2. Profilaktyka

2. Profilaktyka
Czym jest profilaktyka? Jeśli sięgnąć po słownikową definicje przeczytamy:
„Działanie i środki stosowane w celu zapobiegania chorobom. Ogólnie: stosowanie różnych
środków zapobiegawczych w celu niedopuszczenia do wypadków, uszkodzeń, katastrof, itp.”
(Mały Słownik Języka Polskiego, 1997).
Jak wygląda profilaktyka w przypadku chorób układu krążenia? Ludziom dostarczana jest
wiedza na temat przyczyn i skutków chorób, promowane są zachowania zmniejszające ryzyko
zachorowań, takie jak aktywność fizyczna i odpowiednia dieta. Można napisać, że nie ma tu
pośpiechu – choroba rozwija się powoli i działania profilaktyczne rozłożone mogą by na lata.
Teoretyczna wiedza z czasem przełoży się na zmianę postaw.
Nieco inaczej ma się rzecz w przypadku narkotyków – tu poza niebezpieczeństwem
uzależnienia pojawia się także ryzyko wypadków, chorób, ryzykownych zachowań
związanych z ich przyjmowaniem.
1
W profilaktyce powinno pojawić się więc kilka kierunków:
1. Ograniczanie liczby młodych ludzi sięgających po legalne i nielegalne używki oraz
częstotliwości ich przyjmowania.
2. Redukcja szkód związanych z przyjmowaniem środków zmieniających świadomość.
3. Kształtowanie postaw, cech osobowości, zmniejszających ryzyko uzależnienia.
Warto zauważyć także, że zamiast wąsko rozumianej profilaktyki uzależnień czy
narkomanii warto prowadzić profilaktykę szeroko rozumianych zachowań problemowych. Ich
przyczyny są, bowiem zbieżne, a same zachowania problemowe ściśle ze sobą powiązane.
Często używa się określenia profilaktyka pierwszo- drugo- i trzeciorzędowa. Są to
odpowiednie działania adresowane do całej społeczności, grupy podwyższonego ryzyka
i grupy wysokiego ryzyka. Profilaktyka pierwszorzędowa to działania obejmujące
wszystkich uczniów, drugorzędowa osoby z przyczyn osobowościowych i rodzinnych
zagrożone uzależnieniem, a także takie, które podejrzewamy lub, o których wiemy, że mają
kontakty z narkotykami lub alkoholem. Profilaktyka trzeciorzędowa to w rzeczywistości
szkolnej wsparcie procesu terapeutycznego. Spotkać można także określenia profilaktyki
uniwersalnej, selektywnej i wskazującej.
Trzeba także podkreśli, że profilaktyka jest integralną częścią działań wychowawczych
szkoły.
2.1 Krok pierwszy – diagnoza
Działania profilaktyczne trzeba rozpocząć od postawienia diagnozy. Przy czym równie
ważne jak określenie potrzeb i warunków, jest stwierdzenie, jakimi środkami dysponuje
szkoła.
W każdym ze środowisk lokalnych panuje nieco inna sytuacja. Tak wychowawcza jak
i ekonomiczna, a te warunkują potrzeby i zagrożenia. Trzeba zdać sobie sprawę z faktu, że nie
istnieją środowiska bezwarunkowo bezpieczne, jeśli chodzi o narkotyki, dopalacze
i uzależnienia. Warunki ekonomiczne – względny dobrobyt, wysoka pozycja społeczna czy
wykształcenie rodziców nie gwarantują niczego. Do instytucji zajmujących się pomocą
osobom uzależnionym trafiają dzieci z rodzin patologicznych, ale także dzieci psychologów,
lekarzy czy nauczycieli. Na czym więc ma polegać diagnoza potrzeb i warunków?
Przede wszystkim na określeniu potrzeb i deficytów większości uczniów – tego, jakie
2
umiejętności psychospołeczne, cechy trzeba w nich kształtować. Inaczej pracuje się w szkole,
w której przeważają uczniowie z rodzin zagrożonych wykluczeniem społecznym. Tam
najsilniejszy nacisk kłaść trzeba na budowaniu samooceny, wzmacnianiu systemu wartości
i samodzielności. Inaczej pracuje się z dziećmi ze środowisk inteligenckich.
Ważne jest uświadomienie sobie, jaka jest aktualna sytuacja epidemiologiczna
w środowisku lokalnym i w kraju. Jest to swoisty miernik zagrożenia. Niestety często brak
jest wiarygodnych obserwacji środowiska. Badania ankietowe, szczególnie przeprowadzane
na terenie szkoły i na jej użytek z wielu względów nie są w pełni wiarygodne, odnoszą się
zresztą do uczniów, a nie do całej społeczności. Bardziej miarodajne wydają się dane policji,
jeśli porównamy je z sytuacją w Polsce. Z drugiej strony informacje na temat dostępności
narkotyków nie jest nam szczególnie niezbędna.
Środki, jakimi dysponuje szkoła to nie tylko baza materialna. Oczywiście dobrze jest
móc zaproponować uczniom zajęcia na np.. ściance wspinaczkowej, basenie czy jazdę konną.
Cenniejsze są jednak umiejętności nauczycieli, przede wszystkim ich otwartość na
możliwości rozwoju. Warto zastanowić się, którzy z nauczycieli mają szczególnie dobry
kontakt z uczniami, nawiązują na tyle dobre z nimi relacje, że dowiedzą się o fakcie
przyjmowania narkotyków. Zbudowanie takiej pozycji jest niezwykle trudne i wymaga, poza
osobistymi chęciami, także sporego doświadczenia i trudnych do zdobycie umiejętności.
Dobrze także odpowiedzieć sobie na pytanie, którzy z nauczycieli są szczególnie dobrymi
wzorami pozytywnych zachowań, mają interesujące dla uczniów pasje. Dobrze jest
stymulować ich do wciągania w nie uczniów.
Nie można poprzestać na raz postawionej diagnozie – warto przyglądać się panującym
warunkom, ich zmianom i dynamice tych zmian. Dzięki temu działania profilaktyczne szkoły
będą adekwatne do sytuacji.
2.2 Strategie profilaktyczne
Na profilaktykę składa się wiele różnego rodzaju działań, prof. Z. Gaś wyróżnił kilka
rodzajów strategii profilaktycznych:
•
Informacyjna.
•
Edukacyjna.
•
Działań alternatywnych.
•
Interwencyjna.
3
•
Zmian środowiskowych.
•
Redukcji szkód.
W pracy szkoły wszystkie te strategie są, a przynajmniej powinny być, obecne. Przyjrzyjmy
się wszystkim strategiom i zastanówmy nad trudnościami, jakie niesie ich prowadzenie.
Strategia informacyjna to dostarczanie informacji na temat możliwych skutków zachowań
ryzykownych. Można powiedzieć, że wiedza uczniów jest często zdecydowanie większa od
posiadanej przez nauczycieli. Zainteresowane osoby z łatwością znajdują informacje na temat
substancji psychoaktywnych w Internecie czy w coraz popularniejszych źródłach
drukowanych. Warto zdać sobie sprawę, że są to informacje dobrane selektywnie i podane
w sposób podkreślający pozytywne strony używek. Z drugiej strony trzeba uważać żeby nie
wpaść w skrajności. Odpowiednio dobierając informacje można dojść do konkluzji, że
niezwykle niebezpieczną substancją jest woda (w niektórych sytuacjach może spowodować
śmierć).
Kiedy i w jaki sposób dostarczać informacji na temat narkotyków? Są dwie równoległe drogi:
Po części odpowiednim miejscem są lekcje chemii i biologii. Ważne jest, żeby dostarczane
wtedy informacje były jak najbardziej rzeczowe, precyzyjne, pozbawione moralizatorskich
zapędów. Jednak nauczyciel, podobnie jak policjant i rodzic, są w opinii uczniów mało
wiarygodnymi źródłami informacji. Jako najbardziej kompetentni w tej dziedzinie uważani są
terapeuci, zaleczeni narkomani i w dalszej kolejności lekarze. Warto więc zorganizować
spotkanie z taką osobą, pod warunkiem, że cała działalność profilaktyczna nie sprowadzi się
do jednego, lub kilku takich spotkań.
Pisząc o strategiach informacyjnych trzeba zauważyć, że najczęściej stosowana strategia
polegająca na położeniu szczególnego nacisku na szkodliwości narkotyków jest mniej
skuteczna niż pokazanie pozytywnych stron życia w abstynencji.
Ważne jest także, żeby sposób przekazywania informacji był pozbawiony moralizowania.
Wystarczy informacja o szkodliwości, o tym że nie biorąc narkotyków, czy nie pijąc alkoholu
budujemy lepsze życie. Kiedy informujemy ludzi o tym że tłuste jedzenie jest niezdrowe
i może powodować wiele groźnych chorób, nie oceniamy negatywnie ludzi jedzących boczek
czy pączki. A przecież straty społeczne spowodowane chorobami serca są nie mniejsze od
tych, które wynikają z narkomanii.
Dostarczając informacji na temat środków psychoaktywnych powinniśmy pamiętać o tym, że
nie uda nam się doprowadzić do sytuacji, w której nikt nie będzie po nie sięgał.
4
Strategia edukacyjna to dostarczenie umiejętności psychospołecznych. Opiera się ona na
założeniu, że sama świadomość szkodliwości narkotyków, lub zachowań ryzykownych nie
wystarcza żeby z nich zrezygnować. W jej założeniu zachowania ryzykowne są swoistą
„protezą”
zastępującą
brak
umiejętności
społecznych.
Trzeba
wiec
uczyć
ludzi
komunikowania się z innymi, radzenia sobie ze stresem, odmawiania, samodzielności
myślenia.
Budowanie umiejętności psychospołecznych może odbywać się na specjalnie w tym celu
organizowanych zajęciach, na przykład w ramach godzin wychowawczych, ale także
w trakcie procesu wychowawczego i edukacyjnego.
Strategia działań alternatywnych wydaje się być czymś oczywistym, znajduje się w niej
jednak kilka pułapek. Pierwsza z nich jest przeświadczenie, że młodzi ludzie zachowują się
nieracjonalnie, bo się nudzą i wystarczy jakiekolwiek zajęcie, żeby do takich zachowań nie
doszło. To bardzo daleko posunięte uproszczenie. Ważne jest także, żeby młodzi ludzie mogli
podejmować działania takie, na jakie mają rzeczywiście ochotę, a nie takie, jakie planują im
dorośli. Zdecydowanie więcej osób zainteresuje się skateparkiem niż kółkiem gier
stolikowych.
Interesujący wydaje się tu program profilaktyczny Alternatiff, w którym dorośli dbają
o zapewnienie warunków i przestrzeganie podstawowych zasad, a formy aktywności
wybierali sami uczestnicy. I były to formy nierzadko interesujące – począwszy od wieczorów
poetyckich a na grze tenisa skończywszy.
Program Alternatiff jest realizowany w klubach młodzieżowych zlokalizowanych poza
szkołami. Jest on oparty na kilku założeniach:
1. Uczestnik programu jest całkowicie anonimowy. Nikt nie jest pytany o dane personalne.
Jeśli ktoś ma ochotę przyjść i zwyczajnie sobie posiedzieć, to musi jedynie przestrzegać
kilku podstawowych zasad.
2. W ramach programu nie ma narzuconych z góry zajęć. Uczestnicy sami proponują
sposób spędzania czasu, jeśli potrzebne jest do tego jakieś przygotowanie sprawę
organizuje się odpowiednio wcześniej.
3. W Klubach obowiązuje kilka podstawowych zasad:
•
Pełna abstynencja alkoholowa i narkotykowa.
•
Zakaz agresji, fizycznej i werbalnej.
•
Zakaz niszczenia sprzętu
5
•
Zakaz indoktrynacji politycznej i religijnej.
W praktyce wygląda to tak, że w klubie jest wyposażenie „świetlicowe” – stół
bilardowy, piłkarzyki, gry stolikowe, telewizor, możliwość zrobienia sobie kawy lub
herbaty. Realizatorzy programu dbają o przestrzeganie zasad, czasem pomagają w
rozwiązywaniu aktualnych problemów, takich jak trudności w nauce – sami w miarę
możliwości pomagają lub organizują wzajemną pomoc.
Najważniejsze jest stymulowanie aktywności w taki sposób żeby uczestnicy programu,
mieli poczucie, że działanie jest wynikiem ich osobistej aktywności. Jeśli ktoś ma
pomysł na wspólne gotowanie pomaga się mu tylko w dobraniu na początek odpowiednio
łatwego dania, stara się pozytywnie wzmacniać w działaniu (chwali pomysł, a w razie
wątpliwości stara wzmacniać w postanowieniu).
Ważne w programie Alternatiff jest udzielanie pełnej pomocy i dbanie o zapewnienie
pełnego komfortu. Jeśli stwierdzi się konieczność spotkania ze specjalistą terapii
uzależnień to nie tylko pomaga się w znalezieniu odpowiedniej osoby, ale także idzie z
uczestnikiem programu do poradni, wspiera aż do wejścia na spotkanie, a w razie potrzeby
odwozi do ośrodka.
Oczywiście
przeniesienie
na
grunt
szkolny
całego
programu
Altenatiff
jest
niemożliwe. W szkole nie jesteśmy w stanie zapewnić uczniom anonimowości, jest ona
poza tym często traktowana jako instytucja opresyjna, jednak sam kierunek –
dostosowywanie się do potrzeb i oczekiwań młodych ludzi - jest godny polecenia. Może
więc zamiast tworzenia listy zajęć pozalekcyjnych i prowadzenia do nich zapisów, warto
zapytać uczniów w jakich zajęciach mają ochotę uczestniczyć i starać się w jakiś sposób
dostosować sieę do ich oczekiwań.
Przy okazji omawiania strategii działań alternatywnych warto zauważyć, że ich wpływ na
człowieka jest dwojaki. Poza zapewnieniem atrakcyjnych form aktywności mogą także
rozwijać umiejętności psychospołeczne. Dlatego ważne jest moderowanie działań w sposób
maksymalizujący korzyści. Trzeba jednak umieć wyważyć dwa czynniki – aktywność
musi być na tyle atrakcyjna żeby ludzie chcieli je podejmować a jednocześnie taka, żeby
wpływać na osobowość w sposób maksymalnie korzystny.
6