliwość korzystania z „miejskiej” wody. Planowane jest również dokończenie kanalizacji i budowa przydomowych oczyszczalni ścieków oraz projekty turystyczne o ogromnym potencjale. Wśród nich są: zagospodarowanie grodziska, odbudowa części zamku czchowskiego, zagospodarowanie terenów wokół Jeziora Czchowskiego, prowadzenie działalności turystycznej na tym terenie na naprawdę wysokim poziomie, partycypacja w budowie drogi Lipnica Murowana – Tymowa, dokończenie chodników w Jurkowie, Tymowej, Złotej czy Czchowie i remonty dróg gminnych. Dwadzieścia pięć lat po pierwszych wyborach w gminie zostało zakończonych kilka dużych inwestycji. W Czchowie powstaje plac targowy z prawdziwego zdarzenia. Dzięki dobrej współpracy z samorzą- Prace budowlane przy nowo powstającym placu targowym w Czchowie dem wojewódzkim gminie udało się uzyskać ponad półmilionowe dofinansowanie tej inwestycji. „Budowa targowiska stałego w miejscowości Czchów” spowoduje powstanie bezpiecznego i atrakcyjnego miejsca sprzedaży produktów lokalnych. Ponadto w Czchowie ukończono remont miejskiego rynku. Odnowiono wschodnią i południową jego część. Wszystkie podcienia wyłożono granitem, zgodnie z zaleceniami konserwatorskimi. Wykonano również nowy wjazd na ulicę Węgierską. W Jurkowie i Tymowej powstały place wielofunkcyjne, o których mówiło się w tych miejscowościach od 40 lat. Znalazły się tam altany turystyczne, parkingi, skwery zieleni, ławki i stojaki na rowery. Inwestycje te z pewnością przyczynią się do zwiększenia atrakcyjności turystycznej tych miejscowości. Prace budowlane, dalszy etap – plac targowy w Czchowie 206 Od roku 1972 do czasów współczesnych Rolnictwo z czego w rolnictwie pracowało 7650 osób. W roku 1979 na ogólny areał upraw rolnych wynoszący 7571 ha, grunty orne stanowiły 6511 ha, sady – 288 ha, łąki – 274 ha, pastwiska – 497 ha, a szklarnie – 5 ha. Jeżeli chodzi o strukturę zasiewów, to prawie połowa z 6503 ha obsiewana była zbożem, z czego 1647 ha pszenicą, a reszta to 1100 ha ziemniaków, 1778 ha pastewnych okopowych. W pracy, szczególnie w większych gospodarstwach, bardzo ważna była pomoc Spółdzielni Kółek Rolniczych. Wprawdzie rolnicy często narzekali na SKR z powodu awarii maszyn i braku części zamiennych, ale poniekąd – z braku alternatywy – byli na nie skazani. Do elementów branych pod uwagę przy ocenie gminy rolniczej przez władze wojewódzkie należały produkcja rolna gminy oraz skup płodów rolnych i zwierząt. Rolnicy niechętnie pozbywali się zwierząt i produktów rolnych, ponieważ cena ich nie była zadowalająca, poza tym obowiązywała taka sama w całym kraju, co oczywiście czyniło ją całkowicie nierealną i oderwaną m.in. od kosztów wytworzenia czy wyhodowania zwierzęcia25. O wiele więcej można było zarobić, np. sprzedając mięso z uboju sąsiadom, chociaż było to nielegalne. Takich sprzedawców bezpośrednich nazywano – w przypadku ogrodników sprzedających np. pomidory badylarzami, w przypadku tych, którzy wprowadzali na rynek mięso dostępne w tym czasie jedynie na kartki – spekulantami. iezwykłą wagę przywiązywano do rolniczych walorów gminy. Na sesjach GRN wiele godzin trwało odczytywanie długich referatów dotyczących „akcji wiosennej w rolnictwie” albo „akcji omłotowo-żniwnej”. Z rolnictwa przez dziesiątki lat utrzymywały się całe wsie. Tak naprawdę tylko sam Czchów nie miał charakteru rolniczego, tzn. część jego mieszkańców nie utrzymywała się z pracy w polu, w pozostałych wsiach rolnictwo było podstawą dochodu mieszkańców. Tereny gminy jako obszary czyste ekologicznie o specyficznym mikroklimacie i dużym uroku, posiadały szereg gospodarstw specjalistycznych: szklarniowe, sadownicze, jagodniki, tytoniowe, owczarskie, trzody chlewnej, bydła mlecznego, bydła opasowego, drobiarskie, pszczelarskie. Posiadanie statusu gospodarstwa specjalistycznego dawało szereg przywilejów w dostępie do takich artykułów, jak pasze czy węgiel do ogrzewania szklarni. Było też związane z mnóstwem uwarunkowań, które należało spełnić, aby taki status otrzymać. Ilość gospodarstw tego typu corocznie wzrastała. Łącznie w gminie pod koniec lat 70. były 72 gospodarstwa specjalistyczne, z czego 33 posiadały tzw. kartę specjalistyczną23. O rolniczym charakterze terenów niech świadczą liczby: w gminie mieszkało około 14 tys. osób24, 23 Gospodarstw tego typu było wiele. Przeciwnicy ich uważali, że powstały tylko dlatego, żeby otrzymać premie, względnie nieoprocentowane środki kredytowe. 24 Czchów i Iwkowa tworzyły wspólną gminę Czchów w latach 1976–82. 25 Rolnicy mieli poważne zastrzeżenia do klasyfikatora bydła na cotygodniowych jarmarkach. Mówili, że „klasyfikator nie klasyfikuje bydła, tylko właściciela”. 207 Dzieje Gminne Czchowa Ciekawe dane przynosi „Informacja o realizacji planu gospodarki ziemią oraz wykorzystania ich możliwości produkcyjnych z uwzględnieniem wszelkich problemów na terenie gminy”. Na terenie gminy było 2745 gospodarstw indywidualnych, w tym: do 2 ha – 1000 gospodarstw, od 2 do 5 ha – 1258 gospodarstw, od 5 do 10 ha – 460 gospodarstw i powyżej 10 ha – 27 gospodarstw. W sprawozdaniach wspomina się o problemie odpływu mieszkańców ze wsi do miast. Jako przyczynę podaje się m.in. budownictwo mieszkaniowe na wsi. Ludność wiejska chciała żyć godnie, mieć odpowiednie warunki socjalne. Autorzy tego dokumentu zauważają, że „szereg wartościowych ludzi z przygotowaniem do prowadzenia gospodarstwa rolnego szuka swojego bytu poza wsią. Trudności związane z uzyskaniem pozwolenia na budowę domu, uzyskaniem materiałów budowlanych, zniechęcają do pozostania na wsi”. Czasy stanu wojennego i bezpośrednio po nim przynoszą olbrzymi spadek produkcji i ogromne napięcia społeczne. To także najniższe od lat dostawy materiałów budowlanych, pasz, nawozów sztucznych i braki artykułów spożywczych. Rolnicy nie chcieli pozbywać się zwierząt ani oddawać mleka, bo ceny były bardzo niskie. Zresztą z powodu braku realizacji umów ze strony GS rolnicy nie czuli się w obowiązku realizować kontraktację. Zapotrzebowanie na maszyny rolnicze zostało zaspokojone w 1983 roku w 37%. Było to stanowczo za mało, biorąc pod uwagę zwiększone potrzeby. Mieszkańcy wsi skarżyli się, że nie mogą kupić towarów, ponieważ całymi dniami pracują w polu i nie mają czasu stać w kolejkach, zresztą stoją w nich wciąż te same osoby. Rozwiązaniem miały być skoroszyty, w których sprzedawczyni wpisywała np. kto i co kupuje, i w jakich ilościach. Zapisy z corocznych przygotowań do akcji żniwnej również pokazywały podstawowe braki w sprzęcie: od sznurka do snopowiązałek, który nie został zamówiony, poprzez niesprawne ciągniki z powodu braku części, do braków w zaopatrzeniu w napoje chłodzące i konserwy. Był za to sprawny jeden kombajn w całej gminie, ale nie należał do SKR tylko do osoby prywatnej. Przeważająca ilość małych gospodarstw związana była ze specyficznym, podgórskim terenem. Jak wszędzie, tak i tu można było zaobserwować zjawisko starzenia się wsi, średnia wieku rolników stawała się coraz wyższa, a brakowało chętnych następców, o czym świadczyła mała ilość wniosków o przekazanie gospodarstw za renty i emerytury. I tak w 1984 roku złożono 7 wniosków o przekazanie gospodarstw na rzecz następców i 2 na rzecz państwa, w 1985 odpowiednio – 9 i 1. Na pewno nie wszystko na wsi było na „nie”. Byli ludzie, którzy radzili sobie w każdych warunkach. Ludzie otwarci i gościnni. Żniwa, wykopki czy sianokosy były czasem spotykania się ludzi bliskich i dalekich przy rozmowach, śmiechu i pracy, ciężkiej pracy. 208 Od roku 1972 do czasów współczesnych Szkolnictwo d roku 1976 w gminie funkcjonowała (administracyjnie) jedna szkoła zbiorcza, której dyrektorem był Czesław Gowin. Podlegali mu dyrektorzy szkół w Czchowie, Tworkowej, Tymowej, Biskupicach Melsztyńskich, Złotej, Jurkowie, Wytrzyszczce, Piaskach-Drużkowie, Iwkowej, Iwkowej Nagorzu, Wojakowej, Kątach i Dobrocieszu. Pomimo tylu obiektów planowano budowę zbiorczej szkoły gminnej. Na razie nie był znany ani termin, ani miejsce tej inwestycji. Pomysł natomiast wynikał z bardzo trudnych warunków lokalowych w istniejących już szkołach. Niektórzy z radnych byli temu przeciwni i zwracali uwagę na potrzebę pilnych remontów w istniejących już placówkach. W gminie brakowało nauczycieli. Próbowano temu zaradzić, budując dwa nowe Domy Nauczyciela. Dla lepszego zorganizowania sieci przedszkoli wykupiono budynek w Tymowej i uzyskano, po trwającym prawie dwa lata sporze, wodomistrzówkę w Biskupicach Melsztyńskich26. Jej remont trwał kolejne cztery lata. Niewątpliwym atutem tego lokalu był znajdujący się w nim telefon. Był to pierwszy telefon na terenie Domosławic. W Jurkowie przedszkole i świetlica mieściły się w tym samym budynku, ale potrzeba powiększenia przedszkola spowodowała, że świetlicę zamierzano przenieść albo tymczasowo „wynieść” i poczekać, aż jakiś lokal się zwolni. W Czchowie, największej miejscowości gminy, zapotrzebowanie na przedszko26 le było ogromne. Długo szukano działki, ale kiedy już ją zakupiono, pomysł inwestycji upadł na etapie projektowania. W latach 70. i 80. ubiegłego wieku szkoły ogrzewano piecami znajdującymi się w klasach, w niektórych uczono na korytarzu, jak np. w Tworkowej, stropodachy będące szczytem rozwoju cywilizacyjnego tamtych czasów miały wiele wad, z których chyba największa to brak izolacji przed wodą i temperaturą. Na początku lat 80. XX wieku piece znajdujące się w klasach zaczęto zastępować centralnym ogrzewaniem. Najpierw w czterech szkołach, następnie w kolejnych. Ta „reforma cieplna” zakończyła się na terenie gminy dopiero w roku 2004, kiedy centralne ogrzewanie zamontowano w ostatniej ze szkół gminy Czchów – w Piaskach-Drużkowie. Gmina otrzymywała na szkoły dofinansowanie z Urzędu Wojewódzkiego w Tarnowie. To wsparcie (dzisiaj subwencja oświatowa przekazywana z ministerstwa) nie było ani wtedy, ani obecnie nie jest kwotą wystarczającą do utrzymania szkół. Naczelnik Zachara, mówiąc o zasadności remontu szkoły w Złotej, podkreślał, że jest on potrzebny i środki muszą się znaleźć, ale nie ma ich w budżecie gminy. Remonty szkół, podobnie jak i innych obiektów, objęte były planowaniem. Sytuacja stała się dramatyczna, kiedy w sierpniu 1981 roku zawalił się częściowo dach na szkole w Wojakowej. Przez zimę był on zabezpieczony tylko w sposób doraźny, ponieważ nie można było wykonać remontu. Rozpoczęto go po uzyskaniu odpowiedniego planu z biura projektów w Tarnowie. Było to na wiosnę 1982 roku. Faktycznie ten budynek znajdował się w Domosławicach obok starego dworu. 209 Dzieje Gminne Czchowa Pierwszego września 1982 roku, po dwóch latach starań, szkoła w Wytrzyszczce rozpoczęła działalność jako ośmioklasowa. Od 1 września 1984 roku w związku ze zmianą prawa oświatowego stanowisko „gminnego dyrektora szkoły”, które pełnił Czesław Gowin, zostało przemianowane na „inspektora oświaty i wychowania w gminie Czchów”. Również od tego roku dyrektorzy szkół wiejskich otrzymali większą autonomię w swoich działaniach. 1 stycznia 1985 roku za zgodą Kuratorium Oświaty i Wychowania w Tarnowie do sieci szkół gminnych włączono szkołę specjalną w Złotej. Została podporządkowana Gminnej Radzie Narodowej w Czchowie, natomiast Wojewódzka Rada Narodowa w Tarnowie zobowiązana była nadal zapewnić niezbędne środki na realizację zadań związanych z utrzymaniem szkoły, takich jak pieniądze na wynagrodzenia i utrzymanie ośrodka. To rozwiązanie było o wiele korzystniejsze dla samej szkoły. Pierwszym działaniem naczelnika w sprawie szkoły było zapewnienie pomocy w remoncie, który został rozpoczęty w 1985 roku. W ramach tzw. Narodowego Czynu Pomocy Szkole zaplanowano na terenie gminy budowę dwóch przedszkoli – w Czchowie i Złotej, rozbudowę szkoły w Domosławicach i budowę sali gimnastycznej przy szkole w Jurkowie. Pomnikiem tego przedsięwzięcia dzisiaj jest sala w Jurkowie, której budowę rozpoczęto właśnie w ramach wspomnianego projektu. Oświata w latach 70. i 80. ubiegłego wieku była potężnie niedoinwestowana. Trzeba było dwóch dekad, żeby odbudowywać to, co zostało zaniedbane. Również w pierwszych latach po transformacji brakowało środków na nowe szkoły. Mimo licznych trudności 13 lipca 1991 roku rozpoczęto budowę szkoły podstawowej w Domosławicach. Było to możliwe, jak już wspominałem wcześniej, dzięki pomocy posła Władysława Żabińskiego. Jego zabiegi w Ministerstwie Edukacji Narodowej oraz starania Komitetu Budowy Szkoły z przewodniczącym Antonim Krzyżakiem poskutkowały przekazaniem gminie środków w wysokości 50% kosztów budowy nowej szkoły. Dało to sumę ok. 8 mld zł. W Czchowie oprócz szkół podstawowych działała także Zasadnicza Szkoła Gospodarstwa Domowego, w której uczyło się ponad 100 uczennic. Gmina zakupiła na potrzeby szkolnictwa średniego budynek motelu znajdujący się w pobliżu szpitala. 12 października 1994 roku oddano do użytku budynek Liceum Ekonomicznego. Ze szkół średnich w Czchowie funkcjonował także Zespół Szkół Gospodarki Żywności. Placówka ta została utworzona z istniejącej od wielu lat szkoły rolniczej, będącej oddziałem filialnym ZSR w Wojniczu. Początkowo szkoła nie miała własnego lokalu, a zajęcia odbywały się w podstawówce, remizie i w prywatnych domach. Po kilku latach takiego funkcjonowania szkole przekazano budynek przejęty po lecznicy dla zwierząt. W sto lat po powstaniu szkoły w Tworkowej odbyła się uroczystość nadania jej imienia. Patronem wybrano Ignacego Jana Paderewskiego, wielkiego patriotę i wirtuoza fortepianu, który w pobliskiej Kąśnej Dolnej miał kiedyś swoją posiadłość. Kilka miesięcy później odbył się w Tworkowej I Międzyszkolny Festiwal Pianistyczny jego imienia. Festiwal organizowano cyklicznie co dwa lata aż do czasu otwarcia w 2012 roku Państwowej Szkoły Muzycznej I stopnia w Domosławicach. Zmiana ustawy o systemie oświaty w roku 1999 wprowadziła do systemu szkolnictwa w Polsce gimnazja. Jeden ze scenariuszy zakładał powstanie w gminie zbiorczego gimnazjum w budynku szkoły podstawowej w Czchowie. Nie zgadzali się z tym mieszkańcy samego Czchowa, a także innych miejscowości. Drugą opcją było utworzenie gimnazjów we wszystkich podstawówkach z wyjątkiem Wytrzyszczki i Piasków-Drużkowa, a trzecią – powstanie gimnazjum w Czchowie, Jurkowie i Domosławicach. Ostatecznie postanowiono na okres przejściowy usytuować gimnazja w 6 szkołach. Rada Gminy Czchowa podjęła uchwałę w sprawie przekształcenia szkół podstawowych w Czchowie, Jurkowie, Domosławicach, Złotej, Tymowej, Tworkowej, Wytrzyszczce i Piaskach-Drużkowie w sześcioletnie publiczne szkoły podstawowe. 31 sierpnia 1999 roku nadano statut nowej placówce, jaką było gimnazjum. Dyrektorem gimnazjum w gminie został mianowany Jerzy Nieć. Utworzenie szkoły nowego typu bardzo zmieniło sytuację w istniejących szkołach gminnych głównie w aspekcie organizacyjnym. Dyrektor gimnazjum pracował w Czchowie, poza tym funkcjonowało pięć oddziałów zamiejscowych. Sytuacja ta okazała się trudna dla wszystkich z wielu względów, np. uczniowie w Tymowej podlegali dyrektorowi, ale ubezpieczani 210 Od roku 1972 do czasów współczesnych byli przez miejscową szkołę podstawową, bo tak było taniej. Ponadto samo przewiezienie wszystkich uczniów gimnazjum do Czchowa na ślubowanie wiązało się z kosztami. W Specjalnym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym w Złotej również powstało gimnazjum. Po ośmiu latach budowy, problemach z funduszami 28 sierpnia 1999 roku do użytku została oddana nowa szkoła podstawowa w Domosławicach. Spełniło się marzenie lokalnej społeczności, co wyraził dyrektor Kazimierz Wojnicki podczas swego przemówienia: „Szczęśliwi ci, którzy marzenia przekształcają w rzeczywistość”. W Piaskach-Drużkowie rozpoczęto budowę szkoły, chociaż po reorganizacji szkolnictwa w gminie na skutek reformy, nowy obiekt wydawał się mniej potrzebny. Szkoła była przewidziana na 100 uczniów, po reformie zostało ich ok. 40. Na początku nowego roku Zarząd Gminy Czchów zaproponował ograniczenie poziomu organizacyjnego szkoły w Piaskach-Drużkowie do klas 0 – III i dowożenie pozostałych dzieci, podobnie jak gimnazjalistów, do Czchowa. Na takie rozwiązanie nie zgodzili się rodzice. Po burzliwej dyskusji poddano pod głosowanie wniosek radnego Marka Chudoby o utrzymaniu 6-klasowej szkoły w Piaskach-Drużkowie z łączonymi klasami. Wniosek poparło 13 radnych, a tylko 3 było mu przeciwnych. Podobna dyskusja miała miejsce w sprawie szkoły w Czchowie-Trawnikach. Uchwałę o ograniczeniu klas z 4 do 3 poparło 6 radnych, przeciw było 9, wobec czego pozostawiono 4 klasy. Jedynie uchwała w sprawie przekształcenia publicznych przedszkoli w jedną placówkę z kilkoma filiami przeszła jednogłośnie. Na tej samej sesji radni podjęli uchwałę w sprawie przejęcia od powiatu szkół ponadpodstawowych znajdujących się na terenie gminy. Pomoc w realizacji powyższej uchwały obiecał obecny na sesji wicestarosta Czesław Mida. Mimo wielu starań pomysłu nie udało się zrealizować. Pod koniec marca 2001 roku Rada Miejska Czchowa podjęła jednogłośnie uchwałę dotyczącą prowadzenia Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w Złotej. Ponownie wróciła sprawa przejęcia całości szkolnictwa ponadgimnazjalnego, które podlegało powiatowi. Rada Powiatu Brzeskiego nie wyraziła jednak zgody na oddanie szkół gminie. Aby polepszyć warunki pracy gimnazjalistów, na poddaszu czchowskiej podstawówki przeprowadzono remont. Oddano do użytku 4 nowe klasy i toalety. W stulecie swego istnienia Szkoła Podstawowa w Jurkowie otrzymała imię Jana Pawła II. 15 maja 2002 roku uczniowie gimnazjów po raz pierwszy zdawali egzamin będący sprawdzianem ich wiedzy i umiejętności. Test nazywany „małą maturą” miał mieć niebagatelny wpływ na dalsze losy młodzieży. Podczas pierwszej sesji w 2003 roku przegłosowano kilkanaście ważnych uchwał dotyczących szkół. Utworzono pięć nowych gimnazjów, które jednocześnie połączono z istniejącymi dotychczas podstawówkami, tworząc zespoły szkół. Jedynie szkoły podstawowe i gimnazjum w Czchowie pozostały rozdzielone. Powzięto również decyzję zamknięcia przedszkola filialnego w CzchowieZaporze i przekształcenia przedszkola w Czchowie na 9-godzinne. W lutym 2003 roku podjęto kolejną uchwałę dotyczącą przedszkoli; przekształcono przedszkole w Czchowie w 9-godzinne, z 5-godzinnymi filiami w Jurkowie, Tymowej i Domosławicach działającymi jako zakłady budżetowe. W 2003 roku filię czchowskiej biblioteki w Tymowej przeniesiono z budynku przedszkola do remizy OSP. Jednocześnie biblioteka otrzymała pierwszy komputer ufundowany przez Fundację im. Andrzeja Urbańczyka. Pod koniec roku szkolnego 2002/03 burmistrz zaprosił wszystkie dzieci na „gminne zakończenie” roku szkolnego. Najlepsi uczniowie otrzymali stypendia. W nocy z 28 na 29 października 2003 roku z Zespołu Szkół w Czchowie skradziono 20 komputerów i sejf gabinetowy. Sprawców nie udało się zatrzymać. Straty szkoły zostały oszacowane na 70 tys. zł. Z okazji 40-lecia działalności SOSW w Złotej wspólnota szkolna postanowiła przyjąć imię Marii Konopnickiej. Po raz kolejny przypominano początki szkoły, które nie były łatwe. 16 kwietnia 2005 roku nastąpiło otwarcie nowej, pełnowymiarowej hali sportowej w Czchowie. Całkowity koszt budowy wyniósł prawie 4,5 mln zł, z czego 1,3 mln zł pochodziło z budżetu gminy, podobną kwotę wyasygnowało starostwo. Pozostałe środki finansowe pochodziły z różnych dotacji. Budowa hali rozpoczęła się jeszcze podczas poprzedniej kadencji. Gorącym jej zwolennikiem był ówczesny burmistrz Roman Olchawa, o czym w swoim wystąpieniu przypomniał obecny burmistrz Marek Chudoba. Aby rozmawiać o szkołach, ich problemach i potrzebach edukacyjnych w gminie postanowiono 211 Dzieje Gminne Czchowa powołać do życia panel dyskusyjny, w którym wzięliby udział wszyscy zainteresowani. Zamierzeniem burmistrza było, aby uczestnicy panelu wypowiadali się także na temat funkcjonowania i utrzymania obecnej struktury szkolnej. W Domosławicach z inicjatywy dyrektora Wojnickiego powstało na parkingu przy kościele miasteczko rowerowe. Ten pomysł miał poprawić bezpieczeństwo dzieci. Gmina jest położna przy kilku ważnych szlakach komunikacyjnych i niestety, prawie w każdym roku dochodzi do zdarzeń drogowych z ich udziałem. W 2006 roku Zespół Szkół w Domosławicach otrzymał nowego patrona. Został nim ksiądz profesor Józef Tischner. W uroczystościach nadania imienia szkole uczestniczył m.in. Kazimierz Tischner z małżonką – brat ks. Józefa Tischnera. Szkoła w Domosławicach weszła tym samym do rodziny szkół tischnerowskich. Po otwarciu Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych postanowiono zwolniony budynek po Szkole Gospodarczej przekształcić na gimnazjum, któremu w czchowskiej podstawówce było ciasno. Planowane było też doposażenie sali komputerowej w Tworkowej i remont w Piaskach-Drużkowie oraz odnowienie przedszkoli w Tymowej i Jurkowie. Na początku 2006 roku – w ramach przedsięwzięcia edukacyjnego pod nazwą „Moja ojczyzna tam, gdzie moja szkoła”, które było efektem współpracy sześciu gmin z trzech powiatów, pozyskano środki na realizację programów rozwojowych dla szkół. Cała kwota dofinansowania wynosiła ponad 6 mln zł, z czego 1,5 mln to środki, które przypadły szkołom w samej gminie Czchów. Koordynatorem projektu był sekretarz gminy Czchów Jarosław Gurgul. W całym kraju zostało zakwalifikowanych tylko 37 projektów. Szkoły, przygotowując się do jego realizacji, stworzyły plany rozwoju placówek, dzięki czemu dzieci mogły skorzystać z wielu godzin zajęć pozalekcyjnych, wyjazdów do kina, teatru, na basen czy na wycieczki krajoznawcze. Każda placówka miała sposobność pozyskania na poszczególne zadania nawet kilkadziesiąt tysięcy złotych. Obietnice otwarcia kolejnych przedszkoli w pełnym wymiarze godzin spełniły się. 1 września 2007 roku przedłużono do 9 godzin działalność przedszkoli w Jurkowie i Tymowej. W pierwszej dekadzie upowszechniła się ciekawa inicjatywa. Zaczęto organizować przy szkołach pikniki rodzinne. Takie spotkania i wspólną zabawę proponowały prawie wszystkie szkoły w gminie. Nawet niewielka szkoła w Piaskach-Drużkowie miała swój pierwszy i zarazem ostatni piknik w roku 2009. Przed dworem Krasuskich znów było pięknie, gwarnie i rodzinnie. W Tymowej pikniki połączono z akcjami charytatywnymi na rzecz dzieci niepełnosprawnych, potrzebujących wsparcia. Były one świetną okazją do zaprezentowania osiągnięć szkoły i do integracji środowiska lokalnego. W dość skomplikowanej tabeli, jaką jest wykres edukacyjnej wartości dodanej, pokazującej efektywność nauczania, szkoły gimnazjalne w gminie Czchów zostały sklasyfikowane jako szkoły sukcesu, czyli na pierwszym, najwyższym z pięciu poziomów. Był to świetny wynik, który osiągnęło tylko kilka procent szkół w Polsce. Wydaje się, że pomysł stworzenia zespołów szkół okazał się być tutaj kluczowy. We wrześniu 2009 roku w gminnych szkołach wprowadzono dzienniki elektroniczne. Każdy rodzic od tej pory za pośrednictwem Internetu z dowolnego miejsca może sprawdzić oceny swojego dziecka. Przy stopniach znajduje się informacja, za co zostały przyznane. Na bieżąco wychowawcy umieszczają dane o obecności dziecka. Poprawiło Dyrektor Kazimierz Wojnicki wśród uczniów pod wizerunkiem patrona szkoły 212 Od roku 1972 do czasów współczesnych to znacznie komunikację nauczyciela z rodzicami. W dobie współczesnego zabiegania takie rozwiązanie wydaje się być niezwykle cennym. W 2010 roku przy Zespole Szkół w Czchowie powstało koło HDK. Pomocnym w jego założeniu był prezes działającego przy Miejskim Ośrodku Kultury Sportu i Rekreacji w Czchowie Klubu HDK – Krzysztof Olchawa. W spotkaniu założycielskim uczestniczyło kilkanaście osób, a kilka tygodni później w szkole odbyła się I Akcja Krwiodawstwa w ramach realizowanego projektu „Transplantologia – jestem na tak”. 12 litrów krwi, którą oddano, przeznaczono dla pacjentki oddziału Hematologii i Chorób Wewnętrznych Szpitala im. Rydygiera w Krakowie. W gminie, podobnie jak gimnazjaliści, również uczniowie klas szóstych „sprawdzian szóstoklasisty” piszą powyżej średniej powiatowej i wojewódzkiej. To efekt odpowiedniego przygotowania i pracy nauczycieli oraz ich współpracy w ramach zespołów samokształceniowych. Od 2010 roku uczniowie szkół podstawowych i gimnazjalnych uczestniczą w konkursie „Edukacja dla bezpieczeństwa – nie bój się ratować życia innym”. Jego ideą jest upowszechnianie wiedzy o bezpieczeństwie w środowisku szkolnym i domowym, w zakresie postępowania w razie wypadków lub innych sytuacjach zagrożeń oraz ich unikania. Tutaj prawdziwą nagrodą jest możliwość uratowania zdrowia, a nawet życia komuś, kto tej pomocy będzie potrzebował, a sam konkurs jedynie do tego przygotowuje. To nie jedyny gminny konkurs. Jest ich przynajmniej kilkanaście dla dzieci w każdym wieku – od przedszkolaków do licealistów. Sukcesy uczniów są doceniane przez władze gminne. Zawsze podczas wręczania nagród jest obecny burmistrz lub jego zastępca. Nagradzani są także uczniowie będący laureatami konkursów przedmiotowych na szczeblu województwa, których burmistrz nazywa „najlepszym kapitałem ludzkim”. Dwie szkoły podstawowe – w Czchowie i Domosławicach – zostały wylosowane i otrzymały dofinansowanie w ramach ogólnopolskiego programu cyfryzacji szkół. Dzięki programowi zakupiono przenośne komputery, skanery, drukarki, tablice multimedialne i inne potrzebne szkołom urządzenia. Na grudniowej sesji Rady Miejskiej Czchowa w 2010 roku radni podjęli uchwałę upoważniającą burmistrza do działań zmierzających do przeka- zania gminie Czchów szkół ponadgimnazjalnych zlokalizowanych na jej terenie. Najważniejsze argumenty to potrzeba zmian i przeprofilowania szkoły w kierunku zawodów technicznych z powodu coraz mniejszego naboru, ponadto połączenie szkoły średniej z gimnazjum w celu lepszego wykorzystania zajmowanego budynku. Innym argumentem był fakt, że szkoła znajdowała się na gruntach gminy i przez wiele lat gmina samodzielnie prowadziła jej budowę. Dopiero w 2001 roku powiat przystąpił do współfinansowania inwestycji. Ostatecznie w 2011 roku przeniesiono czchowskie gimnazjum do budynku Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych. Na podstawie umowy między gminą a powiatem część obiektu wraz z halą sportową została przekazane gimnazjum. Na drugim piętrze budynku wykonano prace remontowe, które umożliwiają funkcjonowanie osobno każdej ze szkół. Gimnazjum ma do dyspozycji 6 klas, pracownię komputerową i bibliotekę. Podczas otwarcia nowej szkoły muzycznej we wrześniu 2012 roku dyrektor Departamentu Szkolnictwa Artystycznego i Edukacji Kulturalnej w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego prof. Wiktor Jędrzejec mówił, że nie spotkał jeszcze takiej placówki artystycznej, która w chwili otwarcia miałaby około 150 uczniów. To absolutny rekord. Powiat brzeski po otwarciu tej szkoły przestał być białą plamą kształcenia artystycznego w Polsce. Szkoła Podstawowa w Czchowie otrzymała certyfikat „Civis et Patria” w uznaniu działań kształtujących tożsamość młodego pokolenia Polaków, podtrzymujących i upowszechniających tradycję narodową i więź ze społecznością lokalną. Projekt „Czchów – wielki przegląd regionalny” był jednym z 25 w Małopolsce, które uzyskały tytuł laureata. W drugim roku działalności Państwowej Szkoły Muzycznej I stopnia w Domosławicach otwarto kolejną jej filię – w Porąbce Iwkowskiej. Zainteresowanie nauką w tej placówce jest ogromne. Po kolejnym naborze liczba uczniów wzrosła do około 400. „Jest to pierwsza szkoła o tak rozbudowanej strukturze. Mamy szkołę o charakterze wręcz subregionalnym, która obejmuje trzy powiaty i osiem gmin. Przyjęto do pracy ponad 30 nowych nauczycieli. Cieszy fakt, że odbiór społeczny, zwłaszcza wśród rodziców, jest pozytywny. Liczymy na to, że działalność szkoły, wpływ nowej placówki w różnych 213 Dzieje Gminne Czchowa Publiczne Gimnazjum w Czchowie zostało przeniesione na 2 piętro Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych dziedzinach życia, zwłaszcza społecznego i kulturalnego, będzie odczuwalny i widoczny” – powiedział dyrektor Wojnicki. Po dwudziestu pięciu latach od zmian politycznych szkoły stały się wizytówką gminy. Nauczyciele mają do dyspozycji nowoczesne narzędzia dydaktycz- ne, uczniowie pracują w coraz lepszych warunkach. Pomimo wydania ponad 10 mln zł na remonty i rozbudowę placówek oświatowych w ciągu ostatnich lat, gmina nadal zamierza inwestować w szkoły, licząc, że kiedyś ci, którzy wyszli stąd, wrócą i będą decydować o przyszłości swojej „małej ojczyzny”. 214 Od roku 1972 do czasów współczesnych Turystyka i ekologia lecie roku 1977 po raz pierwszy dokładniej zajęto się sprawą turystyki na terenie gminy. Naczelnik gminy do utrzymania porządku zatrudnił tzw. strażnika naczelnikowskiego – referenta ds. turystyki. Uruchomione zostało Biuro Zakwaterowania i punkt pocztowy na terenie Zapory. Zatrudniono pierwszego ratownika, a następnie kolejnego. Wyznaczone zostało kąpielisko, a także otwarto dwa punkty małej gastronomii. Ponadto dwa razy w tygodniu w Czchowie na Zaporze odbywały się dancingi dla przebywających tam wczasowiczów. Plan rozwoju turystyki w gminie obejmował budowę ośrodka harcerskiego w Piaskach-Drużkowie, co spotkało się z ostrą reakcją tamtejszych mieszkańców. Złożyli oni skargę do naczelnika gminy z powodu bezprawnego zabierania im ziemi pod tę inwestycję. Sprawa została wyciszona przez różne obietnice, a ziemi mieszkający tam rolnicy już nie odzyskali. Dla gminy ważne było to, że inwestycja nie była prowadzona za pieniądze gminne, tylko finansowana przez Hufiec ZHP w Brzesku. Wiadomo, że w czasach kryzysu, jaki panował w tamtych latach, każde przedsięwzięcie było na wagę złota. Program rozwoju turystyki w latach 1980–90 budził z jednej strony zainteresowanie, z drugiej spotkał się z zastrzeżeniami ze strony mieszkańców gminy. Wiele wskazywało, że, aby rozwijać turystykę, trzeba w gminie sporo zmienić. Turysta i wczasowicz lat 80. był wymagający. Nie wystarczało mu już tylko miejsce na rozbicie namiotu. Program rozwoju turystyki w gminie był dokumentem bardzo obszernym w treści, ale jego założenia cechował mały realizm. Usługi ruchu turystycznego na terenie gminy świadczone były przez Wojewódzki Ośrodek Sportu i Rekreacji – Oddział w Czchowie, do którego Ośrodek harcerski w Piaskach-Drużkowie; widok obecny 215 Dzieje Gminne Czchowa wypoczynek w formie biegania, ćwiczeń czy różnego rodzaju gier i zabaw. Gmina zamierzała również zachęcić zakłady, które miały tu swoje ośrodki wczasowe, do partycypowania w kosztach budowy obiektów kulturalno-oświatowych. Wojewódzki Ośrodek Sportu i Rekreacji zakupił w 1986 roku dla ośrodka w Czchowie 40 kajaków, doprowadzono prąd do pola namiotowego, a także próbowano wykopać studnię głębinową, co niestety się nie udało. Radni cały czas dążyli do tego, by Czchów stał się miejscowością turystyczno-wypoczynkową z prawdziwego zdarzenia. Do tej pory najważniejsze wydawało się rolnictwo, ale odkryto ten piękny teren jak gdyby na nowo. Padł nawet pomysł, aby działki na gruncie VI klasy przeznaczyć pod turystykę. Obecność wczasowiczów stwarzała różne sytuacje, także nieprzyjemne. Do takich należały na pewno przypadki bijatyk na dyskotekach, zresztą z tego powodu zostały one zamknięte na dwa lata. Dopiero w sezonie 1986 roku udało się ponownie je otworzyć, ale ze względów bezpieczeństwa tylko do godziny 22. Radni zauważali też inne niekorzystne strony obecności dużej liczby letników. Turyści niszczyli uprawy – wyłamywali tyki, kradli ziemniaki, dlatego proszono o pomoc w zachowaniu porządku milicję. Turystyka dawniej należało pole namiotowe, przystań wodna i wypożyczalnia sprzętu pływającego. Sprawami wynajmu kwater prywatnych dla wczasowiczów zajmował się WOSiR – Oddział w Brzesku. Aby dodatkowo przyciągnąć turystów w to miejsce, planowana była budowa basenu kąpielowego w Czchowie, małego zbiornika w Iwkowej oraz wyciągu narciarskiego. Co rusz pojawiały się nowe pomysły ożywienia działalności sportowo-rekreacyjnej na potrzeby wczasowiczów. Stworzono program „Ćwicz i biegaj z nami”, który miał popularyzować 216 Od roku 1972 do czasów współczesnych Ekologia, promocja, turystyka latach 80. ubiegłego wieku Czchów nazywano turystyczną stolicą województwa tarnowskiego. Ogromna popularność miejsca powodowała, że po przyjeździe kilkuset osób jednocześnie i mieszkańcy, i „letnicy” nie mieli wody. Na początku lat 90. cały czas nierozwiązana była sprawa śmieci. Podejmowane próby uporania się z problemem, nie przynosiły rezultatów. Śmieci porzucano nad rzeką, w lasach, ale też podrzucano do pojemników, za które płaciły szkoły. Rozwiązaniem sytuacji miała być oferta jednej z firm, która zobligowała się do odbioru raz w miesiącu posegregowanych odpadów, takich jak makulatura, szmaty bawełniane, plastik i szkło. „Górale”, jak ich nazywano, mieli bardzo ostre normy, jeżeli chodzi o zbierane rzeczy. W gruncie rzeczy nie zbierali śmieci, tylko chcieli zarabiać pieniądze, sprzedając surowce wtórne firmom zajmującym się recyklingiem. Pomysł niestety nie sprawdził się, gdyż firma nie zawsze przyjeżdżała, wielu wystawionych odpadów nie zabierała, uznając je za nieodpowiednie. Dokumentem, który częściowo rozwiązał ten problem, była uchwała RG z 1999 roku w sprawie ustalenia zasad utrzymywania czystości i porządku na terenie gminy Czchów. Uchwała nałożyła obowiązek posiadania kosza na śmieci przez każde gospodarstwo domowe, zobowiązano również mieszkańców do segregacji odpadów. Sprawą śmieci na terenach turystycznych zajęły się osoby specjalnie do tego zatrudnione. Zaczęto również organizować zbiórki rzeczy wielkogabarytowych. Do poprawy jakości wody przyczyniła się w dużym stopniu budowa, a następnie rozbudowa oczysz- czalni ścieków, a także kolejne odcinki kanalizacji oddawane stopniowo do użytku. Gmina już na początku lat 90. ubiegłego wieku, będąc w Związku Gmin Jeziora Rożnowskiego, zaangażowała się w kompleksowy program powstrzymywania degradacji ekologicznej zbiorników czchowskiego i rożnowskiego. Program ten zakładał rekultywację wybranych stref przybrzeżnych, m.in. pogłębienie dna, likwidację płycizn, ukształtowanie nowej linii brzegowej gruntem pochodzącym z pogłębień, a także tworzenie nowych terenów pod inwestycje rekreacyjno-turystyczne, tkj. ścieżki rowerowe, baseny. Na Jeziorze Czchowskim w pierwszym etapie współfinansowanym przez Gminny oraz Powiatowy Fundusz Ochrony Środowiska, a także Marszałka Województwa Małopolskiego powstało 900 metrów nowej linii brzegowej. Obecnie realizowany jest kolejny etap inwestycji, którego celem jest odbudowa lewego brzegu Jeziora Czchowskiego i ulokowanie tam profesjonalnej bazy turystycznej. Poszerzenie linii brzegowej Jeziora Czchowskiego – Wytrzyszczka 217 Dzieje Gminne Czchowa Aukcja na rzecz baszty w ramach Baszta Jazz Festivalu – prowadzi Henryk Kornaś Baszta Jazz Festival – gra Jacek Mazur z Czchowa Działaniem istotnie wspierającym turystykę jest szeroko rozumiana promocja. Odpowiednio prowadzona może zwiększyć zainteresowanie miejscem turystów, kupców, jak również potencjalnych inwestorów. Taką promocję w najwyższym stopniu zapewnia gminie organizowany od 2000 roku „Baszta Jazz Festiwal”. Jest to obecnie największe przedsięwzięcie kulturalne, jakie odbywa się w Czchowie. Jego początki były skromne. W sierpniu 1998 roku podczas Dni Czchowa po raz pierwszy wystąpił zespół Jazz Band Ball Orchestra. W następnym roku liczba fanów tego jazzowego zespołu i samej muzyki jazzowej zdecydowanie wzrosła, co stało się inspiracją do stworzenia corocznej imprezy – „Baszta Jazz Festiwalu”. Od początku istnienia opiekę nad festiwalem sprawuje Ośrodek Promocji Gminy Czchów, (przemianowany później na Miejski Ośrodek Kultury), zaś funkcję dyrektora artystycznego niezmiennie pełni czchowianin Jacek Mazur. Przy okazji piątej edycji festiwal został zauważony przez miesięcznik „Jazz Forum”, w którym napisano „XIV-wieczna baszta zamku w liczącym prawie 800 lat Czchowie stała się strażnicą starego jazzu, symbolem dorocznego święta tradycjonalistów. Ten skromny jubileusz to zasługa organizatorów [przede wszystkim Miejskiego Ośrodka Kultury, Sportu i Rekreacji], działających pod wodzą znanego saksofonisty i klarnecisty jazzowego Jacka Mazura. Dyrektora artystycznego festiwalu wspomagają romański lew stojący na czchowskim rynku, zapewniający spokój i opanowanie, jak i przepływający obok Dunajec, którego wartki nurt inspiruje do szybkiego i zdecydowanego działania”. Ogromne zaangażowanie dyrektora Jacka Mazura w przedsięwzięcie sprawia, że impreza ta co roku jest organizowana z coraz większym rozmachem. W roku 2009 X Baszta Jazz Festival zaszczyciły gwiazdy jazzu z całego świata, koncerty odbywały się na czchowskim rynku i w zamku w Tropsztynie. Festiwalowi towarzyszą inne wydarzenia: wystawa fotografii, konkurs młodych talentów, warsztaty jazzowe, konkursy tematyczne dla słuchaczy w trakcie festiwalu, a także barwna parada wokół rynku, organizowana na wzór Drewniana wieżyczka na szczycie baszty 218 Od roku 1972 do czasów współczesnych Baszta czchowska widok obecny Klatka schodowa wewnątrz baszty nowoorleańskiej. Wydarzeniem towarzyszącym festiwalowi jest również aukcja obrazów na rzecz ratowania czchowskiej baszty. Baszta stała się symbolem Czchowa. Po wielu latach zaniedbań wreszcie jest przedmiotem troski mieszkańców i władz Czchowa. Pod koniec czerwca 2000 roku wewnątrz wieży została ukończona klatka schodowa. Konstrukcja liczy 96 schodów. W 2004 roku zamontowano również bariery bezpieczeństwa i zadaszenie. W latach 2005–10 w ramach programu „Konserwator” odbudowano mury okalające basztę. W 2004 roku w piwnicach czchowskich otwarto wystawę archeologiczną „Zamek w Czchowie”, przygotowaną przez pracowników tarnowskiego Muzeum Okręgowego. Po raz pierwszy zabrzmiały dźwięki czchowskiego hejnału napisanego przez siostrę Marię Filipowską. Od lipca 2000 roku co tydzień w niedzielę w samo południe hejnał ten jest odgrywany z baszty przez czchowskich hejnalistów – Stanisława Piotrowskiego i Józefa Kozdroja. Hejnaliści grają na baszcie czchowski hejnał 219 Dzieje Gminne Czchowa ty jak kościół w Tymowej, kapliczka na Kozieńcu, czchowski rynek z gotyckim kościołem parafialnym, na wzgórzu zamkowym XIV-wieczna baszta, a także zamek Tropsztyn w Wytrzyszczce. Obok nich drewniane kościoły w Jurkowie, Domosławicach – Sanktuarium Matki Bożej Domosławickiej Królowej Doliny Dunajca, dwory w Biskupicach Melsztyńskich (prywatny) oraz w Tymowej wraz z drewnianym spichlerzem. Wszystkie te obiekty zostały również umieszczone na Małopolskim Szlaku Architektury Drewnianej. W rocznicę wybuchu powstania warszawskiego pochodzący z Gorlic Andrzej Kuczek rozpoczął z Czchowa rejs tratwą do Kazimierza Dolnego nad Wisłą. Pierwsze lata XXI wieku przyniosły odrodzenie turystyki w gminie Czchów. Rozbudowana i modernizowana infrastruktura techniczna, poszerzana i wzbogacana oferta turystyczna sprawia, że coraz więcej osób przybywa w to miejsce. Czchów zaczyna być spostrzegany jako miejsce atrakcyjne, a przy tym spokojne, z dala od tłumów. Tu jest cicho, ładnie i czysto – w końcu. Gmina oferuje do zwiedzania miejsca pełne historii, do wypoczynku plażę, niesamowite widoki, szlaki turystyczne – piesze i rowerowe. Wzgórze zamkowe w 2003 roku odwiedziło ponad 7 tys. osób, co jest wynikiem nieprawdopodobnym, zważywszy na to, że jeszcze kilka lat wcześniej ciężko było tutaj dojść. Ogromna w tym zasługa śp. Jerzego Pawlaka, który był inicjatorem odsłonięcia baszty i jej remontu. W 2004 roku powstało Stowarzyszenie Przyjaciół Ziemi Czchowskiej, którego głównym celem jest wspieranie i promocja inicjatyw społecznych w zakresie gospodarki, kultury, oświaty, ekologii, sportu i rekreacji. Stowarzyszenie zorganizowało konkurs Na zamku Tropsztyn w Wytrzyszczce W 2004 roku otwarto podwoje zamku Tropsztyn w Wytrzyszczce. Zamek należący obecnie do prywatnego właściciela, został odnowiony z dużym rozmachem. Posiada lądowisko dla helikoptera, rozległy taras widokowy. Można w nim podziwiać wystawy polskich artystów, przejść się podziemnymi korytarzami. Warto wtedy pamiętać o związanych z warownią legendach, jak choćby o ukrytym w podziemiach zamkowych skarbie Inków. Gminę upodobali sobie również znani ludzie. Jednym z tych, którzy tutaj znaleźli swoje miejsce, był Krzysztof Zabłocki. W Biskupicach Melsztyńskich wybudował dom, tu pracował, planował swoje podróże, kolejne rejsy. Swojej pasji – żeglarstwu poświęcał każdą wolną chwilę. W 1998 roku wypłynął w samotną podróż dookoła świata, z której już nie wrócił. Po przepłynięciu trzech oceanów, kiedy wydawało się, że dotarł już prawie do domu, wydarzyła się tragedia – został prawdopodobnie zamordowany przez somalijskich piratów. Dwa lata później jego żona Barbara zainicjowała „Dzień Protestu Przeciw Przemocy na Wodach Świata”. Wieńce z zapalonymi świecami złożyło na wodzie wielu ludzi na całym świecie. W 2002 roku w piwnicach Ośrodka Promocji Gminy miała miejsce wystawa fotografii Krzysztofa Zabłockiego. Pomysł na kompleksowe rozwiązanie spraw turystyki w gminie został uznany za jeden z najciekawszych. Projekt zakładał m.in. stworzenie sieci tanich noclegów turystycznych. Gmina promowała swoje „najcenniejsze skarby” na krakowskiej giełdzie agroturystycznej – zabytkowe miejsca, obiek- Jerzy Pawlak – zawsze były mu bliskie sprawy Czchowa – restauracja zabytków, kultura, sztuka; inicjator wielu wartościowych przedsięwzięć 220 Od roku 1972 do czasów współczesnych „Mali Czchowianie”; zdjęcie archiwalne „Złocoki” podczas jednego z obecnych występów „Piękna posesja”, w którym wybierano najładniejsze otoczenie domu. Ogłoszony w 2005 roku konkurs modelarski „Zabytki architektury województwa małopolskiego w miniaturze” cieszył się bardzo dużą popularnością. Jeden z pracowników tarnowskiego muzeum – Klaudiusz Stachaczyński wykonał na konkurs makietę czchowskiego zamku. Wykorzystał przy tym wyniki badań archeologicznych i swoja niemałą wiedzę historyczną. Makieta przedstawiała mury, część mieszkalną, a w środku kamienny dziedziniec – na nowo rozbudziło to wizje i pomysły zrekonstruowania zamku. Wspomniana praca obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Okręgowego w Tarnowie. Makieta, którą można obejrzeć w Czchowie podczas zwiedzania baszty (na wystawie umieszczonej w dobudowanym budynku strażnika) również została wykonana przez Klaudiusza Stachaczyńskiego oraz Andrzeja Michtę z tarnowskiego muzeum i pochodzi z 2000 roku. W 2006 roku Miejski Ośrodek Kultury zorganizował po raz pierwszy noworoczny koncert kolęd. Nowy pomysł został szybko zaakceptowany i stał się kolejną okazją do wspólnego spotkania i kolędowania. Od tamtego czasu odbywa się rokrocznie z udziałem wielu gości. Powoli, ale systematycznie gmina odzyskuje miano letniej stolicy Małopolski. Na razie ruch turystyczny trwa 4–5 miesięcy, ale jest możliwe, że za kilka lat będą tu przyjeżdżać turyści np. w listopadzie lub na odpoczynek w okresie świątecznym. Gminę promują również działające przy MOKSiR zespoły. Od 1997 roku przy MOK funkcjonuje grupa „Mali Czchowianie”, a od 2007 „Złocoki”. W zajęciach zespołów ludowych biorą udział dzieci w wieku od 4 do 14 lat. Repertuar obejmuje zarówno tradycje krakowskie (Krakowiacy Wschodni), jak i sądeckie. Stanowią go śpiew i tańce: krakowiak, polka, oberek, chodzony oraz zabawy związane z obrzędami ludowymi. „Mali Czchowianie” prezentowali się na wielu festiwalach i uroczystościach. Byli także za granicą w węgierskim Kecskemet. „Złocoki” również podbijają serca publiczności na lokalnych festiwalach i podczas okolicznościowych występów. W roku jubileuszowym 2008 – Czchów gościł rekordową liczbę odwiedzających. „Zostaliśmy zauważeni jako gmina nowoczesna, posiadająca ogromny potencjał organizacyjny i rozwojowy. Myślę, że możemy być wszyscy z tego faktu dumni” – podsumowywał burmistrz. Obok samego Czchowa turystyka rozwija się dynamicznie w Jurkowie. Powstała po zagospodarowaniu żwirowisk „Chorwacja” przyciąga turystów, Jurkowska „Chorwacja” 221 Dzieje Gminne Czchowa Każdego roku „Chorwację” w Jurkowie odwiedza kilka tysięcy osób plażowiczów i wędkarzy. W wakacyjne upalne dni na „Chorwacji” przebywa czasem kilka tysięcy osób jednocześnie. Tylko w roku 2009 w gminie gościli turyści z Kanady, USA, Niemiec, Hiszpanii, Francji, Wielkiej Brytanii, Norwegii, Belgii, a także Kolumbii. Od 2009 roku działa Stowarzyszenie „Na Śliwkowym Szlaku”, które zajmuje się m.in. pozyskiwaniem funduszy na promocję wchodzących w jego skład gmin, ich produktów lokalnych oraz na aktywizację lokalnych społeczności. Po raz pierwszy w 2010 roku w jurkowskiej restauracji „Zagłoba” odbył się Festiwal Kulinarny Potraw z Dziczyzny, którego celem było popularyzowanie staropolskiej kuchni opartej na dziczyźnie, a także promowanie kultury łowieckiej. Jest to jedyna tego typu impreza w regionie. Świetnie zorganizowana przyciągnęła gości z odległych zakątków Małopolski. Po raz pierwszy w 2011 roku odbyły się Otwarte Mistrzostwa Czchowa w plażowej piłce siatkowej, w których wystartowały 22 drużyny. Tutaj odbywa się też Przegląd Kapel Ludowych. W 2012 roku na Zaporze na nowo otwarto przystań wodną. Niegdyś odbywały się tu Dni Morza, zjeżdżali turyści z całej Polski. Obecny właściciel – rodzinna firma „RABEK” krok po kroku rewitalizuje to miejsce, dzięki czemu Zapora zaczyna tętnić życiem. Przystań z prawdziwego zdarzenia z kawiarnią, plażą i możliwością wypożyczenia sprzętu wodnego Festiwal Kulinarny Potraw z Dziczyzny organizowany przez Zajazd Zagłoba w Jurkowie 222 Od roku 1972 do czasów współczesnych i sportowego, ale i gondola oferująca spacery wodne po Jeziorze Czchowskim, łódki... tego od lat brakowało w tym miejscu. Nową atrakcją turystyczną są spływy kajakowe z Jurkowa do Zakliczyna. Każdy kolejny sezon turystyczny rozpoczyna się 1 maja, a kończy, jeśli dopisuje pogoda, z końcem września. Spacery wodne po Jeziorze Czchowskim Jezioro Czchowskie jest obecnie bardzo popularnym miejscem wypoczynku 223 Dzieje Gminne Czchowa Sport ak pokazują sprawozdania z działalności sportowej, sport był tu bardziej rozumiany jako rekreacja, bez regularności i współzawodnictwa chociażby na amatorskim poziomie. Początek myślenia o sporcie amatorskim na szeroką skalę związany jest z powołaniem Rady Gminnej Zrzeszenia „Ludowe Zespoły Sportowe” w 1978 roku. W dwa lata po założeniu skupiała ona 262 osoby (w tym 71 kobiet) w 6 ogniwach: LZS „Baszta” Czchów, LZS Jurków, LZS Iwkowa, LZS Biskupice Melsztyńskie, LZS Tworkowa, LZS Wytrzyszczka. Ogółem istniało 9 sekcji sportowych i 4 turystyczne. Najliczniejszymi sekcjami były: tenis stołowy, szachy, piłka nożna, piłka siatkowa. Rozwijanie działalności sportowej bardzo mocno było związane z odpowiednią bazą rekreacyjno-sportową oraz środkami finansowymi. Niemożność spełnienia tych dwóch podstawowych kryteriów spowodowała tworzenie sekcji niewymagających ani obiektów sportowych, ani większych nakładów pieniężnych. Na początku lat 90. sport w Czchowie rozwijał się powoli. W 1995 roku zapoczątkowano organizowanie gminnych igrzysk sportowych. Ta bardzo ciekawa inicjatywa gromadziła na współzawodnictwie dzieci z całej gminy. Były biegi przełajowe, piłka nożna, szachy, piłka siatkowa i koszykowa, a także trójbój i czwórbój, badminton i tenis stołowy. Zawodnicy z poszczególnych szkół spotykali się kilka razy w roku i rywalizowali o miano najlepszego. Zawody halowe odbywały się głównie w dwóch salach – w Jurkowie lub Czchowie, czasem na korytarzach w innych szkołach. Niestety ta ciekawa inicjatywa, mocno angażująca młodzież i nauczycieli, upadła w 1999 roku z powodu braku pieniędzy na zatrudnienie koordynatora ds. sportu. W Jurkowie nauczyciel miejscowej szkoły Piotr Kuczek założył Uczniowski Klub Sportowy „Zelina”, z którym osiągał ogromne, jak na wiejskie możliwości, sukcesy. Klub był przykładem na to, że nawet przy nikłej pomocy z zewnątrz można prowadzić działalność sportową na wysokim poziomie. W klubie szukano możliwości dofinansowania swoich wyjazdów, prowadząc szkolny sklepik lub organizując giełdę sprzętu sportowego. Na efekty pracy nie trzeba było długo czekać. W 1996 roku dziewczęta ze szkoły podstawowej w Jurkowie zostały mistrzyniami województwa tarnowskiego, pokonawszy po zaciętym meczu faworyzowane koleżanki z tarnowskiej podstawówki. Kolejny sukces UKS Zelina 224 Od roku 1972 do czasów współczesnych to 5. miejsce na turnieju w Przemyślu, gdzie reprezentowały województwo tarnowskie w eliminacjach do finału ogólnopolskiego. Aby tych sukcesów nie zaprzepaścić i wykorzystać umiejętności dziewcząt, UKS „Zelina” został zgłoszony do Tarnowskiej Amatorskiej Ligi Koszykówki, gdzie z powodzeniem występował w drugiej lidze. Plan utrzymania się w lidze został zrealizowany, chociaż nie było to łatwe, bo jurkowianki były zdecydowanie najmłodszą drużyną w całej stawce. Na początku lat 90. pojawił się pomysł porozumienia z tarnowską kurią diecezjalną w sprawie przekazania gminie terenów należących do Kościoła, a znajdujących się bezpośrednio poniżej czchowskiego szpitala. Za zgodą ordynariusza diecezji tarnowskiej udało się podpisać stosowne dokumenty i kilkuhektarowa działka stała się własnością gminy. Projekt zakładał budowę w tym miejscu boiska piłkarskiego i stadionu lekkoatletycznego. Jesienią 1996 roku rozpoczęto prace niwelacyjno-melioracyjne przy budowie boiska sportowego. Wykonana na wiosnę kolejnego roku inwestycja była pierwszą tego typu w gminie. Zakliczyn miał swój „Dunajec”, Iwkowa „Ivę”, a Czchów powołał do istnienia klub „Baszta”. Niestety od początku środki przeznaczane na klub były niewystarczające. W 1997 roku z 40 tys. zł, jakie otrzymała sekcja piłki nożnej, 20 tys. musiała przeznaczyć na usunięcie słupa średniego napięcia, który znajdował się na środku przyszłego boiska. Na czele nowego klubu stanął Janusz Janicki, do zarządu weszli Janusz Kumorek, Andrzej Musiał, Roman Olchawa, Zdzisław Marzec, Bogdan Hebda i Zbigniew Rabiasz. Honorowym prezesem został ks. prałat Klub Sportowy „Baszta”, zdjęcie z końca lat 90.; fot. z arch. J. Janickiego Józef Pamuła, dzięki któremu tereny, na których znajduje się boisko zostały przez diecezję bezpłatnie przekazane gminie. 16 sierpnia 1998 roku liga piłki nożnej zawitała do Czchowa. W tym dniu zainaugurowano rozgrywki w I grupie klasy „B” podokręgu Brzesko. Wprawdzie „Baszta” przegrała pierwsze dwa mecze, ale już w kolejnym wygrała 4:0 z drużyną z Gosprzydowej. Dalej było różnie, drużyna grała ze zmiennym szczęściem przez kilka sezonów. Pierwsza kadra „Baszty” liczyła 32 zawodników, którzy stanowili połączenie młodości z rutyną. W 1998 roku na czchowskim rynku odbył się pierwszy Bieg Floriański. Ta inicjatywa ówczesnego naczelnika OSP Tadeusza Rajczaka spotkała się z ogromnym odzewem – zgłosiło się 21 drużyn w trzech kategoriach wiekowych. Członkowie zwycięskich sztafet zostali uhonorowani medalami. Od tamtego czasu przełom kwietnia i maja jest zawsze zarezerwowany dla biegaczy. Jeden z pierwszych Biegów Floriańskich w Czchowie – prowadzi pomysłodawca dh Tadeusz Rajczak 225 Dzieje Gminne Czchowa Bieg Floriański po kilkunastu latach wpisał się na stałe w kalendarz czchowskich wydarzeń. Na wiosnę 1998 roku uczniowie szkoły w Tworkowej – Dariusz Rożkowicz i Filip Lebiecki uzyskali kwalifikacje do finału mistrzostw Polski, uzyskując odpowiednio 2. i 1. miejsce na regionalnych zawodach w Mielcu. Na mistrzostwach Polski młodzików mieszkaniec Tworkowej i sportowiec UKS „Zelina” Jurków Filip Lebiecki zdobył w sprincie srebrny medal. To największy sukces sportowy mieszkańca gminy Czchów od czasu międzynarodowych sukcesów Marii Kusion-Pokorny. Dariusz Rożkowicz zajął w biegu na 300 metrów przez płotki 13. miejsce. Na zaproszenie burmistrza Marka Chudoby na spotkanie przybyli nauczyciele wychowania fizycznego z gminy. Efektem spotkania było ponowne powołanie gminnego koordynatora sportu i powrót do współzawodnictwa młodzieży szkolnej. W 2002 roku do rozgrywek powróciła drużyna „Temidy” Złota. Postanowiono również reaktywować czchowską drużynę piłkarską, na początku w grupach młodzieżowych. Nowa drużyna otrzymała nazwę „Piast”. Od 2004 roku młode koszykarki UKS „Zelina” biorą udział w Małopolskiej Lidze Młodziczek. Po pierwszym sezonie, w którym zbierały doświadczenia, w następnych ich celem było uzyskanie lepszego wyniku i nawiązanie walki z najlepszymi. W grudniu 2005 roku odbyły się pierwsze po dłuższej przerwie mistrzostwa gminy w szachach. Klub Sportowy „Piast” w różnych latach działalności Zawody odbywały się w kategoriach open i uczniów. Kolejny turniej szachowy, tym razem międzynarodowy „O złotą basztę”, odbył się na początku roku 2006. Tutaj obsada była silna i rywalizacja stała na wysokim poziomie. Jednak największa jak do tej pory impreza szachowa to – przygotowane na zlecenie Polskiego Związku Szachowego – Mistrzostwa Polski Przedszkolaków. Do Czchowa zjechało na tę imprezę 150 maluchów wraz z opiekunami z całej Polski. Cały ciężar organizacyjny wziął na siebie Miejski Ośrodek Kultury. Dwudniowe święto królewskiej gry było świetną promocją gminy. Dzięki oddaniu do użytkowania nowej hali sportowej sport w gminie zaczął się dynamiczne rozwijać. Ruszyła pierwsza amatorska liga halowa piłki nożnej, której pomysłodawcą był Jarosław Gurgul. Widowi- Klub Sportowy „Piast” w różnych latach działalności 226 Od roku 1972 do czasów współczesnych Nowy stadion z bieżnią sko z roku na rok stawało się coraz ciekawsze, a wiele meczów stało na wysokim poziomie. W 2006 roku odbył się w Czchowie sylwestrowy turniej koszykówki. Niezwykle zacięty i interesujący. Do uczestnictwa zaproszono zespół z Wierzawic na Podkarpaciu – mistrza Polski w kategorii szkół podstawowych. Mecze były ciekawe, ale żadna z drużyn nawet nie była w stanie zbliżyć się do poziomu mistrzyń, chociaż zawodniczki z „Zeliny” próbowały temu zadaniu sprostać. Przeprowadzono również modernizację stadionu sportowego w Czchowie. Powstał z prawdziwego zdarzenia stadion lekkoatletyczny z bieżnią i trybunami, został także zmodernizowany obiekt socjalny i plac zabaw. Na inwestycję udało się pozyskać środki unijne. Na nowym boisku rozpoczęto zajęcia z młodzieżą szkolną, zorganizowano sekcje trampkarzy i juniorów, którzy awansowali do I ligi. Ruszyły również zajęcia piłkarskie dla dzieci w Tymowej, gdzie w 2009 roku założona została drużyna seniorów „Tymon” Tymowa. Zespół występuje od początku w klasie „B” rozgrywek. Awans na pięciolecie klubu wydaje się być w zasięgu ręki. Rów- nież drużyna seniorów „Piasta” powalczy na wiosnę o awans do wyższej klasy rozgrywkowej. Obecny lider klasy „A” ma na to duże szanse. Praca prowadzona w Jurkowie od kilkunastu już lat nadal przynosi efekty. Do sukcesów koszykarek szkół podstawowych i gimnazjum zdążyliśmy się już przyzwyczaić, natomiast sukcesy siatkarzy pod opieką Tadeusza Płachty były czymś nowym, zwłaszcza na poziomie byłego województwa tarnowskiego, gdzie chłopcy zajęli III miejsce. W 2008 roku drużyna „Piasta” MOKSiR Czchów, biorąca udział w rozrywkach ligi okręgowej pomimo tego, że była beniaminkiem uzyskała awans do V ligi. Awansowała również występująca w klasie „B” rozgrywek „Temida” Złota. W 2010 roku gimnazjalistki z Jurkowa ponownie znalazły się w wojewódzkim finale koszykówki. Tym razem zajęły 4. miejsce. Do medalu zabrakło tylko 2 punktów. Najważniejszym jest jednak fakt, że drużyna prowadzona przez Dawida Musiała rokrocznie dociera przynajmniej do etapu rejonowego, gdzie mierzy się z najlepszymi drużynami byłego województwa tarnowskiego. Nowy plac zabaw 227 Dzieje Gminne Czchowa Zakończenie ata 70. i 80. to jeden długi, permanentny kryzys naszego państwa. Kryzys, który doskonale widać na poziomie gminy. Z jednej strony gospodarka planowa, a z drugiej nieustanny brak materiałów powodowały, że najprostsze inwestycje trwały latami, a po zakończeniu nadawały się już tylko do remontu. Pomysłów było wiele, niestety nie było zasobów, żeby je realizować. Pomimo przeprowadzenia reform demokratycznych w Polsce nie od razu wszystko się zmieniło. Szczególnie na początku lat 90. widać było duże podobieństwo w sposobie działania samorządu do systemu poprzedniego. Nie powinno to dziwić, ponieważ taki był wzorzec. Trudno było stworzyć system nowoczesnego zarządzania gminą, nie mając do tego odpowiedniej kalki. Demokracji nie tylko w skali makro – całego państwa, ale również mikro – z poziomu gminy, trzeba było się nauczyć. Ta nauka przebiegała skokowo, co cztery lata. Każda kolejna nowa kadencja była inna, bardziej świadoma i pewna siebie. Każdy nowy człowiek przynosił pewnego rodzaju świeżość. Wiele przyniosły gminom, niestety nie wszystkim, fundusze europejskie. Ci, którzy skorzystali z ich dobrodziejstwa, a jest tak w gminie Czchów, wykonali potężny skok cywilizacyjny. Sięganie po fundusze europejskie wymaga wiedzy i odwagi, a także wysokiej transparentności własnych działań. Kompetencja urzędników gminy Czchów spowodowała, że niewielka i jeszcze niedawno niezauważana okolica tętni życiem, jest odwiedzana przez tysiące turystów i wybitnych artystów. Ma świetną bazę dydaktyczną i sportową, promuje własnych twórców, aktywizuje ludzi w każdym wieku. To wszystko zamyka się w stwierdzeniu wypowiedzianym przed kilku laty przez Jacka Mazura, czchowianina, który zwiedził cały świat: „W Czchowie pięknie jest i… Bas(z)ta”. 228 Miasto i Gmina Czchów dzisiaj Czchów Widok panoramiczny z wieży zamkowej na rynek czchowski Widok na czchowską basztę Kościół parafialny Domy z podcieniami – północna pierzeja rynku Widok od strony plant na domy z podcieniami 229 Dzieje Gminne Czchowa Czchów Widok za zaporę wodną i Jezioro Czchowskie Miejski Park Zieleni i Rozrywki „Grodzisko” Gminny Zakład Opiekuńczo-Leczniczy Odnowiona szkoła podstawowa Hala sportowa przy Publicznym Gimnazjum w Czchowie 230 Miasto i Gmina Czchów dzisiaj Czchów Panorama malowniczego czchowskiego rynku Akcja „Kup Książkę dla Biblioteki” podczas Dni Czchowa Dni Czchowa Baszta Jazz Festival 231 Dzieje Gminne Czchowa Jurków Zespół Szkół w Jurkowie Z lewej zabytkowy kościół modrzewiowy w Jurkowie, z prawej kościół parafialny w Jurkowie Kąpielisko „Chorwacja” w Jurkowie Budynek przedszkola w Jurkowie Nowy plac wielofunkcyjny w Jurkowie 232 Miasto i Gmina Czchów dzisiaj Wytrzyszczka i Będzieszyna Widok na Będzieszynę Jezioro Czchowskie – widok z zamku Tropsztyn Zamek Tropsztyn Szkoła podstawowa w Wytrzyszczce Wytrzyszczka – prom 233 Dzieje Gminne Czchowa Domosławice i Biskupice Melsztyńskie Szkoła wraz salą gimnastyczną i placem zabaw w Domosławicach Łaskami słynący obraz Matki Bożej Domosławickiej Kościół parafialny w Domosławicach Dwór w Biskupicach Melsztyńskich Państwowa Szkoła Muzyczna I stopnia w Domosławicach 234 Miasto i Gmina Czchów dzisiaj Tworkowa i Piaski-Drużków Tworkowskie pejzaże Dawny dwór w Piaskach-Drużkowie Piaski-Drużków Szkoła w Tworkowej wraz z salą gimnastyczną Kościół parafialny w Tworkowej 235 Dzieje Gminne Czchowa Tymowa Nowo powstały plac wielofunkcyjny w Tymowej Przy pomniku Pamięci Ofiar Katynia Zabytkowy kościół z sobotami Zespół Szkół Dwór w Tymowej 236 Miasto i Gmina Czchów dzisiaj Złota Szkoła w Złotej wraz z salą gimnastyczną Z lewej zabytkowy kościół drewniany, z prawej kościół parafialny Remiza OSP w Złotej Otwarcie boiska sportowego „Temidy” Złota Boisko sportowe w Złotej 237 Indeks osób A Adamik Kazimierz 161, 164, 170 Andrzej krawiec 26 Andrzej z Lusławic 10 Antosz Jan 137 August II Sas 64 Bodek Stefan 147 Bogusz mieszczanin 25 Bolesław Wstydliwy 14 Bona Sforza królowa 12, 89 Bonar Jan 42 Boner Seweryn 12 Boniek Zbigniew 201 Brathanki 189 Broda Jan 156, 157, 160, 176 „Brzoza” 121 Bujak Zbigniew 154 Bukowiec Władysław 135, 140, 147 Burlikowski Jan 120 Buzek Jerzy 168, 172, 178 B Banaś Wojciech sołtys 134 Baranowski Włodzimierz 114 Barącz Maria 121 Barącz Teresa ps. „Carmen” 121, 140, 147, 148, 150, 159, 160 Barącz-Jabłońska Teresa zob. Barącz Teresa ps. „Carmen” Barącz Władysław 121 Batko Tadeusz 164 Batorski Stefan 138 Bela IV 14 Benoe Justyna 113 Bernacki Karol 129 Bernadzikiewicz Józef 91 Białka Wiesława 184 Bieńkowie 113 Biernacki Jan 122 Biły Władysław 120 Biłyk Eugeniusz ps. „Grodzisz” 13, 120, 121, 122 Biłyk Mikołaj ps. „Twaróg” 121, 122, 124 Biłyków rodzina 110 Bindas Marcin 30 Błoniarczyk Piotr 133 Bocheński Andrzej 133 Bodek Józef 156 Bodek Paweł 164 C „Carmen” zob. Barącz Teresa ps. „Carmen” Chamioło Kazimierz 154, 158 Chojecki Zbigniew 176, 185 Chrząszcz Wojciech 76 Chudoba Andrzej 135 Chudoba Jan 135, 137, 140 Chudoba Marek 170, 172, 176, 182, 184, 191, 192, 195, 196, 201, 211 Chudzik Marian 154 Chwała Paweł ps. „Skory” 124 Cierlik Janusz 172 Cieśla Eugeniusz 160, 161 Cięciwa Jan 147 „Czar” zob. Kostecki ps. „Czar” Czarny Leszek 9, 18 Czech Małgorzata 195 Czerkawska Zofia 104 Czuba Jan ksiądz 174 239 Dzieje Gminne Czchowa Czudo Maciej 30 Czyczko Stanisław 30 Gryz plutonowy 121 Grzanka Eugeniusz 176 Grzesicki Wincenty 186 Grzesik Stanisław 160 Grzybek Weronika 137, 138 Grzymisława księżna 14 Gurgul Jarosław 176, 184, 195, 212, 226 Gurgul Marek 176, 185, 195 D Długosz Jan 9 Dobrzański Tytus 101 Domagała Jadwiga 161, 185 Dudek Piotr 147, 156 Dwernicki Antoni 93 Dycyan Marcin burmistrz 114, 123, 127, 129, 139 Dycyan Wanda 113, 122, 134, 135, 138 Dygutowic Stanisław 62 Dziedzic Tadeusz 164, 176, 185 H Hebda Bogdan 225 Hebda Jan 154, 163 Henryk Pobożny 15 Henryk Walezy 45 Hetwi Marek 147 Heymnann kowal 10 Hołyst Anna 176 Homolacs Ed. 101 Horzymek Włodzimierz 147, 160 E Eliasz syn Piotra Aarona 12 Elżbieta królowa węgierska 11, 12, 22 F Fąfara Franciszek 137, 138 Ferenc Ferdynand 138, 141, 147 Filipowska Maria 219 „Francek” zob. Pitala Franciszek ps. „Francek” I Immram syn Żegoty burgrabia czchowski 11 J Jabłoński Jerzy 147 Jagiełło Władysław 11,12 Jakubczyk plutonowy 121 Jakubowski Zygmunt 135, 138, 140 Jan Olbracht 12 Jan Paweł II 14, 181, 182, 211 Jan z Baruchowa 34 Jan z Melsztyna 27, 28 Janczak-Godlewska Helena 135 Janczy Franciszek 113 Jan Kazimierz 89 Janicka Maria 17, 19, 109, 114, 190 Janicki Andrzej 76 Janicki Henryk 156 Janicki Jan 170 Janicki Janusz 225 Janicki Kasper 135 Jankosz Kazimierz 176 Jaruzelski Wojciech 154 Jarzmik Andrzej 135, 137 „Jaskółka” 121 Jasiński dr 153 Jaworski Antoni 73 Jaźwiec mieszczanin 11 G Gajec Halina 170 Gałek Maria 156, 160, 161 Gałek Ryszard 164, 176, 185 Gasiński Henryk 164 Gawełda Kazimierz 147 Gawełda Krzysztof 195 Gierek Edward 147 „Globus” 121 Glot Władysław 120 Goćwin Jerzy 137, 142, 150, 152, 155 Goetz baron 13 Golec Henryka 137 Gołąb ksiądz 104 Gondek Jan 135 Goryca Józef 103, 106, 110 Goryl Barbara 170, 176, 185, 190 Goryl Jan 134 Goryl Piotr 147 Goryl Waleria 147, 151, 156, 157 Gowin Czesław 19, 136, 160, 209, 210 Górski Czesław 135, 142 Grad Aleksander 172 „Grodzisz” zob. Biłyk Eugeniusz ps. „Grodzisz” 240 Indeks osób Jednorowska Ewa 189 Jekil mieszczanin 25 „Jeleń” 121 Jeleń Władysław 140 Jędrzejec Wiktor 213 „Józef” kapral 121, 124 Koprowska Bronisława 148, 150 Kordasz Wojciech 46 Kordecki Jerzy 154 Kornaś Edward 170 Kornaś Franciszek 128 Kornaś Henryk 165, 189, 218 Kornaś Jerzy 164, 176, 185 Kornaś Zygmunt 129 Korta Franciszek ksiądz 169 Korzeniowski Robert 179 „Korzeń” 121 Kosakowska Halina 148 Kostecki ps. „Czar” 120, 124 Kotas Andrzej 113, 114 Kotas Michał ps. „Świder” 12, 121, 122, 124 Kotfis Eugeniusz 121 Koza Jan 46 Kozak Stanisław 46 Kozdrój Adam 135 Kozdrój Jerzy 176, 184 Kozdrój Józef 137, 195, 219 Kozdrój Kazimierz 164, 170 Kozdrój Marcin (Marcjan Lictus) 69 Kozdrój Stanisław 170 „Kozioł” 121 Kraj Michał 157 Krakowska Rozalia 178 Krasuski Antoni 101 Krężołek Edmund 135, 137, 157 „Krótki” 121 Krówka Grzegorz 46 „Kruk” 121 Krupiński Andrzej 189 Krzan Tadeusz 161, 170 Krzyżak Antoni 158, 210 Krzyżak Eugeniusz 157, 160 Kuboń Bogumiła 176, 185 Kuboń Zbigniew 164 Kuczek Andrzej 220 Kuczek Piotr 224 Kukla Wiktoria (Kuklanka) 128, 129 Kulig Władysław 148 Kumorek Janusz 225 Kunowic Kazimierz 62 Kunowic Marianna 62 Kunowski Antoni 78 „Kurek” 121 Kusianowicz Józef 75 K Kaczor Marian 138 Kaczor Władysław 135, 137, 138, 141 Kaczyński Lech 191 Kadłubek Wincenty 9, 186 Kanownik Jan 135 Kanownik Tadeusz 185, 195 Karecka Agnieszka 170 Karecki Andrzej 160 Karecki Franciszek 71, 160 Karecki Stanisław 161 Karnikiewicz Franciszek 92 „Karol” 122 Kaszochreb Grzegorz 30 „Kazimierz” zob. Sady Kazimierz ps. „Kazimierz” Kazimierz Jagiellończyk 11, 27, 29, 36, 40 Kazimierz Wielki 9, 10, 11, 21, 89, 172, 189, 191, 192, 195 Kądziela Franciszek 113, 119, 120, 134, 137 Kądziela Krystyna 120 Kądziela Zofia 120 Kądziołka Józef 156 Kender Mieczysława 139 Kinga św. 14, 182 Klecki Michał 147, 156, 157 Klimek Piotr 148 Klockiewicz Maria 155, 157, 164 Kluba Jan 148, 156 Kluszycki Marian ps. „Limbicz” 120, 121, 124 Kochanek Tomasz 46 Koczan Mikołaj 30 Kolak Eugeniusz 160 Kolak Wilhelm 176 Kolebok Franciszek ksiądz 104, 120, 121, 129 Kołodziejczyk Jan ps. „Lupa” 120, 121 Kołodziejczyk Jan sołtys 133 Komorek Adam 46 Komorowska Teofila hr. 102 Komorowski Bronisław 194 Konopiec Grabowski Paweł 12, 73 Kopeć Marcin 46 241 Dzieje Gminne Czchowa Kusion-Pokorny Maria 226 Kustra Anna 120 Kwaśniewski Aleksander 167 Kwiatkowski Eugeniusz 128 Kwiatkowski 128 Matras Józef 170 Matras ps. „Smoczyński” 124 Mazgaj Maria 151 Mazgaj Marian 104, 148, 150, 151, 152, 157, 160 Mazur Jacek 107, 109, 110, 218, 228 Mazur Zbigniew 137, 138, 141 Meller Andrzej 161, 164 Mendel Kazimierz 105 Messner 159 „Meteor” zob. Straszyński Zdzisław ps. „Meteor” Mida Czesław 170, 211 Migda Julian 170 Mikołaj młynarz 9, 24 Mikło Władysław 133 Mikołaj z Wielopola 26 Mikosz Jacek 138, 170 Mikosz Józef 137, 140, 148, 157, 160 Mikosz Julian 140, 157 Mikulec Piotr 157 Miotełka Piotr 30 Mirkowski Józef 62 Mleczko Franciszek 120 Morańska Maria 150 Morański Władysław 148, 155, 157 Mordarski Edward 147, 170 Mosoczy Władysław 124 Moszczyński Paulin 170, 171 Mościcki Ludwik 134 Motak Bronisław 148 Motak Helena 176 Motak Piotr 129 „Mrówka” 124 Mróz Adam 157 Mściszek z Koczanowa 26 Musiał Andrzej 148, 225 Musiał Dawid 227 Musiał Kazimierz 164 Musiał Piotr 108, 160, 170, 181, 194 Musiał Zuzanna 176 Myczek Piotr, mieszczanin 11 Myszka Wacław 148 L Lanckoroński K. hrabia 101 Latała Marcin 30 Latosińska 129 Latosiński Stanisław 138, Lebiecki Filip 226 Lendów rodzina 106 Leszek Czarny 9, 20 Lilka Żydówka 119 „Limbicz” zob. Kluszycki Marian ps. „Limbicz” Lismanin Franciszek 12, 89 Litwa Krzysztof 62 Litwiński Antoni 73 Lorek Franciszek ps. „Twardy” 121, 124 Ludwik Węgierski 11, 23 „Lupa” zob. Kłodziejczyk Jan ps. „Lupa” Ł Łach Franciszek 148, 150, 155 Łanocha Antoni 105 Łanocha Jan 137 Łobodziński Marian 122 Łokietek Władysław 10, 16 Łomzik Stanisław 148 Łukasz pleban 34 Łycarz Mikołaj 30 M Maciaś Aleksander 135, 137 Maciaś Mirosław 167 Makłowicz Robert 203 Malaga Józef 160, Malaga Władysław 176, 185, 195 Malina Adam 137 Malina Irena 137 Malatyński ps. „Nobel” 121, 124 „Mars” 121 Marasse hrabia 101 Marek Maria 189 Maria Teresa cesarz 81 Marzec Zdzisław 225 Matracz Jan 157, 160 N Nastałek Jan 157, 160, 161, 164, 170 Nawara Marek 172 Nędza Eugeniusz 164 Nieć Antoni 157 Nieć Franciszek 91, 127, 129 242 Indeks osób Nieć Jan burmistrz 113 Nieć Jerzy 210 Nieć Józef 148 Nieć Michał mieszczanin 76 Nieć Michał kierownik szkoły 113 Nieć Stanisław 129 Nieć Władysław 137, 138, 140, 141, 142, 148, 150, 155 Nieć Wojciech 128, 129 Niemyski Adam baron 89 Nietopyrz Maciej 30 Niewola P. 135 „Nobel” zob. Malatyński ps. „Nobel” Nowak Jan 135 Nowak Tadeusz 140 Nowicki Augustyn 135 Nowicki Kazimierz 75 Nycz Mikołaj 44 Pawlak Waldemar 177 Pawlik Józef 137 Pawłowska Apolonia 137 Pendracki Ludwik ksiądz 108, 113 Piechota ksiądz 104 Pietrzak Stanisław ksiądz 171 Piotrowski Stanisław 19, 219 Piotrowski Władysław 135, 137 Pitala Franciszek ps. „Francek” 121, 124 Piwowar Mirosław 170, 176 Plesiński Edward 157 Płachta Tadeusz 199, 227 Poborska Janina 120 Policht Stanisław 135, 137, 138, 140, 141, 148 Policht Władysław 148 Poniatowski Stanisław August 12 Potocki Jerzy 105, 140 Proficz Jan 129 Prorok Wojciech 46 Protwicz Wojciech 71 Pytel Jan 137, 141 Pytel Stanisław 140 O Ogiela Krystyna 140 Ogiela Ludwik 140 Ojczyk Władysław 137 Olchawa Krzysztof 169, 213 Olchawa Roman 161, 164, 168, 170, 172, 174, 176, 187, 195, 211, 225 Opoka Michał 148 „Orlik” 123 Orłowic Balcer 69 Orłowic Michał 62 Orłowicz Aleksander 138, 138 Orłowicz Tadeusz 164 Orszulak Antoni 185, 195 Otton III cesarz 180 R Rabiasz Włodzimierz 160,176, 185, 190, 195 Rabiasz Zbigniew 225 Rajczak Tadeusz 105, 134, 142, 160, 185, 225 Rajczak Tadeusz ps. „Rękaw” 120, 121, 124 Rasko Stanisław 46 Rąpała Stanisław 105 „Rękaw” zob. Rajczak Tadeusz ps. „Rękaw” Romański Władysław 120 Rozciecha Andrzej 185, 195 Rożkowicz Dariusz 226 Różański Antoni 164 Rusco podwójci 9 Ryba Wiesław 164 Rybicka Maria 136 Rybicki Tadeusz 127, 134, 135, 137, 140 P Pachociński Jan 138 Pachota Helena 135 Pachota Paweł 195 Pajor Anna 140 Pajor Stanisław 148 Pajor Teresa 148 Pałucki Witold 10 Pamuła Józef ksiądz 168, 174, 187, 225 Panowska Janina 135 Panowski Julian 137 Parchański Tadeusz 172 Pawlak Danuta 176 Pawlak Jerzy 161, 220 S Sadowska Julia 104 Sady Kazimierz ps. „Kazimierz” 120, 124 Sady Tomasz 75 Salamon Augustyn 135, 185 Salamon Bernadeta 195 Salaterski Stanisław biskup 172, 204 Sapała Edward 170 243 Dzieje Gminne Czchowa Sapała Stanisław 176, 185, 195 Sendzimier Ignacy 87 Serafin Edward 148 Sikora Stanisław 154 Skalski Stanisław ksiądz 128, 129 Skalski Józef 147 Skarżyńska Jadwiga 104 Skarżyńska Krystyna 104 Skarżyński Marian 104, 119 Skarżyński Stanisław 104, 120, 127 „Skory” zob. Chwała Paweł ps. „Skory” Skrzypek Mieczysław 157 Skwarło Adam 137 Skwarło Jan 135, 139 Skworc Wiktor 174, 183 Słabosz Maria 135 Smajdor Genowefa 137 Smoleń Henryk 170 „Smoczyński” zob. Matras ps. „Smoczyński” Sochoniewiczowa Róża 120 Socyn Faust 90 „Sokół” kapral 120, 121 Sowka Jan 30 Spulmer Hanus, Jasiek 26 Spytek z Melsztyna 24, 27, 28, 30 Sroka Jan 161, 164 Stachaczyński Klaudiusz 221 Stalmach Maria 148 Stanisław z Brzezin 34 Stawiarski Tadeusz 137 Szafraniec Helena 148 Stefanowski Józef 73 Sterkowicz Czesław 189 Straszyński Zdzisław ps. „Meteor” 124 Strotmann biskup 167 Suchanek Bronisława 137 Suchanek Helena 140 Suchanek Michał 135, 140 Sumek Alojzy 135 Szczerbiński Marek 154 Szewczyk Czesław 137, 138 Szewczyk Zofia 148 Szopowicz Jan 73 Szot Eugeniusz 160, 161, 164, 167, 170, 176, 185, 195 Szot Jan 135 Szpila Franciszek 161 Szpila Jan 114, 119, 120, 133 Szpunar Andrzej 15, 189 Sztorc Andrzej 199 Szymański J. 12 Ś Śliwieński Wojciech 75 Śliwiński Marcin 69 Śliwiński Stanisław 148 Śliz Agnieszka 185 Średniawa Kazimierz 160, 164 „Świeca” 120, 121 „Świder” zob. Kotas Michał ps. „Świder” Świerad św. 9 Świerczek Jerzy 157 T Tarnowscy 99 Tarłowie 90 Tekiela Jan 164 Tekiela Stanisław 133 Tischner Józef 185, 212 Tischner Kazimierz 212 Tłuczek Stanisław 46 Tomasz z Bochni żupnik 12, 38, 39 Trepa Roman 157 „Turczak” 120, 121 Turek Kazimierz 170 „Twaróg” zob. Biłyk Mikołaj ps. „Twaróg” U Urbankowa 104 Urban Krzysztof 164, 170, 171, 172, 185 Urbańczyk Andrzej 178, 211 Uryga Franciszek 147, 148, 157 W Wacław II 16 Wahl Marcin 30 Wałęga Leon 113 Wałęsa Lech 154 „Wenus” 121 Weynhult Franciszek 44 Wielgus Zygmunt 152 Wiejowski Adam 140 Wiejowski Stanisław 113 Wielogłowska Magdalena 46 Więcek Roman 138 Wilhelm kowal 10 Wiliński Florian 127, 128 244 Indeks osób Wilk Maria 161, 164, 166 „Wiosło” kapral 122 Wirtz generał major 49 Władysław Warneńczyk 28 Włodarczyk Henryk 176, 185 Włodarczyk Stanisław 161, 164 Wnęk Ewa 109 Woda Wiesław 186 Wodecki Zbigniew 189 Wojakiewicz Jerzy 185, 191, 195 Wojakiewicz Stanisław 135, 137 Wojakiewicz Tadeusz 105, 161 Wojciechowski Z. 10 Wojnicki Kazimierz 164, 166, 199, 211, 214 Wojsław wójt 9, 24 Wojtas Józef 138 Wojtas Stanisław 137, 138, 140, 157 Wojtkiewicz Franciszek 73 Wrona Konstanty 185 Wrona Lesław 160, 195 Wnorowski Walerian 78 Wróblewski Edward 113 Wyczesany Barbara 138 Wyporek Antoni kapitan 125, 127 Wyrozumski J. 11 Z Zabłocka Barbara 220 Zabłocki Krzysztof 220 Zachara Jan 150, 154, 209 Zaczkiewicz Franciszek 140 Zaczkiewicz Jadwiga 140 Zaczyński Józef 135 Zażymała Jakub 30 Zięć Antoni 176, 195 Ziobroń Jan 138, 140 Zygmunt August 11, 39, 40, 41, 42 Zygmunt I Stary 11, 37, 38 Zygmunt III Waza 48 Ż Żabiński Władysław 166, 210 Żaki Andrzej 9 „Żelazny” 121 Żeleński Wit hrabia 12 Żołna Jan 135, 137 Żurek Czesław 160, 176 Żurek Józef 148, 161, 182, 184, 199 Żurek Julian 159, 160, 176 Życiński Józef 167, 183 245 Spis treści Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Rozdział I Zarys dziejów Czchowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Legenda o św. Kindze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Tatarzy w Czchowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Zamek czchowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Rozdział II Czchów w dokumentach archiwalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Z archiwum „Czasu Czchowa” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Rozdział III Czchów od roku 1872 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Z kart „Kroniki Gromadzkiej Rady Narodowej w Czchowie” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Lata międzywojenne – samorządność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Rozdział IV Czchów w okresie II wojny światowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Wspomnienia byłych uczestników ruchu oporu na terenie Czchowa w latach 1939–45 . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Pacyfikacja Czchowa we wspomnieniach świadków tamtych wydarzeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Rozdział V Czchów w latach 1945–72 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Rozdział VI Od 1972 do czasów współczesnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Polityka, gospodarka, ludzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Rolnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 Szkolnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 Turystyka i ekologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 Ekologia, promocja, turystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 Sport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 Miasto i Gmina Czchów dzisiaj (fotografie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 247 Stowarzyszenie „Na Śliwkowym Szlaku” to Lokalna Grupa Działania skupiająca 7 małopolskich gmin: Czchów, Gnojnik i Iwkowa (powiat brzeski), Łososina Dolna i Gródek nad Dunajcem (powiat nowosądecki), Lipnica Murowana (powiat bocheński), Laskowa (powiat limanowski). Stowarzyszenie powstało w 2008 roku w ramach PROW 20072013. Zgodnie z misją prowadzi ono działania skoncentrowane na podniesieniu jakości życia mieszkańców z wykorzystaniem bogactwa historii, tradycji i kultury wszystkich siedmiu gmin. Gminy tworzące Stowarzyszenie „Na Śliwkowym Szlaku” łączy długa tradycja uprawy i wykorzystania owoców pochodzących z lokalnych sadów. W gospodarstwach domowych od pokoleń nadmiar zebranych w okresie letnim owoców konserwowano na zimę susząc je na blasze, przy piecach lub na słońcu. Dumą obszaru jest podsuszana i podwędzana śliwka węgierka o specyficznej nazwie „suska sechlońska”. Specyficzna metoda produkcji w połączeniu z umiejętnościami miejscowych rolników, to gwarancja jej doskonałego smaku i jakości potwierdzonej wpisaniem na Listę Produktów Tradycyjnych oraz do unijnego rejestru Chronionych Oznaczeń Geograficznych (ChOG). Śliwkowy Szlak to także bogactwo kultury i historii. Chlubą tego obszaru jest znajdujący się w Lipnicy Murowanej kościół pw. św. Leonarda, wpisany na listę UNESCO. W urokliwym Tropiu, nad brzegiem Jeziora Rożnowskiego, znajduje się romański kościół, którego najstarsze elementy datowane są na XI wiek. Dla osób chcących aktywnie spędzić swój wolny czas, Śliwkowy Szlak proponuje wiele atrakcji. Obszar skoncentrowany wokół Jeziora Rożnowskiego jest idealny dla wędkarzy oraz amatorów różnych sportów wodnych. Śliwkowe gminy słyną z licznych tras rowerowych i pieszych, a także możliwości jazdy konnej. Zimą najlepiej spędzić czas na stoku narciarskim Laskowa – Kamionna, a w sezonie letnim warto wybrać coś dla siebie z bogatego kalendarza śliwkowych imprez plenerowych. Można wówczas trafić na liczne degustacje, pokazy i konkursy kulinarne, a także zrobić zakupy na stoiskach z produktami lokalnymi. Największe imprezy śliwkowe organizowane są cyklicznie w Laskowej - „Festiwal Śliwki Miodu i Sera” oraz w Iwkowej - „Święto Suszonej Śliwki” i „Od ziarenka do wiejskiego rarytasu”.
