Streszczenie rozprawy doktorskiej mgr J. Olaszka

Streszczenie rozprawy doktorskiej mgr. Jana Olaszka
pt. „Funkcjonowanie głównych pism informacyjnych podziemnej „Solidarności”
w Warszawie w latach 1981-1989”
Głównym celem pracy jest opisanie roli, jaką prasa drugiego obiegu odgrywała w
ruchu podziemnej „Solidarności”. Problem ten analizuję, koncentrując się na historii kilku
konspiracyjnych tytułów prasowych. Wybrałem siedem takich pism informacyjnych
wydawanych w Warszawie, które miały wysokie nakłady i ponadregionalne znaczenie. Przy
ich doborze brałem też pod uwagę czas i częstotliwość ich ukazywania się. Do badań
wybrałem następujące pisma: „CDN – Głos Wolnego Robotnika”, „KOS”, „Przegląd
Wiadomości Agencyjnych”, „Tygodnik Mazowsze”, „Tygodnik Wojenny”, „Wiadomości” i
„Wolę”. Przyjąłem założenie, że wszystkie funkcje podziemnej prasy będą najlepiej widoczne
przy przedstawieniu poszczególnych aspektów historii drugiego obiegu wydawniczego:
mechanizmu
ich
tworzenia
i
rozpowszechniania,
codziennego
funkcjonowania
współtworzących go środowisk, recepcji społecznej opozycyjnej prasy oraz reakcji na nie
władz PRL. Przyjęcie takich założeń wpisuje tę pracę jednocześnie w kilka nurtów
badawczych.
Skoncentrowanie się na wycinku historii „Solidarności” związanym z podziemną
prasą sytuuje moje badania na pograniczu historiografii i medioznawstwa. Solidarnościowe
pisma interesują mnie jako gazety mające pewną politykę redakcyjną, swoistą poetykę i
określonego czytelnika. Jednocześnie ważne dla mnie są polityczne i społeczne aspekty
zjawiska konspiracyjnej prasy. Interesuje mnie zarówno jej wkład w politykę ruchu
opozycyjnego w PRL, jak i indywidualne przeżycia członków ich redakcji i ich
współpracowników. Pisząc o środowiskach tworzących podziemne gazety, staram się
zastanawiać się zarówno nad ich politycznym znaczeniem, jak i nad codziennym
funkcjonowaniem piszących je osób.
Ta perspektywa wpisuje się jednocześnie w nurty historiografii politycznej i
społecznej. Interesują mnie takie zagadnienia dotyczące podziemnych pism jak ich oparcie
organizacyjne, programy polityczne prezentowane na ich łamach oraz polityka władz wobec
nich. Staram się odtwarzać podstawowe fakty z historii każdego z siedmiu interesujących
mnie pism i umiejscowić każde z nich na mapie politycznej środowisk opozycyjnych w PRL.
Jednocześnie jednak istotne jest dla mnie wykorzystanie kategorii stosowanych w badaniach
nad ruchami społecznymi. Takie spojrzenie nie musi oznaczać, że zamiast dominującej w
historiografii politycznej ruchu perspektywy skupiającej się na jego liderach, koncentrować
się trzeba na działaniach zbiorowych podejmowanych przez niemal anonimowych działaczy.
Interesują mnie oni nie tylko jako zbiorowość, ale też jako jednostki. Bliska jest mi
perspektywa koncentrująca uwagę na indywidualnych przeżyciach uczestników niezależnego
ruchu wydawniczego. Ważne dla mnie jest uchwycenie społecznych i kulturowych
kontekstów funkcjonowania podziemnych gazet: życia codziennego tworzących je ludzi, ich
stylu życia, kodu kulturowego czy charakteru łączących ich więzi.
W swoich badaniach korzystam ze zróżnicowanej bazy źródłowej. Podstawowym
źródłem jest sama prasa podziemna. Oprócz siedmiu pism, które są przedmiotem mojego
badania skorzystałem też z kilku innych. Wykorzystałem też tworzone przez specjalną
komórkę w polskiej sekcji Radia Wolna Europa biuletyny poświęcone konspiracyjnej prasie
wydawanej w Polsce. Przeprowadziłem też szereg kwerend archiwalnych, które objęły przede
wszystkim zbiory Archiwum Akt Nowych (zespoły KC PZPR, Prokuratura Generalna, Urząd
Rady Ministrów, Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk), kilku archiwów
Instytutu Pamięci Narodowej (dokumenty operacyjne, śledcze i procesowe), Archiwum
Ośrodka KARTA (kolekcje środowiskowe) oraz Stowarzyszenia „Archiwum Solidarności”
(Archiwum Wiktora Kulerskiego). Uzupełniające źródła odnalazłem m.in. w Archiwum
Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność” w Gdańsku, Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich
we Wrocławiu oraz w zbiorach Fundacji Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego
w Krakowie. Szeroko korzystałem z dzienników i wspomnień osób zaangażowanych w
tworzenie i rozpowszechnianie. Na potrzeby projektu zebrałem też ponad sześćdziesiąt
relacji; skorzystałem oprócz nich z kolejnych kilkudziesięciu udostępnionych mi przez innych
badaczy.
Praca ma układ problemowy. W kolejnych rozdziałach omawiam poszczególne
aspekty funkcjonowania interesujących mnie pism podziemnych. Nieuniknione stały się
pewne powtórzenia, jednak sądzę, że przyjęta przeze mnie konstrukcja pracy pozwoliła
najlepiej uwypuklić interesujące mnie zjawiska i problemy. Pierwszy rozdział ma charakter
wprowadzający; dotyczy całego zjawiska prasy drugiego obiegu w PRL w latach 1976-1989
oraz jego istotnych kontekstów: historycznych tradycji wydawania konspiracyjnych gazet,
sytuacji prasy oficjalnej w PRL, roli zagranicznych rozgłośni radiowych i publikacji
emigracyjnych oraz historii wschodnioeuropejskiego samizdatu. Same dzieje drugiego obiegu
wydawniczego przedstawiam w nim w skali makro. Spojrzenie na zjawisko z takiej szerokiej
i ogólnej perspektywy umożliwia zarysowanie tła ważnego dla zrozumienia historii
najpopularniejszych warszawskich pism solidarnościowego podziemia.
Rozdziały od drugiego do dziesiątego dotyczą już głównego tematu pracy. W
pierwszym z nich zatytułowanym Podziemne redakcje przedstawiam historię poszczególnych
pism, genezę tworzących je środowisk, zasady pracy zespołów redakcyjnych oraz miejsce na
mapie warszawskiego podziemia każdego z nich. Następny rozdział dotyczy codziennej pracy
podziemnych dziennikarzy, sposobów zdobywania przez nich informacji i redagowania
tekstów, roli mieszkań redakcyjnych, problemu relacji redakcji ze strukturami „Solidarności”
i pomiędzy poszczególnymi pismami. Kolejne cztery rozdziały w największym stopniu mają
prasoznawczy charakter. Rozdział Podziemne gazety dotyczy nakładów, częstotliwości
wydawania, układu głównych rubryk i polityki informacyjnej pism podziemnych. W
następnym zatytułowanym Na łamach: podziemna „Solidarność”, przedstawione zostały
następujące wątki: rola informacji o represjach i formach oporu, kreowanie przez podziemną
prasę wzorców osobowych, kodeksów właściwego postępowania i publikowanie wiadomości
o typowo związkowym charakterze. W rozdziale Na łamach: naziemna rzeczywistość
zarysowałem wyłaniający się z łamów opozycyjnych gazet obraz przeciwnika władz PRL,
Kościoła katolickiego i społeczeństwa; opisałem też tematy ze spraw międzynarodowych,
jakie pojawiały się na łamach pism podziemnych oraz zastanowiłem się nad generalnym
obrazem rzeczywistości wyłaniającym się z jej łamów. Rozdział Co robić? Podziemna
publicystyka zawiera omówienie debat programowych dotyczących strajku generalnego,
kształtu podziemnej „Solidarności”, poszukiwania nowych form działania i kwestii
kompromisu z władzami PRL. Omawiając najważniejsze podziemne teksty i debaty starałem
się opisać nie tylko ich wymowę, ale również odtworzyć reakcje na nie .
W rozdziale Od drukarni do czytelnika opisałem drogę, jaką podziemne pisma
przechodziły po przygotowaniu ich przez redakcje – od podziemnych drukarni, przez sieć
kolportażu po czytelników – oraz kwestie finansów, kontaktów międzynarodowych i
współpracy twórców tych pism z działaczami „Solidarności” z mniejszych ośrodków
opozycyjnych. Rozdział Funkcjonariusze vs. konspiratorzy dotyczy zwalczania podziemnej
prasy przez władze PRL. Przedstawia on politykę rządzących wobec drugiego obiegu
wydawniczego, działania policji politycznej przeciwko głównym pismom informacyjnym
podziemnej
„Solidarności”
w
Warszawie,
strategie
obronne
konspiratorów
oraz
doświadczenia represji. W ostatnim rozdziale pracy zatytułowanym Ludzie konspiracji z kolei
skoncentrowałem się na uczestnikach niezależnego ruchu wydawniczego. Zarysowałem w
nim profil społeczny redaktorów i współpracowników warszawskich pism podziemnych,
opisałem ich motywacje, styl życia oraz tworzoną przez nich sieć społeczną.
Przeanalizowanie wszystkich tych problemów pozwoliło mi wskazać na następujące
funkcje prasy podziemnej: informacyjną, mobilizacyjną, symboliczną, integracyjną,
programową, formacyjną, delegitymizacyjną, organizacyjną oraz funkcję kreowania elit.