Przeczytaj fragment
Transkrypt
Przeczytaj fragment
Wstęp Wstp P raca stanowi studium poświęcone onomastyce w utworach rosyjskiej literatury XX wieku, powstałych w latach .−., określanych przez historyków literatury jako „proza wiejska”. Podjęta próba opisu nazw własnych dotyczy nazewnictwa funkcjonującego w dziełach, które składają się na szczególny nurt prozy rosyjskiej ubiegłego stulecia. Wyróżnia się on m.in. specyficzną dominantą tematyczną, której wybór podyktowany był nowymi dla wsi rosyjskiej realiami: historycznymi, społecznymi, ekonomicznymi, będącymi następstwem przeobrażenia się Rosji w Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich w wyniku rewolucji socjalistycznej w roku. Podjęcie badań nad nazewnictwem w proziej wiejskiej wydaje się uzasadnione przede wszystkim tym, że wyniki owych badań przyczyniają się do sformułowania uogólnień odnoszących się do walorów stylistycznych utworów, składających się na nurt literacki, zmierzają zatem w kierunku oczekiwanych w onomastyce literackiej syntez. Zasadniczym celem niniejszych studiów nad onomastyką utworów prozy wiejskiej jest wyłonienie specyfiki funkcjonowania nazw własnych wykorzystanych przez twórców w swoich dziełach. Za najważniejsze zagadnienia szczegółowe, wyrastające z metody badawczej właściwej stylistyce, można tu wskazać sposób i cel wprowadzenia nazw własnych do tekstów literackich. Opis nazewnictwa pod kątem funkcji łączę z uwagami na temat genezy propriów. Te dwa aspekty onomastyki literackiej wzajemnie się warunkują i współzależą od siebie: „z jednej strony geneza nazwy, nadając jej określony charakter językowy, rzutuje na jej »wyposażenie« funkcjonalne w tekście, z drugiej, na pochodzenie nazw lub kompleksu nazw rzuca przede wszystkim światło ich funkcja artystyczna” [Siwiec : ]. Odwołania do genezy pozwalają wskazać podłoże językowe wprowadzonych do utworów nazw, ich odniesienia do Wstp 8 słownika i systemu onimicznego, a co za tym idzie, pozwalają określić stosunek między onomastyką świata przedstawionego utworów a onomastyką świata realnego, w konsekwencji zaś porównać fikcję artystyczną z obiektywną rzeczywistością. Wyodrębniając funkcje nazewnictwa, odwołuję się przede wszystkim do prac badaczy lubelskiej szkoły funkcjonalnej, przyjmujących pojęcie funkcji za nadrzędną kategorię interpretacyjną [Kosyl , ; Siwiec ]. Trzeba od razu zaznaczyć, że zestawy funkcji wydzielanych przez badaczy dostosowuję do specyfiki materiału doświadczalnego, podzielając opinię K. Rymuta, że funkcje nazewnictwa należy badać „nie podciągając tych funkcji do z góry przyjętych szablonów” [Rymut : ]. Również układ pracy jest następstwem osobliwości wyekscerpowanego materiału. Moim zamierzeniem było wyeksponowanie najważniejszych funkcji dla poszczególnych klas nazw wprowadzonych do utworów, dlatego w przypadku kumulowania się funkcji w wypadku tych samych nazw − a jest to zjawisko rzadkie − funkcje dodatkowe omawiam przy opisie prawidłowości, a nie osobno. Takie podejście było możliwe dzięki właściwościom tekstów wziętych pod uwagę, które są na tyle jednorodne, że w każdym z nich te same funkcje są dominujące. Wyłaniając funkcje, uwzględniam także takie kategorie interpretacyjne, jak poetyka utworu (gatunku) i konwencja literacka. Jako główne środki organizacji przestrzeni świata przedstawionego zostały omówione nazwy geograficzne. W przeważającej większości autentyczne − pod względem leksykalnym i denotacyjnym lub tylko leksykalnym − są one jednym z najbardziej wyrazistych wykładników realistycznej konwencji prozy wiejskiej. Dominującej dla nich funkcji lokalizacji w przestrzeni towarzyszy funkcja informacyjna, polegająca na ukazaniu związków bohaterów ze światem zewnętrznym, oraz emotywna, zasadzająca się na związku nazw z zabarwionym uczuciowo stosunkiem do nich pisarza. Imiona, patronimika i nazwiska zostały przedstawione w aspekcie głównej dla nich funkcji identyfikacyjno-dyferencjacyjnej. Dla tych klas antroponimów, które, dodajmy, wprowadzone nie funkcjonują jako osobne nazwy, a w „szeregu paradygmatycznym” [Фонякова ], identyfikacja i dyferencjacja ma szczególne uwarunkowania tekstowe. Jednocześnie, jako istotne, omówione są tu pozostające z nimi we wza- Określenie I. Sarnowskiej-Giefing. Por.: I. Sarnowska-Giefing, Od onimu do gatunku tekstu. Nazewnictwo w satyrze polskiej do roku, Poznań , s. . Wstp jemnej zależności same sposoby identyfikacji i dyferencjacji zastosowane przez pisarzy. W osobnym rozdziale rozpatrywane są przezwiska, tworzące charakterystyczne dla prozy wiejskiej, używając terminu V. I. Supruna, „pole onomastyczne” [Супрун ], którego składniki pełnią przede wszystkim funkcję semantyczną, wyrażającą się w związku znaczenia wyrazu motywującego nazwę z charakterystyką oznaczanej przez nią postaci, a także sprzężoną z nią identyfikacyjno-dyferencjacyjną, posiadającą aspekt środowiskowy, wynikający z tematyki utworów. Przedmiotem rozważań są tu też specyficzne nazwy dwuczłonowe z dywizem, składające się z imienia i apellativum, które, formalnie nie będąc przezwiskami, pełnią podobne jak one funkcje. Oddzielnie zostały rozpatrzone zoonimy, zajmujące ważne miejsce w warstwie onomastycznej utworów prozy wiejskiej. Nazywają one postacie zwierzęce, które niejednokrotnie mają równie istotne znaczenie w rozwoju fabuły jak osoby, a niekiedy nawet większe. W odrębnym rozdziale zostały omówione nazwy własne w tytułach utworów. Miana te stanowią niemałą grupę w wybranym do interpretacji materiale onomastycznym, obejmującym poświadczone tekstowo nazwy osobowe, geograficzne i nazwy zwierząt. Wykorzystanie ich przez pisarzy w funkcji tytułów lub części składowych tytułów jest rezultatem m.in. wyboru określonej preferencji gatunkowej i poetyckiej utworów. Trzeba podkreślić, że termin „proza wiejska”, funkcjonujący w opracowaniach historycznoliterackich, obarczony jest mankamentem niejednoznaczności. Różnorodność dotyczy zarówno ram czasowych nurtu, jak i wykazów dzieł składających się na prozę wiejską. Wybór utworów uwzględnionych w niniejszej pracy musi więc być w pewnym stopniu subiektywny, ponieważ wynika on z moich indywidualnych zapatrywań na prozę wiejską. Definiuję ją ogólnie jako specyficzne zjawisko historyczno-literackie mające swój wyraz w twórczości prozatorskiej, której znamiennym wyróżnikiem pozostaje środowiskowość i dla której właściwy jest − w równej mierze, bez wyraźnej przewagi któregokolwiek z czynników − liryzm, psychologizm i historyzm. Podstawę materiałową pracy stanowią, odpowiadające definicji, powieści, opowieści i opowiadania autorstwa: M. Aleksiejewa, F. Abramowa, W. Biełowa, S. Krutilina, B. Możajewa, W. Rasputina, A. Sołżenicyna, W. Tendriakowa, G. Trojepolskiego, S. Załygina i A. Jaszyna. Zrąb materiałowy stanowi onomastyka pochodząca przede wszystkim z powieści, typowych dużych form narracyjnych, na przykład: Вишневый омут, Ивушка неплакучая M. Aleksiejewa, Кануны 9 Wstp 10 W. Biełowa, Мужики и бабы B. Możajewa. Jest wśród nich także cykl czterech powieści F. Abramowa Пряслины oraz opowieści, które jako „średnia” forma epicka − zreinterpretowana i przewartościowana przez twórców − szczególnie chętnie była przez nich uprawiana, na przykład: Безотцовщина F. Abramowa, Карюха M. Aleksiejewa, Привычное дело W. Biełowa, Из жизни Федора Кузькина B. Możajewa, Прощание с Матёрой W. Rasputina, На Иртыше S. Załygina, Тугой узел W. Tendriakowa. Należą tu również twory hybrydalne, nazywane powieściami lub opowieściami, które składają się z wielu odrębnych części połączonych osobą narratora i w których układ zdarzeń nie tworzy tradycyjnie rozumianej fabuły, na przykład: Липяги S. Krutilina, Хлеб ‒ имя существительное M. Aleksiejewa (pisarz określił swój utwór „opowieścią w nowelach”), В камышах G. Trojepolskiego. Zrąb materiałowy dopełniają onimy zawarte w opowiadaniach: W. Biełowa, B. Możajewa, W. Rasputina, A. Sołżenicyna, A. Jaszyna, W. Tendriakowa i G. Trojepolskiego (pełny wykaz tekstów źródłowych z ich skrótowymi oznaczeniami stosowanymi w pracy podany jest w bibliografii).