Osobowość a struktury społeczne – o socjologicznej teorii

STUDIA SOCJOLOGICZNE 1984, 4 (95)
PL ISSN 0039—3371
Zbigniew Galor
Akademia Rolnicza
Poznań
OSOBOWOŚĆ A STRUKTURY SPOŁECZNE
(O socjologicznej teorii osobowości w świetle badań
K. Marksa iF. Engelsa) *
„Absolutna osobowość jest bezosobowością"
G. W. Hegel: Fenomenologia ducha
W literaturze przedmiotu, oprócz wnioskowania o sensie humanistycz¬
nym pojęcia osobowości, wyodrębnia się konstrukcje przypisujące temu
pojęciu sens społeczny. W pierwszym przypadku przez osobowość rozu¬
mie się człowieka po prostu. W drugim mowa jest o osobowości jako
atrybucie człowieka w postaci „sumy" — najczęściej cech, albo swoistej
organizacji, np. właściwości —• wyrażonej w kategoriach: struktury,
funkcji czy genetycznie. Oprócz tych sposobów określania osobowości,
y
występują ujęcia typologiczne *.
Powyższe znaczenia obecne są również w tych koncepcjach osobowo¬
ści, które zakładają związek socjologii z materializmem historycznym2.
"Na ogół wspólne jest im przeświadczenie o teoretycznej jednorodności
Marksa i Engelsa analiz problematyki osobowości; przekonanie, że w pra¬
ktyce badawczej autorów Ideologii niemieckiej zawarta jest jedna tylko
koncepcja osobowości, do której socjologiczny „klucz" znaleźć można
głównie (lub tylko) w pierwszych pracach K. Marksa i F. Engelsa. Stąd
też w sposób względnie typowy podstawową kategorię socjologicznej te¬
orii osobowości wyprowadza się: 1) z teorii alienacji (podstawą interpre¬
Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 r.), 2) albo z teorii sto¬
tacji
sunków społecznych (podstawą interpretacji — Tezy o Feuerbachu; głów¬
nie, a nierzadko tylko teza szósta o „istocie człowieka"), błędnie jednak
—
* Szkic ten stanowił próbę wstępnego przedstawienia niektórych głównych pro¬
blemów socjologicznej teorii osobowości, tak jak prezentują się one wobec twier¬
dzenia o występowaniu w praktyce badawczej K. Marksa i F. Engelsa trzech róż¬
nych ujęć osobowości
1 A. Kłoskowska: Z historii i socjologii kultury. Warszawa 1969, s. 183.
-
E. Hahn 'Materializm historyczny a socjologia marksistowska. Warszawa 1974,
rozdz. Ul: „Uwagi w kwestii socjologicznego poznania stosunków między jednostką
a społeczeństwem".
2
Z. GALOR
76
sprowadzanych wyłącznie do stosunków osobowych, 3) albo też z teorii
i
powinności, wzorów i ideałów społecznych (podstawą interpretacji
Manifest komunistyczny).
Natohaiast analiza praktyki badawczej autorów Ideologii niemieckiej
prowadzi do wniośku o występowaniu w ich praktyce trzech różnych
koncepcji osobowości. Przysługująca im teoretyczna odmienność warun¬
kuje sposób i zakres rozumienia problematyki osobowości w socjologii.
Nie jest więc poznawczo obojętne, którą z tych koncepcji przyjmuje się
za przesłankę współczesnej praktyki badawczej.
—
K. Marksa i F. Engelsa teorie osobowości: substancjalna, antropologiczna
iekonomiczno-historyczna
Pierwsza, z nich opiera się na twierdzeniu, że tym, co odróżnia człowie¬
ka od świata przyrody jest świadomość, samowiedza podmiotu, a stosunek
jako stosunek wzajemny samowiedz. — po¬
jednostki do innych ludzi
zostaje zapośredniczony przez „akt kształtowania" („pracę"). Akt ten,
zakładając pewną postać więzi społecznej, zakłada „kształtowanie rzeczy
nowej" 3.
Teoria ta występuje w K. Marksa „Różnicy między demokrytejską
a europejską filozofią przyrody. Zawarta tam koncepcja człowieka, to
koncepcja „człowieka empirycznego" jako „swego jedynego obiektu rzeczywistego" 4, a koncepcja indywiduum, to koncepcja „duchowej jed¬
nostki empirycznej", która istnieje o tyle, „o ile jest widziana przez inną
jednostkę" 5.
Heglowskie przesłanki tej teorii osobowości obecne są także w arty¬
1844. W jej ramach problematyka
kułach Marksa i Engelsa z lat 1839
osobowości jest problematyką osobowości „w ogóle", „duchowej osobo¬
wości" (np. filozofów) czy osobowości narodu.
Druga teoria zakłada pojęcie istoty człowieka jako właściwych tylko
gatunkowi ludzkiemu potrzeb. O przynależności do społeczeństwa orzeka,
że decyduje o niej społeczny (tzn. uzależniony od innych ludzi) sposób
zaspokajania potrzeb jednostki, co następuje w toku działań, podczas
których ujawnione zostają jej cechy gatunkowe.
Właściwą przesłankę tej teorii osobowości stanowi — zawarta w
K. Marksa Przyczynku do heglowskiej krytyki filozofii prawa. Wstępie
koncepcja jednostki będącej „symbolem społeczeństwa": „Człowiek
t
i.
—
—
—
R. Panasiuk: Dziedzictwo heglowskie i marksizm. Warszawa 1979, s. 42—43.
Typowym sposobem interpretacji Marksa koncepcji osobowości, nawiązującym do
przesłanek Marksa i Engelsa substancjalnej teorii osobwości, jest odczytywanie tej
teorii w kategoriach społecznego kreacjonizmu.
4 K. Marks: Różnica między demokrytejską a epikurejską filozofią przyrody.
Warszawa 1966, s. 61.
6 Ibidem, s. 214.
'
i
i
i
(
i
OSOBOWOŚĆ A
STRUKTURY SPOŁECZNE
to świat człowieka, państwo, społeczeństwo" 8, a jako „jednostka indywi| dualna" człowiek zachowuje swą jednostkowość, którą jest „istota" jedS nostki-podmiotu 7. Rozwinięciem tej koncepcji człowieka jest pomiesz| czona w Rękopisach ekoriomiczno-filozoficznych z 1844 r. koncepcja
określonej „całości". Jako
człowieka „przedmiotowego rzeczywistego"
jednostka, będąc „całokształtem potrzeb", realizuje „wszechstronną isto¬
tę człowieka" 8.
W granicach powyższej teorii problematyka osobowości występuje w
postaci kwestii „indywidualnej osobowości", „społecznego charakteru" itp.
teoria
Trzecia — obecna w praktyce badawczej Marksa i Engelsa
osobowości za kryterium człowieczeństwa przyjmuje zdolność do wyko¬
nywania swoiście ludzkiej pracy. O jednostce zaś powiada, że ta tylko
w obrębie ekonomiczno-historycznie określonych stosunków społecznych
kształtuje swoje ludzkie cechy, swoją „ludzką naturę". Teoria ta opiera
się na koncepcji człowieka występującego w procesie celowej działalno¬
ści
pracy. Pierwsza postać tej koncepcji zarysowana została już w Rę¬
kopisach...; Marks przytacza tam ekonomiczną koncepcję człowieka w uję¬
ciu F. Skarbka 9. W sposób bardziej pełny rozwinięta została dopiero
w Ideologii niemieckiej, gdzie zakłada się „człowieka wytwarzającegośrodki do życia" oraz jednostkę, która nie jest już traktowana jako
„symbol życia ogółu" 10, jako "symbol społeczeństwa.
Problematyka osobowości, do której stosują się powyższe założenia,
dotyczy takich zagadnień, jak: „wszechstronna realizacja osobowości",
„jednostka przypadkowa a osobowość", „sprzeczność między osobowością
robotnika a pracą jako warunkiem jego egzystencji", „kapitał obdarzo¬
ny osobowością", „osobowość burżuazyjnego właściciela", „role społecz¬
ne a osobowość" i in.
Charakterystyczna odmienność teorii, które użytecznie byłoby określić
kolejno: K. Marksa i F. Engelsa substancjalna teoria osobowości, K. Mar¬
ksa i F. Engelsa antropologiczna teoria osobowości oraz K. Marksa
wyraża się
d F. Engelsa ekonomiczno-historyczna teoria osobowości
nie tylko w różniących się wzajemnie koncepcjach indywiduum. Znajdu-
—
—
—
—
' K. Marks, F. Engels: Dzieła. T. 1. Warszawa 1962, s. 457.
•' Ibidem.
' Ibidem, s. 627, 602.
» Ibidem, s. 607.
10 K. Marks, F. Engels: Dzieła. T. 3. Warszawa 1961, s. 544. Autorzy Ideologii nie¬
mieckiej, określając zakładaną tu koncepcję człowieka jako koncepcję człowieka
„wytwarzającego środki do życia", podkreślają jęj_ odmienność od własnego ujęcia
wcześniejszego. Krytykując „prawdziwy socjalizm", o obecnym ujęciu jednostki pi¬
szą, że jest ono zaprzeczeniem poprzedniego jej rozumienia jako „symbolu życia
w świetle rozwoju koncepcji człowieka
ogółu". Moment ten daje się rozumieć
jako zerwanie z takim rozumieniem
w praktyce badawczej Marksa i Engelsa
indywiduum, które pozwalało dotychczas utożsamiać wprost człowieka ze społe¬
czeństwem: właściwościom jednostki przypisywać cechy społeczeństwa jako całości.
—
.-i-
—
78
Z. GALOH
je ona również swój wyraz w sposobie .rozumienia samej osobowości,
także ze względu na zakres i charakter zjawisk, do wyjaśniania których
pojęcie to jest stosowane.
W pierwszej teorii osobowość ujmowana jest w kategoriach (heglow¬
skiej) ducho;wej substancji — źródła zmian rzeczywistości. Zakres i charakter zjawisk, które teoria ta opisuje, wyznacza perspektywa historio¬
zoficzna. Bezpośrednim przedmiotem analiz nie jest tu rodzaj więzi społecznej warunkującej osobowość, lecz rola osobowości (filozofów, narodów
i in.) w historii. Rola — mierzona według kryterium „kształtowania rzeczy nowej". Stąd też w interpretacjach K. Marksa i F. Engelsa koncepcji
osobowości występuje utożsamienie jej z teorią osobowości twórczej (npu
J. Kuczyński: Homo creator — wstęp do dialektyki człowieka, 1976)
Osobowość w K. Marksa i F. Engelsa teorii antropologicznej, z kolei,
ujęta jest w kategoriach gatunku ludzkiego, gatunkowej „istoty "człowie¬
ka", której wyraz stanowi. Zakres i charakter zjawisk, wobec których
teoria ta jest stosowana, wyznacza perspektywa antropologiczna, której
osobliwość dla praktyki badawczej K. Marksa i F. Engelsa nie redukuje
się do występującego we współczesnych interpretacjach np. rozumienia
osobowości w kategoriach antropo-soc jo-genezy czy socjalizacji 11.
W przeciwieństwie do dwóch poprzednich, K. Marksa i F. Engelsa
ekonomiczno-historyczna teoria osobowości, jednoznacznie wymaga analizowańia osobowości w kategoriach struktur społecznych, będących
przedmiotem badań materializmu historycznego 12.
)
'˙
j
j
j
˙
i
.i
'
f
˙
!
!
|
j
j
j
i
Pojęcie „istota człowieka" a socjologiczna teoria osobowości
Pojęciu „istota człowieka" przypisuje się funkcję narzędzia teoretycz¬
nego, które pozwalać ma na dokonanie „przejścia" od teorii człowieka,
poprzez teorię jednostki społecznej, do teoria osobowości 13. Sprzyja takie¬
mu postępowaniu wyróżnianie w socjologii poziomu jednostkowego obok
poziomu makro- i mikrostrukturalnego u, wobec których ten pierwszy
przedstawia się w sposób wieloznaczny i problematyczny.
Pojęcie „istota człowieka" zakłada Marksa i Engelsa antropologiczna
teoria osobowości, która została w toku ich dalszej praktyki badawczej
rozwinięta w teorię ekonomiczno-historyczną. W Ideologii niemieckiej jej
autorzy odżegnują się od stosowanych dotychczas przez siebie takich
11 Por. L.W. Piętrowa, AJ. Brawcew, J.N. Ababkow: Obszczestwiennyje otnoszenija i licznost. W: Teorija licznosti. Pod red. W.F. Sierżantowa. Leningrad 1982.
12 S. Kozyr-Kowalski: O przedmiocie badawczym materializmu historycznego.
W: Świadomość i rozwój. Pod red. J. Lipca. Warszawa 1980.
ls Polemikę z tym poglądem stanowi praca: LJVE. Archangielskiej: Socyalnoeticzeskije problemy teorii licznosti. Moskwa 1974.
14 Np. J. Szmatka: Jednostka i społeczeństwo
o zależności zjawisk indywi¬
dualnych od społecznych. Warszawa 1980, s. 139.
—
j
i
i
j
j
i
j
]
j
j
j
i
1
OSOBOWOŚĆ A STRUKTURY
SPOŁECZNE
79
określeń, jak: „istota człowieka", „gatunek"15. Powody, dla których tak
czynią, są jednak w interpretacjach często zapoznawane. Odniesione bez¬
pośrednio do interesującej nas problematyki, dają się przedstawić na¬
stępująco: 1) określenia te sprzyjają nienaukowości mieszczańskiego spo¬
sobu myślenia o indywiduum i osobowości, ze względu ria swój ideali¬
styczny i niedialektyczny charakter, 2) wynika to stąd, że są refleksem
przedheglowskich lub źle pojętych heglowskich sposobów myślenia
o świecie empirycznym, o empirycznej osobowości, 3) wobec csóbo:wcści
jako zjawiska empirycznego określenia te nie pozwalają wyjść poza
stwierdzenie o uzależnieniu indywiduum od innych ludzi, co dla analiz
empirycznej („żywej") osobowości i empirycznychstosunków społecznych
jest nie wystarczające, 4) nawet zmodyfikowane, określenia te sprzyjają
zapoznawaniu związku pomiędzy rozumieniem osobowości a innymi ka¬
tegoriami materializmu historycznego.
Inny jeszcze powód zdaje się podważać sens stosowania pojęcia „isto¬
ta człowieka" w charakterze „klucza" do socjologicznej teorii osobowości.
Jest nim możliwość rozumienia powyższych uwag K. Marksa i F. Engel¬
sa jako pisanych po Tezach o Feuerbachu (skąd pochodzi twierdzenie
o „istocie człowieka" jako „całokształcie stosunków społecznych"): Tezy...
•
wiosną 1845; Ideologia... — lata 1845-1846. Wówczas uwagi te odnosi¬
łyby się również do szóstej tezy o „istocie człowieka". Osobnym argumejntem zdaje się być widoczna już w Rękopisach...z 1844 r. tendencja do
stosowania zamiast określania „istota człowieka", pojęciar „natura" 16.
O tym, że stosowane współcześnie w ramach problematyki osobo¬
wości określenie „istota człowieka" —< obwarowane nawet wszelkimi
możliwymi uściśleniami — stanowi historyczną reprodukcję XIX-wiecznej
rozterki co do sposobu rozumienia tego określenia (czy istota człowieka
jest wewnątrz, czy na zewnątrz człowieka?
zapytywał w Jedynym
i jego wthśności M. ˙>tirner), świadczą głosy w polemice o marksistow¬
ską antropologię. Z jednej strony, powiada się w niej, że „istota czło¬
wieka" jest w nim, gdyż jest jego właściwością, z drugiej zaś, iż tkiwi
ona poza człowiekiem 17. Ów zaklęty krąg zasadza się na myślowym kon¬
flikcie między reistycznym pojmowaniem człowieka a relacyjnym ro¬
zumieniem stosunków społecznych (społeczeństwa). Myśl socjologiczna
—
—
K. Marks, F. Engels: Ideologia niemiecka. W: Dzieła. T. 3..., s. 206, 154.
„Jeśli doznania człowieka, jego namiętności itd. są nie tylko określeniami
antropologicznymi w wąskim znaczeniu, lecz prawdziwie ontologicznymi potwier¬
Marks, Engels: Dzieła. T. 1..., s. 609.
dzeniami istoty (natury) ,[...]"
w J. Kuczyński w pracy: Homo creator. Wstęp do dialektyki człowieka (War¬
przyjmując; że „istota# człowieka" jest jego właściwością, jest
szaw 1976, s. 196)
więc w nim, polemizuje z właściwym tradycji marksistowskiej, przeciwnym rozu¬
mieniem tego określenia, zawartym w książce L. Seve'a: Marksizm a teoria oso¬
bowości (Warszawa 1957).
15
M
—
—
-y
v
˙
Z. GALOR
80
nie przekracza granic dzielących ją od dialektycznego ujęcia uwarunko¬
wań: indywiduum
struktury społeczne.
Z powyższych powodów stwierdzić należałoby, że określenie „istota
człowieka" nie może pełnić tu przypisywanej mu roli „klucza" do socjo¬
—
logicznej teorii osobowości.
Siła robocza
—
kategorią Marksa i Engelsa ekonomiczno-histotycznej
teorii osobowości
Podstawową kategorią Marksa i Engelsa ekomoimiczno-historycznej
teorii osobowości jest kategoria siły roboczej. Przy pewnym (etymolor
gicznym) typie lektury prac autorów Ideologii niemieckiej powyższa
konstatacja będzie czymś nieuchwytnym. Wówczas bowiem, gdy za kry¬
terium występowania problematyki osobowości w pracach El. Marksa
i F. Engelsa przyjmie się obecność słowa „osobowość", wtedy nietrudno
dojść do wniosku, że w tych pracach, w których słowo to występuje
sporadycznie, problematyka osobowości jest nieobecna lub obecna w spo¬
sób przypadkowy. Taką przesłankę zakłada uwaga T. M. Jaroszewskiego,
że problematyka min. osobowości występuje „jakże często «między wier¬
szami w Kapitale" 18.
Spostrzeżenie to, nasuwające myśl o przypadkowej obecności intere¬
sującej nas problematyki w późniejszych pracach K. Marksa, ulegnie
zmianie, jeśli zwrócimy uwagę nie tylko na rzeczywiście nieliczne w Ka¬
pitale sformułowania wprost dotyczące osobowości, lecz i na kategorie,
które z określeniem' osobowości współwystępują. Już taka lektura, sta¬
nowiąca rodzaj analizy formalnej, pozwala stwierdzić, że problematyka
osobowości jest problematyką siły roboczej;
Określenie „osobowość" występuje w pierwszym tomie Kapitału w po¬
jęciu siły roboczej 19, w kontekście krytyki uznawania przez klasyczną
ekonomię „wartości pracy" czy „ceny pracy", a nie wartości siły robo¬
czej 20; także — w przytoczonym przez Marksa cytacie z Heglowskiej
Filozofii prawa, pomieszczonym dla zilustrowania jednego z warunków
występowania siły roboczej — tego, który mówi, że jej posiadacz, będąc
osobą, „nie zrzeka się swej własności ˙[siły roboczej
Z.G.] przez zupeł¬
ne wyzbycie się jej" 21.
Interesujące nas określenie występuje również w czwartym tomie
Kapitału, części drugiej Teorii wartości dodatkowej, gdzie Marks przed¬
stawia konsekwencje wysuniętej przez Ricarda tezy o tym, że „kapita¬
listyczny sposób produkcji jest najkorzystniejszym w ogóle sposobem
—
11
18
30
31
T.M. Jaroszewski: Rozważania a praktyce. Warszawa 1974, s. 86, przypis 87.
K. Marks: Kapitał. T. 1. Warszawa 1951, s. 177.
Ibidem, s. 579 580.
Ibidem, s. 178.
—
'
I
C'
!
i
!
__
_
__
OSOBOWOŚĆ A STRUKTURY SPOŁECZNE
v
˙
;
Ol
produkcji" i zastrzegając „jałowość takich budujących roztrząsań", czyni
uwagi o „wyższym rozwoju osobowości ludzkiej" 22.
Problematyka osobowości pozostaje więc problematyką: siły roboczej,
wartości siły roboczej, własności siły roboczej, sposobu produkcji. Kate¬
goria siły roboczej nie ma nic wspólnego z potocznym jej rozumieniem,
któire utożsamia ją z siłą mięśni (siłą fizyczną).
„Przez siłę roboczą lub zdolność do pracy—- pisze
autor Kapitału — rozumiemy całokształt uzdolnień fizycznych i ducho¬
wych, istniejących w organizmie, w żywej osobowości człowieka, uru¬
chamianych przezeń przy wytwarzaniu jakichkolwiek wartości użytko¬
jako
wych" 2S. Tak rozumianą zdolność do pracy współkonstytuują
jej elementy — „wykształcenie czy też wychowanie" 24. Przy tym rodza¬
jami „sił fizycznych i duchowych"˙są uzdolnienia: -wyobraźnia, wiedza,
wola, do której przynależy uwaga jako „celowa wola" 25.
W świetle Marksa i Engelsa ekonomiczno-historycznej teorii osobo¬
wości zakładającej teorię siły roboczej, socjologiczne koncepcje ról
społecznych jako podstawy teorii osobowości w socjologii, głównego uwa¬
runkowania osobowości26 — stanowiłyby absolutyzację jednego z rze¬
czywistych, lecz nie zasadniczych uwarunkowań właściwości osobowych
jednostki 27.
—
—
.Koncepcja makro- i mikrostruktur społecznych
socjologicznej teorii osobowości
błędną przesłanką
W ramach tej koncepcji, która zakłada wyróżnianie trzech „poziomów
życia społecznego", osobowość odnoszona jest bezpośrednio do „poziomu
jednostkowego". Jednak, poprzez nie sprecyzowane bliżej relacje pomię22
132.
K. Marks: Kapitał. T. 4: Teorie wartości dodatkowej. Warszawa 1963, s. 131,
Marks: Kapitał. T. 1..., s. 177, 182.
Por. S. Kozyr-Kowalski: Klasy i stany. Warszawa 1979, s. 101.
25 Marks: Kapitał. T. 1..., s. 182.
„Kiedy Marks powiada, iż jednostka jest całokształtem stosunków społecz¬
nych, to wbrew [podkr. — Z.G.] późniejszym symplicystycznym interpretacjom, nie
idzie tu tylko o stosunki z najbliższym otoczeniem (tego rodzaju interpretacja jest
bliska teoria osobowości z perspektywy teorii ról), ale o całokształt stosunków spo¬
łeczeństwa [...]" — J. Jerschina: Socjologia dialektyczna a kryzys socjologii. „Studia
Socjologiczne" 1881 nr 1.
27 Por. W.E. Kemerow: Problema licznosti: metodologija, issledowania i żyzniennyj smysł. Moskwa 1977, rozdz. II; por. też K. Akiszew: Czełowiek indiwid licznost.
Ałma-Ata 1978, który pisze mjn.: „Rola jest oceną działalności indywiduum, jego
aktywności z punktu widzenia jej społecznej wagi; jest tym wyjściem działalności
do sfery społecznej, w którym osobowościowa swoistość jest zawoalowana. Jednym
słowem, nie rola określa osobowość, gdyż tak jak osobowość, rola jest tylko okre¬
ślonym rezultatem, stroną działalności indywiduum, lecz odwrotnie: osobowościowa
swoistość określa swoistość ról pełnionych przez indywiduum" (s. 119)'.
22
24
"
Z. GALOB
82
dzy tym poziomem a poziomem makro- i mikrostruktur28, przy dążeniu
do zachowania sztywnych grhnie pomiędzy wszystkimi tysmi trzema po¬
ziomami osobowości przedstawia się jako zjawisko względnie autonomicz¬
ne wobec wszelkich relacji ze sfcroktunami społecznymi.
Praktyczna realizacja powyższej przesłanki prowadzi najczęściej do
zastępowania w opisie osobowości mechanizmów społecznych zjawiskami
z zakresu psychologii, kultury itp. Zjawisko to ma miejsce np. w anali¬
zach wzajemnego stosunku osobowości i takich struktur społecznych, jak
klasy społeczne, pokolenia — w socjologii wsi 29. Istotną przyczyną takie¬
go stanu rzeczy zdaje się być m.in. nie przezwyciężona myślowa sprzecz¬
ność pomiędzy relacyjnym (poprzez stosunki społeczne) rozumieniem
struktur społecznych a rzeczowym (swoiście „substancjalnym") pojmowa¬
niem jednostki.
Wobec „poziomu jednostkowego", do którego głównie odnoszone jest
pojęcie osobowości, struktury społeczne, przedstawiając się jako bezosobo¬
˙
we, zdają się leżeć poza obszarem badań teorii osobowości. Sprzyja temu
przeświadczenie, że wszelkie struktury społeczne (a szczególnie tzw. makrostruktury) są wyłącznie strukturami przedmiotowymi (bezosobowymi,
dla ich istnienia ludzie nie są „potrzebni"). Podczas gdy są one również
strukturami antropologicznymi, czyli
według S. Kozyra-Kowalskie-
go
—
— takimi strukturami, „których stałym i niepozbywalnym elementem
są ludzie, jednostki ludzkie" 30.
Oparta na wymienionych przesłankach praktyką analizowania osobo¬
wości odwołuje się zwykle do takiego obrazu jednostki, w którym rzeczy¬
wiste struktury społeczne stanowią swoiste „tło" nazwane np. „środowis¬
kiem społecznym") dla psychologicznie rozumianych cech (np. postaw)
osobowości. Myślowa sprzeczność (ugruntowywana koncepcją „trzech po¬
ziomów życia społecznego") pomiędzy relacyjnym charakterem struktur
społecznych (społeczeństwa) a odmiennym — rzeczowym — ujmowaniem
indywiduum odzwierciedla się z kolei w tendencji do traktowania w pra¬
ktyce badawczej sfery psychologii jako istotnie nie warunkowanej przez
społeczne własności życia jednostkowego. Ow paralelizm psychospołeczny:
obraz jednostki rozdartej na dwie autonomiczne sfery własnego istnienia,
stanowi rezultat myśli socjologicznej, która teoretyczną koncepcję osobo28 Praca J. Szmatki: Jednostka i społeczeństwo... stanowi próbą uporządkowania
tych relacji; poza koncepcję „trzech poziomów" jednak nie wykracza,
29 Por. Z. Galor: Socjologia wsi a osobowość
o sianie badań w socjologii polskiej. W: Materiały na Ogólnopolską Konferencję Naukową: Socjologia wsi w Pol
stan badań a program nauczania w szkole wyższej, T. 1. Poznań-Sielinko
see
*
25—26 III 1983; wyd. WOPR
Sielinko 1983.
80 „Struktury przedmiotowe to struktury zbudowane wyłącznie
z przedmiotów
materialnych lub przedmiotów idealno-iduchowych, ze zobiektywizowanych w sto- .
sunku do jednostek ludzkich materialnych i duchowych produktów działań łudzi"
Kozyr-Kowalski; O przedmiocie badawczym materializmu historycznego..., s. 442.
—
—
—
—
-
'
k
j
1
I
j
OSOBOWOŚĆ A STRUKTURY SPOŁECZNE
!
83
wości wyprowadza tu z własności jednostki, tak jak gdyby jednostka ta
już w „punkcie wyjścia" (badań) nie stanowiła elementu rzeczywistych
struktur społecznych, będąc zarazem — bardzo, specyficzną — jedną
z nich 31. Uwzględnienie tej okoliczności składa się np. na próby przezwy¬
ciężania paralelizinu psychospołecznego psychoanalitycznej teorii osobo¬
wości, co czyni się poprzez reinterpretację klasycznych twierdzeń Freuda
właśnie z perspektywy teorii struktur społecznych 32.
—
T.Parsons,
Problematyka osobowości w systemie socjologicznym
F.Znaniecki, M.Weber: osobowość a klasy społeczne
Próby łączenia kategorii zaczerpniętych z socjologicznych pozamarksistowskich koncepcji osobowości z tak czy inaczej rozumianym jej zna¬
czeniem w socjologii marksistowskiej dają się wyjaśnić m.in. jako naj¬
prostsze (pozorne jednak tylko) rozwiązanie poważnych problemów, które
stwarza interpretatorom niejasny status teoretyczny marksistowskiej
koncepcji osobowości 33. Mechaniczne przenoszenie kategorii z systemów
socjologicznych F. Znanieckiego, M. Webera, T. Parsonsa i in. 34 zdaje
się być wyrazem teoretycznej bezradności wobec problematyki osobo¬
wości w materializmie historycznym.
Idzie tu fiie o wysunięcie zarzutu dotyczącego ekłektyzimu i pozoru
rozwiązań, do jakich prowadzi przypadkowe przypisywanie marksistow¬
skiej teorii osobowości kategorii spoza tego stanowiska, lecz o zlwrócenie
uwagi na zapoznawaną w przypadkach „łączenia", „uzupełniania" od¬
mienność funkcji, które w ramach odmiennych systemów socjologicznych
pełni problematyka osobowości* Nie tylko różne zdefiniowanie tej samej
kategorii, również — odmienne cele poznawcze problematyki osobowości
w systemach socjologicznych warunkują istnienie granic sensowności
wspomnianych „łączeń" czy „uziupełnień".
Na przykład analiza relacji: osobowość—praca—klasy społeczne sta¬
nowi element Marksa i Engelsa ekonomiczno-historycznej teorii osobo¬
wości. Zarazem problematyka ta obecna jest w koncepcjach T.Parsonsa,
Por. Ibidem, s. 431.
Jednym z ostatnich przykładów tego sposobu reinterpretacji klasycznej psy¬
choanalizy jest artykuł: A. F. Borbely: Class Superego
the Superego Trans¬
cending Formation the Oedipal Superego in Late Adolescence. W: Biessoznatielnoje
priroda furikcji metody issliedowanija. T. 3. Tbilisi 1978; (tłum. polskie: Klasowe
superego
struktura przekształcająca superego edypalne w końcowym okresie
dojrzewania. „Człowiek i Światopogląd" 1981 nr 3).
33 Por. Sćve: Marksizm a teoria osobowości..., rozdz.
II: Osobowość ludzka a ma¬
terializm historyczny".
34 Np. W. Beński: Geneza osobowości jednostki ludzkiej w koncepcji
Z. Freuda,
F. Znanieckiego i teoria marksistowskiej. „Acta Uiniversitatis Nicolai Copernici.
Socjologia II" 1974 z. 62.
81
32
—
—
Z. GALOR
g4
. F.
Znanieckiego, M. Webera. Odmienność pełnionej przez nią w syste¬
mach socjologicznych tych badaczy funkcji może dodatkowo stanowić
argument przeciwko próbom powierzchownych porównań samych tych
systemów.
W systemie socjologicznym TJParsonsa, w którym zakłada się statycz¬
ny charakter systemu społecznego, a o klasie społecznej, że decydującą
dla jej istnienia więzią są stosunki pokrewieństwa — funkcja intere¬
sującej nas problematyki polega na tym, iż służy ona ujęciu procesu
stawania się jednostki członkiem określonego systemu pokrewieństwa
(klasy) i zarazem uczestnikiem systemu społecznego; jest Do proces so¬
cjalizacji 3S.
Z kolei dla stanowiska F. Znanieckiego charakterystyczne jest to, że
problematyka osobowość — klasy społeczne ujmuje zależność pomiędzy
zmianami społeczeństwa jako całości a zmianami jednostek. W ujęciu
tym wyraża się ogólne stanowisko autora Socjologii wychowania, w myśl
którego „społeczne jest konkretne jedynie wtedy, kiedy wiąże się je z ży¬
ciem jednostek, stanowiących bazę zjawisk społecznych, ponieważ mo¬
ment osobowy stanowi zasadniczy Składnik każdego zjawiska w społe¬
czeństwie" S6.
Funkcja, jaką w systemie socjologicznym M.Webera pełni interesują¬
ca nas problematyka, polega na ujmowaniu relacji między gospodarką
a zjawiskami pozaekonomicznymi (np. religią). Z punktu widzenia dwóch
różnych teorii klas u M.Webera 37, stosunek osobowości do klasy społecz¬
nej pełni dwie odpowiadające powyższej funkcji role. Pierwsza polega
na ujęciu uwarunkowań pomiędzy motywami sensownych działań jed¬
nostek a strukturą ekonomiczną społeczeństw przedkapitalistycznych,
w których nie występuje jeszcze gospodarka towarowo-pieniężna. Druga
jest ujęciem tej samej zależności w warunkach rozwiniętej gospodarki
-ł
(
i
T. Parsons: Struktura społeczna a osobowość. Warszawa 1969; N.J. Smelser,
W.T. Smelser: Personality and Social System. New York 1963, fragm. pt. „Social
Structure and Development of Personality".
36 W. Thomas, F. Znaniecki: Chłop polski w Europie i Ameryce.
T. 3. Warsza¬
wa 1976, s. 9 i n.
37 Jeśli uwzględnić sposoby rozumienia osobowości w takich pracach
M. Webera,
jak: zawarty w wykładzie O powołaniu do nauki, gdzie stwierdza się, że „osobowość
ma ten tylko, kto służy wyłącznie sprawie" (M. Weber: O powołaniu do nauki,
wykład z 1919 r. Wiedeń. Tłum. D. Niklas. W: Kultura. 1976) oraz zawarty w pracy
to przez osobowość w ujęciu
poświęconej protestantyzmowi i kapitalizmowi
M. Webera można rozumieć zesęół motywów przejawiający się w indywidualnym
działaniu jako zachowaniu sensownym (por. S. KozyT -Kowalski: Max Weber a Ka¬
rol Marks. Warszawa 1967, rozdz. III oraz J. Szczepański: Socjologia, rozwój pro¬
blematyki i metod. Warszawa 1967, s. 337). Przy uwzględnieniu dwóch teorii klas
M. Webera (Kozyr -Kowalski: Klasy i stany..., s. 20 29) i założeniu o możliwości
stosowania powyższego rozumienia osobowości do zjawisk historycznych, do których
odnoszą się te teorie klas, możliwe byłoby wyróżnienie dwojakich funkcji pełnio¬
nych przez problematykę osobowości w systemie socjologicznym M. Webera.
35
—
—
OSOBOWOŚĆ A STRUKTURY SPOŁECZNE
•
85
kapitalistycznej, ezyli w*warunkach występowania: rynku towarów, ryn¬
ku pieniędzy irynku pracy.
Właściwe tym systemom socjologicznym zróżnicowanie poznawczej
funkcji problematyki osobowości — przy odmiennym jej odniesieniu
przedmiotowym — przeczy twierdzeniu , iż celem wszelkiej socjologicznej
teorii osobowości jest tylko wyjaśnienie (opis) zachowania się, cech
jednostki. Bowiem, tak jak całościowe analizowanie osobowości nie jest
możliwe bez teorii struktur społecznych (np. systemu społecznego —i
T. Parsons), tak też całościowe badanie struktur społeczeństwa zakłada
jakąś postać teorii osobowości (np. w systemie socjologicznym F. Zna¬
nieckiego). Elementy tej ostatniej stanowią bądź to przesłanki, bądź też
elementy teorii struktur społecznych (np. M. Webera kategoria motywów
działań sensownych). Stąd także socjologiczną teoria osobowości wyjaśnia
nie tylko „zachowania", działania jednostek, lecz również — istnienie
niektórych elementów struktur społecznych. Głównie struktur antropo¬
logicznych, hie przedmiotowych.
Osobowość
— praca — działanie
Socjologiczne koncepcje osobowości ograniczające się do teorii dzia¬
zakładaną przez
łań pozostawiają poza obrębem swych zainteresowań
Marksa i Engelsa teorię ekonomiczno-historyczną osobowości — teorię
pracy, „Działaniowa teoria osobwości" 38, która co najwyżej w sposób aluzyjny odwołuje się do faktu wykonywania pracy przez społeczne jedno¬
stki, sprzyja zapoznawaniu relacji pomiędzy osobowością a strukturalni
społecznymi. Autorów Ideologii niemieckiej ekonomiczno-historyczna teo¬
ria osobowości zawiera u swych podstaw teorię pracy, a nie działań jako
takich. Byłaby „pracową", a nie „działaniową" teorią osobowości. W jej
perspektywie takie (socjologiczne) konstrukty poznawcze, jak: homo
economicus, homo agens, homo creator, homo ludens, stanowią absolutyzację niektórych realnych stosunków, w jakich pozostają „historyczne
jednostki". Dotyczy to również fenomenologicznych koncepcji osobo¬
wości **.
—
38 Należą do tego nurtu teorii osobowości także socjologicznie zorientowane
koncepcje psychologów (np. W. J. Paluchowski: Osobowość a działanie. Warszawa
1981). Por. Z. Skórny: Działaniowa teoria osobowości. „Człowiek j Światopogląd"
1982 nr 199.
31 W ramach fenomenologii społecznej np. A. Schtitz, przyjmuje, że światy spo¬
łeczne (intersubiektywne). „wywodzą się z pierwotnego doświadczenia całości oso¬
Z. G.] >[...] ze stosunku twarzą w twarz, ze wspólnie
bowości drugiego {człowieka
przeżywanego doświadczenia świata «My»; wg: J. Tittenbrun: Fenomenologia i spo¬
łeczeństwo. „Studia Filozoficzne" 1981 nr 6.
—
•
86
Z. CJALOR
"
Koncepcje te nun. utrwalają niedialektyczne rozumienie stosunku:
indywiduum — Społeczeństwo, jako właściwego dla myśli potocznej,
zdroworozsądkowej, zwykłego przeciwstawienia zewnętrznego wobec
„społeczeństwa" podmiotu. Podczas gdy jednostka, będąc osobliwą struk¬
turą społeczną, pozostaje nie tylko w ekonormczno-historycznie określo¬
nych relacjach z innymi strukturami społecznymi (ludzkość, naród, pań¬
stwo, miasto, wieś, kultura i in.), ale jest zarazem elementem pewnych
z nich (struktur antropologicznych), innych (struktur przedmiotowych)
natomiast nie. Analiza tych relacji w socjologicznej teorii osobowości
oznacza: 1) przezwyciężenie myślowej sprzeczności pomiędzy reistycznym pojmowaniem człowieka a relacyjnym rozumieniem stosunków spo¬
łecznych, 2) krytykę czynienia punktem wyjścia analiz właściwości indy¬
widuum (np. w postaci tzw: „schematu socjalizacji"), 3) zakwestionowanie
praktyki polegającej na traktowaniu mikro- i makrostruktur społecz¬
nych jako jednej z podstawowych przesłanek teorii osobowości i wyni¬
kającego stąd poglądu, że uwzględnia ona właściwie społeczne warunki
życia jednostek ludzkich jako związane co najwyżej tylko z mikrostruk¬
turami społecznymi.