4.2 MB - Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ

Tadeusz Grądziel, Grzegorz Janicki, Ewa Skowronek
Przemiany środowiska przyrodniczego
wsi Guciów na Roztoczu Środkowym
pod wpływem gospodarki człowieka
Wstęp
Celem poniższej pracy jest próba ilościowego określenia stopnia przeobrażeń środowiska przyrodniczego wsi Guciów wywołanych gospodarką człowieka.
Współczesny stan środowiska przyrodniczego Roztocza Środkowego jest odzwierciedleniem postglacjalnych zmian klimatycznych oraz narastającej ingerencji człowieka. W obszarach wiejskich głównym składnikiem antropopresji jest
gospodarka rolna. Jej natężenie uzależnione jest od szeregu czynników, głównie
społeczno-ekonomicznych i politycznych. Zmiany warunków rozwoju rolnictwa
zostają bardzo szybko odzwierciedlone w stanie środowiska. Obecnie, po okresie
transformacji ustrojowej zapoczątkowanej w 1989 r., obserwuje się na terenach
wiejskich wschodniej Polski dużą dynamikę przemian społeczno-kulturowych, a
co za tym idzie, również zmian środowiskowych.
Ocenę antropogenicznych przeobrażeń środowiska przyrodniczego oparto
o analizę zmian szaty roślinnej. Zastosowano wskaźnik antropogenizacji środowiska
według A.S. Kostrowickiego i in. (1988). Wskaźnik ten wykorzystuje koncepcję
dynamicznych kręgów roślinnych zbiorowisk zastępczych M. Schwickeratha oraz
opracowaną przez zespół warszawski 11-stopniową skalę bonitacyjną, określającą w
sposób ilościowy wielkość przekształceń wywołanych przez działalność człowieka
(Plit 1992, 1993).
Obszar badań
Guciów położony jest na Roztoczu Środkowym, w gminie Zwierzyniec należącej do powiatu zamojskiego. Obszar wsi o powierzchni około 331 ha, obejmuje
odcinek rozległego dna doliny Wieprza oraz jej lewego zbocza wraz z wierzchowiną
i fragmentem doliny bocznej. Zabudowania tej niewielkiej wsi (42 gospodarstwa, 99
mieszkańców – dane UMiG w Zwierzyńcu) skupiają się u podnóża zbocza, wzdłuż
szosy łączącej Krasnobród ze Zwierzyńcem. Od wschodu sąsiaduj ona ze znacznie
większą wsią Bondyrz, a z pozostałych stron graniczy z lasami Roztoczańskiego
Parku Narodowego.
Materiały paleogeograficzne, archeologiczne i historyczne wskazują na następujące etapy przeobrażeń środowiska przyrodniczego okolic Guciowa (tab. 1).
Najstarsze ślady pobytu człowieka na badanym obszarze pochodzą z okresu inter294
Tab. 1. Historia osadnictwa i natężenie antropopresji w okolicach Guciowa
Tab. 1. The history of the settlement and of the anthropopressure intensity on Guciów
Źródła: R. Rogozińska (1965); H. Zoll-Adamikowa; Gurba (1978); H. Wróbel (1991);
J. Libera (1992); K. Bałaga (1998); T. Furtak i in. (2000)
stadiału Bölling (10 500 BC). Znaczne przeobrażenia zbiorowisk roślinnych wystąpiły w neolicie. Działalność rolnicza kultur tego okresu spowodowała powolne,
ale stałe zmniejszanie się powierzchni leśnych. Pogarszające się od środkowego
okresu subborealnego warunki wilgotnościowe oraz wzrost liczby ludności przyczyniły się w następnych epokach do rozwoju zbiorowisk o charakterze stepowym.
Wraz z zanikiem osadnictwa u schyłku epoki brązu rozpoczęła się regeneracja
naturalnych zbiorowisk roślinnych, która z różnym natężeniem trwała do początków wczesnego średniowiecza. W VII w. nastąpił wzrost antropopresji. Świadczą
o tym zachowane na terenie wsi trzy osady otwarte, nekropolie i grodzisko. W
XIII w. w wyniku zniszczeń wojennych nastąpiło ponowne załamanie się osadnictwa. W tym okresie obserwuje się ponowną regenerację zbiorowisk roślinnych.
Współczesne zasiedlenie tych terenów miało miejsce dopiero w I połowie XIX
stulecia (tab. 1).
295
W XIX w. i w I połowie XX w. wraz z rozwojem wsi Guciów obserwuje
się stały wzrost presji człowieka na otaczające go środowisko. Przejawem tego jest
gwałtowny spadek powierzchni leśnych i wzrost synantropizacji szaty roślinnej
(Skowronek 1999). Wzrasta powierzchnia typowych dla tego obszaru zespołów
roślinności segetalnej (Viciaetum tetraspermae, Aphano-Matricarietum, Consolido-Brometum) i ruderalnej (Tanaceto-Artrmisietum, Chaerophylletum aromatici, Sambucetum ebuli)
oraz wielu innych zbiorowisk synantropijnych. Tendencja ta zostaje zatrzymana
w latach 70. XX w. (tab. 2).
Od tego czasu systematycznie maleje udział gruntów ornych w ogólnej powierzchni wsi. Jest to skutek zmniejszenia się liczby mieszkańców (depopulacja
obszarów wiejskich) oraz efekt utworzenia w 1974 r. Roztoczańskiego Parku
Narodowego (tab. 3).
Od lat 70. ubiegłego wieku wzrasta areał nieużytków (zbiorowisk z: Agrostis vulgaris, Calamagrostis epigeios, Holcus mollis, Bromus inermis i in.). Na leżących
odłogiem polach, położonych głównie w miejscach trudno dostępnych m. in. na
stromych stokach, obserwuje się nasiloną wtórną sukcesję roślinności (Pinus sylvestris, Betula pendula, Populus tremula, Carpinus betulus), w dolinie Wieprza zaś Alnus
glutinosa. Wzrasta powierzchnia leśnych zbiorowisk zastępczych z sosną i brzozą
oraz zespołu Tilio-Carpinetum (tab. 4).
Antropogenizacja środowiska przyrodniczego wsi Guciów
Wskaźnik antropogenizacji środowiska przyrodniczego wsi Guciów wynosi
5,36, a więc stosunkowo niewiele w 20 stopniowej skali przeobrażeń (tab. 5).
Jest to w dużej mierze wynik przyjętej metody określenia stopnia antropogenizaTab. 2. Zmiany użytkowania ziemi w Guciowie
Tab. 2. The changes of the land use in Guciów village
Objaśnienia: 1 – na podstawie AOZ 341; 2 – na podstawie AOZ 2631;
3 – na podstawie Someyi i Furtaka (1996); 4 – grunty orne łącznie z zabudowaniami;
x – kategoria nie została wydzielona w materiałach źródłowych
296
cji, która niestety nie uwzględnia stanu
i zdrowotności zbiorowisk. O znacznym
wpływie człowieka świadczy duży udział
zbiorowisk zaklasyfikowanych do VII
i VIII klasy antropogenizacji (w sumie
około 19%). Należą do nich zbiorowiska
synantropijne wykształcone na nieużytkach porolnych i zbiorowiska segetalne.
Duże jest również zróżnicowanie
przestrzenne analizowanego wskaźnika.
Najmniej przekształcone zbiorowiska
roślinne (I i II klasa antropogenizacji)
występują w dolinie Wieprza, w północno-zachodniej części terasy nadzalewowej. Dominują w tej części wsi wyżynne
jodłowe bory mieszane (Abietetum
polonicum) oraz bór sosnowy świeży z
jodłą (Leucobryo-Pinetum). Duże, zwarte
obszary o najmniejszym wskaźniku antropogenizacji występują także w obrębie zboczy doliny Wieprza. Na prawym
zboczu, rozczłonkowanym przez suchą
dolinę Bliżowa, występują zbiorowiska
boru sosnowego świeżego o małym
stopniu antropogenizacji. Na lewym
zboczu doliny Wieprza w obrębie płata
lesowego, rozciętego przez wąwozy, ma-
Tab. 3. Zmiany liczby mieszkańców
Guciowa
Tab. 3. The changes of the number
of the Guciów inhabitants
Objaśnienia: 1 – dane szacunkowe
na podstawie AOZ 8979; 2 – dane
szacunkowe na podstawie AOZ 2631;
3 – dane na podstawie F. Sulimierskiego
i in. (1880); 4 – dane na podstawie
Skorowidza RP (1924); 5 – dane
szacunkowe na podstawie wywiadu; 6 –
dane UMiG w Zwierzyńcu;
7 – na podstawie T. Someyi i T. Furtaka
(1996)
Tab. 4. Klasy antropogenizacji zbiorowisk roślinnych we wsi Guciów (uproszczone)
Tab. 4. The anthropogenization classes of the vegetation in Guciów village (simplified)
297
łym stopniem przeobrażeń odznaczają
się zbiorowiska leśne (Tilio-Carpinetum
Tab.5. The anthropogenization
i Dentario glandulosae-Fagetum).
of the Guciów natural environment
Na terasie zalewowej Wieprza dominuje roślinność szuwarowa (Phragmitetea) i łąkowa (Molinio-Arrnenatheretea)
zaklasyfikowana przeważnie do III
i IV klasy antropogenizacji. Na zboczach doliny Wieprza, zbudowanych ze
skał węglanowych i lessów, przeważają
zbiorowiska synantropijne zaliczone
do klas VII i VIII. Natomiast na terasie
nadzalewowej, wzdłuż drogi Krasnobród – Zwierzyniec zlokalizowana jest
zabudowa, której towarzyszą zbiorowiska ruderalne zaliczone do klasy X.
Najbardziej przekształcone są drogi (XI
klasa), pozbawione roślinności.
Dominująca w Guciowie I klasa antropogenizacji (30% obszaru wsi) obejmuje
roślinność finalną łąkową i leśną. Zbiorowiska roślinne niestety nie są „pierwotne”
(tab. 4); w znacznym stopniu sąone przekształcone przez człowieka. W zbiorowiskach leśnych, uznanych za finalne, występuje duży udział lasów młodych,
odroślowych, o nieprawidłowej strukturze gatunkowej.
Tab. 5 Antropogenizacja środowiska
przyrodniczego wsi Guciów
Wnioski
W rejonie Guciowa można wydzielić etapy wzmożonej antropopresji związanej
z rozwojem osadnictwa prehistorycznego (kultury naddunajskie) i historycznego
(okres wczesnośredniowieczny). Etapy dużych antropogenicznych przeobrażeń środowiska przedzielone są okresami regeneracji roślinności i odnowienia
(renaturalizacji) środowiska („łużycki kryzys osadniczy”, okres nowożytny).
Kolejny okres znacznej antropogenizacji związany z lokacją wsi trwał do 1945 r.
Po II wojnie światowej obserwuje się sukcesję wtórną roślinności i względną poprawę stanu środowiska przyrodniczego. Ta tendencja zostaje wzmocniona przez
oddziaływanie powstałego w latach 70. minionego wieku parku narodowego i zmian
ustrojowych, które zaszły po 1989 r. Obecnie w obrębie wsi Guciów obserwuje się
samoistny proces renaturalizacji roślinności na dużych obszarach gruntów porolnych i łąkach. Wzrasta udział powierzchni leśnych, głównie jednak składających
się ze zbiorowisk zastępczych z sosną i brzozą oraz zespołu Tilio-Carpinetum.
Stopień antropogenizacji środowiska wsi Guciów wskazuje na potrzebę uregulowania procesów renaturalizacji. Wydaje się celowe wprowadzanie gatunków
drzew typowych dla tego obszaru – buka i jodły oraz przebudowę składu gatunkowego lasów na zgodną z siedliskiem.
298
Wskaźnik antropogenizacji środowiska obliczony w oparciu o metodę
A. S. Kostrowickiego i in. (1988) zaniża wielkość przeobrażeń wynikających z
działalności człowieka. Najbardziej jest to widoczne przy ocenie tzw. zbiorowisk
finalnych (tzw. „naturalnych”). Wydaje się konieczne rozbudowanie tej klasy, a
przez to zmianę wartości bonitacyjnej dla poszczególnych klas antropogenizacji.
Dodatkowo w przypadku terenów wiejskich, gdzie nie ma zbyt dużych kontrastów
klas antropogenizacji a obszary o największych antropogenicznych przeobrażeniach
zajmują bardzo małe powierzchnie, niska bonitacja pierwszych czterech klas daje
w sumie małą wartość wskaźnika antropogenizacji, co znacznie poprawia „otrzymany” obraz stanu środowiska przyrodniczego. Dlatego też dalsze prace nad
doborem miernika wpływu działalności człowieka na środowisko przyrodnicze,
wydają się celowe.
Praca była finansowana z grantu interdyscyplinarnego prorektora UMCS
ds. nauki i badań pt. Współczesny rozwój środowiska przyrodniczego Roztocza Środkowego.
LITERATURA
Bałaga K., 1998, Rozwój torfowisk postglacjalnych w okolicach Krasnobrodu na Roztoczu ze
szczególnym uwzględnieniem wskaźnika działalności człowieka, Przegl. Geol. 46, 9, s. 881-886.
Furtak T., Janicki G., Rodzik J., Skowronek E., 2000, Przemiany wsi Guciów w otulinie
Roztoczańskiego Parku Narodowego, [w:] Radwan S., Lorkiewicz Z., Problemy ochrony
i użytkowania obszarów wiejskich o dużych walorach przyrodniczych, Wyd. UMCS, Lublin,
s. 207-214.
Gurba J. 1978, Starożytne i wczesnośredniowieczne osadnictwo Lubelszczyzny, Z zagadnień kultury
ludowej, 1, Lublin, 7-35.
Kostrowicki A.S., Plit J., Solon J., 1988, Przekształcenia środowiska geograficznego,
[w:] Kostrowicki A.S. (red.), Studium geoekologiczne rejonu jezior wigierskich, Prace Geogr.
147, s. 108-115.
Libera J., 1992, Późny paleolit i mezolit Polski południowo-wschodniej, Archeologiczne Listy,
2, Lublin.
Plit J., 1992, Anthropozation of natural environment in Łomianki Commune, Polish Ecological
Studies 18, 3-4, p. 255-265.
Plit J., 1993, Mapa antropogenicznych przeobrażeń krajobrazów roślinnych Polski, Przegl. Geogr.
65, 3-4, s. 389-396.
Rogozińska R., 1965, Sprawozdanie z badań cmentarzyska kurhanowego kultury trzcinieckiej
w Guciowie pow. Zamość, w sezonie wykopaliskowym 1964 roku, Spraw. Archeologiczne 26,
Ossolineum, 51-55.
Skowronek E., 1999, Antropogeniczne przemiany krajobrazu Roztocza na przykładzie dorzeczy
Białej Łady i górnego Wieprza, Bibl. Główna UMCS, maszynopis, 109-116.
Someya T., Furtak T., 1996, Zastosowanie programów GIS do analizy i prezentacji przekształceń
środowiska (na przykładzie okolic wsi Guciów w otulinie Roztoczańskiego Parku Narodowego),
[w:] Badania ekologiczno-krajobrazowe na obszarach chronionych, Problemy Ekologii
Krajobrazu, 2, Gdańsk, s. 255-230.
Sulimierski F., Chlebowski B., Walewski W., 1880, Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego
i innych Krajów Słowiańskich, Warszawa.
299
Wróbel H., 1991, Badania nad osadnictwem kultury trzcinieckiej, Lubelskie Materiały
Archeologiczne, 4, UMCS, 209-253.
Zoll-Adamikowa H., 1974, Wyniki wstępnych badań wczesnośredniowiecznego zespołu osadniczego
w Guciowie pow. Zamość, Spraw. Archeologiczne, 26, Ossolineum, 115-171.
Materiały archiwalne -Archiwum Państwowe w Lublinie
AOZ 341, Plan wsi Guciowa przekopiowany w miesiącu Lutym 1854 roku w skali 1:7200.
AOZ 2631, Projekt tabeli likwidacyjnej wsi Guciowa należącej do dóbr głównych Ordynacji Zamojskiej,
1864 r.
AOZ 8979, Akta włościan Guciowa dawniej Grelami zwanej, 1830 r.
CHANGES OF THE VILLAGE GUCIÓW
(THE CENTRAL ROZTOCZE) NATURAL ENVIRONMENT
UNDER THE INFLUENCE OF HUMAN ECONOMY
Summary
It is possible to determine in the Guciów region the stages of intensive anthropopressure connected with prehistoric settlement development of the Early
Middle Ages (Tab. 1). They are separated by periods of vegetation and environment regeneration. In the 19th century the subsequent anthropopressure stage
occurred in connection with the foundation of the village Guciów. After World
War II the process of repeated vegetation succession had been observed at Guciów
chiefly as a consequence of the depopulation of villages in south-eastern part of
the Lublin region and of the political transformations after 1989 (Tab. 2, 3). The
influence of the Roztocze National Park has accelerated this process. A relative
improvement of the natural environment is manifested by an increase in afforested
areas (Tab. 4). The process of environmental regeneration is evidenced by an index
of anthropogenization for Guciów. It shows, too, the need for a regulation
of regeneration processes (Tab. 5). A high share of substitute pine and birch communities and of the Tilio-Carpinetum association requires the introduction of tree
species typical of this region – beech and fir, as well as reconstruction of forest
composition in agreement with its habitat.
Dr Grądziel Tadeusz
Zakład Ekologii Roślin
Instytut Biologii
Uniwersytet M.Curie-Skłodowskiej
ul. Akademicka 19
20-033 Lublin
Dr Skowronek Ewa
Zakład Geografii Regionalnej
Instytut Nauk o Ziemi
Uniwersytet M.Curie-Skłodowskiej
ul. Akademicka 19
20-033 Lublin
300
Mgr Janicki Grzegorz
Zakład Geografii Fizycznej i Paleogeografii
Instytut Nauk o Ziemi
Uniwersytet M.Curie-Skłodowskiej
ul. Akademicka 19
20-033 Lublin