Pobierz dokument

Język
Jednym z istotnych czynników, które decydują o odmienności regionalnej, jest język którym posługują
się mieszkańcy miast i wiosek. Mowa i jej cechy, takie jak nazewnictwo, intonacja, formy gramatyczne
itp. mogą być zupełnie różne i charakterystyczne tylko dla danej okolicy. Wielkopolska również i tym
elementem kultury w znaczący sposób różni się od innych części kraju.
Także w jej granicach występuje duże zróżnicowanie – inaczej bowiem mówi się w okolicach
Wolsztyna i Krotoszyna, inaczej w Poznaniu i Gnieźnie, a jeszcze inaczej w Kaliszu i Turku. Na
określenie mowy mieszkańców wsi, a niekiedy także miast używa się nazwy gwara lub dialekt.
Terminem gwara określamy mowę niewielkiej grupy ludzi zamieszkującej określone terytorium –
czasem jedną wieś czy miasto. Dialekt natomiast jest zespołem gwar, które mają pewną ilość
wspólnych cech charakterystycznych dla większego terytorium, np. dialekt kaszubski, małopolski,
mazowiecki, śląski, wielkopolski.
Przykładów odrębności regionalnej dialektów wielkopolskich jest bardzo wiele i one decydują o tym, że
mieszkańca tego regionu można rozpoznać już po kilku zdaniach. Cechy dialektu wielkopolskiego, a
także zapożyczenia z okresu zaborów z języka niemieckiego, przy znacznym oddziaływaniu języka
ogólnonarodowego, miały i w dalszym ciągu mają istotny wpływ na współczesny język Poznaniaków.
Gwara poznańska jest wynikiem styku polszczyzny ogólnej i wielkopolskich gwar ludowych ludności
wiejskiej z różnych regionów Wielkopolski osiadłej w Poznaniu oraz mieszkańców wiosek, które
miasto wchłonęło tworząc kolejne dzielnice. Do najbardziej charakterystycznych cech wymowy
regionalnej zaliczyć należy m.in.:
• charakterystyczne podwyższenie melodii, tzw. zaśpiew, zwykle na końcu zdania, z
wydłużeniem ostatniej sylaby, np. do widzeniaa, gdzie a wymawiane jest wyraźnie wyżej.
• wymowa u lub ó zamiast o, np.: cóś (coś), doktór (doktor)
• wymowa ło, łe, ły w miejscu o lub ó, np.: łoko (oko), łyn (on), młost (most). Może to
spowodować bardzo silne zniekształcenie: płet stołym (pod stołem) lub Łodejdź łobuzie łod
łokna, bo cię łobleje bez łeb łodom łod łogórków (Odejdź łobuzie od okna bo ci obleję głowę
wodą od ogórków)
•
•
•
•
•
•
•
•
•
wymowa ły zamiast ło i łó, np.: łyszko (łóżko)
wymowa y zamiast e - mlyko (mleko), chlyb (chleb)
wymowa yj lub ij zamiast końcówki -ej, np.: gorzyj (gorzej), lepij (lepiej)
wymowa ej zamiast aj, np.: dej (daj), trzymej (trzymaj)
wymowa oł zamiast eł, np.: diaboł (diabeł)
wymowa u zamiast ół, uł lub łu, np.: na du (na dół), dugi (długi), suchej (słuchaj)
wymowa uł zamiast ił lub ył, np.: kupiuł (kupił), buł (był)
wymowa końcówki -om zamiast -ą, np.: jakom (jaką), pałkom (pałką)
zmiany pojedynczych spółgłosek w grupach spółgłoskowych
np.: krzest (chrzest), ślizgi (śliski) letki (lekki)
• stosunkowo liczne uproszczenia (najczęściej strz, trz i drż do szcz, cz i dż)
np.: czy (trzy), szczała (strzała), baży (bardziej), poedział(powiedział)
• przyrostki zdrabniające -ik, -yszek, np.: wózik (wózek), kamyszek (kamyczek)
• zmiany we wzorze odmiany np.: bierę - bieremy - bierą (biorę - bierzemy - biorą)
• zmiany w tworzeniu czasu przeszłego np.: szłem (szedłem), poszłem (poszedłem)
Charakterystyczne zwroty
•
A czymu? – Dlaczego?
•
Bimbać się– Jechać tramwajem
• Ady idź – Co ty opowiadasz, daj
spokój, to niemożliwe!
• Być nie do żdżarcia – Być
rewelacyjnym, nie do podrobienia
•
• Co ja za to mogę? – Co ja jestem
temu winien?
Ady tam! – Ależ skąd!
• Biegać na łyżwach – Jeździć na
łyżwach
•
Co jest, tej? – Co się dzieje?
• Dość to przyńdzie? – Ile to będzie
kosztowało?
•
Mieć za sobą lanię – Skończyć szkołę
•
Musieć się uśmiać – Uśmiać się
•
• Musieć z kimś wiele wystać –
Musieć przez kogoś wiele znieść
Dalij, dalij! – Szybciej, żwawo!
• Elegant z Mosiny – Odpowiednik
"wystrojony jak cieć na Boże Ciało"
•
Nie idzie – Nie da się
• Idź w kieretyny – Odczep się! Idź na
drzewo!
• Nie wiedziałem sobie rady – Czułem
się nieswojo, ponuro
•
• Iść komuś na nerwy – Denerwować
kogoś, drażnić
• Obłożyć skibkę/sznytke – Na kromkę
chleba położyć obkład - czyli plaster
wędliny lub sera
• Junek z Buku – Młody mężczyzna
wystrojony według mody prowincjonalnej
• Okno wygląda na ulicę – Okno jest
od strony ulicy
• Kusić po nocach – Zajmować się
czymś w nocy, robić coś niepotrzebnego
zamiast spać
• Ona ci nic nie życzy – Ona ci źle
życzy
Kieretyny – Krzaki
• Lelać się – Zachowywać się
dziecinnie
• Ciećkać się – Mówić nie wyraźnie, jak
małe dziecko
• Gdzie ja wszędzie nie byłem! –
Gdzie ja nie byłem!
• Ona nie jest dziś do mówienia – Nie
można z nią dziś rozmawiać
• Ona przychodzi mi taka znajoma –
Ona wydaje mi się taka znajoma
• Ona stoi dobrze – Powodzi się jej
dobrze
•
Ona została stać – Ona stanęła
• Kapelusz dobrze siedzi – Kapelusz
ma dobry rozmiar, dobrze się trzyma
• Opowiadać pierdoły – Mówić
głupstwa
•
• Pierdoła z Gądek – Plotkarz,
roznosiciel wiadomości prowincjonalnych,
przestarzałych i nieciekawych
Mieć fefra – bać się
• Mieć fifa, mieć dryg – Posiadać do
czegoś zdolności, talent
• Mieć rachę na kogoś – Długo i
mocno złościć się, , pragnąć zemsty (niem.
Rache – zemsta)
• Przepowiadać lekcję – Powtarzać
lekcję
•
Raz po raz – Od czasu do czasu
• Nie przychodź mi tak głupio! – nie
docinaj mi!
•
Sprawić sobie śrubę – Upić się
Nu dalij! – szybciej! rusz się!
• Spuścić się na kogoś – Polegać na
kimś
• Ile to uczyni? – Ile to będzie
kosztowało?
• Stoi mi do dyspozycji – Mam to do
dyspozycji, mogę tym zarządzać
•
•
•
Jaki on jest stary? – Ile on ma lat?
Stroić muki – Dąsać się
• Jak ty do tego przyjdziesz? – Jak ty
to zrobisz?
• Szneka z glancem – Drożdżówka z
lukrem
• Juchta nie śpi – Złodziej jest wśród
nas / Złodziej jest czujny
•
•
Kozięcina cię rąbie? – Zwariowałeś?
•
Mam ból zęba – Ząb mnie boli
•
Mam głód – Jestem głodny
To przyjdzie tu – To będzie tu
• Tytka na bejmy – Papierowa torebka
na pieniądze
• Coś wyszło – Coś skończyło się,
uległo zniszczeniu
• Mam ćmiki i leberkę ze składu –
Mam papierosy i wątrobiankę ze sklepu
• Trzymać sobie kogoś ciepło – Żyć z
kimś w przyjaznych stosunkach
• Mieć ambę – Mieć głupie pomysły, być
zwariowanym
•
Tu dostaniesz kupić – Tu kupisz
• Ty za to nie możesz – Nie jesteś temu
winien
•
churchlać - kaszleć
•
czerstwe - stare pieczywo
• Ty za siebie nie możesz?- Czy ty
jesteś nie poważny?
•
ćpnąć - rzucić, porzucić
•
ćwok - oferma
• W gazecie stoi – W gazecie jest
napisane
•
drzuzgowki - truskawki
•
dylać - tańczyć, uciekać
•
Widzi mi się – Podoba mi się
•
Wuchta wiary – Sporo ludzi
• dynks - nieokreślone "coś", przycisk,
guzik w urządzeniu
• Wygląda za niczym – Wygląda na
coś bezwartościowego
•
ejber - rozrabiaka
• Wystrojony jak do ośpic – Ubrany z
większą elegancją niż otoczenie
•
fajny - ładny
•
farfocel - fafoł
•
fefermyncki - cukierki miętowe
•
fifny - zgrabny
•
flaszka - butelka
•
fyrtel - dzielnica, najbliższa okolica
•
fyrtel - część dzielnicy
•
galart - galareta z mięsem
•
garować - spać
•
gielejza - niezdara
•
gemela - śmietnik, śmiecie
•
gibać się- kołysać się
•
giglać - łaskotać
•
gira - noga
•
glajda - błoto,
•
glanc - lukier, na błysk
•
gapić sie - patrzyć
• antrejka - skrytka, przedpokój,
korytarz
•
ględzić - marudzić
•
glizda - gąsienica, dżownica
•
badejki - kąpielówki
•
grygolić - bazgrać
•
bamber – „wieśniak”
•
gonito - zabawa dziecięca, berek
•
bambrejewo - wiocha
•
guzik - włącznik, przycisk
•
bana - pociąg
•
gwiazdor - Św. Mikołaj we Gwiazdkę
•
bimba - tramwaj
•
gzik - twaróg
• blaua, blauki – wagary, idę na blaułę,
na blankę – idę na wagary
•
hajcować - palić
•
ino - tylko
• blyrwa - uprawiająca najstarszy
zawód
•
jabzo - jabłko
•
jopa - dziura lub twarz
•
brachol - brat
•
jucha - krew
•
bryle – okulary
•
kakaludek - niski wzrostem
•
brynczeć - marudzić
•
kalafa - twarz
•
buda - bramka na boisku lub szkoła
•
kamlot - kamień
•
bździągwa - mała dziewczynka,
•
kasta, kista - skrzynia, skrzynka,
•
chabas - mięso
•
kaszok - kaszanka
•
chichrać się - śmiać się
•
katana - kurtka
•
ośpice – blizna po szczepieniu ospy
•
Zrobić wyro – Pościelić łóżko
• Zostać siedzieć w klasie – Siedzieć
w klasie, repetować, powtarzać
•
Zmudzić czas – Zmarnować czas
•
Sztynder – trzepak
• Kozy z nosa – Gile/smarki lecące z
nosa
• Ryczka – Małe krzesełko , krzesełko
do dojenia krowy
• Taboret- Średniej wielkości krzesełko
bez oparcia
•
ajzol - większy klamot, metalowa lola
•
angielskie włosy - lameta na choinkę
•
angryst - agrest
•
klamoty - graty, kamienie
•
pyza - bułki gotowane na parze
•
klofta - kłoda,
•
ryczka - stołek
•
kluka - nos
•
siano - pieniądze
•
klunkry – stare, niepotrzebne rzeczy
•
siora - siostra
•
knypek - niska osoba
•
skibka - kawałek chleba
•
kompel - kolega
•
skrzyczki - skwarki
•
korbol - dynia
•
spartolić - zepsuć
•
kromka - piętka chleba
•
statki - naczynia
•
lajsnąć - kupić
•
szabel - fasolka
•
laczki - obuwie domowe bez pięty
•
szaber - złodziejstwo
• lumpy - rzeczy, ubranie czasami
niepożądne
•
szczun - chłopak
•
szkieł - policjant
•
lura - słaba kawa
•
szkieły - policja
•
marać - szukać, grzebać
•
spucnąć - zjeść
•
maryjanka - majeranek
•
szpycować - spogladać, obserwować
•
mela - dziewczyna
•
menel - typek
• szpycnąć - zerknąć, spojrzeć,
zobaczyć
•
nadusić - nacisnąć
•
szuszwol - brudas
•
na odwyrtke - na odwrót
•
szwamka - gąbka
•
na szage - na ukos
•
ślipie - oczy
•
na spróbę - na próbę
•
śwignąć - rzucić
•
nupel - smoczek
•
śrubokręt - wkrętak
•
nygus - leń
•
świgać - rzucać
•
odkluczyć - otworzyć zamek
•
tej - ty, lub jako dodatek do frazy
•
ostrzytko - temperówka
•
tytka - torebka papierowa
•
pałka - kurze udko
•
upitrasić - ugotować
•
pamperek – mała lalka
•
utonkać - zmoczyć, topić się
•
pana - złapana guma
•
wajcha - dźwignia, przekładnia
•
papcie - obuwie
•
wew - w
•
pierdoły - sprawy nieistotne
•
wichajster - mniejsza wajcha
•
pinda - dziewczyna
•
pindaczyć się - stroić się
• winkiel – róg, np. coś jest za winklem
czyli za rogiem
•
plyndze - placki ziemniaczane
•
wodnity - wodnisty
•
poruta - wstyd
•
w te i wefte - tam i z powrotem
•
pory - spodnie
•
wykopyrtnąć się - przewrócić
•
przepękać - przetrzymać
•
zaś - potem
•
przechadzka - spacer
•
zes – z
•
pynk - pęk
•
z gorem - niespełna rozumu
•
•
pyra - ziemniak
•
żybura - brudna woda, ciecz
•
•
Osoby rozpowszechniające Gwarę Poznańską
☺ "Wuja Ceśku opowiada" - nadawane przez poznańską rozgłośnię Polskiego Radia w 60. XX
wieku, opracowane i wygłaszane przez Stanisława Strugarka,
☺ "Blubry Starego Marycha" - nadawane przez poznańską rozgłośnię Polskiego Radia od 1983.
Autorem tekstów wygłaszanych przez Starego Marycha i jego żonę Frąckę był Juliusz Kubel,
zaś w postać Marycha wcielał się Marian Pogasz. Postać ta, choć fikcyjna, urosła do rangi tak
wielkiego symbolu, że 21 marca 2001 na poznańskim placu Wiosny Ludów odsłonięto pomnik
Starego Marycha, którego twarz nosi rysy zmarłego Mariana Pogasza.
☺ Ponadto poznański dom kultury Jubilat od lat 80. organizuje coroczny amatorski konkurs
gwary „Godejcie po naszymu,” w którym niemałe sukcesy odnosi nawet młodzież licealna.
☺ Poznański raper Peja -Ryszard Andrzejewski w swoich tekstach także używa wiele elementów
gwary poznańskiej, np. "winkiel". Sam pseudonim artystyczny Andrzejewskiego oznacza
"wesz".
☺ Rówież poznański zespół rapowy Aifam używa wiele elementów gwary poznańskiej, np.
"Wuchta wiary", "szczon".
☺ Gwarę badała prof. Monika Gruchmanowa, która opublikowała kilka książek, w tym słownik.
•