Materialna sfera warunków życia gospodarstw domowych na wsi

Zeszyty
Naukowe nr
817
2010
Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie
Barbara Podolec
Katedra Statystyki
Materialna sfera warunków życia
gospodarstw domowych na wsi
1. Wstęp
Badania budżetów gospodarstw domowych prowadzone przez GUS są podstawowym źródłem informacji o warunkach życia ludności. Ta złożona kategoria
badawcza jest jednym z pojęć określających ogólnie rozumiany byt człowieka,
takich jak: dobrobyt, poziom życia, stopa życiowa, jakość życia. Dotyczą one
najczęściej zarówno materialnej, jak i niematerialnej sfery życia. Ze względu na
swoją złożoność są trudno mierzalne, a do ich diagnozowania opracowano wiele
metod badawczych.
Sfera materialna obejmuje tę część warunków życia gospodarstw domowych,
którą można ująć wartościowo. Składają się na nią bieżące dochody gospodarstwa
domowego oraz zasobność majątkowa, czyli oszczędności, nieruchomości, przedmioty trwałego użytkowania i inne zasoby materialne. Jednym z syntetycznych
mierników służących do oceny bieżącej sytuacji finansowej rodziny są wydatki
ogółem (przypadające na gospodarstwo bądź w przeliczeniu na osobę). Są one
główną determinantą stopnia zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych gospodarstwa
domowego. Sytuację materialną określa się także na podstawie wskaźnika udziału
wydatków na żywność w wydatkach ogółem. W zamożnych gospodarstwach jest
on relatywnie niski.
W ocenie sytuacji materialnej mogą zostać wykorzystane opinie, jakich w tym
zakresie udzielają same gospodarstwa. W badaniach budżetów domowych formułowane są bowiem m.in. pytania o sytuację materialną własnego gospodarstwa domowego – do wyboru jest pięć odpowiedzi: bardzo dobra, raczej dobra,
przeciętna, raczej zła, zła. Gospodarstwa domowe udzielają ponadto informacji
o poziomie dochodów netto, który uznałyby za: bardzo zły, niewystarczający,
46
Barbara Podolec
ledwo wystarczający, dobry, bardzo dobry. Te subiektywne zmienne coraz częściej
są wykorzystywane w badaniach stopnia zaspokojenia potrzeb.
Celem opracowania jest określenie sytuacji materialnej gospodarstw domowych na wsi. Mimo znacznej poprawy warunków życia tej grupy ludności sytuacja
materialna rodzin wiejskich jest znacznie trudniejsza niż tych żyjących w miastach. Gospodarstwa domowe na wsi różnią się od gospodarstw miejskich wieloma
cechami społeczno-ekonomicznymi, co oddziałuje na sytuację materialną.
Badania empiryczne oparto na próbie składającej się z 37 508 elementów, opisanych w badaniach budżetów gospodarstw domowych przeprowadzonych przez
GUS w 2006 r. Podzbiór wiejskich gospodarstw domowych liczy 15 812 jednostek
statystycznych, co stanowi 42,16% wszystkich gospodarstw.
2. Stosowane metody badania
Odmienność cech charakteryzujących gospodarstwa domowe na wsi przedstawiono w porównaniu do ogółu gospodarstw domowych oraz rodzin mieszkających
w miastach różniących się pod względem liczby mieszkańców. W tym celu wykorzystano najpierw metody opisu struktury zbiorowości gospodarstw domowych ze
względu na poziom wybranych cech społeczno-ekonomicznych.
Z procedur badawczych pozwalających na przeprowadzenie analizy kształtowania się wydatków gospodarstw domowych na wsi zastosowano modele
regresji wielorakiej1 o postaci liniowej, potęgowej, wykładniczej i potęgowo-wykładniczej. Spośród proponowanych modeli najlepsze statystycznie rezultaty
dawało zastosowanie postaci wykładniczych i potęgowo-wykładniczych. Funkcja
wykładnicza:
yi = exp(α0 + α1xi1 + α2xi2 + … + αkxik + εi)
(1)
po obustronnym zlogarytmowaniu ma postać:
ln yi = α0 + α1xi1 + α2xi2 + … + αkxik + εi .
(2)
Model potęgowo-wykładniczy:
s
yi = 0 j =1
1
xij j
k
exp j xij e i
j s 1
Problemy związane z modelem regresji wielorakiej zostały przedstawione w [1].
(3)
47
Materialna sfera warunków życia gospodarstw…
można w postaci logarytmiczno-liniowej zapisać jako:
s
ln yi = ln 0 + j ln xij +
j =1
k
j xij + i .
(4)
j = s +1
W modelach tych yi oznacza kwotę wydatków (na osobę) poniesionych przez i-te
gospodarstwo domowe, xji oznacza wartość j-tej zmiennej objaśniającej dla i-tego
gospodarstwa domowego, αj oznacza parametr stojący przy j-tej zmiennej objaśniającej, a εi – wartość składnika losowego dla i-tego gospodarstwa domowego.
Spośród wielu proponowanych zmiennych objaśniających, charakteryzujących
zarówno gospodarstwo domowe, jak i osobę będącą głową rodziny, do modelu
wyselekcjonowano (metodą regresji krokowej) zespół zmiennych spełniających
kryteria formalno-statystyczne. Estymację parametrów proponowanych modeli
przeprowadzono metodą najmniejszych kwadratów.
W pracy wykorzystano ponadto zawarte w zbiorze danych oceny formułowane
przez poszczególne gospodarstwa na temat ich sytuacji materialnej oraz kwoty
dochodu netto, określane jako ledwo wystarczające, dobre i bardzo dobre. Zależą
one przede wszystkim od wielkości gospodarstwa domowego oraz od rzeczywistego dochodu, jakim się w nim rozporządza. Uznając za granicę ubóstwa dochody
ledwo wystarczające, można się posłużyć parametrami równania regresji (5) do
szacowania tych granic (por. [3, s. 270]):
ln ymin = α0 + α1L + α2ln y ,
(5)
gdzie:
ymin – poziom dochodów określony jako ledwo wystarczający,
L – liczba osób w gospodarstwie domowym.
Wartości subiektywnej granicy ubóstwa (y* ), zależne od liczby osób w gospodarstwie domowym, wyznaczone ze wzoru:
ln L 1
,
y* L = exp 0
1 – 2 (6)
określają minimalny poziom dochodu umożliwiający zaspokojenie jedynie podstawowych potrzeb.
Stosując opisaną metodę, można także określić postulowany poziom dochodu,
przy którym gospodarstwa domowe uznałyby swoją sytuację za dobrą lub bardzo
dobrą. Aby to zrobić, należy oszacować parametry równania (5), w którym ymin
oznacza odpowiedni dochód, i na tej podstawie oszacować poziom dochodu umożliwiający osiągnięcie lepszej sytuacji materialnej.
48
Barbara Podolec
3. Wyniki badań empirycznych
Gospodarstwa domowe podzielono ze względu na wybrane cechy istotnie
oddziałujące na sytuację materialną (tabela 1). Obliczono procent gospodarstw
o określonej cesze w ogólnej liczbie gospodarstw domowych, gospodarstw miejskich (według wielkości miasta – ze względu na liczbę mieszkańców) oraz gospodarstw na wsi.
Wykształcenie osoby będącej głową gospodarstwa domowego należy do
ważnych czynników wpływających na sytuację materialną rodziny. W 2006 r.
w 13,8% gospodarstw domowych osoba pełniąca funkcję głowy rodziny miała
wyższe wykształcenie. Taka sytuacja ma miejsce prawie w co trzeciej rodzinie
w miastach mających powyżej 500 tys. mieszkańców, a na wsi – w co siedemnastej. Wykształcenie co najwyżej gimnazjalne ma osoba będąca głową rodziny w co
trzecim gospodarstwie na wsi, a co najwyżej zasadnicze zawodowe – w ponad
70% gospodarstw.
Tabela 1. Frakcje (%) gospodarstw domowych charakteryzujących się wybranymi
cechami społeczno-ekonomicznymi i demograficznymi w Polsce w 2006 r. według klasy
miejscowości
Gospodarstwa
domowe
ogółem
Wyszczególnienie
Klasa miejscowości
miasto – liczba mieszkańców (w tys.)
powyżej
500
100–500
do 100
wieś
Wykształcenie osoby będącej głową gospodarstwa domowego
Wyższe
Średnie
Zasadnicze
zawodowea
Gimnazjalne i niższe
13,8
32,0
21,0
13,5
5,8
31,7
43,1
38,7
36,9
22,0
32,6
16,4
23,7
32,7
39,4
21,9
8,5
12,6
16,9
32,8
Grupy społeczno-ekonomiczne gospodarstw
Gospodarstwa pracowników –
robotnikówa
26,3
15,9
22,8
27,4
30,1
Gospodarstwa pracowników –
nierobotników
20,3
36,7
25,4
22,9
11,8
Gospodarstwa rolników
6,1
0,01
0,02
0,6
13,9
Gospodarstwa pracujących na
własny rachunek
6,2
7,8
7,6
6,5
5,0
Gospodarstwa emerytów
26,1
26,4
27,2
27,5
24,6
Gospodarstwa rencistów
9,4
5,9
9,7
9,3
10,4
Gospodarstwa utrzymujących
się ze źródeł niezarobkowych
5,5
7,3
7,1
5,8
4,2
49
Materialna sfera warunków życia gospodarstw…
cd. tabeli 1
Wyszczególnienie
Gospodarstwa
domowe
ogółem
Klasa miejscowości
miasto – liczba mieszkańców (w tys.)
powyżej
500
100–500
do 100
wieś
Wiek osoby będącej głową gospodarstwa domowego
lata
15,9
24,8
18,8
15,0
12,8
35–44 lat
18,8
13,8
16,4
18,2
22,6
45–55 lat
26,6
21,9
25,1
27,5
28,0
55 lat i więcej
38,7
39,5
39,6
39,3
37,6
0,7
Do 34
Sytuacja na rynku pracy
Pracodawca
Liczba gospodarstw domowych
0,9
1,1
1,4
0,9
37 508
4 559
6 427
10 710
15 812
a
Warianty cechy stanowiące w modelach ekonometrycznych podstawę porównania.
Źródło: obliczenia własne.
Klasyfikacja gospodarstw domowych według grup społeczno-ekonomicznych
umożliwia wskazanie podstawowego źródła dochodów rodziny. Należy zauważyć,
że najwięcej gospodarstw jest utrzymywanych z pracy najemnej oraz z emerytury.
Odsetek gospodarstw pracowniczych zmienia się wraz ze zmianą klasy miejscowości: rośnie udział rodzin robotniczych, osiągając 30% w wypadku gospodarstw
wiejskich, i maleje udział gospodarstw nierobotniczych – z 36,7% w dużych miastach do 11,8% na wsi.
Niepokojąca jest migracja ludzi do 34. roku życia ze wsi do miast, szczególnie
dużych – powyżej 500 tys. mieszkańców. Może to wynikać z przekonania o braku
perspektyw na wsi, ale może także stać się przyczyną pogłębiania się ubóstwa
na wsi.
Spośród wielu cech charakteryzujących osobę pełniącą funkcję głowy gospodarstwa domowego na rynku pracy w badaniu zwrócono uwagę na fakt bycia pracodawcą. Przeanalizowano, jak często zdarza się to w gospodarstwach wiejskich
oraz czy istotnie oddziałuje na sytuację materialną rodziny.
Przeciętne miesięczne wydatki ogółem przypadające na osobę uznano za tę
zmienną, która pozwala określić podobieństwa i różnice w bieżącej sytuacji finansowej rodzin charakteryzujących się wybranymi cechami społeczno-ekonomicznymi oraz mieszkających w miejscowościach określonej klasy.
50
Barbara Podolec
Tabela 2. Przeciętne wydatki ogółem (w zł na osobę) i ich struktura (w %) w gospodarstwach
domowych w Polsce w 2006 r. oraz z uwzględnieniem klasy miejscowości
Wyszczególnienie
Gospodarstwa
domowe
ogółem
Klasa miejscowości
miasta według liczby mieszkańców
(w tys.)
powyżej
500
100–500
do 100
wieś
Żywność i napoje bezalkoholowe
33,0
25,7
29,9
31,6
37,8
Napoje alkoholowe i wyroby
tytoniowe
2,9
2,9
3,0
2,8
2,9
Odzież i obuwie
4,9
4,8
5,0
5,1
4,9
Użytkowanie mieszkania
i nośniki energii
19,9
20,9
22,2
21,7
17,0
Wyposażenie mieszkania
4,4
4,3
4,3
4,4
4,4
Zdrowie
4,5
5,2
4,4
4,5
4,4
Transport
7,1
7,9
6,2
5,9
8,4
Łączność
5,5
6,2
5,7
5,6
5,0
Rekreacja i kultura
6,1
8,7
7,0
6,3
4,7
Edukacja
1,1
1,7
1,3
1,3
0,8
Pozostałe
10,6
11,7
11,0
10,8
9,7
744,80
1 102,42
839,57
731,57
601,64
Wydatki ogółem gospodarstw
domowych
Źródło: obliczenia własne.
Z tabeli 2 wynika, że przeciętne wydatki ogółem przypadające na osobę
w gospodarstwach domowych w Polsce w 2006 r. kształtowały się na poziomie
744,80 zł, przy czym w dużych miastach (powyżej 500 tys. mieszkańców) poziom
ten osiągnął 1102,42 zł, a na wsi – tylko 601,64 zł. Istnieje pewna prawidłowość
obniżania się poziomu wydatków wraz ze zmianą klasy miejscowości zamieszkania, od największych miast, przez mniejsze, aż do wsi. Można także zauważyć – na
podstawie udziału wydatków na żywność w ogólnej kwocie wydatków – ubożenie
gospodarstw domowych wraz z przechodzeniem do niższych klas miejscowości
zamieszkania. W gospodarstwach wiejskich przeznacza się na żywność prawie
38% wydatków ogółem, podczas gdy w dużych miastach udział ten wynosi nieco
ponad 25%. Odwrotne zależności można zauważyć w udziale wydatków na rekreację i kulturę oraz na edukację, który jest najniższy w gospodarstwach wiejskich.
51
Materialna sfera warunków życia gospodarstw…
Tabela 3. Wybrane charakterystyki rozkładu wydatków konsumpcyjnych (w zł na osobę)
w gospodarstwach domowych na wsi w 2006 r.
Wyszczególnienie
Żywność i napoje bezalkoholowe
Średnia
Odchylenie
arytmetyAsymetria
standardowe
czna
Kwartyl
dolny
Decyl
dziewiąty
192,59
90,73
2,139
144,34
342,96
Napoje alkoholowe i wyroby
tytoniowe
16,25
26,25
3,848
0,00
52,95
Odzież i obuwie
31,45
52,05
5,124
0,00
88,60
Użytkowanie mieszkania
i nośniki energii
112,09
177,25
8,187
36,54
304,00
Wyposażenie mieszkania
30,84
75,32
10,286
5,50
76,60
Zdrowie
28,17
50,73
9,415
1,47
96,49
Transport
58,61
165,27
17,678
1,85
126,87
Łączność
28,17
27,19
6,208
12,53
64,83
Rekreacja i kultura
30,74
57,17
7,416
5,70
77,52
5,66
32,17
12,603
0,00
2,00
601,64
437,41
3,919
361,45
1103,09
Edukacja
Wydatki ogółem gospodarstw wiejskich
Źródło: obliczenia własne.
W tabeli 3 przedstawiono wybrane charakterystyki rozkładu podstawowych
grup wydatków konsumpcyjnych w gospodarstwach wiejskich. Należy podkreślić
duże zróżnicowanie wydatków z wyraźną asymetrią prawostronną 2. Na szczególną uwagę zasługują miary pozycyjne. Tylko w 10% gospodarstw domowych na
wsi wydatki ogółem są co najmniej na poziomie 1103 zł, podczas gdy w dużych
miastach jest to przeciętny poziom wydatków ogółem. Z obliczonych wartości
dolnego kwartyla wydatków wynika, że w 25% gospodarstw domowych ograniczono zaspokojenie wielu potrzeb, nie wydając praktycznie pieniędzy na odzież
i obuwie, zdrowie, transport oraz edukację.
Z prowadzonych wcześniej badań wynika (zob. np. [2]), że głównymi determinantami sytuacji materialnej ludności są: wykształcenie, wiek, źródła dochodów
oraz sytuacja na rynku pracy. Dodajmy, że grupy społeczno-ekonomiczne gospodarstw domowych (wyróżnione ze względu na podstawowe źródła dochodów)
różnią się nie tylko poziomem zamożności, ale także stylem życia, tradycjami
i w związku z tym – również potrzebami. W ślad za zróżnicowanym poziomem
2
Do określenia asymetrii posłużono się standaryzowanym momentem centralnym trzeciego
rzędu.
52
Barbara Podolec
dochodów klasyfikacja ta ujawnia także odmienny poziom i strukturę wydatków.
Wykorzystanie modelowania ekonometrycznego do określenia wpływu wybranych
zmiennych na kształtowanie się wydatków gospodarstw domowych na wsi dało
wyniki zestawione w tabelach 4 i 5.
Tabela 4. Oceny parametrów wykładniczego modelu wydatków ogółem (w zł na osobę)
w wiejskich gospodarstwach domowych w 2006 r.
Alfa
Błąd
standardowy
A
Wyraz wolny
–
–
6,6928
0,0173
387,250
0,0000
Liczba osób
–0,4520
0,0077
–0,1534
0,0026
–58,525
0,0000
Wykształcenie wyższe
0,1655
0,0074
0,4129
0,0185
22,289
0,0000
Wykształcenie średnie
0,1172
0,0075
0,1652
0,0106
15,579
0,0000
–0,0955
0,0080
–0,1188
0,0099
–11,888
0,0000
Gospodarstwa pracowników –
nierobotnicze
0,1047
0,0076
0,1892
0,0137
13,832
0,0000
Gospodarstwa rolników
0,0806
0,0070
0,1360
0,0118
11,533
0,0000
Gospodarstwa pracujących na
własny rachunek
0,0863
0,0070
0,2302
0,0188
12,242
0,0000
Gospodarstwa rencistów
–0,0680
0,0068
–0,1304
0,1312
–9,942
0,0000
Niezarobkowe źródło utrzymania
–0,1086
0,0066
–3171
0,0194
–16,369
0,0000
Płeć osoby będącej głową
gospodarstwa: mężczyzna
0,0195
0,0069
0,0242
0,0086
2,834
0,0046
Stan cywilny: kawaler lub
panna
–0,0162
0,0068
–0,0393
0,0166
–2,373
0,0176
Pracodawca
0,0382
0,0068
0,2625
0,0478
5,611
0,0000
45–55 lat
0,0954
0,0099
0,1241
0,0130
9,567
0,0000
55 lat i więcej
0,1854
0,0114
0,2236
0,0138
16,240
0,0000
Drugi dom
0,0229
0,0065
0,1582
0,0449
3,526
0,0004
Wyszczególnienie
Wykształcenie gimnazjalne
i niższe
Błąd
standar- t(15 795) Poziom p
dowy
R = 0,580; R2 = 0,337; F = 501,61; p < 0,0000
Źródło: obliczenia własne.
Tabela 4 zawiera oceny parametrów wykładniczego modelu wydatków ogółem
przypadających na osobę w gospodarstwach domowych na wsi. W tabeli podano
zmienne, które w wyniku zastosowania regresji krokowej z pełnego zbioru proponowanych zmiennych zostały zakwalifikowane jako zmienne objaśniające.
Wszystkie zmienne wprowadzone do modelu istotnie wpływają na kształtowanie
53
Materialna sfera warunków życia gospodarstw…
się zmienności zmiennej objaśnianej. Kolejność siły oddziaływania na zróżnicowanie wydatków określają wartości standaryzowanych ocen szacowanych parametrów (alfa). Najsilniej na poziom wydatków oddziałuje liczba osób w rodzinie,
w dalszej kolejności dodatni wpływ na poziom wydatków ma wiek (55 lat i więcej)
oraz wyższe wykształcenie osoby będącej głową gospodarstwa domowego. Jeżeli
osoba będąca głową gospodarstwa ma wyższe wykształcenie, to poziom wydatków
ogółem w tym gospodarstwie jest wyższy średnio o 51,1% od podstawy porównania, tzn. od gospodarstw, w których osoba ta ma wykształcenie zasadnicze zawodowe (przy założeniu stałości pozostałych zmiennych)3. Wartości oszacowanych
parametrów potwierdzają spostrzeżenia na temat wpływu np. źródła dochodów.
Wśród zmiennych zero-jedynkowych wyjaśniających zmienność wydatków znalazły się także: identyfikująca osobę będącą głową gospodarstwa na rynku pracy jako
pracodawcę4 oraz wskazująca na posiadanie drugiego domu5. Mają one w badaniu
charakter uzupełniający, ale statystycznie istotnie wpływają na wzrost poziomu
wydatków ogółem.
Tabela 5. Oceny parametrów strukturalnych potęgowo-wykładniczych modeli wydatków
w wiejskich gospodarstwach domowych w 2006 r.
Wyszczególnienie
Żywność Mieszkanie Zdrowie
Transport Łączność Rekreacja
Wyraz wolny
2,6389
–2,2738
–1,8837
–3,2331
0,1501a
–4,1442
Ln wydatki ogółem na
osobę
0,4238
1,0766
0,7901
1,0637
0,5292
1,0883
Liczba osób
–0,0549
–0,0441
–0,1189
0,0439
–0,1054
0,0185
Wykształcenie wyższe
–0,0325
–0,1383
–
0,1454
0,2664
0,3752
Wykształcenie średnie
–0,0144
–0,0421
–
0,1153
0,1267
0,1177
Wykształcenie gimnazjalne i niższe
–
–
–
–0,1596
–0,1051
–0,1218
Gospodarstwa pracowników – nierobotnicze
–0,0299
–0,1239
0,1714
0,1036
0,0908
0,2049
Gospodarstwa rolników
0,1664
–0,1910
0,1856
–0,0943
–
–0,1325
Gospodarstwa pracujących na własny rachunek
–
–0,0942
0,1161
–0,0872
0,2714
0,2417
3
(e0,4129 – 1) 100% = 51,1%.
4
Podstawę porównania stanowią gospodarstwa domowe niecharakteryzujące się wyróżnioną
cechą.
5
Posiadanie drugiego domu poza stałym miejscem zamieszkania charakteryzuje zamożne
rodziny. Zmienna zero-jedynkowa opisująca ten przypadek przyjmuje wartość jeden. Podstawę
porównania stanowią pozostałe gospodarstwa domowe, dla których zmienna zero-jedynkowa
przyjmuje wartość zero.
54
Barbara Podolec
cd. tabeli 5
Wyszczególnienie
Żywność Mieszkanie Zdrowie
Transport Łączność Rekreacja
Gospodarstwa emerytów
0,0352
–
0,5417
–0,4206
–0,0883
0,0892
Gospodarstwa rencistów
–
–
0,4383
–0,3436
–0,0832
–
Niezarobkowe źródło
utrzymania
–0,0264
–
0,1228
–0,3223
–0,2448
–
Płeć głowy gospodarstwa: mężczyzna
–
–0,0626
–
0,1953
–
–
Stan cywilny: kawaler
lub panna
0,0662
–
–
–0,1281
–
–
Pracodawca
–
–
–
–
0,1254
–
35–44 lata
0,0782
–
–0,0826
–
0,1012
0,1011
45–55 lat
0,1174
0,0462
–0,0971
–
0,1646
–0,1841
55 lat i więcej
0,1514
0,0869
0,2919
–0,1404
0,1699
–0,1843
Współczynnik determinacji R2
0,533
0,377
0,330
0,308
0,379
0,294
a
Brak istotności.
Źródło: obliczenia własne.
W tabeli 5 zestawiono oceny parametrów strukturalnych modeli wydatków
na: żywność i napoje bezalkoholowe, użytkowanie mieszkania i nośniki energii, zdrowie, transport, łączność oraz rekreację i kulturę. Wszystkie parametry
różnią się statystycznie istotnie od zera, z wyjątkiem wyrazu wolnego w modelu
wydatków na łączność. We wszystkich modelach na kształtowanie się wydatków
oddziałuje dodatnio bieżąca sytuacja finansowa rodziny, wyrażona poziomem
wydatków ogółem, a także liczba osób w rodzinie, zatrudnienie na stanowisku nierobotniczym oraz wiek osoby będącej głową gospodarstwa domowego wynoszący
co najmniej 55 lat – o kierunku oddziaływania zależnym od rodzaju wydatków.
Charakterystyczna jest prawidłowość odnosząca się do gospodarstw, w których
osoba będąca głową rodziny ma wyższe lub średnie wykształcenie – poziom
wydatków na żywność i mieszkanie jest w nich niższy od podstawy porównania,
a wydatki na transport, łączność oraz kulturę i rekreację są wyższe (przy założeniu stałości pozostałych zmiennych). Podobnie kształtują się wydatki w rodzinach pracowników zatrudnionych na stanowisku nierobotniczym, czyli w grupie
gospodarstw domowych, w których sytuacja materialna jest średnio znacznie
lepsza od podstawy porównania – gospodarstw robotniczych. Przy określonych
założeniach dotyczących stałości pozostałych zmiennych poziom wydatków na
zdrowie istotnie wzrasta w gospodarstwach emerytów (o 72%), rencistów (o 55%),
w gospodarstwach, w których osoba będąca głową rodziny ma co najmniej 55 lat
55
Materialna sfera warunków życia gospodarstw…
(o 34%), a także w rodzinach nierobotniczych, rolników oraz pracujących na własny rachunek (od 12% do 20%). Jest on natomiast niższy, gdy osoba będąca głową
rodziny należy do młodszej grupy wiekowej.
Przystępując do oceny sytuacji materialnej ludności wiejskiej na podstawie
subiektywnych opinii gospodarstw domowych, należy zwrócić uwagę na strukturę
badanej zbiorowości. Z tabeli 6 wynika, że udział gospodarstw o bardzo dobrej
i raczej dobrej sytuacji materialnej maleje wraz z przechodzeniem od najwyższych klas miejscowości do najniższych. Odwrotną prawidłowość obserwuje się
w wypadku gospodarstw o przeciętnej, raczej złej i złej sytuacji materialnej,
w której znajduje się ponad 85% gospodarstw domowych na wsi.
Tabela 6. Frakcje (%) gospodarstw domowych według subiektywnej oceny sytuacji
materialnej oraz klasy miejscowości w 2006 r.
Klasa miejscowości
Wyszczególnienie
miasto – liczba mieszkańców
(w tys.)
Gospodarstwa domowe ogółem
powyżej
500
100–500
do 100
wieś
Bardzo dobra
1,5
3,8
1,9
1,3
0,8
Raczej dobra
16,7
21,7
19,6
16,9
13,8
Przeciętna
56,2
53,1
53,4
55,3
59,0
Raczej zła
16,4
12,3
15,8
17,0
17,5
9,2
9,1
9,4
9,5
8,9
Zła
Źródło: obliczenia własne.
Tabela 7. Oceny parametrów logarytmiczno-liniowych modeli dochodów (5) określonych
przez gospodarstwa domowe na wsi jako ledwo wystarczające
Alfa
Błąd
standardowy
A
Błąd
standardowy
Wyraz wolny
–
–
4,6910
0,0317
147,924
0,0000
Ln liczba osób
0,3073
0,0067
0,2491
0,0054
45,910
0,0000
Ln dochód rozporządzalny
0,4769
0,0067
0,3173
0,0045
70,474
0,0000
Wyszczególnienie
R = 0,672; R2 = 0,452; F = 6 441,2; p < 0,0000
Źródło: obliczenia własne.
t(15 623) Poziom p
56
Barbara Podolec
Tabela 8. Oceny parametrów logarytmiczno-liniowych modeli dochodów (5) określonych
przez gospodarstwa domowe na wsi jako dobre
Alfa
Błąd
standardowy
A
Błąd
standardowy
t(15 623) Poziom p
Wyraz wolny
–
–
5,3447
0,0303
176,286
0,0000
Ln liczba osób
0,3613
0,0066
0,2848
0,0052
54,908
0,0000
Ln dochód rozporządzalny
0,4385
0,0066
0,2868
0,0043
66,643
0,0000
Wyszczególnienie
R = 0,686; R2 = 0,470; F = 6937,1; p < 0,0000
Źródło: obliczenia własne.
Tabela 9. Oceny parametrów logarytmiczno-liniowych modeli dochodów (5) określonych
przez gospodarstwa domowe na wsi jako bardzo dobre
Alfa
Błąd
standardowy
A
Błąd
standardowy
Wyraz wolny
–
–
5,7778
0,0318
181,864
0,0000
Ln liczba osób
0,3640
0,0068
0,2930
0,0054
53,896
0,0000
Ln dochód rozporządzalny
0,4122
0,0068
0,2753
0,0045
61,032
0,0000
Wyszczególnienie
t(15 623) Poziom p
R = 0,665; R2 = 0,442; F = 6189,3; p < 0,0000
Źródło: obliczenia własne.
W tabelach 7–9 zaprezentowano wyniki estymacji parametrów logarytmiczno-liniowych modeli dochodów uznanych przez respondentów jako ledwo wystarczające, dobre i bardzo dobre. Na podstawie tych wyników oszacowano, zgodnie ze
wzorem (6), subiektywne granice ubóstwa oraz poziom dochodu netto6 w gospodarstwie wiejskim umożliwiający stworzenie dobrej i bardzo dobrej sytuacji materialnej, zależnie od liczby osób w gospodarstwie domowym (tabela 10).
Obliczone wartości subiektywnego dochodu dla przeciętnej liczby osób (3,495)
w gospodarstwach domowych na wsi można porównać z charakterystykami liczbowymi rozkładu wydatków ogółem przypadających na gospodarstwo. Wyniki
uzyskane na podstawie próby zawierającej indywidualne dane liczbowe wskazują, że średnie wydatki ogółem przypadające na gospodarstwo domowe na wsi
kształtują się na poziomie 2281,53 zł przy odchyleniu standardowym 1494,53 zł,
współczynniku asymetrii równym 3,735 oraz kurtozie wynoszącej 36,083. Kwartyl dolny Q1 = 1353,36 zł, czyli 25% gospodarstw domowych na wsi, ma wydatki
6
W badaniach budżetów gospodarstw domowych respondentom zadaje się pytanie o poziom
miesięcznych dochodów netto, który uznaliby w swoim gospodarstwie domowym za: bardzo zły,
niewystarczający, ledwo wystarczający, dobry lub bardzo dobry.
57
Materialna sfera warunków życia gospodarstw…
Tabela 10. Oszacowania dochodu określającego subiektywne granice ubóstwa, dobrą
oraz bardzo dobrą sytuację materialną w gospodarstwach domowych na wsi według
liczby osób
Liczba osób w rodzinie
Dochód netto (w zł na gospodarstwo)
granica ubóstwa
dobry
bardzo dobry
Jedna
963,87
1797,83
2899,68
Dwie
1241,27
2371,31
3837,50
Trzy
1439,20
2788,20
4521,04
Cztery
1598,49
3127,72
5078,64
Pięć
1734,09
3419,29
5558,10
Sześć
1853,38
3677,58
5983,25
Przeciętna 3,495
1521,67
2963,57
4808,97
Źródło: obliczenia własne.
ogółem co najwyżej równe tej wartości, podczas gdy granica ubóstwa w wypadku
gospodarstwa o przeciętnej liczbie osób wynosi 1521,67 zł. Z kolei kwartyl górny
Q3 = 2797,00 zł, zatem 25% rodzin ma dochody co najmniej na tym poziomie.
Biorąc pod uwagę subiektywną granicę dochodu pozwalającego na ocenienie
sytuacji materialnej jako dobrej (wynosi ona 2963,57 zł), można wnioskować, że
tylko niewielki odsetek gospodarstw wiejskich osiąga ten poziom.
4. Podsumowanie
Z przeprowadzonego badania wynika, że rodziny mieszkające na wsi są
w trudnej sytuacji materialnej. Przeciętny poziom ich wydatków ogółem jest
prawie dwukrotnie niższy od wydatków w gospodarstwach domowych w dużych
miastach. O złych warunkach materialnych na wsi świadczy także wysoki, prawie
38-procentowy, udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem. W znacznej
części gospodarstw domowych ogranicza się wydatki na odzież i obuwie, zdrowie, transport oraz edukację. Przyczyną tego stanu jest przede wszystkim niskie
wykształcenie ludności wiejskiej oraz wynikający z tego wysoki odsetek pracowników zatrudnionych na stanowiskach robotniczych, których dochody z pracy
kształtują się na niskim poziomie. Migracja młodych ludzi do dużych miast nie
budzi nadziei na poprawę sytuacji materialnej.
Modele regresji wielorakiej zastosowane do opisu kształtowania się wydatków w gospodarstwach wiejskich potwierdzają obserwacje dotyczące wpływu
cech społeczno-ekonomicznych na zmienność wydatków ogółem oraz ich podstawowych rodzajów. Wykazano, że na poziom wydatków ma wpływ sytuacja
materialna w gospodarstwach domowych, wielkość rodziny, wykształcenie i wiek
58
Barbara Podolec
osoby będącej głową rodziny oraz główne źródło utrzymania. Porównanie wyznaczonej subiektywnej granicy ubóstwa oraz poziomu dochodu umożliwiającego
osiągnięcie dobrej lub bardzo dobrej sytuacji materialnej z obserwowanym poziomem wydatków w gospodarstwach domowych na wsi pozwala na potwierdzenie
panującego w nich ubóstwa.
Literatura
[1] Maddala G.S., Ekonometria, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
[2] Podolec B., Ulman P., Wałęga A., Aktywność ekonomiczna a sytuacja materialna
gospodarstw domowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie,
Kraków 2008.
[3] Statystyka społeczna, red. T. Panek, PWE, Warszawa 2007.
The Material Sphere of Living Conditions in Rural Households
The goal of this article is to define the financial situation of rural households.
The empirical research is based on a sample group from studies of household budgets
conducted by the Central Statistical Office in 2006. It includes a subset of 15,812 households.
The research draws on methods for describing the structure of household collectivity on
the basis of chosen social-economic features. Among the research procedures supporting
this analysis formulating rural household expenditures, regressive models of both
exponential and power-exponential functions were applied. Subjective poverty lines were
also estimated.