TOM IV Od terminologii do leksykografii

Transkrypt

TOM IV
Od terminologii
do leksykografii
Warszawa 2011
1
Recenzent
-
Redaktor naczelny
- prof. dr hab. Stanisław Szadyko
Sekretarz redakcji
- dr Łukasz Karpiński
Rada Programowa
- prof. dr hab. Barbara Z. Kielar
prof. dr hab. Jerzy Lukszyn
prof. dr hab. Zenon Weigt
prof. dr hab. Wanda Zmarzer
Współpraca redakcyjna
- dr Silvia Bonacchi
dr Krzysztof Fordoński
dr Dorota Muszyńska-Wolny
dr Mieczysław Nasiadka
Redaktor tomu
- dr Łukasz Karpiński
Adres redakcji
- Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej (d. Katedra Języków Specjalistycznych)
WLS UW
02-678 Warszawa, ul. Szturmowa 4
tel. 22 55 34 208
e-mail: [email protected]
prof. dr hab. Roman Hajczuk
Wszystkie prawa zastrzeżone
Korekta
Opracowanie graficzne
- dr Monika Płużyczka
dr Dorota Muszyńska-Wolny
mgr Wioletta Mela
- dr Łukasz Karpinski
Druk
- Zakład Graficzny UW, nr zlec.
ark. wyd. 17
ISBN 978-83-60770-27-6
ISSN 2080-3532
2
SPIS TREŚCI
KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA
4 – 2011
ABSTRACTS ……………………………………………………………………………………………………………………………………………..
6
WPROWADZENIE …………………………………………………………………………………………………………………………
13
ROZPRAWY I ARTYKUŁY
Состав аббревиатурной лексики с точки зрения генезиса (на
примере польских и русских специальных языков) …………………………………
13
STANISŁAW SZADYKO
Роль переводного словаря в межкультурной коммуникации …………
26
SERGEY A.KHVATOV
W kwestii idealnego słownika skrótów i skrótowców ………………………………………
35
STANISŁAW SZADYKO, PIOTR MICHAŁOWSKI
Jak nie należy tworzyć dzieła leksykograficznego (słownika terminologicznego) ………………………………………………………………………………………………………………………………………………
53
Słownikowy portret rosyjskich czasowników dwuaspektowych ………………
62
The grammar of a specialist lexicon. Selected nouns in Polish ………………
73
Ненормированная лексика русского языка информатики
и вычислительной техники …………………………………………………………………………………………………
89
The nature of specialised terminology in the context of military
English ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
98
MIECZYSŁAW NASIADKA
MAGDALENA KURATCZYK
PIOTR TWARDZISZ
ROBERT SZYMULA
MAŁGORZATA GOS
Zur Sprachfrage in der Europäischen Integration ……………………………………………… 106
RAFAŁ SZUBERT
Projekt słownika terminologii dotyczącej funkcjonowania Unii
Europejskiej – założenia i przykłady ………………………………………………………………………………
KRZYSZTOF SZCZUREK
118
Wortelemente in der Medizinischen Terminologie des Deutschen
und des Niederländischen ………………………………………………………………………………………………………… 128
EWA MAJEWSKA
Charakteristik der Fachsprache Christliche Theologie ………………………………………… 139
REINHOLD UTRI
Rodzaj wiedzy a słownik terminologiczny …………………………………………………………………
148
PIOTR MICHAŁOWSKI
Dyskurs polityki a polityka dyskursu ………………………………………………………………………………… 168
IZABELLA KUJAWA
3
Лексико-семантическая специфика названий российских
туристических компаний ………………………………………………………………………………………………………… 183
LUBOV GONCHAROVA
Сопоставительный анализ глаголов „wiedzieć” i „znać”
в польском и русском языках ……………………………………………………………………………………………… 193
LUDMIŁA WITKOWSKA
Skróty i skrótowce w specjalistycznym języku prawa gospodarczego
SYLWIA TYSZKA
200
MOTS – Terminologia w teorii i praktyce. Słowo wstępne ………………………… 210
MARIUSZ GÓRNICZ
Austryjacki język prawa – z doświadczeń tłumacza …………………………………………… 212
ARTUR DARIUSZ KUBACKI
Terminologia prawna w ujęciu terminograficznym ……………………………………………. 225
TOMASZ BORKOWSKI
Wybrane problemy przekładu terminologii ubezpieczeniowej …………… 239
ALEKSANDRA WASZCZUK-ZIN
Przegląd prac terminologicznych na przykładzie języka
specjalistycznego pożarnictwa ……………………………………………………………………………………………… 245
ŁUKASZ KARPIŃSKI
Plain English w legislacji – implikacje dla tłumacza tekstów prawnych na przykładzie australijskiej ustawy podatkowej ……………………………………. 257
WERONIKA SOBITA
SPRAWOZDANIA – ZAPOWIEDZI – KOMUNIKATY
O wybieraniu wody z morza łyżką
- BORIS SCHWENCKE w Galerii 2.0
265
………………………………………………………………………………
Międzynarodowa konferencja naukowa Stowarzyszenia Germanistów Polskich, Olsztyn, 8 − 10 maja 2009 roku ……………………………………………………
EWA ZWIERZCHOŃ-GRABOWSKA
268
Konferencja „Retoryka w komunikacji specjalistycznej”,
Uniwersytet Warszawski, 25-26 listopada 2010 r. ……………………………………………… 273
ŁUKASZ KARPIŃSKI
RECENZJE I WYDAWNICTWA
Natalia Bondar, Sergiusz Chwatow, Бизнес-контакт ………………………………
STANISŁAW SZADYKO
276
Henning Bergenholtz, Sandro Nielsen & Sven Tarp (eds),
Lexicography at a Crossroads …………………………………………………………………………………………… 283
PIOTR TWARDZISZ
Kazimierz Luciński, Языковые заимствования и ментальность … 290
MARTYNA KLEJNOWSKA
Informacje edytorsko-wydawnicze ……………………………………………………………………………………….
4
293
ABSTRACTS
COMMUNICATION FOR SPECIAL PURPOSES
4 – 2011
Corpus of Abbreviations from the Point of View of Their Origins
(based on Polish and Russian Languages for Special Purposes) ………
STANISŁAW SZADYKO
The author divides all abbreviations of contemporary Polish and Russian
languages for special purposes that exist on linguistic ground in quantity,
into the three following groups:1. abbreviations borrowed from other
languages, e.g. Polish AAU (Eng. AAU, Amateur Athletic Union –
Amatorski Związek Atletyczny USA) – Russian ААЮ (Eng. AAU, Amateur
Athletic Union – Любительский атлетический союз); 2. acronyms-calcs,
e.g. German: Bundesrepublik Deutschland → BRD, Polish Republika
Federalna Niemiec → RFN, Russian Федеративная Республика Германии → ФРГ ; 3. native abbreviations. e.g. Polish BOR, COP, Desa, GUC,
GUS, IPN, KBN, KOR, PAN, PAP, Polsat; Russian: БАМ, боеприпасы, вуз,
ГАЗ, ГАИ, гороно, горфо, госстрах, иполком, КамАЗ, колхоз, КрАЗ,
медсанбат and more. The author presents detailed linguistic description of
abovementioned acronyms.
Role of Bilingual Dictionary in Intercultural Communication …
13
26
SERGEY A. KHVATOV
The lexicographic (conceptual) equivalence does not always ensure the
communicative (semantic) equivalence, which is impossible without taking
into account national and cultural specificity. The national conceptualization
of the world is shown not only in case of "national colored" lexemes, but
also in other situations, in particular, in a case of international words. In
this connection seems to be interesting to consider some Polish-Russian
lexical parallels showing semantic and cultural distinctions, in particular
Polish publiczny and Russian публичный. As lexicographic equivalents
Polish publiczny may have four Russian adjectives: государственный,
публичный, общественный, открытый. The choice of one of them
during translation is determined both by tradition and reconsideration of
principles of social life in Russia.
On the Question of an Ideal Dictionary of Acronyms and
Abbreviations ……………………………………………………………………………………………………………………………… 35
STANISŁAW SZADYKO, PIOTR MICHAŁOWSKI
The article aims to present ideas concerning abbreviations and acronyms
as part of specialized vocabulary. The authors present a short outline of
the history of abbreviation dictionaries in world languages with special
attention to Russian. The other part of the article is description of the
model of an ideal dictionary of acronyms and abbreviations suggested by
the authors. Such a dictionary is meant as a specific type of terminological dictionary. Terminographic product based on this model would be
useful for a wide range of users with diverse level of subject and LSP
knowledge. It would be also helpful for teaching purposes.
5
How one should not write a lexicographic work (terminological
dictionary) ………………………………………………………………………………………………………………………………………
Today, when fast development of science and technology can be observed
and contacts between different languages, cultures and professions are
becoming more and more easy, there is a growing need for gathering and
classifying enormous amounts of knowledge and information. This need
is reflected, for instance, in the millions of Internet addresses at which we
can find various encyclopaedias and dictionaries. So numerous and easily
accessed lexicographic works seem to suggest that it is equally easy to
write them. However, their (often) poor quality proves that something
quite contrary is the fact and that they are written by amateurs making
some basic mistakes while compiling them. Three of such mistakes,
connected with the field of lexicographic research, the macro- and
microstructure of a dictionary, are described in this article.
53
The lexical portrait of Russian double-aspects verbs ……………………………
MAGDALENA KURATCZYK
The main purpose of the article is to fix the reasons of heterogeneity of
description the Russian double-aspects verbs in the main Russian
lexicons. The authoress has focused at this verbs which are characterized
as a double-aspects at least in one of the lexicons. The main reasons of
the heterogeneity of semantic descriptions are the language’s changes
and the different source of information (the national Internet corpora
and/or own language knowledge and intuition).
62
The grammar of a specialist lexicon. Selected nouns in Polish …
73
PIOTR TWARDZISZ
In its theoretical sphere, the article looks at the interplay between
grammar and the (specialist) lexicon. In particular, the grammatical
character of the lexicon is maintained. From the point of view of cognitive
grammar, it is natural to assume a grammatico-lexical continuum
without drawing any rigid borderline between the two. To illustrate this
issue a selected number of nominal categories have been analyzed. The
domains of names of fruits, vegetables, mushrooms, fish and game
(animals) have been looked at for their grammatical number in specialist
and non-specialist language varieties. Particular attention has been paid
to complex relations obtaining between the (specialist/ non-specialist)
speaker, grammatical number and the subjective character of the
meaning of the nouns in question. The construal of meaning heavily
depends on subjective parameters such as vantage point assumed by and
perspective imposed by the conceptualizer.
Nonstandard Lexis of Information Technology and
Computer Science in the Russian Language …………………………………………… 89
ROBERT SZYMULA
The aim of this article is to characterize the language of information
technology, which has significantly diversified, both in terms of lexis and
6
style. The author shows its basic sub-types, varied factors influencing the
development of this specialist language and analyses the jargon and
terms used by professionals in the field of IT.
The Nature of Specialised Terminology in the Context of
Military English ……………………………………………………………………………………………………………………
98
MAŁGORZATA GOS
The article deals with the specialised terminology and terminology
management and shows how different it is from the vocabulary used in
the general language. To present her ideas, the author presents the
language of the military used within NATO Armed Forces, as hardly any
domain is more occupied by specialised terminology, technical terms,
internal jargon, abbreviations, acronyms and symbols than the military.
Some Remarks on the Language of European Integration …
106
RAFAŁ SZUBERT
This article explores the language perceived as a tool for conveying the
information on the global changes and their communication.
The essence of the matter can be captured in the political systems
transformation of the European Community countries, as well as their
governments, political institutions and within their civil societies.
It is questionable to what degree the content conveyed by the language is
an expression of the individual perception of the world and the changes it
undergoes, and to what degree it can or should be used to influence the
behavioral standards and to create the appropriate attitude.
It seems that the perception of subject matter of the European Union communities multilingualism should be regulated by the rule of the superior
function performance in communication. This can be obtained by selection of the fields that should be (due to aims that need to be accomplished)
communicated by means of languages that have unified denotation
spectra, i.e. those which have alike denotats and relate to alike designats.
Project of a glossary of EU terminology - theoretical
approach and examples ………………………………………………………………………………………………
KRZYSZTOF SZCZUREK
The aim of this article is to present an idea of a multilingual glossary of
EU-specific terminology. Unlike the existing publications on this subject,
this glossary is planned to be a systematic record of EU teminology,
divided into subject fields and taking into account specific concepts
coined within this supranational organisation. The article outlines typical
problems related to the use of correct terms, points out the weaknesses of
the existing glossaries and makes an attempt to delimit EU-specific
terminology. Furthermore, the composition of the corpus has been
proposed along with a tentative structure of the entry, illustrated by an
example. Finally, the linguistic dimension of the terminology translation
process and its possible consequences for term formation in the target
language have been highlighted in the context of the pre-dominance of
French and English in the field of the European Union and international
relations in general.
7
118
Vocabulary in the medical terminology in the German and the
Dutch languages ……………………………………………………………………………………………………………………… 128
EWA MAJEWSKA
The article offers a practical comparative analysis of medical terminology
in German and Dutch. The author presents the history of the genesis and
development of medical terminology, and moves to on to list German
prefixes and suffixes and their Dutch counterparts, this part of the article
is complemented by examples. The author claims that both German and
Dutch terminology consist largely of loanwords from Latin and Greek.
Numerous terms have both in German and Dutch largely identical forms
which differ only slightly in form and spelling.
Some Characteristic features of the specialist language of
Christian theology …………………………………………………………………………………………………………………
REINHOLD UTRI
In this essay the author gives a short description of the development of
the languages for special purposes. As the topic of this essay stresses on
Christian theology, examples of people are given who are well-known for
their theological texts. Further, characteristic elements of the texts of
Christian theologians are analyzed and described. Those show the
reasons why these texts create a separate special purpose language.
139
Type of knowledge and terminological dictionary …………………………… 148
PIOTR MICHAŁOWSKI
The article presents an analysis of terminological lexicon of chemistry,
which is a concrete field of professional knowledge. The terminological
lexicon was analysed in terms of:
1. onomasiological structure,
2. type of semantic grid,
3. type of terminological system.
The goal of the study was to outline the structure of the lexicon of
chemistry and to identify its terminographical implications. The analysis
was used to introduce a model of an ideal branch terminological
dictionary of chemistry including 2 versions (basic and extended) of
a micro-thesaurus.
The discourse of the politics and the politics of the discourse …
IZABELLA KUJAWA
168
The article presents a political discourse, exactly his strategies which are
finding application in media transmissions, also in the press being a
source of knowledge on the world.
Lexical-semantic characteristics of names of Russian tourist
183
agencies ……………………………………………………………………………………………………………………
LUBOV GONCHAROVA
From the point of view of marketing a proper name is a key element
which can directly influence the commercial standing of a company. An
8
appropriate proper name evokes positive reactions and increases the
turnover of a company while an inappropriate one may have a negative
influence on the activities and success of a company.
The article presents typology of names of Russian tourist agencies based
on an analysis of 260 such names. It also provides a detailed
characteristic of each group which emerged from the analysis.
Comparative Analysis of Verb "wiedzieć" and "znać" in Polish
and Russian Languages ……………………………………………………………………………………………………
LUDMIŁA WITKOWSKA
193
The paper discusses comparative analysis of two words "wiedzieć" and
"znać" in Polish and Russian languages.
In present times comparative analysis is a key tool in both theory and
practice in interpretation of foreign languages. Its main role is
determination of convergences and divergences between two or more
languages. Such an analysis is particularly complex when dealing with
semantically close words. In order to illustrate this problem the author
takes into consideration the above mentioned Polish words to which only
one verbal equivalent is referred to in Russian language.
The article describes in details in exhaustive manner numerous general
and specific situational examples of utilization of the two discussed words
which has been accompanied by corresponding examples used in Russian.
Acronyms and Abbreviations in the Specialist Language of
Regulations Describing Business Transactions ………………………………………… 200
SYLWIA TYSZKA
The article presents spelling rules of abbreviations and acronyms used in
regulations referring to business transactions in Polish, English and
Russian.
Austrian Legal Language from the Translator’s Perspective ………… 212
The aim of the article is to describe the specific character of the Austrian
legal language. Its specificity is visible on many linguistic planes, for
example in the area of morphology, lexis, pragmatics and orthography, as
evidenced by a linguistic analysis of an inheritance document issued in
Austria. However, the knowledge gained by German language students at
university about the German language spoken in Austria is not sufficient
to translate Austrian legal documents. That is why all the tools which
facilitate the translation of the Austrian variety of the German language,
such as dictionaries of austriacisms, Austrian parallel texts and glossaries
of the Austrian legal, economic and administrative language, are
particularly important.
Legal Terminology from a Terminographic Perspective ………………… 225
TOMASZ BORKOWSKI
The article presents the pivotal prerequisites and methodological aspects
concerning the creation of a model of a Polish-English contrastive
9
thesaurus of legal terminology concerning legal regulations on electronic
signature in a harmonistic context of law-formulation within the
European Union. The structure of the model is based on an optimum
transposition of: a) the specificity of legal terminology – especially the
taking into account of two dimensions of its meaning: the normative one
and the lexical (systemic) one – and: b) the potential variability of the
contents of Polish and Community legal norms, into a macro- and
microstructure of the thesaurus. An example of a descriptor-entry is
attached to the article.
Selected Problems of Insurance Terminology Translation …………… 239
The paper deals with selected problems which appear while translating
insurance terminology into English or Polish. The author presents a brief
outline of the most typical translation errors and gives concrete examples
taken from authentic insurance text. The main aim of the article is to help
LSP translators to cope with particular translation difficulties.
A review of terminological works on the example of the
language for specific purposes of fire-fighting …………………………………………
ŁUKASZ KARPIŃSKI
The article deals with all types of the terminological works which are
related to any language for specific purposes.
Fire-fighting terminology offers appropriate material for analysis as it
represents a number of different stylistic variants such as formalized
legal language, standardised technical language, and terminology of
operation firemen. In the present article, the autor presents in detail such
issues as harmonisation, codification, normalisation, regulation,
unification, etc. providing practical examples.
245
Plain English in legislation – implications for translators of
legal texts - the case of the Australian Income Tax Assessment
Act ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 257
WERONIKA SOBITA
The article deals with new developments in the area of form and language
of legislation, with special emphasis on the implementation of plain
English standards and the impact of those changes on translators’ work.
The text starts with a brief overview of the plain English concept, while
the core part of the article focuses on the case of the Australian Income
Tax Assessment Act and solutions used in that text in the context of
introducing and defining terminology. The new approach to introducing
terminology is presented on the basis of several extracts from the Act
which are analysed from the perspective of tasks which a target reader
must perform in order to understand a specific legal norm and from the
perspective of compliance with plain English rules. The author attempts
to answer the question whether those changes are indeed beneficial to the
target reader. The final part of the article contains a brief discussion of
consequences of this new approach in legal drafting for translators
working in Polish-English and English-Polish language pairs.
10
4 – 2 01 1
WPROWADZENIE
Czwarty tom „Komunikacji Specjalistycznej” stanowi zbiór prac
z zakresu terminologii i leksykografii, a więc zakresu tematycznego, w ramach którego działa Zakład Terminologii i Terminografii w utworzonym
decyzją Senatu UW na miejsce Katedry Języków Specjalistycznych
Instytucie Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej. Prowadzone
w Zakładzie prace badawcze znalazły swoje odzwierciedlenie zarówno
w niniejszym jak i następnym tomie, rozszerzającym zagadnienia
terminologii i języków specjalistycznych o aspekt glottodydaktyczny.
Zebrany materiał uzupełniają prace z Konferencji Naukowej Międzynarodowej Organizacji Terminologii Specjalistycznej pt. „Terminologia
w teorii i praktyce”, w której uczestniczyli przedstawiciele różnych
środowisk naukowych z Polski.
Z satysfakcją odnotowujemy, iż „Komunikacja Specjalistyczna” staje
się rozpoznawalną pozycją na akademickim rynku wydawniczym. Z publikowanych prac korzystają zarówno studenci i doktoranci jak i pracownicy
nauki w kraju i zza granicy, którzy również coraz chętniej wzbogacają
wydawnictwo swoimi osiągnięciami.
Stanisław Szadyko
11
12
ROZPRAWY i ARTYKUŁY
4 – 2011
STANISŁAW SZADYKO
Uniwersytet Warszawski – Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej
СОСТАВ АББРЕВИАТУРНОЙ ЛЕКСИКИ С ТОЧКИ
ЗРЕНИЯ ГЕНЕЗИСА (НА ПРИМЕРЕ ПОЛЬСКИХ
И РУССКИХ СПЕЦИАЛЬНЫХ ЯЗЫКОВ)
Общее количество нынче употребляемых аббревиатур в современных польском и русском языках, и их технолектах, очень большое,
поэтому понимание их является очень затруднительным. Именно
поэтому все чаще и чаще появляются разные списки и словари
международных сокращений [Словарь 1997], относящиеся к одному
языку [Алиева 2003; Баранов 1996; Высочанская 1992; Скляревская 2004]
или стране, касающиеся общих вопросов [Фадеев 1997], а также относящихся к комплексу отраслей или к одной отрасли [Подольская 1982;
Саморукова 1964; Саркисян 1987]. В настоящее время насчитывается
свыше 850 словарей аббревиатур в разных языках [Шадыко 2008: 160167]. Большинство из этих лексикографических работ посвящено
анализу акронимов в разных специальных языках, т.е. в технолектах.
О количестве аббревиатур в международном масштабе свидетельствует, например, самый большой список этого типа, составленный Е.Т. Кроули и Х.Р. Шеппардом „Acronyms, Initialisms and
Abbreviation Dictionary” [Кроули 1984], насчитывающий почти 500
тысяч американских аббревиатур. В другом словаре „International
Acronyms, Initialisms and Abbreviation Dictionary” [Кроули 1985] эти
же авторы зафиксировали свыше 90 тысяч иностранных сокращений,
функционирующих в американском варианте английского языка.
Очередной международный словарь, охватывающий только сокращенные названия учреждений и организаций, составленный П. Шпильнером „Internationales Wörterbuch der Abbreviation Dictionary”
[Шпильнер 1970-1972], фиксирует свыше 50 тысяч аббревиатур. По
данным Д.И. Алексеева [Алексеев 2009: 106], в современном русском
языке существует около 70 тысяч сложносокращенных слов. По
подсчетам немецкого исследователя Э.Шайца [Шайц 1985: 26], в русс13
ком языке выступает около 50 тысяч лексических и графических
сокращений. По нашим данным в современном русском языке
насчитывается свыше 100 тысяч лексических и графических сокращений. По данным ряда исследований, кривая употребительности
аббревиатур в современном русском языке и в его спецязыках идет
вверх [Шадыко 1981: 66-70]. „Новый словарь сокращений русского
языка” [Коваленко 1995] фиксирует 32 тысячи аббревиатур. В польском же языке самым обширным словарем акронимов, содержащим
свыше 74 тысяч сокращений, является, изданное в 2007 году, лексикографическое пособие П.Мюльднера-Нецковского под заглавием
Большой словарь аббревиатур и графических сокращений [Мюльднер-Нецковский 2007]. Также в 2005 году был издан в Польше
словарь акронимов из области международного бизнеса, содержащий
свыше 45 тысяч аббревиатурных слов [Капуста 2005].
Из вышеперечисленных фактов следует, что одним из наиболее
мощных источников расширения словарного состава польского и русского языков, а также их специальных языков, на современном этапе их
развития, является аббревиация, позволяющая дать названия и обозначения новым понятиям и общественным явлениям, вызванным
к жизни в результате интенсивного развития общества, научно-технического прогресса и рыночной экономики. Сложносокращенные слова
различной конструкции становятся неотъемлемой частью научной,
профессионально-технической и деловой терминологии, их удельный
вес в общей массе лексики неуклонно растет. Аббревиация, как
наиболее характерная тенденция развития терминологической системы целого ряда современных культурных языков, занимает все более
прочные позиции. Можно утверждать, что на современном этапе любая
научная публикация [Шадыко 1984: 519-533], любое средство массовой
информации (включая радио, теле-видение и прессу) аквтивно и в широких масштабах применяют разного рода сокращения [Шадыко 1983:
129-135], получившие постоянную прописку в словарном составе
современных польского и русского языков и в его технолектах
[Шадыко 1988: 156-174; Шадыко 1989: 101-113].
Широкое развитие аббревиации и использование сокращений
во всех сферах общественной деятельности, а особенно в деловом
общении и в специальных языках, стало общей тенденцией для современных польского и русского языков. В качестве причин и предпосылок образования и распространения сокращенных слов в различных языках исследователи называют самые разнообразные факторы,
причем проблемы, связанные с развитием акронимии, затрагиваются
уже в течение длительного времени. С одной стороны, высказывается
мнение о превалирующем влиянии экстралингвистических факторов
– больших социальных сдвигах, научно-техническом прогрессе, раз14
витии межнациональных культурно-экономических связей [Зборовский 1934: 2; Лотте 1961: 114-116] и др. Все эти явления вызывают
потребность в понимании целого ряда возникающих понятий на основе
усовершенствования известных наименований или посредством применения новых способов деривации, т.е. являются условием по активизации и способствуют более энергичному проявлению аббревиации.
С другой стороны, в качестве основного лингвистического фактора,
способствующего образовнию аббревиатур, называется закон экономии речи [Будагов 1971: 17-36; Медникова 1971: 107-122; Монахов 1969:
37-60; Полякова 1973: 101-113; Устинов 1977: 49-58]. Используемый
в виде не требующей доказательства истины закон экономии, естественно, не объясняет многих языковых явлений, связанных с аббревиацией, хотя, вне сомнения, отражает некоторые объективные процессы
в языке. В известном смысле экономное использование языка можно
рассматривать как один из способов концентрации (конденсации)
языковых средств, главным образом, на письме. Суть такой экономии
заключается в конденсировании средств выражения и обобщенном
восприятии содержательной стороны новых языковых единиц, в повышении эффективности коммуникативной функции языка.
Тенденция к повышению коммуникативной ценности языковых
единиц является при этом одной из основных причин развития языка
как средства общения в условиях наличия различных средств коммуникации и при возросшем объеме информации. Аббревиация сокращает
материальную оболочку коммуникативных единиц, увеличивая тем
самым скорость и расширяя пределы поступления информации от
пишущего (говорящего) к читающему (слушающему), т.е. является
средством концентрации информации. Акронимические лексемы позволяют экономить не только время для воспроизводства (произнесения) словарной единицы, но и производительные усилия пишущего
(соответственно артикуляционные усилия говорящего). Характерно
при этом, что процессы, происходящие в плане содержания и в плане
выражения, не совпадают. Аббревиатура как средство концентрации
информации выступает в речевой деятельности, конденсирование же
плана выражения происходит в момент деривации.
Аббревиатурная лексика, как и всякая другая, генетически неоднородна. Одни акронимы переходят из языка в язык в неизмененном виде, другие калькируются, третьи являются целиком продуктом
данного языка. С этой точки зрения акронимическую лексику как
польского, так и русского языков можно разбить на три следующие
группы:
1. Заимствованные аббревиатуры.
2. Скалькированные акронимы.
3. Автохтонные сокращенные слова.
15
Заимствованные аббревиатуры1. Таковыми мы считаем
акронимические образования всех типов, т.е. инициальные (буквенные, звуковые, буквенно-звуковые) и неинициальные (слоговые, смешанные, частичносокращенные), которые освоены польским и русским
языками в чуждом, но пригодном для них фонетическом комплексе,
т.е. данный фонетический комплекс совершенно не соотносим с какойлибо лексической или синтаксической единицей этих языков, так как
акроним образован на совершенно ином языковом материале, напр.:
BDŻ (Bułgarskie Koleje Państwowe), BFF (Bułgarska Federacja Piłkarska),
BND (Federalna Służba Wywiadowcza RFN), BSFS (Bułgarski Zawiązek
Kultury Fizycznej i Sportu); МОКЦБ (Международная организация
комиссий по ценным бумагам), ОАМПИ (Афро-малагасийскoе бюро
по охране промышленной собственности), ОЭТОО (Отдел экономики
и технологии освоения океана ООН), РДЦ (расчетно-депозитарный
центр), ТЕЖД (Трансевропейская железная дорога), ЦБМЖП (Центральное бюро международных железнодорожных перевозок), ЧМЕ
(Чикагская товарная биржа) и др. Подобные образования очень часто
воспринимаются носителями заимствующих языков не как какие-то
сокращения, а как обычные, пришедшие из других языков, слова.
Только специальное лингвистическое „чутье” проливает свет на факт
аббревиации. Эта группа сложносокращенных слов сближается с т.н.
интернациональной лексикой. Так, заимствованными следует считать
для польского и русского языков следующие сокращения:
−
−
−
−
−
−
−
пол. AAU (англ. AAU, Amateur Athletic Union – Amatorski Związek Atletyczny
USA) – рус. ААЮ (англ. AAU, Amateur Athletic Union – Любительский атлетический союз);
пол. ABTA (англ. ABTA, Association of British Travel Agents – Stowarzyszenie
Brytyjskich Agencji Podróży) – рус. АБТА (англ. ABTA, Association of British Travel
Agents – Ассоциация британских туристических агентств);
пол. AFP (фр. AFP, Agence France-Presse – Francuska Agencja Prasowa) – рус. АФП
(фр. AFP, Agence France-Presse – Информационное агентство Франции);
пол. AFTA (англ. AFTA, Australian Federation of Travel Agents – Australijska
Federacja Biur Podróży) – рус. АФТА (англ. AFTA, Australian Federation of Tra-vel
Agents – Австралийская федерация туристских агентств);
пол. AG (нем. AG, Aktiengesellschaft – SA, spółka akcyjna) – рус. АГ (нем. AG,
Aktiengesellschaft – АО, акционерное общество);
пол. AIBA (фр. AIBA, Association Internationale de Boxe – Międzynarodowy Związek
Boksu Amatorskiego) – рус. АИБА (фр. AIBA, Association Internatio-nale de Boxe –
Международная любительская ассоциация бокса);
пол. AIPS (фр. AIPS, Association Internationale de la Presse Sportive – Międzynarodowe Stowarzyszenie Prasy Sportowej) – рус. АИПС (фр. AIPS, Association
1
В вопросе о причинах заиствования мы разделяем точку зрения О.С.Ахмановой
[Ахманова 1969: 151-152].
16
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
Internationale de la Presse Sportive – Международная ассоциация спортивной
прессы);
пол. АМА (англ. AMA, American Marketing Association – Amerykańskie Stowarzyszenie Marketingu) – рус. АМА (англ. AMA, American Marketing Association –
Американская ассоциация по маркетингу);
пол. AMBA (англ. AMBA, Association of Masters of Business Administration –
Stowarzyszenie MBA – magistrów zarządzania przedsiębiorstwem) – рус. АМБА
(англ. AMBA, Association of Masters of Business Administration – Ассоциация
магистров по управлению экономикой);
пол. ANSA (итал. ANSA, Agenzia nazionale stampa associata – Zjednoczona Krajowa
Agencja Prasowa) – рус. АНСА (итал. ANSA, Agenzia nazionale stampa associata –
Национальное агентство печати Италии);
пол. AP (англ. AP, Associated Press – Zrzeszona Prasa agencja prasowa USA)– рус.
АП (англ. AP, Associated Press – Информационное агентство США);
пол. APP (англ. APP, Australian Associated Press – Australijska Agencja Praso-wa) –
рус. АПП (англ. APP, Australian Associated Press – Информационное агентство
Австралийского Союза);
пол. АТА (англ. ATA, Air Transport Association – Amerykańskie Stowarzyszenie
Przewozowe) – рус. АТА (англ. ATA, Air Transport Association – Автотранспортная ассоциация США);
пол. ATAC (англ. ATAC, Air Transport Association of Canada – Stowarzyszenie
Komunikacji Lotniczej Kanady) – рус. АТАК (англ. ATAC, Air Transport Association
of Canada – Авиатранспортная ассоциация Канады);
пол. AWACS (англ. AWACS, Aiborne Warning and Control System – amerykański
radiolokacyjny system wczesnego ostrzegania i dowodzenia) – рус. АВАКС (англ.
AWACS, Aiborne Warning and Control System – самолетная система дальнего
радиолокационного обнаружения и управления США);
пол. BCG (фр. BCG, Bacille de Calmette et Guérin – Szczepionka Caletta-Guerina szczepionka przeciwgruźlicza) – рус. БЦЖ (фр. BCG, Bacille de Calmette et Guérin –
Бациллы Кальмета-Герена);
пол. BMW (нем. BMW, Bayerische Motorenwerke – Bawarskie Zakłady
Samochodowe RFN) – рус. БМВ (нем. BMW, Bayerische Motorenwerke – Баварские
машиностроительные заводы ФРГ);
пол. BND (нем. BND, Bundesnachrichtendienst – Federalna Służba Informacyjna
RFN) – рус. БНД (нем. BND, Bundesnachrichtendienst – Федеральная служба
наблюдения ФРГ);
пол. BNP (фр. BNP, Banque National de Paris – Francuski Bank Narodowy) – рус.
БНП (фр. BNP, Banque National de Paris – Национальный парижский банк);
пол. БОАК (англ. BOAC, British Overseas Airseas Airways Corporation –
Towarzystwo Brytyjskich Zamorskich Linii Lotniczych) – рус. БОАК (англ. BOAC,
British Overseas Airseas Airways Corporation – Британская заморская
авиатранспортная компания);
пол. ETC (англ. ETC, European Travel Commision – Europejska Komisja Podróży) –
рус. ЕТК (англ. ETC, European Travel Commision – Европейская туристская
коммисия);
пол. GATT (англ. GATT, General Agreement on Tariffs and Trade – Układ Ogólny
w
sprawie Taryf Celnych i Handlu) – рус. ГАТТ (англ. GATT, General Agreement on Tariffs
and Trade – Генеральное соглашение по таможенным тарифам и тор-говле);
17
−
−
−
−
пол. IAAF (англ. IAAF, International Amateur Athletic Federation – Między-narodowa
Federacja Lekkiej Atletyki/Lekkoatletyczna) – рус. ИААФ (англ. IAAF, International
Amateur Athletic Federation – Междунарродная любительская легкоатлетическая
федерация);
пол. IARU (англ. IARU, International Amateur Radio Union – Międzynarodowa Unia
Radioamatorów) – рус. ИАРУ (англ. IARU, International Amateur Radio Union –
Международный радиолюбительский союз);
пол. IATA (англ. IATA, International Air Transport Association – Międzynaro-dowe
Zrzeszenie Przewoźników Powietrznych) – рус. ИАТА (англ. IATA, International Air
Transport Association – Международная асcоциация воздуш-ного транспорта);
пол. WAITRO (англ. WAITRO, World Association of Industrial and Technological
Research – Światowe Stowarzyszenie Organizacji Badań Przemysłowych i Technologicznych) – рус. ВАИТРО (англ. WAITRO, World Association of Industrial and
Technological Technologicznych – Всемирная ассоциация организаций
промышленных и технических исследований) и др.
Также к заимствованным в польском и русском языках надо отнести
следующие аббревиатуры:
−
−
−
−
−
названия разных международных организаций и военных блоков: NATO, SEATO,
FID, UNEP, UNESCO, UNFPA, UNICEF, UNIDO, UNIMA, UNPA; НАТО, СЕАТО,
ФИД, ЮНДРО, ЮНЕП, ЮНЕСКО, ЮНИДО, ЮНИСЕФ, ЮНИТАР, ЮНКТАД;
названия информационных и телеграфных агентств: AAP, ADN, AFP, APP, AP,
UPI; ААП, АДН, АП, АПП, АФП, ЮПИ и др.;
научно-технические термины: laser, maser, napalm, radar; лазер, мазер,, напалм,
радар и др.;
названия разных предметов: dederon; автол, дедерон и др.;
названия разных промышленных предприятий типа FIAT: ФИАТ и др.
Эти и подобные аббревиатуры возникли в других языках, на
материале тех языков (английского, французского, немецкого,
испанского, итальянского и др.) и в готовом виде в качестве готовых
лексических единиц перекочевали в другие языки мира, в том числе
и в польский, и в русский. В понимании потребителей этих слов в составе лексики других языков совершенно отсутствует какая-либо связь
аббревиатур с их первоисточниками. Действительно, только специалисты скажут, что лазер (англ. laser – light amplification by stimulated
emission of radiation), радар (aнгл. radar – radio detecting and ranging)
и другие единицы являются сокращением чего-то. Иногда бывает
и так, что говорящий или читающий чувствует необычность слова
(особенно инициальных аббревиатур без огласовки), но вынужден
принимать его за полноценную лексическую единицу в силу отсутствия
или недоступности информации о его происхождении. Активный
характер этой группы заимствованных аббревиатур в языке СМИ, да
и устных выступлений, очевиден, но почему-то словари и грамматики
обходят их своим вниманием. Об этом совершенно правильно писал
Д.И.Алексеев: „В грамматиках обычно описываются лишь аббревиа18
туры созданные из сокращений русских словосочетаний. Между тем
аббревиатуры заимствованные в готовом виде существуют в русском
языке не один десяток лет” [Алексеев 1958: 47]. Это утверждение в равной
мере применимо и к другим языкам. Например, русские сложносокращенные слова колхоз, совхоз и др. вошли в другие языки в качестве
готовых слов, не связанных со словосочетаниями-источниками, которых говорящие, скажем на английском [Ахманова 1968: 160, 162, 412]
или на польском [Парух 1970: 279, 495] языках могут и не знать. И это
признается настолько естественным, что русско-иноязычные словари
не всегда считают нужным указать сокращенный характер подобных
слов. Исходя из немотивированности заимствованных акронимов,
Н.М.Шанский категорически заявляет, что подобные слова функционируют „как корневые существительные иностранного происхождения
... Поэтому рассматривать их в одном ряду со сложносокращенными
словами ... нельзя” [Шанский 1968: 278; См. также: Алексеев 1961: 45-54;
Сопира 1979: 193-198]. Это верно. Однако при анализе данного явления
следует считаться не только с впечатлением тех, кто видит в заимствованиях всего лишь корневые существительные, но и с мнением тех, кто
точно знает, что налицо факт сокращения. А таких людей очень много
и с каждым годом их число увеличивается.
Таким же образом относятся носители польского языка к акронимам, заимствованным из русского языка. В нынешнем году, т.е. после
авиакатастрофы 10 апреля 2010 года под Смоленском, в польском
языке, во всех без исключения средствах СМИ, начала употребляться
аббревиатура МАК (Межгосударственный авиационный комитет). Этот
акроним расшифровывается в польском языке как Międzypaństwowy
Komitet Lotniczy. На этой языковой территории не появился до
настоящего времени польский эквивалент русской аббревиатуры МАК,
да и вряд ли он появиться здесь, поэтому данный акроним был
заимствован в готовом виде из русского языка. Еще приведем один
пример, связанный с аббревиатурой ФСБ (Федеральная служба безопасности РФ). Этот акроним расшифровывается в польском языке как
Federalna Służba Bezpieczeństwa FR, т.е. выступает здесь как заимствованный в готовом виде из русского языка как FSB. То же самое можно
сказать о многих русских аббревиатурах, обозначающих ряд других
сокращенных образований политических, научно-технических, деловых, биржевых, финансовых, административных, военных, спортивных и многих других понятий. Правда, некоторые из них иногда еще
сохраняют оттенок иноязычности, но в этом повинны не они (т.е.
аббревиатуры): отсутствие их польских эквивалентов облегчает их
проникновение в письменный, а потом и – как отражение последнего
– в устный язык.
19
Спору нет, что стилистическая и семантическая ценность проникновения в польский язык, особенно в его технолекты, русских акронимов не одинакова. Активный характер этой группы заимствованных
сокращений в языке СМИ (т.е. прессы, радио и телевидения), а также
в специальных текстах, да и устных выступлениях, очевиден, но
почему-то грамматики и словари обходят их своим вниманием.
Скалькированные аббревиатуры2. Это многочисленная
группа аббревиатур. Скалькированными называем их в традиционном
смысле этого слова. Они создаются на материале данного языка,
первоисточником для них являются словосочетания этого же языка,
аббревиатуры соотносимы со словосочетаниями и мотивированы в
пределах этого языка, они объяснимы, их можно расшифровать (чего
нельзя сказать о заимствованых сокращениях). Но как словосочетания-источники, так и их аббревиатуры возникают по заимствованной
модели, с которой и калькируется польская или русская модель. Это
очень распространенное в языках явление и можно называть
заимствованием особого рода, при котором из языка в язык переходит
не готовый фонетический комплекс, маркирующий какое-то пришедшее вместе с ним понятие, а выполняется прежде всего перевод
развернутого словосочетания в соответствии с моделью словосочетания-оригинала, новое словосочетание сокращается, аббревируется опять-таки в соответствии с моделью сокращения-оригинала.
Так, из United States of America получается американская аббревиатура USA (путем инициального сокращения), а путем перевода –
русское словосочетание: Соединенные Штаты Америки. В польском
же языке – Stany Zjednoczone Ameryki (Północnej) – т.е. USA [Парух
1970: 55]. Процесс перевода-заимствования модели продолжается
и дальше. Не без влияния сокращения языка-оригинала скалькированное словосочетание легко подвергается стяжению также на
инициальном уровне, в результате чего и получена русская аббревиатура США и польский акроним USA. Процесс завершен.
Заимствование моделей обусловило появление в разных языках
идентичных по структуре и семантике словосочетаний и также идентичных аббревиатур. И, несмотря на абсолютное различие в языковом
материале, все эти конструкции тесно связаны между собой. Эту связь
можно выразить следующим образом:
Bundesrepublik Deutschland
Republika Federalna Niemiec
→ BRD
→ RFN
2
В вопросе о причинах калькирования мы разделяем точку зрения О.С.Ахмановой
[Ахманова 1969: 188].
20
Федеративная Республика Германии →
ФРГ
International Monetary Fund
Międzynarodowy Fundusz Walutowy
Международный валютный фонд
→
→
→
IMF
MFW
МВФ
International Red Cross
Międzynarodowy Czerwony Krzyż
Международный Красный Крест
→
→
→
IRC
MCK
МКК
Organization of African Unity
→
Organizacja Jedności Afrykańskiej
→
Организация африканского единства →
OAU
OJA
ОАЕ
United Nations Organization
Organizacja Narodów Zjednoczonych
Организация Объединенных Наций
UNO
ONZ
ООН
→
→
→
При таком калькировании нельзя исключить роль промежуточного языка, который иногда выступает, полностью или частично,
посредником, через который происходит заимствование модели
и калькирование лексических единиц.
Скалькированные аббревиатуры всех типов следует считать
собственностью и составной частью польского и русского языков, на
материале которых они были созданы, ибо их расшифровка возможна
только через словосочетания, составленные по лексическим и грамматическим нормам данных языков и понятные лишь знающим его.
Другое дело – модели, по которым образуются аббревиатуры.
Словообразовательную акронимическую модель можно считать
автохтонной только в том языке, на материале которого впервые
возникли как полные словосочетания, так и их аббревиатурные
варианты. Для всех других языков, скалькировавших эти последние,
модели являются заимствованными, общими, межъязыковыми.
Появление в языке скалькированных аббревиатур обусловливается не только чисто лингвистическими причинами. Немаловажную
роль играют т.н. экстралингвистические факторы: общность политической, хозяйственной, культурной жизни народов, интенсивность
переводческой деятельности, языковой контакт, двуязычие (общественное и индивидуальное), интерес к событиям, происходящим в жизни других стран и народов и т.д. По межъязыковым заимствованным
моделям путем калькирования образованы многие аббревиатуры
русского языка, напр.: BIC, BIMCO, BIN, ChRL, DRW, RPA, ZEA; ŚRP,
MOD, MKOl; Benelux, Eurazja, Euratom, Tanzania; БИК, БИМКО, БИН,
ДРВ, КНР, ОАЭ, ЮАР; ВСМ, МОЖ, МОК; Бенилюкс, Евразия,
Евратом, Танзания и др.
Разумеется, все эти сокращения являются составной частью
лексической системы современных польского и русского языков, хотя
21
они образованы по заимствованным моделям по способу калькирования.
−
Автохтонные акронимы. Автохтонными называем аббревиатуры, которые созданы по моделям и на лексическом материале
польского и русского языков. В них все свое – как модель, так и словесная фактура, послужившая строительным материалом. Так, множество
акронимических образований современных польского и русского
языков являются автохтонными. В польском и русском языковом мире,
особенно в его технолектах, появились и стали его принадлежностью
сотни тысяч аббревиатур. Здесь надо упомянуть следующие акронимы: BOR, COP, Desa, GUC, GUS, IPN, KBN, KOR, LOK, ŁKS, Mostostal,
NBP, PAN, PAP, Polsat, WODKO; БАМ, боеприпасы, вуз, ГАЗ, ГАИ,
гороно, горфо, госстрах, иполком, КамАЗ, колхоз, КрАЗ, медсанбат,
нарсуд, политрук, райздрав, районо, райсуд, санбат, собес, собкор,
совхоз, теракт, универмаг и др. Некоторые же из них в готовом виде
были заимствованы другими языками как в пределах нормативного
языка, так и технолектов. Автохтонность сокращений нельзя считать
явлением абсолютного характера, так как не исключена возможность,
что аналогичные конструкции возникнут конвергенционно в разных
языках в силу сходных лингвистических и нелингвистических факторов. Следует особо подчеркнуть большое количество, выступающих
в русском и в польском специальных языках, слоговых аббревиатур
и частичносокращенных слов типа:
слоговые аббревиатуры, напр.: базком, безнал, биохим, ветлаб, водздрав,
военвед, военорг, военспец, вторчермет, горместпром, домком, жилкооп,
жилупр, завбиб, завгар, завдел, завком, завлаб, завлит, завмаг, завпрод, завхим,
завхоз, замзав, зам-завбиб, замнач, истмат, истфак, истфил, карнач, комдив,
лекпом, медснаб, мехмат, мехфак, начвещ, начинж, начканц, начлаб, начпрод,
начснаб, начфин, начхим, начхоз, общепит, помначхоз, райфин, санбат,
снабсбыт, совмин, техком, техред, техснаб, уч-лет, учхоз, физмат, химфак,
хозмаг, хозупр, ширпотреб, штрафбат; Eldom, Pafawag, poltel, Promed, Stolbud,
Wafama и др;
− частичносокращенные слова, напр.: авиабаза, авиабилет, авиазавод,
авиакатастрофа, авиаметеослужба, авиахимбомба, автогараж, автоинспекция,
автоплуг,
автошкола,
агитфильм,
артналет,
архфонд,
биохимконтроль, бумтрест, бухучет, быткомбинат, ветврач, ветнадзор,
ветпункт, вещмешок, винзавод,
внешторгсделка, военхозотдел, генлиния,
генплан, генсмета, генсхема, генштаб, горбанк, горбюджет, горжилобмен,
горнарсуд, горрайон, горсберкасса, горфинотдел, госбезопасность, госна-лог,
гособлигация, госпошлина, госрасчет, госфонд, дензнак, домоуправ,
дорстройтрест, драмкружок, Евросоюз, женотдел, жилдом, жилплощадь,
журфак, завкадра-ми, завклубом, завотделом, завсектором, завскладом,
запчасти, зарплата,
инозаказ-чик, иномарка, инофирма, канцтовары,
22
капвложения, квартплата, кибермашина, ком-банк, комотдел, комполка,
матбаза, матфак, соцстрах, спецбанк, стенгазета, страх-взнос, теракт,
торгбанк, торгинспекция, трудналог, финдиректор, финконтроль, фин-орган;
Amerbank, biochemia, gastropunkt, interhotel, inwestbank, Krajbank, litredakcja,
Narbank, Polgaz, Rolbank, specgrupa, specsłużby и др.
Кроме слоговых аббревиатур и частичносокращенных слов,
в русском и в польском специальных языках выступает очень много
инициальных буквенных и звуковых аббревиатур, а также смешанных
сокращений.
Здесь хотелось бы особо подчеркнуть тот факт, что в Интернете
существует уже несколько лет сайт www.sokr.ru, который содержит
свыше 130 тысяч аббревиатур, употребляемых в современном русском
языке и его технолектах. Таким образом, все интернавты, у которых
появяться проблемы с каким-то сокращением, должны туда обращаться за справками. К сожалению, в польском языке пока еще нет
такого интернет-справочника.
Литература:
Алексеев Д.И., 2009, Сокращенные слова в русском языке, Москва, сс. 343.
Алексеев Д.И., 1958, Буквенные аббревиатуры и их классификация,
[в:] „Ученые записки Мелекесского гос. пед. ин-та”, 1958, т. 1, вып. 1.
Алексеев Д.И., Ковалевский Р.Л., 1961, Русский язык как источник
интернационализмов, [в:] „Материалы V межобластной конференции
языковедов Поволжья”, Мелекесс.
Алиева Г.Н., 2003, Краткий словарь новейших аббревиатур русского
языка. Махачкала , сс. 32.
Ахманова О.С., 1969, Словарь лингвистических терминов, Москва.
Ахманова О.С., 1968 = Русско-английский словарь под ред. О.С.Ахмановой, Москва.
Баранов П.П., Назаров В.А., 1996, Словарь сокращений и аббревиатур, применяемых в работе органов внуnренних дел МВД РФ. Ростовна-Дону: РВШ МВД России, сс. 58.
Будагов Р.А., 1972, Определяет ли принцип экономии развитие
и функционирование языка? [в:] „Вопросы языкознания”, № 2.
Высочанская О., Симановская Д., Черный А., 1992, Сокращения по
информатике: словарь-справочник, под ред. А.И.Михайлова, ВИНИТИ.
2-е изд. Москва, сс. 382;
Зборовский И.К., 1934, Сокращенно-сложные слова в литературных
русском и украинском языках. Тезисы к кандидатской диссертации.
Ленинград.
Капуста 2005 = Kapusta P., Chowaniec M., 2005, Angielsko-polski słownik
skrótów biznesu międzynarodowego. Kraków, cc. 364.
23
Коваленко 1995 = Новый словарь сокращений русского языка. Около
32.000 сокращений. Под общей редакцией Е. Г. Коваленко. Изд. „ЭТC”.
Москва 1995, сс. 668.
Кроули 1984 = Crowley E.T., Sheppard H.E., 1984, Acronyms, Initialisms
and Abbreviation Dictionary. 9th ed. Detroit: Gale research Co., t. 1-2, cc. 2048.
Кроули 1985 = Crowley E.T., Sheppard H.E., 1985, International Acronyms
and Initialisms Dictionary. Ist ed. Detroit: Gale Research Co. 1985, cc. 730.
Лотте Д.С., 1961, Основы построения научно-технической терминологии. Москва 1961.
Медникова Э.М., Шеляховская Л.А. 1971, К типологии аббревиатур [в:] „Вопросы оптимизации естественных коммуникативных систем”.
Изд. МГУ, Москва.
Монахов П.Ф., 1969, Лингвистическая характеристика аббревиатур,
„Лингвистические исследования”, Тула.
Мюльднер-Нецковский 2007 = Müldner-Nieckowski P., Wielki słownik
skrótów i skrótowców, Wyd. EUROPA. Wrocław, cc. 1499.
Парух 1970 = Paruch J., Słownik skrótów, „Wiedza Powszechna”, Warszawa,
сс. 647.
Польская Ж.В., 1982, Указатель терминов и сокращений по охране
окружа-ющей среды. ВИНИТИ. Москва 1982, сс. 294.
Полякова И.М., 1973, О роли инициальных аббревиатур в технологических инструкциях, [в:] „Научные труды Куйбышевского гос. пед. ин-та”,
т. 180.
Саморукова Н.А., 1964, Справочник сокращений, принятых в исторической литературе, Москва, сс. 119.
Саркисян А.Г. 1987, Русско-армянский словарь географических аббревиатур, Издательство Ереванского ун-та, Ереван, сс. 116.
Скляревская Г.Н., 2004, Словарь сокращений современного русского
языка. Более 6000 сокращений. Изд. ЭКСМО. Москва, сс. 445.
Словарь 1997 = Dictionary of Abbreviations used in the European Union.
English-French-German-Russian, European Commission, Brussel, сс. 117.
Сопира А. 1979, Заимствование иностранных сокращений русским
и словацким языком. „Избранные доклады и сообщения чехословацкой
делегации. IV Международный конгресс МАПРЯЛ”, Нитра.
Устинов Н.А., Трейгис И.Э, 1977, К вопросу об экономии языковых
средств и аббревиации, [в:] „Вопросы романо-германского языкознания”.
Саратов, вып. 5.
Фадеев С.В., 1997, Тематический словарь сокращений современного
русского языка, Изд. ПОЛИТЕХНИКА, Санкт-Петербург, сс. 527.
Шадыко С. 1981, Место аббревиатур в программе по русскому языку
для вузов экономического профиля (к постановке вопроса), [в:] „Болгарская русистика”, София, № 2, с. 66-70.
Шадыко С., 1983, Коммуникативные свойства аббревиатур современного русского языка, [в:] „Biuletyn Rusycystyczny TPPR”, Warszawa, nr
5, с. 129-135.
24
Шадыко С., 1984, Лексическая аббревиация в современных русском
и польском языках, ее характер и условия появления, [в:] „Slavia
Orientalis”, PWN, Warszawa, nr 3-4, c. 519-533.
Шадыко С., 1988, Лексическая аббревиация в русском и польском языках,
[в:] „Przegląd Rusycystyczny”, PWN, Warszawa-Łódź, z.1 (41), cz. I, c. 156-174.
Шадыко С., 1989, Лексическая аббревиация в русском и польском языках,
[в:] „Przegląd Rusycystyczny”, PWN, Warszawa-Łódź, z.1 (45), cz. II, c. 101-113
Шадыко С., 2008, Słowniki skrótów i skrótowców rosyjskich, [в:] „Języki
Specjalistyczne. Kulturowy i leksykograficzny obraz języków specjalistycznych”, KJS UW, Warszawa 8, t. 8, s. 160-167.
Шайц 1985 = Scheitz E., Russische Abkürzungen. Technik - Wörterbuch. Mit
etwa 40.000 Abkürzungen. TEB Ferlag Technik. Berlin.
Шанский Н.М.,1968, Очерки по русскому словообразованию. Москва
1968.
Шпильнер 1970-1972 = Spillner P., Internationales Wörterbuch der
Abkürzungen von Orga-nisationen. 2 Ausg. München-Pullach, t. 1-3.
ZASÓB WYRAZÓW SKRÓTOWYCH Z PUNKTU WIDZENIA ICH
GENEZY (NA PRZYKŁADZIE POLSKICH I ROSYJSKICH JĘZYKÓW
SPECJALISTYCZNYCH)
Wszystkie wyrazy skrócone współczesnych polskich i rosyjskich języków
specjalistycznych, których na rozpatrywanym gruncie lingwistycznym istnieje
bardzo dużo, autor dzieli na trzy następujące grupy: 1. Skrótowce zapożyczone
z innych języków, np. pol. AAU (ang. AAU, Amateur Athletic Union – Amatorski Związek Atletyczny USA) – ros. ААЮ (ang. AAU, Amateur Athletic
Union – Любительский атлетический союз); 2. Akronimy-kalki, np. niem.
Bundesrepublik Deutschland → BRD, pol. Republika Federalna Niemiec →
RFN, ros. Федеративная Республика Германии → ФРГ ; 3. Autochtoniczne
(tj. rodzime) abrewiatury, np. pol. BOR, COP, Desa, GUC, GUS, IPN, KBN,
KOR, PAN, PAP, Polsat; ros. БАМ, боеприпасы, вуз, ГАЗ, ГАИ, гороно,
горфо, госстрах, иполком, КамАЗ, колхоз, КрАЗ, медсанбат i in. Autor
dokonuje dokładnego opisu lingwistycznego ww. grup akronimów.
25
4 – 2011
SERGEY A. KHVATOV
Uniwerytet Warszawski – Instytut Rusycystyki
РОЛЬ ПЕРЕВОДНОГО СЛОВАРЯ
В МЕЖКУЛЬТУРНОЙ КОММУНИКАЦИИ
Homo loquens – «человек говорящий» – выступает в наше время в качестве наиболее яркого представителя Homo sapiens, реализующего и доказывающего при помощи коммуникативных навыков и умений свою разумность. Ход эволюции, неизбежно сопровождавшийся
революционными взрывами (социального, научно-технического или
сексуального характера), подвел нас к тому, что мы оказались на пороге
новой грандиозной революции – коммуникативной, которая приведет, как считают специалисты, к изменению всех схем коммуникации.
Но одно останется неизменным – конечная цель любого общения,
о которой И. Дзялошинский пишет так: «Для меня коммуникация – это
встреча двух сознаний, которые стремятся прорваться сквозь преграды
и барьеры, чтобы слиться в удивительном и очень редком состоянии,
называемом взаимопониманием» [Дзялошинский 2006].
В случае коммуникации межкультурной, т. е. когда имеет место
стремление к взаимопониманию участников коммуникативного акта,
принадлежащих к разным национальным культурам, эти «преграды
и барьеры» становятся труднопреодолимыми в силу не столько языковых различий, сколько культурно-этнических, социально-исторических,
идеологических, аксиологических и прочих особенностей, заложенных
в сознании человека как языковой личности. Поэтому не случайно
диалог культур (межкультурная коммуникация) стал в наши дни
основополагающим концептом методической теории.
Роль переводного словаря в диалоге культур чрезвычайно велика, часто именно от него зависит, насколько адекватно смыслу происходит интерпретация языкового факта. Можно сказать, что лексикографическому изданию присуща роль своеобразного «зеркала», в которое заглядывает участник межкультурного диалога в целях самоидентификации в контексте иной культуры. Столь же велики и трудности,
26
с которыми сталкивается коммуникант в поисках эквивалентности,
а точнее языковых средств, которые эту эквивалентность обеспечивают.
Понятие эквивалентности в отношении двуязычного словаря
может рассматриваться в нескольких аспектах. Во-первых, речь может
идти об эквивалентности при отражении левой частью словаря действительности, представлении национальной «картины мира» в ее свернутом (в соответствии с лексическими минимумами) виде. Это определяет
потенциал словаря, или, образно говоря, размер и разрешающую способность «лексикографического зеркала». С другой стороны, национальная понятийная модель, представленная в левой части, отражается в иноязычной «концептуальной амальгаме» правой части. В результате такого «двойного» отражения мы имеем набор словарных
эквивалентов, которые, реализуясь в процессе коммуникативного акта
в эквиваленты переводные, должны обеспечивать смысловую эквивалентность между исходным и переводным текстами. Однако в силу
принципиальной асимметрии языкового знака, в результате наложения имеющегося ментального лексикона пользователя на когнитивную систему, представленную левой частью, по причине известной
«дырчатости» языка (термин Ю.Г. Милославского) соблюдение
словарной эквивалентности как зеркальности представляется крайне
затруднительным. Ловушки могут поджидать в самых неожиданным
местах, а близость языков (как в случае русского и польского) отнюдь
не спасает, а порой и усугубляет положение, создавая ложное
впечатление эквивалентности.
Национальная концептуализация мира, представленная в соотнесенности лексемы и концепта, наиболее ощутимо проявляется в случае выраженного национально-культурного компонента значения
лексем, традиционно признаваемыми «национально окрашенными»
(например, безэквивалентная лексика). Однако мы с этим сталкиваемся
и в случае интернационализмов, казалось бы, по определению лишенных национальной окраски. Как показывает практика, будучи инкорпорированными в инонациональный контекст, они начинают жить в нем
своей собственной жизнью, приобретая свои собственные смысловые
оттенки и ассоциации. В этом случае их лингвоспецифика выявляется
лишь при соотнесении с «отражением в зеркале» другого языка и культуры. Сами носители такую специфику «считают само собой разумеющимся, не видя необходимости останавливать на ней внимание»
[Шмелев 2002: 12]. У иностранца это зачастую приводит к неправильному использованию лексемы в речи, своего рода «коммуникативной
аберрации», искажению отображаемого образа мира, и переводной
словарь здесь не помощник, поскольку такие лексемы, как правило,
выступают в нем в качестве полных эквивалентов, т.е. «лексикографическое зеркало» оказывается в определенной степени «кривым».
27
В этом плане представляется интересным рассмотреть, как
функционирует в современном речевом употреблении русское прилагательное публичный и то, насколько адекватным эквивалентом к польскому publiczny оно является. Слово это, как и множество иных латинизмов, было заимствовано из польского (publiczny) в начале XVIII
века и отмечается Фасмером у Прокоповича в 1704 г. [Фасмер 1986].
Присутствуя в большинстве европейских языков (ср. англ. public, фр.
public, польск. publiczny и др.) и являясь, несомненно, интернационализмом, русское прилагательное публичный обладает концептуальной
спецификой, своеобразным образом отражая и формируя национальный образ мышления. А это часто приводит к тому, что, выступая
эквивалентами словарными, данные лексемы далеко не всегда оказываются эквивалентами переводными, несмотря на казалось бы
интернациональную семантическую универсальность.
Начнем с рассмотрения дефиниций, предлагаемых толковыми
словарями, которые традиционно выделяют два основных значения:
Публичный: 1. всенародный, оглашенный, явный, известный (говорить
публично, это шулер публичный, отъявленный); 2. для публики, общества
устроенный, народный, общенародный, вселюдный || всем обывателям
сообща, всей гражданской общине принадлежащий (п. нотариус, писец; п.
здания, больницы, театры) [Даль 1998 : 245].
Публичный: 1. ‘совершающийся в присутствии общества, публики, открытый,
гласный’ (п. доклад, выступление, скандал); 2. ‘общественный, находящийся в распоряжении общества, устроенный для общества, не частный’
(устар.) (п. выставка, библиотека, место) [Кузнецов 2001 : 653].
Современные польские словари определяют publiczny
следующим образом:
publiczny – 1. ‘dotyczący ogółu, służący ogółowi ludzi, przeznaczony,
dostępny dla wszystkich; ogólny, powszechny, społeczny, nieprywatny’; 2.
‘odbywający się przy świadkach, w miejscu dostępnym dla wszystkich;
oficjalny, jawny’ [Uniwersalny Słownik Języka Polskiego 2003 : 843]
Что касается значения ‘происходящий на публике, открытый,
гласный’ – (первое значение в русской лексеме и второе в польской),
то здесь каких-либо заметных семантических сдвигов не наблюдается.
В этом случае publiczny и публичный выступают, как правило, в качестве
переводных эквивалентов (publiczne wystąpienie – публичное выступление; egzekucja publiczna – публичная казнь; wystawić coś na widok
publiczny – выставить на публичное обозрение; debata publiczna –
публичная дискуссия и т.п.). Можно отметить лишь новый оттенок
в таких частотных употреблениях, как публичный политик (эконо-
28
мист, деятель и т.п.) – т.е. тот, кто стремится всячески уменьшить
дистанцию между собой и публикой.
Больший интерес представляет для нас второе словарное
значение русской лексемы (первое и главное в польском языке) –
‘общественный, находящийся в распоряжении общества, устроенный
для общества, не частный’. В современном речевом употреблении это
значение выступает в качестве основного и весьма актуального,
причем в польском языке покрывая значительно большую часть
коммуникативного пространства, чем в русском.
В русских толковых словарях второе значение ‘предназначенный
для публики, общества; не частный’ – традиционно имеет помету
‘устаревшее’, а следовательно малоактивное, что подтверждается
и приводимыми иллюстрациями (публичный музей, публичная
библиотека, публичный дом и с пометой ‘специальное’ – публичное
право и публичные торги). Однако это вряд ли соответствует существующему положению вещей в речевой действительности, поскольку
в настоящее время наблюдается активная актуализация именно этого
значения, связанная с социальными и экономическими преобразованиями, появлением новых реалий и переосмыслением существующих.
В этом значении слово активно входит в публичную коммуникацию,
прежде всего в масс-медийную, привнося «новое дыхание» и отражая
новое понимание целого ряда категорий в области политики, социологии, общественного устройства. Такие понятия, как публичная политика, публичный сектор, публичная администрация, публичная компания демонстрируют не столько «языковой вкус эпохи», сколько определенные изменения ментального лексикона. При этом прилагательное публичный вступает в конкурентные отношения с синонимические прилагательными, прежде всего государственный, общественный,
открытый, причем, как показывает речевая практика, выбор в пользу
того или иного слова определяется скорее не четким разграничением
в русском языковом сознании этих понятий, а другими причинами.
Любопытно рассмотреть некоторые примеры, позволяющие проиллюстрировать вышесказанное.
Публичный сектор (экономики) – понятие в российской экономической науке новое, определяющее то, что всегда традиционно
именовалось сектором государственным. Cловосочетание public
seсtor, sektor publiczny, устоявшиеся в зарубежной науке, на русский
язык переводились и как публичный, и как государственный сектор,
хотя эти понятия не идентичны. Как отмечает академик В.Л. Макаров,
«государственный сектор (по западной терминологии публичный –
англ. public) предназначен для того, чтобы производить публичные
(общественные) блага (public goods, dobra publiczne). Это нечто, одинаково доступное всем членам общества и не требующее непосредственной
29
оплаты. Важнейшие из них – образование, здравоохранение, борьба
с преступностью и т.д. Общественные, в том числе национальные, государственные интересы также можно представить себе в виде некоего
публичного блага, которое потребляют уже не отдельные индивиды,
а общество в целом» [Макаров 1999], т.е. государственные интересы,
выступая в качестве публичного блага, превращаются в общественные.
В наши дни начинает все больше проявляться различие между
государственным и публичным сектором, состоящее в том, что,
согласно действующей Конституции РФ, муниципальные предприятия
(и общественные организации) не являются государственной
собственностью, но являются публичной, т.е. публичный сектор
включает в себя и государственные предприятия, и муниципальные
предприятия, и общественные организации, в то время как к сектору
не публичному относятся корпоративный и частный сектора.
В последнее время ведутся широкие дискуссии относительно
понятия публичная политика (англ. public policy, польск. polityka
publiczna), что отражают естественное желание исследователей лучше
понять современные тенденции развития российского общества и государства. Понятие это для российской науки достаточно новое. До
недавнего времени вместо публичной предпочитали пользоваться
терминами общественная политика или открытая политика,
которые, однако, не отражали в полной мере смысл данного понятия.
А за этим понятие стоит «соответствие государственной политики
общественным нуждам, взаимодействие государственных и негосударственных структур на всех стадиях принятия, реализации, контроля
и оценки результатов государственных программ, проектов и решений»,
«легитимные и формально оформленные решения правительственных органов». Как пишет в своей работе Н.А. Шматко, «публичная
политика есть симбиоз политического действия, научной рефлексии
и акта масс-медийной коммуникации. По большому счету, она
осуществляется в порядке интервенции в сферу политики экспертов,
аналитиков, специалистов в области социальных наук, «интеллектуалов», публицистов и журналистов [Шматко 2001: 106].
Такое понимание публичной политики в советской и постсоветской традиции было заменено понятием государственная политика, что подразумевает закрытость процесса принятия решений для
общества, игнорирование общественного мнения в процессе принятия
решения и общественного контроля в процессе его исполнения.
Утверждение применения к реалиям современной России понятия
публичная политика,
представляется чрезвычайно актуальным,
поскольку, в отличие от понятия политики государственной, подразумевает взаимодействие государственных и негосударственных
структур на всех стадиях принятия, реализации, контроля и оценки
30
результатов государственных программ, проектов и решений, предполагает становление гражданского общества.
Понятия public administration, administracja publiczna традиционно передаются в русском языке как государственная администрация - государственный орган для решения административных
вопросов. Встречающиеся такие определения как общественное
управление (администрирование), или даже управление обществом
явно искажают смысл этого понятия, поскольку речь идет о государственном и муниципальном управлении, т.е. публичном, при
котором власть понимается как администрация, действующая в интересах общества и под его контролем, осознающая себя как производное от общества. Встречаемое же сочетание публичная администрация используется, в основном, относительно политических институтов
зарубежных стран, выступая в роли экзотизма.
Такую же картину мы наблюдаем и при сопоставлении словосочетаний pomoc publiczna – государственная помощь, instytucjа
publicznа - государственное учреждение, государственный орган,
służba publiczna – государственная служба, finansy publiczne – государственные финансы, fundusze państwowe – государственные фонды,
instytucja użyteczności publicznej – государственный орган, институт
общественной пользы (редко), szpital publiczny – государственная
больница, zamówienia publiczne – государственные заказы, partnerstwo publiczno-prywatne – государственно-частное партнерство (Федеральный закон о государственно-частном партнерстве); publiczna
służba zdrowia – государственная служба здравоохранения и др.
Как видно, понимание публичного как государственного в большей степени, чем общественного, в русском языковом сознании оказывается явно предпочтительным, при том, что синонимичность этих
понятий весьма условна. Скорее, дело в другом. Может быть, здесь определенную роль играет сложившаяся традиция, благодаря тому, что
роль государства в России всегда была традиционно велика, и именно
власть определяла общественное устройство в стране. Кроме того, в советскую эпоху разделение понятий государственный и публичный
оказалось ненужным с идеологической точки зрения в силу доминирующей роль государства в обществе и отсутствие понятия частного,
которое могло бы противопоставляться первым двум, разграничивая
их. Это могло привести к вытеснению из языкового сознания концепта
публичный, отождествлению его с концептом государственный.
И здесь мы подходим к вопросу о природе власти в ее концептуально-ментальном выражении. Понимание властной машины как
производной общества есть установление ее публичности, т.е. осознанного служения публичному (общественному) интересу. Выведение же
31
ее над социумом (как, например, Богом данная власть) порождает ее
надпубличный, т.е. сугубо государственный характер.
В своем интересном исследовании, посвященном публичной
политике в контексте современной России, А. Сунгуров отмечает, что
в истории русского общества традиционно выделялась государственная («государева») сфера и все то, что оставалось за ее пределами.
В странах же Западной Европы раздел шел по другой линии –
приватного и публичного, private и public. При этом под public
понимались как общество, так и государственная (и муниципальная)
власть, т.е. все то, что не privatе - частное, личное. Отсюда публичная
сфера – это сфера общественного интереса, а раз так, она должна быть
открытой и подотчетной обществу, состоящему из конкретных личностей. Сфера же «приватная» - это личное дело человека, и никто, не
власть ни заинтересованные соседи по сообществу не должны были
в нее вторгаться без приглашения [Сунгуров 2004].
С другой стороны, может быть, здесь имеют место и более
глубокие процессы, кроющиеся в особенности русского национального
менталитета. Так, понимание общественного не как публичного, т.е.
сферы общественного интереса, а как общинного, соборного,
лежащего вне материальной плоскости, может быть, сформировало во
многом то, что мы имеем сейчас. Оппозиция приватное – публичное
приобретала характер личное – общинное. Кстати, перенос
соборности в область интересов материальных приводил, как
правило, к результатам негативным. Во всяком случае, согласно
исследованиям Гирта Хоффстеда, определявшего этнопсихологические особенности различных народов, замеряя различные
параметры национального менталитета, измерял и такой параметр,
как дистанция власти, и нашел его у русских выше, чем у западноевропейцев [Hofstede 2006].
В том случае, когда в качестве русского эквивалента publiczny
выступает прилагательное публичный (spółka publiczna – публичная
компания, finanse publiczne – публичные финансы; dług publiczny –
публичный долг; oferta publiczna – публичная оферта; biblioteka
publiczna – публичная библиотека и др.) подавляющее большинство
таких употреблений (разве что за исключением публичной
библиотеки) относятся к новому времени и, безусловно, связаны
с процессами социальных преобразований и, конечно же, становления
гражданского общества.
В качестве эквивалента весьма активно используется и прилагательное общественный: użytek publiczny – общественное пользование; telewizja publiczna – общественное телевидение; publiczna
toaleta – общественный туалет; transport publiczny – общественный транспорт и др.
32
В ряде случаев в качестве русского эквивалента может выступать и прилагательное открытый, прозрачный, что наблюдается,
в частности, при определении статуса экономических субъектов. Так
в настоящее время готовится изменение закона об акционерных
обществах относительно отхода от их деления на открытые и закрытые
и определения порядка раскрытия информации об АО с учетом их
публичности (= открытости, прозрачности).
Таким образом, мы видим, что в качестве словарных эквивалентов польскому publiczny должны выступать по крайней мере четыре
русских прилагательных: государственный, публичный, общест-венный, открытый. Выбор одного из них в качестве переводного
определяется как традицией, так и переосмыслением принципов
социального устройства, становлением новых общественных моделей,
предполагающих сокращение «дистанции власти», открытость
властных и коммерческих структур и прозрачность их функционирования в обществе.
Литература
Даль В. И., 1998, Толковый словарь живого великорусского языка, т. 14. М: Русский язык, T. 658 с.
Дзялошинский, И.М., Гражданские коммуникации [Электронный
ресурс] – Режим доступа: http://www.dzyalosh.ru свободный. – Загл.
с экрана.
Макаров В.Л., Государство в российской модели общества
[Электронный ресурс] – Режим доступа: http://exsolver.narod.ru/Artical/
Govertheory/communitymodel.html свободный. – Загл. с экрана.
Современный толковый словарь русского языка под ред. С. А. Кузнецова.
СПб., 2001. 960с.
Сунгуров А., Понятие публичной политики и развитие Центров
публичной политики в России. [Электронный ресурс] – Режим доступа:
www.strategy-spb.ru/portal/files/290104.ppt свободный. – Загл. с экрана.
Фасмер М., 1996, Этимологический словарь русского языка. В 4-х тт.
СПб.: Азбука — Терра, Т. III – 832 с.
Шматко Н.А., 2001, Феномен публичной политики, [в:] „Социологические исследования”, №7, с. 102-116.
Шмелев А.Д., 2002, Русская языковая модель мира: Материалы к словарю. М.: Языки славянской культуры, 224 c.
Hofstede G., Hofstede G. J., 2007, Kultury i organizacje, Polskie Wyd.
Ekonomiczne, Warszawa, 408 s.
Uniwersalny Słownik Języka Polskiego, T. III, PWN, Warszawa 2003. 1611 s.
33
DWUJĘZYCZNY SŁOWNIK
JAKO NARZĘDZIE MIĘDZYKULTUROWEJ KOMUNIKACJI
Równoważność pojęciowa nie zawsze zapewnia jednoznaczność komunikacyjną, znaczeniową. Osiągnięcie ich jest niemożliwe bez uwzględnienia
narodowej i kulturowej specyfiki języków. Narodowa konceptualizacja świata
jest prezentowana nie tylko w przypadku wyrazów „zabarwionych narodowo”,
ale również poprzez użycie wyrazów należących do leksyki internacjonalistycznej. W związku z tym ciekawe jest rozpatrzenie niektórych polsko-rosyjskich
paraleli leksykalnych demonstrujących różnice semantyczne i kulturologiczne,
m.in. polski przymiotnik publiczny i rosyjski публичный. W roli równoważników słownikowych polskiego publiczny mogą występować cztery przymiotniki
rosyjskie: государственный, публичный, общественный, открытый.
O wyborze jednego z nich podczas przekładu decyduje zarówno tradycja, jak
nowe ujęcie zasad życia społecznego w Rosji.
34
4 – 2011
STANISŁAW SZADYKO
PIOTR MICHAŁOWSKI
Uniwersytet Warszawski - Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej
W KWESTII IDEALNEGO SŁOWNIKA
SKRÓTÓW I SKRÓTOWCÓW
Rozwijające się procesy globalizacyjne wymagają od użytkowników
języka, szczególnie zaś języków specjalistycznych, coraz szerszego otwarcia
się na świat i posługiwania się abrewiacyjnymi konstrukcjami znajdującymi
się w powszechnym światowym obiegu. Szczególnie burzliwie rozwijające
się we współczesnych technolektach akronimia, kompresja tekstowa i uniwerbizacja są sposobami na właściwą realizację w tekstach specjalistycznych
prawa ekonomii językowej, tj. umiejętności do racjonalnego posługiwania
się środkami językowymi. Właściwe użycie słów i terminów posiada wielkie
znaczenie w procesie komunikacji, zwłaszcza jeśli chodzi o wykorzystanie
odpowiednich ilości środków leksykalnych i terminologicznych. Dzięki
zastosowaniu skrótów graficznych i abrewiatur w tekstach specjalistycznych
można zaoszczędzić czas i energię potrzebną do wyrażania, przekazywania
i odbioru informacji. Pozwala to również na znaczną oszczędność materiałów używanych w trakcie owego procesu werbalnego.
Dorobek światowy w zakresie opracowywania i wydawania słowników
skrótów graficznych i skrótowców leksykalnych liczy ponad 1.000 pozycji.
Ich liczba z każdym rokiem zwiększa się. Tylko w Rosji w latach 2000-2010
zostało wydanych ponad 110 nowych słowników abrewiatur różnych mutacji
językowych. Najwięcej jednak jest angielsko-rosyjskich i rosyjsko-angielskich,
niemiecko-rosyjskich i rosyjsko-niemieckich, francusko-rosyjskich i rosyjskofrancuskich, hiszpańsko-rosyjskich i rosyjsko-hiszpańskich prac leksykograficznych, poświęconych akronimom z następujących dziedzin: informatyki,
Internetu, techniki obliczeniowej i programowania, biznesu i handlu, ekonomiki i gospodarki, finansów, bankowości, giełd, medycyny, transportu,
architektury i budownictwa, nauki i techniki, nazw organizacji krajowych
i międzynarodowych, związków zawodowych, funduszy emerytalnych, inwestycyjnych i ubezpieczeniowych [Maksimowa 2007; Sklarewskaja 2006; Sklarewskaja, Tkaczowa 2005; Skworcowa, Żdanowa 2004; Szewielowa 2004;
Elektronnyj 2004; Alijewa 2003; Szczełokow 2003; Czerepanow 2003; Wołko35
wa, Nikanorowa 2000; Nowyje 2000; Fadiejew 2000] i in. Tak więc skrótowce
te związane są z różnymi językami specjalistycznymi. W Rosji wydano
dotychczas ponad 450 słowników skrótów graficznych i skrótowców leksykalnych dotyczących wszystkich języków świata [m.in. Azimow, Atanijazow,
Meskutow 1985; Achmedow 1968; Baraszew 1983; Blumsztein 1964; Makarjan
1979; Minajew 1976; Mokrousow 1977; Pyrikow 1983; Siewieriukow, Miszniewskij 1977; Feszczenko, Żajworonok 1988; Chołmatowa 1979]. Pomimo że
słowniki akronimów powstają ustawicznie, ani ich liczba, ani jakość nie są
zadawalające. Koniecznością staje się więc stworzenie modelu idealnego
słownika skrótów graficznych i skrótowców leksykalnych, który mógłby być
wykorzystywany przy konstruowaniu nowych słowników akronimów. Tak więc
stworzenie modelu idealnego słownika abrewiatur stanowi jedno z najważniejszych zadań współczesnej leksykografii terminologicznej.
O zalewie akronimowym świadczą pojawiające się dziś w Internecie
niewyobrażalne wręcz ilości tych jednostek językowych. Funkcjonująca
witryna Acronym Finder na dzień dzisiejszy odnotowała ponad 4.000.000
różnych typów funkcjonalnych akronimów. Istniejąca zaś już kilka lat
witryna internetowa www.sokr.ru odnotowuje ponad 150.000 skrótowców
na analizowanym rosyjskim gruncie językowym. Jest to jak dotychczas
największy ogólnodostępny zbiór opublikowanych skrótów graficznych i skrótowców leksykalnych współczesnego języka angielskiego i rosyjskiego i ich
języków specjalistycznych. Jego objętość stale się zwiększa.
Największy jak dotychczas na rynku wydawniczym jest słownik współczesnych skrótowców amerykańskich, liczący ponad 500.000 akronimów,
półakronimów, skrótów graficznych i skrótowców pt. „Acronyms, initialisms
and abbreviations dictionary” autorstwa E.T. Crowley i H.E. Sheppard
[Crowley, Sheppard 1988]. Ci sami autorzy odnotowują ponad 90.000
skrótowców pochodzenia obcego, które funkcjonują we współczesnym języku
angielskim odmiany amerykańskiej [Crowley, Sheppard 1985]. Na szczególną
uwagę zasługuje, wydany w 2006 roku, „Wielki słownik skrótów i skrótowców”, zawierający pond 74.000 abrewiatur współczesnego języka polskiego
[Müldner-Nieckowski 2006], który prezentuje ponad 130.000 artykułów
hasłowych. Słownik ten fiksuje skróty występujące w tekstach polskich,
pochodzące z blisko 50 języków, a dotyczące następujących dziedzin
specjalistycznych – ekonomii, marketingu, komunikacji, psychologii,
polityki i prawa, techniki, informatyki, elektroniki, fizyki, chemii, biologii,
medycyny itd. Słownik ów zawiera również akronimy obowiązujące w Unii
Europejskiej, skróty potoczne, funkcjonujące we współczesnym języku oraz
powszechnie używane w Internecie. Także należy wspomnieć o wydanym
w 2005 roku „Angielsko-polskim słowniku skrótów biznesu międzynarodowego” [Kapusta, Chowaniec 2005] liczącym ponad 45.000 akronimów
z następujących dziedzin: transportu morskiego, lotniczego, kolejowego
i drogowego, cła, handlu zagranicznego, makroekonomii, marketingu,
reklamy, spedycji, logistyki, prawa, finansów, ubezpieczeń, zarządzania,
Unii Europejskiej oraz organizacji międzynarodowych i in. Oczywiście
36
źródła leksykograficzne nie uwzględniają wszystkich skrótowców występujących w danym języku. Autorzy dokonują selekcji i wyboru akronimów
według określonych przez siebie kryteriów i zasad. Dlatego też do dnia
dzisiejszego nie powstał żaden słownik, który zawierałby wszystkie
abrewiatury współczesnego języka rosyjskiego (czy też angielskiego lub
innego) i jego języków specjalistycznych.
W pierwszej połowie XIX wieku powstał słownik abrewiatur łacińskich
i francuskich stosowanych w tekstach średniowiecznych [Chassant 1846]. Jest
to jedno z pierwszych opracowań leksykograficznych dotyczących skrótowców francuskich. Jednakże za pierwszą pracę leksykograficzną poświęconą
w całości skrótom graficznym i skrótowcom leksykalnym języka nowożytnego
należałoby uznać wydany w Londynie słownik abrewiatur języka angielskiego
pod nazwą „Słownik skrótowców” [Dictionary 1886], zawierający około 2.500
akronimów. Była to pierwsza próba skodyfikowania skrótowców angielskich, związanych z problematyką bankową, handlową, prawniczą, reklamową,
naukowo-techniczną, przemysłową, wojskową, nazw firmowych, sportowych
i in. Wcześniej sporadycznie pojawiały się słowniki dotyczące łacińskich
i greckich akronimów [por. np. Modus legendi abbreviaturas in utroque
iure 1476; J. Hulákovský. Abbreviaturae vocabulorum, usitae in scripturis
praesipne latinis medii aevi, tum etiam slavicis et germanicis. Pragae:
impressum in lithographia M. Vitek, 1852, ss. IX, 78.], czasem wzbogacane
o akronimy i w innym języku [por. np. Chassant 1846]. Jednak takich
opracowań leksykograficznych mamy niewiele. Natomiast pierwszy słownik
skrótowców angielskich wydany w 1886 roku jest rzeczywiście pracą w pełni
tego słowa znaczeniu leksykograficzną. Dotyczyła ona fiksacji akronimów
związanych z prawem, handlem, finansami, bankami, transakcjami i in. Tak
więc słownik ten w całości był poświęcony abrewiaturom w ówczesnych językach specjalistycznych. W 1913 roku w Londynie zostaje wydany drugi słownik abrewiatur języka angielskiego W.T. Rogersa pod takim samym tytułem,
a mianowicie „Słownik skrótowców” [Rogers 1913]. Również ta praca leksykograficzna dotyczyła opisu akronimów w angielskich technolektach. W tym
samym czasie pojawia się pierwszy słownik skrótów graficznych i skrótowców
leksykalnych w języku niemieckim [Wäber 1908] oraz kolejny słownik poświęcony średniowiecznym akronimom francuskim i łacińskim [Prou 1924].
W języku polskim pierwszym opracowaniem leksykograficznym, zawierającym 116 skrótowców, był „Słowniczek gwary partyjnej w Królestwie Polskim” L.Wasilewskiego, wydany w Krakowie w 1912 roku [Wasilewski 1912], zaś
w 1923 roku Zofia de Bondy (Zofia Łempicka) opublikowała pracę leksykograficzną „Słownik skrótów”, liczącą około 3.000 abrewiatur [Bondy 1923].
W języku rosyjskim pierwszy słownik skrótowców pojawił się w 1918
roku w Paryżu. Jego autorem jest francuski slawista i leksykograf L. Beaulieux.
Ta praca liczy 386 akronimów [Beaulieux 1918]. Następną publikacją leksykograficzną, poświęconą rosyjskim akronimom, był „Alfabetyczny wykaz
konwencjonalnych adresów-skrótowców resortu wojskowego” [Alfabetyczny
1920], wydany w 1920 roku i zawierający 1.400 abrewiatur dotyczących
37
nazw okręgów wojskowych, zarządów, stanowisk i stopni, a także instytucji
wojskowych i in. Kolejną publikacją poświęconą skrótowcom rosyjskim jest
„Słownik radzieckich terminów i najczęściej używanych wyrazów obcych.
Wyjaśnienie skrótów i nowych pojęć, zapożyczonych przez współczesny
język rosyjski” [Słownik 1924], wydany w 1924 roku i zawierający 386 akronimów. W tym samym, tj. w 1924 roku, ukazały się jeszcze dwa słowniki
skrótowców rosyjskich, a mianowicie: „Krótki słownik radziecki powszechnie używanych skrótów” [Krótki 1924], zawierający 538 akronimów
i „Słownik używanych w języku rosyjskim nazw skrótowych” [Sierokuzow
1924], liczący 1.007 abrewiatur. W 1929 roku w Moskwie zostaje wydana
praca pt. „Nazwy skrótowe radzieckich instytucji, przedsiębiorstw i innych, będących w użyciu w RFSRR” [Nazwy 1929], licząca około 700
skrótowców. Natomiast w 1937 roku Uniwersytet w Berkeley drukuje pracę
leksykograficzną pt. „Wykaz używanych skrótowców w ZSRR” [Patrick
1937], liczącą ponad 3.000 akronimów. W 1946 roku w Pradze ukazuje się
publikacja leksykograficzna pt. „Słowniczek skrótowców radzieckich”
[Svéšnikov, Alois 1946], licząca 1.300 akronimów, zaś w 1948 roku również
w Pradze ukazuje się praca pt. „Słowniczek skrótowców rosyjskich”
[Svéšnikov, Hoch 1948], zawierająca ponad 1.300 skrótów.
Tak więc do 1954 roku opublikowanych zostało zaledwie 10 słowników
skrótowców rosyjskich, zawierających od około 400 do ponad 3.000 akronimów. Musi dziwić nie tylko zbyt mała liczba słowników abrewiatur rosyjskich
w danym okresie, lecz przede wszystkim niezmiernie niska liczba skrótowców,
które zostały przez leksykografów opracowane i włączone do nich. Również
godne uwagi jest podkreślenie faktu, iż 5 słowników akronimów rosyjskich
powstało za granicą. W analizowanym przedziale czasowym obserwuje się
niezmiernie duże nagromadzenie abrewiatur w języku rosyjskim. Badacze
wręcz nazywają ten okres boomem akronimowym [Rojzenzon,
Mogilewskij, Abdułajewa 1978; Abdułajewa, Mogilewskij 1977].
W 1954 roku w Monachium ukazuje się „Wykaz skrótowców rosyjskich
używanych w ZSRR” [Jakowlew 1954] autorstwa B. Jakowlewa, liczący
7.281 akronimów, zaś w 1957 roku w Waszyngtonie wydany zostaje „Słownik
rosyjskich abrewiatur wojskowych i z dziedzin pokrewnych” [Glossary 1957],
zawierający ponad 8.000 skrótowców, natomiast w 1961 roku w Berlinie
zostaje opublikowana praca leksykograficzna E. Scheitza pt. „Słownik rosyjskich skrótów i skrótowców” [Scheitz 1961], licząca 19.136 wyrazów. Ten
ostatni słownik autorstwa niemieckiego leksykografa E. Scheitza w wersji
poprawionej i uzupełnionej został wydany w 1985 roku pt. „Rosyjskie
skrótowce” [Scheitz 1985] i liczył już ponad 40.000 akronimów. Zresztą w
następnym roku, tj. w 1986, został on wydany w Amsterdamie – Oxfordzie
– Nowym Jorku – Tokio pod zmienionym tylko tytułem „Dictionary of
russian abbreviations” [Scheitz 1986].
Po przeanalizowaniu wydanych dotychczas słowników rosyjskich
skrótów graficznych i skrótowców leksykalnych nasuwa się następująca
konstatacja, że nie są to sensu stricto słowniki, lecz listy, rejestry, spisy,
38
wykazy, zbiory, zestawy ww. jednostek językowych. Świadczy o tym brak
w nich jakiejkolwiek informacji terminograficznej dotyczącej mikrostruktury, tj. rozbudowy ich części hasłowej.
Do najobszerniejszych słowników rosyjskich skrótów graficznych i skrótowców leksykalnych należą następujące: 1. H. Załucki. „Skrótowce rosyjskie”
[Załucki 1991] liczący ponad 40.000 akronimów; 2. E. Scheitz. „Słownik
rosyjskich skrótów i skrótowców” [Scheitz 1985] zawierający ponad 40.000
abrewiatur; 3. „Nowy słownik skrótowców języka rosyjskiego” [Nowy 1995],
liczący około 32.000 akronimów; 4. S.W. Fadiejew. „Tematyczny słownik
skrótów współczesnego języka rosyjskiego” [Fadiejew 1998] zawierający około
20.000 skrótowców; 5. S. W. Fadiejew. „Słownik skrótów współczesnego
języka rosyjskiego” [Fadejew 1997] liczący około 15.000 abrewiatur; 6. N.N.
Nowiczkow. „Słownik współczesnych skrótów rosyjskich” [Nowiczkow 1995]
zawierający około 12.000 akronimów; 7. „Nowe skróty w języku rosyjskim
1996-1999” [Nowe 2000] liczący około 10.000 skrótowców.
Jakościowo nowy etap w rozwoju prac leksykograficznych związanych z gromadzeniem i opracowywaniem skrótowców rosyjskich zapoczątkował D.I. Aleksiejew, któremu udało się stworzyć zespół najlepszych
specjalistów z zakresu akronimów badanego języka: I.G. Gozmana i G.W.
Sacharowa. Zespół ten przygotował i wydał trzy edycje „Słownika skrótów
języka rosyjskiego” [Aleksiejew, Gozman, Sacharow 1963]. D.I. Aleksiejew
(jak i dwaj pozostali członkowie zespołu) miał wyjątkowo dobre
przygotowanie do tej pracy. Przez wiele lat badał rosyjskie abrewiatury,
publikując około 30 prac naukowych poświęconych ich analizie i opisowi.
Podsumowaniem jego zainteresowań naukowych była bardzo obszerna
rozprawa habilitacyjna obroniona i wydana drukiem w Uniwersytecie
Saratowskim w 1979 roku pt. „Wyrazy skrócone w języku rosyjskim”
[Aleksiejew 1979]. Tak więc naturalną koleją rzeczy było zajęcie się przez
Aleksiejewa tworzeniem słownika skrótowców rosyjskich. W swojej
kartotece zgromadził on ogromny jak na ówczesne czasy zbiór abrewiatur,
liczący ponad 100.000 jednostek. Opracowany przez zespół autorski pod
kierunkiem D. I. Aleksiejewa i wydany słownik skrótów i skrótowców
rosyjskich nie tylko w sposób adekwatny i obiektywny prezentował daną
kategorię leksyki, lecz, co jest znacznie istotniejsze, zaspokajał on potrzeby
i oczekiwania adresatów i użytkowników. Podstawową jednostką danego
słownika skrótów rosyjskich jest artykuł hasłowy (hasło), na który składa się
określony układ danych terminograficznych. Mikrostruktura słownika
zawiera następującą informację terminograficzną:
−
skrótowiec tytułowy;
−
właściwości wymowy abrewiatury;
−
akcentuację akronimu;
−
kwalifikator gramatyczny skrótowca, tj. jego rodzaj, liczbę i odmianę;
−
warianty wymowy, odmiany i rodzaju abrewiatury;
−
kwalifikator stylistyczny akronimu;
39
−
−
−
−
rozszyfrowanie skrótowca, tj. wyjaśnienie jego znaczenia;
etymologię akronimu;
charakterystykę normatywną abrewiatury;
przykłady użycia akronimu i in.
Z powyższego wynika, że autorzy omawianego słownika w sposób
właściwy i zgodny z kanonami zasad terminograficznych zaprezentowali
jego mikrostrukturę (mikrokompozycję), tj. budowę jego części hasłowej.
Jest ona konkretną realizacją wszystkich reguł terminograficznych, które
stanowią podstawę koncepcji danego słownika. Tak więc mikrostruktura
słownika D.I. Aleksiejewa składa się z trzech podstawowych elementów:
1.
Prezentacji akronimu;
2.
Wyjaśnienia znaczenia skrótowca;
3.
Demonstracji jego funkcjonowania [por. S. Grucza 2001: 134].
Należy żałować, że inni autorzy słowników abrewiatur nie wykorzystali
w swojej pracy doświadczenia leksykograficznego D. I. Aleksiejewa. Odnotowaliśmy zaledwie dwa słowniki skrótowców rosyjskich, których autorzy
wzorowali się na ww. pracy leksykograficznej, a mianowicie: 1. G.N. Sklarewskaja. „Słownik skrótów współczesnego języka rosyjskiego” [Sklarewskaja 2006]; 2. G.N. Sklarewskaja, I.O. Tkaczowa. „Nowe i najbardziej rozpowszechnione skróty we współczesnym języku rosyjskim” [Sklarewskaja,
Tkaczowa 2005].
Reasumując powyższe, dochodzimy do konstatacji, że tworzenie
słowników skrótów graficznych i skrótowców leksykalnych współczesnych
języków specjalistycznych jest dziś zadaniem pierwszoplanowym. Ważne
jest jednak to, aby słowniki te odpowiadały oczekiwaniom i potrzebom ich
użytkowników, a także aby w sposób obiektywny i adekwatny prezentowały
one akronimy danej dziedziny (lub dziedzin) wiedzy. Brakuje słowników
abrewiatur wielu specjalności, a te, które powstają, często mają wiele wad,
dyskwalifikujących ich przydatność na obecnym etapie rozwoju zarówno
leksykografii terminograficznej, jak i opisywanych dyscyplin. W tym
miejscu jeszcze raz należy podkreślić potrzebę stworzenia modelu idealnego
słownika skrótów graficznych i skrótowców leksykalnych, który –
oczywiście z niezbędnymi modyfikacjami – mógłby być wykorzystywany
jako wzorzec przy konstruowaniu nowych słowników akronimów.
Biorąc pod uwagę wspomniany wyżej fakt, że skróty i skrótowce
w dużej mierze wchodzą w skład leksykonów terminologicznych należy
stwierdzić, że słowniki akronimów opisują zazwyczaj pewną część słownictwa jednej lub kilku pokrewnych dziedzin wiedzy specjalistycznej. Można
je więc uznać za pewien szczególny rodzaj słowników terminologicznych.
W związku z powyższym, słowniki te można zaliczyć do niepełnych,
cząstkowych BST lub IST. Zgodnie z klasyfikacją W. Zmarzer (1991), BST
(branżowy słownik terminologiczny) to słownik, którego przedmiot opisu
stanowi jeden leksykon terminologiczny, natomiast przedmiotem opisu w
IST (interdyscyplinarnym słowniku terminologicznym) jest sfera termino40
logiczna, składająca się z kilku leksykonów. W związku z tym, że nie istnieje
leksykon terminologiczny (ani tym bardziej sfera terminologiczna),
zbudowany wyłącznie z akronimów, słowniki tych jednostek terminologicznych niejako z założenia mają charakter cząstkowy. Skład grupy
terminów hasłowych jest determinowany nie poprzez status jej elementów
(np. przynależność do podstawy konceptualnej leksykonu), lecz przez ich
cechę morfologiczną, wyrażającą się w przynależności do określonej
kategorii leksykalnej (akronimów). Tak więc, przedmiot opisu nie stanowi
spójnego tematycznie zbioru jednostek terminologicznych, co rodzi określone
ograniczenia w pracy terminograficznej. Nie jest np. możliwe skonstruowanie
tezaurusa akronimów, ponieważ do głównych cech tego rodzaju słownika
należą ciągłość i zwartość [STP 2002: 147]. Można jednak stworzyć słownik,
w którym jednostka opisu (akronim) będzie traktowana jako komponent
większej jednostki konceptualnej. Dzięki obecności mikrotezaurusów w artykułach hasłowych możliwa będzie prezentacja znaczeń systemowych akronimów (w ograniczonym zakresie) poprzez ich umiejscowienie w odpowiednich paradygmatach terminologicznych. Nie będzie to co prawda tezaurus
sensu stricto, jednak akronimy hasłowe nie będą w nim traktowane jak
autonomiczne jednostki wiedzy, będące samowystarczalnymi wielkościami
semantycznymi, jak to ma miejsce w słownikach endocentrycznych.
Jednostka hasłowa będzie raczej traktowana jak quantum wiedzy specjalistycznej ujętej w dynamice rozwoju [por. Lukszyn, Zmarzer 2001: 153-154,
Michałowski 2004: 194-195].
Ze względu na fakt, że każdy słownik ma dość złożoną strukturę, można wyodrębnić w niej dwa poziomy: 1. makrostrukturę i 2. mikrostrukturę.
W takim rozumieniu makrostruktura słownika to zestaw oraz układ elementów, z których on się składa. Natomiast mikrostrukturą słownika nazywa się
budowę poszczególnych jego elementów, a w szczególności budowę części
hasłowej. Na podstawie powyższych rozważań można stwierdzić, że dla opisu
skrótów graficznych i skrótowców leksykalnych ma ona kluczowe znaczenie.
Biorąc pod uwagę wspomniany wyżej słownik D.I. Aleksiejewa
[Aleksiejew, Gozman, Sacharow 1963] oraz współczesne koncepcje
terminograficzne [Karaulov 1981, Lukszyn, Zmarzer 2001, PN-N-09018:
1992 i in.], mikrokompozycja idealnego słownika akronimów powinna
składać się z dwóch głównych części.
Pierwsza część artykułu hasłowego skonstruowana jest na
podstawie relacji akronim – pojęcie i zawiera:
1.
akronim hasłowy;
2.
właściwości wymowy i akcentuacji akronimu;
3.
kwalifikator gramatyczny akronimu, tj. jego rodzaj, liczbę i typ
odmiany;
4.
krótkie objaśnienie etymologiczne;
5.
rozszyfrowanie akronimu;
6.
rozwiniętą definicję intensjonalną;
7.
ekwiwalenty obcojęzyczne akronimu hasłowego.
41
Elementy 1-5 (identyczne, jak w słowniku Aleksiejewa) mają
charakter językowy i ich zastosowanie ma na celu umożliwienie
użytkownikom słownika prawidłowe konstruowanie wypowiedzi (zarówno
pisemnych, jak i ustnych) z użyciem akronimu hasłowego.
W prezentowanym modelu słownika zastosowano rozwiniętą definicję intensjonalną. Zgodnie z normą ISO 704:2000 (wprowadzoną w Polsce
przez normę PN-ISO 704:2005), odpowiada ona wymogom stawianym
w stosunku do definiowania pojęć w słownikach terminologicznych. Na
początku definicji podawany jest genus proximum oraz wymieniany jest
zestaw differentia specifica. Zawiera on zazwyczaj od 3 do 5 charakterystyk,
których zespolenie stanowi o unikatowości definiowanego pojęcia. Dalsza
część definicji stanowi opis wymienionych charakterystyk.
Ekwiwalenty jednostki hasłowej w podstawowych językach światowych, jak: angielski, francuski, niemiecki i rosyjski, pełnią rolę dodatkowego
sposobu semantyzacji jednostek hasłowych. Przy czym, nie chodzi tu o przekształcenie projektowanego słownika w słownik przekładowy, lecz o wykorzystanie potencjału systematyzacji ekwiwalentów obcojęzycznych [Zmarzer 1991].
Drugą część artykułu hasłowego stanowi mikrotezaurus. Jest to graficzna prezentacja związków systemowych zachodzących pomiędzy akronimem
hasłowym a innymi jednostkami konceptualnymi leksykonu terminologicznego, którego komponent on stanowi [por. Karaulov 1981: 148, Zmarzer
1991: 129]. Innymi słowy, mikrotezaurus prezentuje w formie graficznej
relacje, w które wstępują ze sobą nawzajem elementy odpowiedniego
paradygmatu terminologicznego. W związku z tym, w mikrotezaurusie
powinny znaleźć się wszystkie terminy wchodzące w skład paradygmatu, w
którym funkcjonuje jednostka hasłowa [Michałowski 2006: 196].
Struktura mikrotezaurusa w idealnym słowniku akronimów
mogłaby być określona przez następujące typy relacji pojęciowych:
1. Relacja rodzajowo-gatunkowa (generyczna), na podstawie której ustala
się górny i dolny termin w stosunku do terminu hasłowego. Strzałka
skierowana w górę ↑ oznacza termin rodzajowy, a strzałka skierowana w
dół ↓ – termin gatunkowy.
2. Relacja partytywna (część – całość), na podstawie której ustala się
górny i dolny termin w stosunku do terminu hasłowego. Strzałka skierowana ukośnie ku górze poprzedza termin całościowy, a strzałka skierowana ukośnie ku dołowi – termin partytywny (oznaczający część).
3. Relacja kontradyktoryjności, na podstawie której ustala się terminy
przeciwstawne. Znak strzałki skierowanej w przeciwne strony ↔
oznacza termin semantycznie przeciwstawny w stosunku do terminu
hasłowego.
4. Relacja implikacji, na podstawie której ustala się terminy implikowane
przez semantykę jednostki hasłowej oraz terminy ją implikujące.
Strzałka skierowana w prawo → oznacza termin implikowany, a strzałka
skierowana w lewo ← – termin implikujący.
42
5. Relacja ekwonimii, na podstawie której ustala się terminy używane
w tekstach specjalistycznych zamiast terminu hasłowego. Tę relację
reprezentuje znak potrójnej równości (≡ ) .
6. Relacja synonimii aspektowej, na podstawie której ustala się terminy
o bliskim, lecz nieidentycznym znaczeniu, które jednak w określonych
kontekstach mogą zastępować termin hasłowy. Tę relację reprezentuje
znak przybliżonej równości ().
7. Relacja pseudosynonimii, na podstawie której ustala się jednostki
powiązane z terminem hasłowym wspólnym znaczeniem kategorialnym,
w związku z czym istnieje możliwość ich błędnego użycia zamiast
terminu hasłowego. Tę relację reprezentuje znak podwójnej tyldy (≈).
8. Różnego rodzaju relacje asocjacyjne, poza wyodrębnionymi jako
oddzielne typy relacji (implikacja i kontradyktoryjność), jak np.:
wielkość fizyczna i/lub chemiczna – jednostka miary; surowiec –
produkt; substancja chemiczna – zastosowanie; obiekt – cecha; dyscyplina naukowa – obiekt badań, urządzenie – funkcja i in. Tę relację
reprezentuje znak gwiazdki (*).
Mikrotezaurus powinien odzwierciedlać relacje, charakterystyczne
dla konkretnego leksykonu terminologicznego (lub sfery terminologicznej),
dlatego zestaw i liczba relacji uwzględnionych w mikrotezaurusie będą
zależne od przedmiotu opisu w słowniku. Wskazane jest, aby niezależnie od
leksykonu (sfery), do którego należą akronimy prezentowane w słowniku,
w mikrotezaurusie zawsze uwzględniać relację rodzajowo-gatunkową.
Symbole graficzne oznaczające relacje pojęciowe zostały dobrane
w taki sposób, żeby struktura mikrotezaurusa była czytelna i nie budziła
wątpliwości użytkowników. Dzięki temu słownik skonstruowany według
prezentowanego modelu będzie mógł być z powodzeniem wykorzystywany
również w procesie dydaktycznym. Z tego właśnie powodu, dobór symboli
graficznych w pewnym stopniu jest wzorowany na Słowniku terminologii
przedmiotowej pod red. J. Lukszyna [STP 2002/2005]. Proponowane
symbole charakteryzują się wysokim stopniem jednoznaczności, co powoduje, że ich znaczenie jest łatwe do zrozumienia i zapamiętania przez
użytkownika (niezależnie od znajomości języka i poziomu wiedzy specjalistycznej). Wystarczy raz zapoznać się z objaśnieniami symboli, żeby
pozbyć się wątpliwości dotyczących ich znaczenia. Na przykład dla oznaczenia relacji ekwonimii zamiast zwykłego znaku równości zastosowano znak
potrójnej równości (≡ ) . Jego zadaniem jest podkreślenie, że w dany typ
stosunków wstępują wyłącznie jednostki będące absolutnymi synonimami,
a nie np. powiązane za pomocą relacji synonimii aspektowej, która
reprezentowana jest również przez symbol nie budzący wątpliwości, czyli
znak przybliżonej równości (). Podobną rolę pełni znak podwójnej tyldy
(≈), który podkreśla, że stojący po nim termin nie może być używany
wymiennie z terminem hasłowym. Taka sama jednoznaczność charakteryzuje również pozostałe zastosowane symbole [Michałowski 2006: 197].
43
Kompozycja graficzna artykułu hasłowego jest następująca. Na
samej górze, po środku znajduje się akronim hasłowy drukowany wielkimi
literami, wyróżniony graficznie tłustym drukiem oraz większym rozmiarem
czcionki. Kolejne elementy artykułu hasłowego są od siebie pooddzielane
pustymi wierszami. Następnie zamieszczona jest informacja o
właściwościach wymowy i akcentuacji jednostki hasłowej oraz jej
kwalifikator gramatyczny (wyróżnione kursywą). Kolejnym elementem jest
krótkie objaśnienie etymologiczne. Zgodnie z szeroko stosowaną praktyką
leksykograficzną powinno ono zawierać się w nawiasach trójkątnych i dla
większej przejrzystości może być wyróżnione inną czcionką niż pozostałe
elementy artykułu hasłowego (np. Courier New jeśli w pozostałych
częściach hasła zastosowano czcionkę Times New Roman lub Arial). Niżej
znajduje się rozszyfrowanie akronimu, wyróżnione graficznie tłustym
drukiem. Poniżej mieszczą się ekwiwalenty w języku angielskim,
francuskim, niemieckim i rosyjskim, wyróżnione graficznie innym kolorem
czcionki. Kolejnym elementem jest definicja intensjonalna, drukowana
standardową czcionką. Na końcu artykułu znajduje się mikrotezaurus
wyróżniony tłustym drukiem. Każda pozycja mikrotezaurusa zaczyna się od
nowego wiersza. Poniżej przedstawiono schematycznie układ graficzny
artykułu hasłowego. Cyfry w lewej kolumnie tabeli służą jedynie oznaczeniu
liczby i kolejności elementów składowych artykułu hasłowego i nie mają być
umieszczone w słowniku. To samo dotyczy wyrazu mikrotezaurus.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
8.
8.1
8.2
8.3
8.4
8.5
8.6
8.7
8.8
8.9
8.10
8.11
AK RO N IM H AS ŁO W Y
wy mo wa i a kce n tu a c ja ; kwa li fi ka to r g ra ma tyc zn y
<kró tki e o bja śn ie nie ety mol ogi cz ne >
ro zs zy f ro w a n ie a kro n i mu ha s ło w eg o
ek w i wa le n ty w ję zyk a c h o b cyc h (innym kolorem)
r o z wi n ię ta d e fi n icj a i n te n sj o n al na
/mi k ro te za u ru s/ :
↑
t er mi n ro dza j o w y
↓
t er mi n g a t un ko w y
↔
→
←
≡
≈
*
t er mi n ca ło ś cio w y
t er mi n pa rt y t y w ny
t er mi n a nt o n i mic zny
t er mi n i mp l i ko w a ny
t er mi n i mp l i kuj ą cy
t er mi n - e kw o ni m
t er mi n - sy no ni m a s pe kt o w y
t er mi n - p s eu do sy no n i m
t er mi n s ko j a rzo ny
44
Dzięki temu, że każdy element artykułu hasłowego jest wydzielony
w sposób formalny i graficzny (przy pomocy rodzaju i koloru druku),
mikrokompozycja słownika (kompozycja jego części hasłowej) jest czytelna
i przejrzysta. Fakt ten ułatwia korzystanie ze słownika oraz potwierdza
możliwość zastosowania go w procesie dydaktycznym. Należy podkreślić, że
każdy element artykułu hasłowego stanowi odrębne źródło wiedzy i może
być traktowany jako samodzielny tekst. Jednakże każdy z nich prezentuje
tylko określoną część informacji w charakterystyczny dla siebie sposób.
Zastosowanie w słowniku wyżej opisanej mikrokompozycji
umożliwia osiągnięcie dwóch celów, ważnych z punktu widzenia idealnego
słownika akronimów. Po pierwsze, ze skonstruowanego w taki sposób
słownika będzie można korzystać przy pomocy metody tzw. szybkiej
konsultacji. Inaczej mówiąc, chodzi o zaznajamianie się jedynie z elementami artykułu hasłowego wyróżnionymi tłustym drukiem. Należą do nich:
1.
Akronim hasłowy.
2.
Rozszyfrowanie akronimu hasłowego.
3.
Mikrotezaurus.
Metoda szybkiej konsultacji będzie jednak w pełni efektywna tylko dla
użytkowników o stosunkowo wysokim poziomie wiedzy specjalistycznej.
Dla innych może ona stanowić sposób wstępnego zapoznania się z akronimem hasłowym i oznaczanym przez niego pojęciem, stosowany np. w celu
upewnienia się, czy to właśnie tego akronimu użytkownik szuka w słowniku.
Zaletą omawianej metody jest szybkość i prostota jej stosowania.
Kolejną zaletą zastosowania proponowanej mikrokompozycji jest przydatność słownika dla szerokiego kręgu użytkowników o zróżnicowanym
poziomie wiedzy specjalistycznej oraz znajomości odnośnego technolektu.
W związku z powyższym, każdy element artykułu hasłowego może być interesujący dla określonej grupy użytkowników. W wypadku np. studenta lub
początkującego tłumacza tekstów specjalistycznych z danej dziedziny (a więc
użytkowników o stosunkowo niskim poziomie wiedzy i/lub znajomości
technolektu) wskazane będzie zapoznanie się z całym artykułem hasłowym.
Z kolei doświadczony tłumacz lub ekspert w danej dziedzinie uczący się
języka obcego zapewne baczniejszą uwagę zwróci na listę ekwiwalentów
obcojęzycznych, wymowę i akcentuację oraz mikrotezaurus lub tylko niektóre
jego pozycje. Natomiast dla użytkownika mającego problem ze zrozumieniem treści hasła wskazane będzie zapoznanie się z objaśnieniem etymologicznym. Użytkownik, który napotka trudności przy posługiwaniu się słownikiem metodą szybkiej konsultacji będzie mógł je pokonać, zapoznając się
z treścią całego artykułu. Z kolei użytkownik, który zapomniał, co oznacza dana
jednostka hasłowa, będzie mógł ograniczyć się do przeczytania rozwiniętej
definicji intensjonalnej. Natomiast chcąc ustalić bezpośrednie relacje akronimu
hasłowego z innymi terminami, wystarczy zapoznać się z mikrotezaurusem.
Niemniej jednak, tylko cały artykuł hasłowy przedstawia niezbędną informację na temat akronimu i oznaczanego przezeń pojęcia w sposób
kompleksowy, który może sprzyjać pogłębieniu wiedzy na dany temat.
45
Na zakończenie należy podkreślić, że ze względu na dynamiczny
rozwój technolektów, którego pochodną jest powstawanie ogromnej liczby
nowych skrótów i skrótowców, stosowanych w tekstach specjalistycznych
z jednej strony oraz intensyfikację współpracy międzynarodowej w różnych
dziedzinach działalności naukowej i produkcyjnej, z drugiej strony, model
idealnego słownika akronimów stanowi jedno z najaktualniejszych zadań
współczesnej terminografii. W związku z tym, prace nad jego udoskonalaniem oraz dostosowywaniem do zmieniających się potrzeb użytkowników są
niezbędne i powinny być prowadzone ustawicznie.
Bibliografia:
Aleksiejew, Gozman, Sacharow 1963 = Алексеев Д. И., Гозман И. Г.,
Сахаров Г. В. Словарь сокращений русского языка. «Русский язык». Изд. 3
доп. Москва 1983, ss. 487.
Alijewa 2003 = Алиева Г. Н. Краткий словарь новейших аббревиатур
русского языка. Махачкала 2003, ss. 32.
Allene 1946 = Allene E. F. Dictionary of Abbreviations and Symbols
Commonly Used in Literature, Science, Art, Education, Business, Politics,
Religion, Engineering, Industry, War. New York 1946, ss. 189.
Allene 1949 = Allene E. F. Dictionary of Abbreviations and Symbols. London
1949, ss. 210.
Angielski 1992 = Angielsko-polski słownik skrótów. Elektronika, informatyka,
teleinformatyka. Praca zbiorowa. WNT. Wyd. 2 uzup. Warszawa 1992, ss. 211.
Azimow, Atanijazow, Meskutow 1985 = Азимов П., Атаниязов С., Мескутов В.. Русско-туркменский словарь сокращений. Ашхабад 1985, ss. 346.
Azzaretti 1978 = Azzaretti M. Dictionnaire international d´abréviations
scientifiques et techniques. Paris 1978, ss. 290.
Babecki, Makrys 1976 = Babecki J., Makrys A. Słownik skrótów w medycynie i w naukach pokrewnych, PZWL, Warszawa, 1976, ss. 239.
Beaulieux 1918 = Beaulieux L. Contribution au lexique des abréviations et
mots conventionnels entrés dans l’usage russe depuis la Révolution de 1917.
Paris, 1920, ss. 74.
Bahder 1943 = Bahder E. Russische Abkürzungen und ihre Auflösung.
Leipzig, 1943, 182 с.
Baraszew 1983 = Барашев А. Н. Французко-русский словарь военных
сокращений, Москва, 1983, ss. 256.
Bluwstein 1964 = Блувштейн В. С. Словарь сокращений английского,
немецкого, голандского и скандинавского языков, Свыше 33.000
сокращений, Москва, 1964, ss. 883.
Bondy 1923 = Bondy Z. de. (Z. Łempicka) Słownik skrótów: 3.000 skróceń,
umownych znaków i symboli, używanych w nauce i w życiu, w prasie,
literaturze, korespondencji oraz skrótowych nazw urzędów, instytucji itp.
polskich i obcych. Warszawa 1923, ss. 176. Drugie wydanie tego słownika
ukazało się w 1928 roku.
46
Bosakirski, Skrzyńska 1992 = Bosakirski B., Skrzyńska M. Angielsko-polski
słownik skrótów: elektronika, informatyka, teleinformatyka, WNT, Warszawa
1992, ss. 210.
Büchner 1971 = Büchner A. Abkürzungen auf dem Gebiet nationaler und
internationaler Normung. München-Wien: Oldenbourg 1971, ss. 175.
Buttress 1981 = Buttress F. A. World List of Abbreviations of Scientific
Technological and Commercial Organizations. 6 th ed. Detroit, 1981, ss. 464.
Camara 1971 = Camara de Comercio de Bogota. Organismos económicos
internationales y sus sigles. Bogota 1971, ss. 70.
Cappelli 1912 = Cappelli A. Dizionario d´abbrevíature latine ed italiana
usate nella carte e codici, specialmente del medioeve. Milan 1912, ss. 138.
Cappelli 1899 = Cappelli A. Lexicon abbreviaturarum. Dizionario di
Abbreviature latine ed italiana usate nelle carte e codici specialmente nel
medioevo. Milane, 1899. Wyd. 3. Milane 1929, ss. 152.
Carroll 1980 = Carroll M. Acronyms relating to international development.
(Liste de sigles en developpement international). Ottawa: IDRC, 1980, ss. 162.
Cassel 1972 = Cassell´s dictionary of abbreviations. Rev. ed. London: Cassell
1972, ss. 245.
Castro 1970 = Castro F. M. A. W., de. Siglas brasileiras. Dictonário de
entigades a pu- bliçacões. Rio de Janeiro 1970, ss. 517.
Chassant 1846 = Chassant L.-A. Dictionnaire des abréviations latines et
françaises usitées dans les inscriptions lapidaires et métalliques, les
manuscrits et les chartes du Moyen Age, précédé d'une explication de la
méthode brachygraphique employée par les graveurs en lettres, les scribes et
les copistes du Ve au XVIe siècle. Evreux, Cornemillot 1846. ss. 136.
Chołmatowa 1979 = Холматова С. Д. Словарь русских и таджикских
сокращений. Душанбе 1979, ss. 282.
Czerepanow 2003 = Черепанов А. Т. Англо-русский словарь сокращений
по компьютерным технологиям, информатике, электронике и связи.
Около 19.000 единиц. Москва 2002, ss. 495.
Coudres 1954 = Coudres H. P. Juristische Abkürzungsverzeichnisse. Berlin
1954, ss.126.
Crowley 1978 = Crowley E. T. Acronyms, initialisms and abbreviations
dictionary. 6th ed. Detroit: Gale Research Co. 1978, ss. 1103.
Crowley 1978 = Crowley E. T. Acronyms, Initialisms and Abbreviations
dictionary. A guide to alphabetic designations, contractions, acronyms,
initialisms, abbreviations, and similar condensed appellations. 6th ed. Detroit,
Michigan 1978, vol.1, ss.1103; vol. 2, ss. 1108; vol. 3, ss. 1100.
Crowley 1980 = Crowley E. T. Reverse acronyms, initialisms and
abbreviations dictionary. 7th ed. Detroit: Gale Research Co. 1980, ss. 1314.
Crowley, Sheppard 1985 = Crowley E. T., Sheppard H. E. International
acronyms, initialisms and abbreviations dictionary. Ist ed. Detroit: Gale
Research Co., 1985, ss. 1103.
Crowley, Sheppard 1988 = Crowley E. T., Sheppard H. E. Acronyms,
initialisms and abbreviations dictionary, t. 1-3. Detroit: Gale Research Co.,
1988, t. 1-2, ss. 3740.
47
Crowley, Thomas 1970 = Crowley E. T., Thomas R. C. Acronyms and
initialisms dictionary. 3 ed. Detroit 1970, ss. 484.
Crowley, Thomas 1972 = Crowley E. T., Thomas R. C. Reverse acronyms
and initialisms dictionary. A Companion Volume to Acronyms and Initialisms
Dictionary. Detroit, Michigan 1972, ss. 485.
Czarnecka, Podracki 1995 = Czarnecka A., Podracki J. Słownik. Skróty i
skrótowce. Pisownia. Wymowa. Odmiana. Składnia. Wyd. „Oświata”.
Warszawa 1995, ss. 288.
De Sola 1974 = De Sola R. Abbreviations dictionary. Abbreviations,
acronyms, anonyms, contractions, initials and nicknames, short forms, signs
and symbols. New York 1974, ss. 428.
De Sola 1958 = De Sola R. Abbreviations Dictionary. New International
Fourth Edition. New York - London - Amsterdam 1958, ss. 286.
De Sola 1969 = De Sola R. Abbreviations Dictionary. New Revised and
Enlarged International Edition. London 1969, ss. 354.
Dictionary 1886 = Dictionary of Abbreviations. London: Griffin, Farran
Okecland udn Welsh, 1886, ss. 123.
Dictionary 1973 = Dictionary of Acronyms іn Science and Technology by
Oviss Inc. Tokyo, 1973, ss. 962.
Elektronnyj 2004 = Электронный словарь аббревиатур. Москва 2004.
Fadiejew 1997 = Фадеев С. В. Словарь сокращений современного русского языка. Около 15.000 сокращений. Санкт-Петербург 1997, ss. 537.
Fadiejew 1998 = Фадеев С. В. Тематический словарь сокращений современного русского языка. Около 20.000 сокращений. Москва 1998, ss. 527.
Fadiejew 2000 = Фадеев С. В. Англо-русский словарь сокращений по
компьютерным технологиям. 5435 сокращений. Москва 2000, ss. 328.
Faudowicz, Sikorski 1999 = Faudowicz A., Sikorski W. Słownik skrótów
informatycznych. MIKIM. Warszawa 1999, ss. 132.
Feszczenko, Żajworonok 1988 = Фещенко М. М., Жайворонок В. В., Словник скорочень в украïнськiй мовi. Понад 21.000 скорочень. Киïв 1988, ss. 511.
Fidds 1971 = Fidds D. W. Business Terms. Phrases and Abbreviations.
Pilmen Paperbacks 1971, ss. 376.
Furness 1961 = Furness K. Z. Bulgarian Abbreviations. A Selective List.
Washington: Library of Congress 1961, ss. 326.
Glossary 1967 = Glossary of Russian abbreviations and acronyms. Соmр. by
the Aerospace Technology Division. Washington 1967, ss. 806.
Glossary 1957 = Glossary of Soviet military and related abbreviations.
Washington 1957, ss. 178.
Grucza 2001 = Grucza S. Struktura i funkcja słowników glottodydaktycznych. Słowniki do nauki języka obcego. „Przegląd Glottodydaktyczny”. Warszawa 2001, t. 17, s. 125-142.
Grzybowski 1993 = Grzybowski J. Słownik skrótów angielskich: elektronika,
informatyka, telekomunikacja. SIGMANOT. Warszawa 1993, ss. 112.
Halamus, Malicki 1985 = Halamus L., Malicki M. Mały słownik technicznych i ogólnych skrótów niemieckich. Radom: WSI, 1985, ss. 198.
48
Hankovič, Špetko 1963 = Hankovič Š., Špetko J. Slovnik knihovnických
skratiek. Martin 1963, ss. 185.
Hoefige 1953 = Hoefige polnische Abkürzungen. Marburg. Herder Institut
1953, ss. 264.
Horecký 1963 = Horecký P. L. Czeh and Slovak Abbreviations. A selective
list. Washington, 1, (Library of Congress), 1963, ss.164.
Hulákovský 1852 = Hulákovský J. Abbreviaturae vocabulorum, usitatae in
scripturis praesipne latinis medii aevi, tum etiam slavicis et germanicis.
Pragae: impressum in lithographia M. A.Vitek, 1852, IX, ss. 78.
ISO 704:2000, Travail terminologique – Principes et méthodes, 2000.
Jakowlew 1954 = Яковлев Б. А. Список русских сокращений,
применяемых в СССР. Мюнхен 1954, ss. 132.
Kapusta, Chowaniec 2005 = Kapusta P., Chowaniec M. Angielsko-polski
słownik skrótów biznesu międzynarodowego. Około 45.000 akronimów. Kraków 2005, ss. 364.
Karaulov 1981 = Караулов Ю. Н., Лингвистическое конструирование
и тезаурус литературного языка, Издательство «Наука» Москва 1981.
Kijak 2002 = Kijak R. Słownik skrótów angielskojęzycznych używanych
w polskim piśmiennictwie z zakresu medycyny ratunkowej, intensywnej terapii i anestezjologii. Warszawa 2002, ss. 198.
Koblischke 1972 = Koblischke H. Abkürzunsbuch. Abkürzungen, Kurzwörter, Zeichen, Symbole. Leipzig 1972, wyd. 2, ss. 373.
Koblischke 1985 = Koblischke H. Abkürzungslexikon internationaler
Organisationen und Institutionen. Leipzig 1985, ss. 376.
Koblischke 1985 = Koblischke H. Grosses Abkürzunsbuch. Abkürzungen Zeichen - Kurz-wörter - Symbole. Wyd. 4. Leipzig 1985, ss. 504.
Koblischke 1986 = Koblischke H. Kleines Abkürzunsbuch. Wyd.5, Leipzig
1986, ss. 144.
Krótki 1924 = Краткий советский словарь общеупотребительных сокращений. Ташкент: Центральная детская комссия при ТурЦИКе, 1924, ss. 38.
Kujawa, Kamiński 1991 = Kujawa J., Kamiński Z. MARVOC: słownik
skrótów stosowanych w praktyce morskiej i handlu morskim. Wyd. UG.
Gdańsk 1991, ss. 218.
Lukszyn J., Zmarzer W., 2001, Teoretyczne podstawy terminologii,
Katedra Języków Specjalistycznych UW Warszawa 2001.
Markrajan 1979 = Маркарян А. С. Словарь аббревиатур армянского
языка. Ереван 1979, ss. 148.
Maksimowa 2007 = Макисимова Т. В. Англо-русский словарь сокращений. Экономическая терминология. 3.500 сокращений. Москва 2007,
ss. 189.
Michałowski P., 2004, W poszukiwaniu idealnego modelu słownika terminologii przedmiotowej [w:] Lewandowski J. [red.] Języki specjalistyczne 4.
Leksykografia terminologiczna – teoria i praktyka, KJS UW Warszawa 2004.
Michałowski 2006 = Михаловски П., Об одном типе микроструктуры
предметного терминологического словаря, [в:] О. Я. Гойхман [ред.],
Речевая коммуникация на современном этапе: социальные, научно49
теоретические и дидактические проблемы (материалы международной
научно-методической конференции в Москве 5 – 7 апреля 2006 г.),
ГосИРЯ им. А. С. Пушкина Москва 2006.
Minajew 1976 = Минаев В. Ф. Польские научно-технические сокращения. Москва 1976, ss. 183.
Mokrousow 1977 = Мокроусов И. В. Румынские научно-технические
сокращения. Москва 1977, ss. 104.
Müldner-Nieckowski 2006 = Müldner-Nieckowski P. Wielki słownik
skrótów i skrótowców. Wyd. „Europa”. Wrocław 2006, ss. 1504.
Nazwy 1929 = Сокращенные наименования советских учреждений,
предприятий и прочие, вошедших в обиход в РСФСР. Москва 1929, ss. 68.
Nowiczkow 1995 = Новичков Н. Н. Словарь современных русских сокращений. 12.000 сокращений и аббревиатур. Париж-Москва 1995, ss. 304.
Nowy 1995 = Новый словарь сокращений русского языка. Около 32.000
сокращений. Москва 1995, ss. 668.
Nowyje 2000 = Новые сокращения в русском языке: 1996-1999. Около
10.000 сокращений. Москва 2000, ss. 160.
Palmer, Colby 1985 = Palmer J. C., Colby A. Y. Dictionary of Educational
Acronyms, Abbreviations, and Initialisms. 2nd ed. Phoenix, AZ: The Oryx
Press 1985, ss. 97.
Paruch 1970 = Paruch J. Słownik skrótów. „Wiedza Powszechna”. Warszawa
1992, ss. 647 (Wyd.1, Warszawa 1970, ss. 389).
Patrick 1937 = Patrick G. Z. A List of Abbreviations Commonly Used in the
USSR. University of Berkeley. Berkeley 1937, ss. 184.
Paxton 1989 = Paxton J. The Penguin Dictionary of Abbreviations. Penguin
Books 1989, ss. 383.
PN-ISO 704:2005. Działalność terminologiczna – Zasady i metody, Warszawa, Polski Komitet Normalizacyjny 2005.
PN-N-09018:1992. Tezaurus jednojęzyczny – Zasady tworzenia, forma
i struktura, Warszawa, Polski Komitet Normalizacyjny 1992.
Prosińska 1994 = Prosińska M. Słownik skrótów amerykańskich i brytyjskich
używanych w medycynie i dziedzinach pokrewnych. Warszawa 1994, ss. 125.
Prou 1924 = Prou M. Dictionnaire des abréviations latines et françaises
employées dans les livres et chartes du Moyen Age. Wyd. 4. Paris 1924, ss. 146.
Pugh 1970 = Pugh E. A. A dictionary of Acronyms and Abbreviations. Some
Abbreviations in Management, Technology and Information Science. London
1970, ss. 389.
Pugh 1974 = Pugh E. A. Second dictionary of acronyms and abbreviations.
More abbreviations in management, technology and information science.
London: Dingley 1974, ss. 410.
Pugh 1976 = Pugh E. A. Third Dictionary of Acronyms and Abbreviations.
More abbreviations in management, technology and information science.
London 1976, ss. 208.
Pyrikow 1983 = Пыриков Е.Г. Краткий словарь японских военных
сокращений. Москва 1983, ss. 127.
Rogers 1913 = Rogers W. T. Dictionary of Abbreviations. London 1913, ss. 112.
50
Rojzenzon, Mogilewskij, Abdułajewa 1978 = Ройзензон Л. И., Могилевский Р. И., Абдулаева Н. И. К вопросу о характере функционирования
аббревиатур в современном русском литературном языке. (По поводу
статьи Д. И. Алексеева „О функционировании и судьбе аббревиатурной
лексики послеоктябрьской эпохи”). „Язык и общество”. Саратов 1978, вып. 5,
s. 77-86.
Rosenberg 1957 = Rosenberg A. Russian abbreviations. A selective list.
Library of Congress. Washington 1957, ss. 513.
Ruppert 1966 = Ruppert F. Initials. Taschenbuch der Abkürzungen von
Namen internationaler Organisationen. Essen, 1966, ss. 234.
Scheitz 1961 = Scheitz E. Russische Abkürzungen und Kurzwörter. Russisch
– Deutsch. Mit etwa 20.000 Abkürzungen. Berlin 1961, ss. 727.
Scheitz 1985 = Scheitz E. Russische Abkürzungen. Technik – Wörterbuch.
Mit etwa 40.000 Abkürzungen. TEB Verlag Technik. Berlin 1985, ss. 695.
Scheitz 1986 = Scheitz E. Dictionary of russian abbreviations. Amsterdam –
Oxford – New York – Tokyo 1986, ss. 695.
Sierokuzow 1924 = Серокузов И. М. Словарь вошедших в обиход
сокращенных названий. Изд. И. М.Серокузов. Владивосток 1924, ss. 58.
Siewieriukow, Miszniewskij 1977 = Севрюков В. Н., Мишневский А. П.
Чешские научно-технические сокращения. Москва 1977, ss. 175.
Sikorski, Faudrowicz 1996 = Sikorski W., Faudrowicz A. Słownik skrótów
informatycznych. MIKOM. Warszawa 1996, ss. 96.
Sklarewskaja 2006 = Скляревская Г. Н. Словарь сокращений современного русского языка. Более 6.000 сокращений. Москва 2006, ss. 445.
Sklarewskaja, Tkaczowa 2005 = Скляревская Г. Н., Ткачева И. О.
Давайте говорить правильно! Новые и наиболее распространенные
сокращения в современном русском языке. Краткий словарь-справочник.
Словарь содержит 1.054 сокращения. Санкт-Петербург 2005, ss. 150.
Skworcowa, Żdanowa 2004 = Скворцова М. В., Жданова И. Ф. Англорусский словарь сокращений экономических терминов. Около 10.000
единиц. Москва 2004, ss. 209.
Słownik 1924 = Словарь советских терминов и наиболее употребительных иностранных слов. Объяснение сокращений и новых понятий,
вошедших в разговорную и литературную речь при Советской власти.
Под ред. П. Х.Спасского. Н.-Новгород 1924, ss. 97.
Słownik 1997 = Słownik instytucji i terminów Unii Europejskiej. KIE.
Spillner 1970 = Spillner P. World Guide to Abbreviations Internationales.
Wörterbuch der Abkürzungen von Organisationen. 2 nd ed. New York München - Pullach 1970, ss. 1295.
Spillner 1970-1972 = Spillner P. Internationales Wörterbuch der Abkürzungen
von Organisationen. 2 Ausg. München-Pullach 1970-1972, t.1-3, ss. 2360.
Stoberski, Brzęczkowska 1994 = Stoberski Z., Brzęczkowska I., Słownik
angielsko-polski: chemia – skróty. PK MOUNT. Warszawa 1994, ss. 46.
STP 2002/2005 = Języki specjalistyczne. Słownik terminologii przedmiotowej, Lukszyn J. [red.], KJS UW. Warszawa 2002 – wyd. 1, 2005 – wyd. 2.
51
Svéšnikov, Alois 1946 = Svéšnikov A., Alois A. Slovniček sovĕtskỳch
zkratek. 1.300 zkratek. Praha 1946, ss. 261.
Svéšnikov, Hoch 1948 = Svéšnikov A., Hoch A. Slovniček sovĕtskỳch
zkratek. Praha 1948, ss. 262.
Szaniawski 1997 = Szaniawski J., Słownik skrótów informatycznych.
ArsKom. Warszawa 1997, ss. 215.
Szewielowa 2004 = Шевелёва С. А. Англо-русский словарь сокращений.
Около 6.500 аббревиатур. Москва 2004, ss. 383.
Szczełokow 2003 = Щелоков А. А. Словарь сокращений и аббревиатур
армии и спец-служб. Около 7.000 слов. Москва 2003, ss. 319.
Towell, Sheppard 1985 = Towell J. E., Sheppard H. E. Acronyms, initialisms and abbreviations dictionary: a guide to more than 340.000 acronyms,
initialisms, abbreviations, contractions, alphabetic symbols, and similar
condensed appellations. 10 ed. Detroit 1985, t. 1-3, ss. 2372.
Vaillancourt 1980 = Vaillancourt P. M. International directory of acronyms in
library, information and computer sciences. New York: Bowker 1980, ss. 516.
Wäber 1908. R. Wäber. Verzeichnis juristischen Abkürzungen. Bern: Stamssi
and Cie 1908, ss. 13.
Wasilewski 1912 = Wasilewski L. Słowniczek gwary partyjnej w Królestwie
Polskim. Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności w
Krakowie. Kraków, 1912, t. 5, c. 363-391.
Wiśniewski 2004 = Wiśniewski K. Leksykon skrótów – motoryzacja. WKŁ.
Witkowski 2000 = Witkowski A. Słownik skrótów transportowych. PWT.
Witty 1963 = Witty M. B. Dictionary of Communications Abbreviations,
Signs, Symbols and Tables. New York 1963, ss.109.
Witty 1964 = Witty M. B. Dictionary of Management and Engineering
Economics Abbreviations, Signs, Symbols and Tables. New York 1964, ss. 234.
Wołkowa, Nikanorowa 2000 = Волкова Н. О., Никанорова И. А. Англорусский словарь сокращений. Около 10.000 единиц. Москва 2000, ss. 464.
World 1960. World List of Abbreviations of Scientific, Technological and
Commercial Organizations. 2nd ed. London 1960, ss. 300.
Zimmerman 1949 = Zimmerman O. T. Scientific and Technical
Abbreviations, Signs and Symbols. New Hampshire, 1949, 326 с.
Załucki 1991 = Załucky H. Русские аббревиатуры. Amsterdam-Oxford-New
York-Tokyo 1991, ss. 890.
Zmarzer W., 1991, Leksykografia terminologiczna [w:] Grucza F. [red.]
Teoretyczne podstawy terminologii, Wrocław, Ossolineum 1991.
52
4 – 2011
JAK NIE NALEŻY TWORZYĆ DZIEŁA
LEKSYKOGRAFICZNEGO
(SŁOWNIKA TERMINOLOGICZNEGO)
Dzisiaj, w dobie szybkiego rozwoju nauki i techniki, częstych i coraz
łatwiejszych kontaktów pomiędzy obszarami różnych języków, kultur i profesji, chyba nikt, kto posiada choćby elementarną wiedzę o otaczającym
świecie nie może mieć wątpliwości co do tego, że, jak nigdy dotąd, zachodzi
potrzeba gromadzenia i klasyfikacji ogromnych zasobów wiedzy i informacji,
zarówno na poziomie ogólnym, jak i specjalistycznym. Potrzeba ta znajduje
wyraz, między innymi, w niezliczonych publikacjach słownikowych i encyklopedycznych, drukowanych i elektronicznych. Wystarczy wpisać słowo
„encyklopedia” lub „słownik” w popularnej wyszukiwarce internetowej, by
naszym oczom ukazało się kilkanaście rekordów, które odsyłają nas do
tytułów konkretnych słowników lub encyklopedii, obejmujących przeróżne
obszary działalności człowieka – od życia codziennego po takie dziedziny
specjalistyczne jak architektura czy medycyna. Całkowita liczba adresów
internetowych, pod którymi ukrywa się jakiś słownik lub encyklopedia idzie
w miliony! Obok opracowań profesjonalnych, przygotowanych przez uznane
wydawnictwa (jak choćby elektroniczne wersje słowników Państwowego
Wydawnictwa Naukowego) można wśród nich znaleźć również pozycje
(najczęściej amatorskie), których wartość informacyjna i edukacyjna bywa
różna, czasem, niestety, dosyć niska.
Biorąc pod uwagę samą liczbę słowników terminologicznych, do
których można dotrzeć przez Internet odnosi się wrażenie, że taki słownik
może właściwie napisać każdy, bo zadanie to nie niesie ze sobą jakichś
specjalnych trudności ani nie stawia szczególnych wymagań. Wystarczy, że
artykuły hasłowe zostaną ułożone w porządku alfabetycznym a osoba, która
zabiera się za pisanie posiada ogólną wiedzę o świecie, pobieżną znajomość
dziedziny, której ma dotyczyć dana praca leksykograficzna i dostęp do…
innych słowników i encyklopedii, którymi może się wesprzeć. Jest to
53
przekonanie całkowicie błędne, jednak, jak wynika z analizy wspomnianych
prac dostępnych w sieci, bardzo rozpowszechnione. Analiza takich prac
może nam dostarczyć informacji na temat wielu innych podstawowych
błędów popełnianych w pracy leksykograficznej i, ostatecznie, pokazać jak
nie należy tworzyć dzieła leksykograficznego.
Błąd pierwszy: nieprecyzyjne określenie dziedziny, której ma dotyczyć dana praca leksykograficzna i, w konsekwencji, granic zbioru
terminologicznego, który ma tworzyć jej przedmiot [por. Karpiński, 2008:
71]. „Procedura określenia dziedziny wiedzy zakłada z jednej strony jej ograniczenie do granic unikatowości, z drugiej zaś – jest ona ukierunkowana na
ustalenie bliższych i dalszych związków interdyscyplinarnych. Inaczej mówiąc,
określenie dziedziny wiedzy oznacza umiejscowienie danego Lt3 we właściwej
sferze terminologicznej. Ma to poważne implikacje w definiowaniu poszczególnych konceptów Lt oraz przy określaniu rodzaju mikro- i makrostruktury
słownika terminologicznego” [Lukszyn & Zmarzer, 2006:105].
Weźmy, dla przykładu, internetowy Słownik medyczny4, zamieszczony na portalu biomedical.pl. Sądząc po tytule opracowania, można się
spodziewać, że w omawianej pozycji znajdziemy specjalistyczne terminy
odnoszące się do rzeczywistości ściśle medycznej, jednak już w krótkim wstępie
do słownika dowiadujemy się, że są w nim również terminy z „dziedziny
biologii”, a te przecież nie zawsze są związane z medycyną, czyli nauką poświęconą „ochronie zdrowia ludzkiego” i zajmującą się „rozpoznawaniem, leczeniem oraz profilaktyką” chorób [Dunaj, 2001]. Mamy tu do czynienia z wyraźnym brakiem precyzji na etapie ustalania nazwy słownika i, w konsekwencji, po
rozszerzeniu jego zakresu o zagadnienia biologiczne, z rozmyciem granic
podstawowej tematyki, którą ten słownik ma opisywać. We wspomnianym
wstępie do słownika znajdujemy wprawdzie pewne uzasadnienie takiego
stanu rzeczy w postaci stwierdzenia, że „Został [on] stworzony w celu ułatwienia (…) właściwego zrozumienia treści zawartych w artykułach i aktualnościach znajdujących się na portalu biomedical.pl”, na którym omawiane
są również zagadnienia dosyć luźno związane z medycyną. Jeśli jednak
właśnie takie cele przyświecały autorom słownika, to jego tytuł, z racji szerszego zakresu tematycznego, również powinien zostać „poszerzony” i zmieniony, na przykład na Słownik pojęć medycznych i biologicznych. Tak się
jednak nie stało i dlatego już od samego początku możemy podejrzewać, że
Słownik medyczny nie został stworzony przez profesjonalistów, czyli ludzi
gruntownie przygotowanych do wykonywania tego typu pracy, mających
odpowiednie przygotowanie teoretyczne.
3
4
Lt – leksykon terminologiczny [por. Lukszyn & Zmarzer, 2006:13].
http://www.biomedical.pl/slownik-medyczny, data dostępu: 06.04.2010.
54
Jak się jednak okazuje, nawet taka zmiana nie rozwiązałaby problemu,
bo jak określić charakter hasła Banda z definicją, że jest to „grupa nieformalna,
zwykle bardzo spójna wewnętrznie, zobowiązująca swych członków do przestrzegania ustalonych norm; na zewnątrz często działająca niezgodnie z ogólnymi zasadami współżycia społecznego”? Nie jest to przecież ani pojęcie
medyczne, ani biologiczne! Podobnych przykładów, świadczących o tym, że
autorzy słownika nie zadali sobie trudu doprecyzowania dziedziny wiedzy,
którą chcą opisywać, choćby przez jej dokładne nazwanie, można tu przytoczyć dużo więcej. W słowniku tego typu raczej nie powinny znaleźć się takie
hasła jak Berkel („pierwiastek radioaktywny” który „nie występuje w przyrodzie”), Bunt („przeciwstawianie się wymaganiom dorosłych”), Miłość („bardzo
silne przywiązanie emocjonalne człowieka do obiektu miłości”) czy nawet Babie
lato, chyba że autorom chodziło po prostu o to, żeby w ich opracowaniu znalazły się wszelkie możliwe pojęcia pojawiające się na stronie biomedical.pl, ale
wtedy na pewno ich słownik nie powinien być określany jako „medyczny”.
Na szczęście w większości prac leksykograficznych, nawet tych tworzonych
przez amatorów, nie znajdziemy aż tak swobodnego podejścia do zakresu
tematycznego omawianej dziedziny.
Po precyzyjnym określeniu zakresu tematycznego słownika, czyli
dziedziny lub dziedzin wiedzy, które ma obejmować, leksykograf musi być
konsekwentny w swoim wyborze – nie ‘dorzucać’ do swojej pracy haseł z
kolejnych dziedzin (nie wybranych na pierwszym etapie), tylko dlatego, że
postrzega je jako (w pewien sposób) pokrewne, a których może być nieskończenie wiele. Konsekwencją takiego postępowania będzie praca nieuporządkowana, nieostra tematycznie, w najlepszym razie stanowiąca glosariusz do
jakiegoś korpusu tekstów, a w najgorszym – stanowiąca bezładną mieszaninę różnorakich pojęć.
Błąd drugi: brak przemyślanej, logicznej makrostruktury
słownika.
Z omawianym powyżej zakresem tematycznym słownika terminologicznego
(opisywaną dziedziną wiedzy) ściśle wiąże się pojęcie jego makrostruktury,
czyli „bazy konceptualnej” i „ogólnej idei słownika”. Nieodłącznymi cechami
uporządkowanej makrostruktury słownika terminologicznego są „harmonizacja danych” w nim zawartych i „ukierunkowanie go na określonego odbiorcę” [por. Karpiński, 2008: 71-72; Miodunka, 1989: 227-229].
Odpowiednią makrostrukturę dzieła leksykograficznego tworzy się podejmując trzy podstawowe decyzje odnośnie: objętości słownika; proporcji
„pomiędzy konceptami należącymi wyłącznie do danego Lt i konceptami
wspólnymi dla różnych leksykonów”; metody kompilacji słownika w zależności od rodzaju Lt i zakładanej objętości słownika [por. Lukszyn, 2006:
135]. Inaczej mówiąc, przed przystąpieniem do pisania jakiegokolwiek
słownika, w tym terminologicznego, należy jak najdokładniej opracować
55
jego ogólną koncepcję, czyli (po precyzyjnym określeniu dziedziny/dziedzin
wiedzy, które ma obejmować) leksykograf musi zdecydować dla kogo tworzy
dany słownik (czyje potrzeby ma on zaspokajać) i, w związku z tym, jakim
typem słownika będzie. W zależności od adresata i jego potrzeb, dane dzieło
leksykograficzne może być, na przykład, słownikiem jednojęzycznym lub
dwujęzycznym (wielojęzycznym), ogólnym lub specjalistycznym, słownikiem encyklopedycznym, leksykonem, tezaurusem, słownikiem dydaktycznym, tematycznym, ilustrowanym itp.
Biorąc to wszystko pod uwagę, leksykograf, mając świadomość zadania, które ma wypełniać jego dzieło, już w początkowej fazie tworzenia musi
zdecydować jak ograniczyć bazę tekstów (korpus), z której będą pochodziły
poszczególne hasła w słowniku, a także to, jak będzie definiował te hasła, co
znaczy, że powinien wybrać typ definicji, które zastosuje do wszystkich haseł
w swoim słowniku. Czy będzie, jak jest to możliwe na przykład w przypadku
słownika dwujęzycznego, podawał tylko ekwiwalent hasła w drugim języku,
czy jego pełniejszą definicję? Jeśli zdecyduje się na definicję, to czy będzie
to definicja nominalna, czyli wyjaśniająca znaczenie „przez podanie wyrazów
równoznacznych”, czy raczej realna, czyli taka, która dokładnie oddaje charakterystykę omawianego pojęcia, podając „zespół cech właściwych wyłącznie
jemu” [por. Karpiński, 2008:164; Ziembiński 1997: 44-45]? Czy do definicji
zostanie dołączony kontekst, w którym występuje omawiane pojęcie (np.
w postaci zdania lub zdań)? Czy w haśle zostaną zawarte informacje etymologiczne, gramatyczne albo np. fonetyczne? Dokonując konkretnych wyborów,
autor danego dzieła leksykograficznego powinien dążyć do tego, by pozostać
im wiernym w całej pracy, bo tylko w ten sposób wszystkie części jego słownika, mimo pozornej odrębności, stworzą spójną całość powiązanych ze
sobą i współpracujących elementów, a słownik będzie się ‘dobrze czytał’.
Przykładem opracowania leksykograficznego, które nie posiada przemyślanej makrostruktury, jest wspomniany Słownik medyczny. Trudno jest
doszukać się w nim „harmonizacji danych” czy „ukierunkowania na określonego odbiorcę” i, w rezultacie, precyzyjnie określonej bazy konceptualnej”
i spójnej „ogólnej idei słownika”. Przeanalizujmy, dla przykładu, wzięte na
chybił artykuły hasłowe Alfabet braille’a, Babie lato, Dym papierosowy,
Egoizm, Gen czy Drzewo genealogiczne (pisownia oryginalna) i definicje,
które zawierają.
Pierwszą myślą, która powinna przyjść do głowy każdej osobie, która
ma choćby ogólne pojęcie o tworzeniu dzieł leksykograficznych powinna być
ta, że przedstawione hasła odnoszą się do konceptów z różnych, niekoniecznie blisko spokrewnionych ze sobą dziedzin, takich jak pismo (system zapisu
języka), biologia, chemia, genetyka, filozofia (etyka), genealogia (historia).
W rezultacie trudno jest ustalić, jaka właściwie jest ogólna idea słownika
i kto jest jego odbiorcą, czyli z myślą o jakiej grupie czytelników powstał
(pomijając bardzo ogólną wzmiankę we wstępie, że powstał on po to, by
56
ułatwić czytelnikom właściwe zrozumienie artykułów pojawiających się na
portalu biomedical.pl). Można wprawdzie próbować znaleźć dla wszystkich
tych dziedzin jakiś ogólny wspólny mianownik, którym może być, na przykład
człowiek i środowisko, w którym żyje, z jego filozofią, nałogami i dolegliwościami, ale taki wspólny mianownik będzie chyba zbyt ogólny.
Dodatkowo, obok specjalistycznych terminów o bardzo precyzyjnych
znaczeniach, takich jak Hematokryt, Mejoza, Mocznik czy Jontoforeza
pilokarpinowa (pisownia oryginalna), słownik zawiera również pewną ilość
wieloznacznych haseł-wyrazów z języka ogólnego, jak choćby Bazgroty,
Dzika róża, Frustracja, Gimnastyka, Idealizm młodzieńczy, Leki, Nastrój,
Petting (patrz również przykłady omówione wcześniej). Powoduje to, że, po
raz kolejny, trudno jest określić konkretnego adresata Słownika medycznego.
Nie jest nim raczej wyłącznie specjalista z zakresu medycyny, nawet medycyny rozumianej dosyć ogólnie, ale nie jest nim również odbiorca posiadający tylko ogólną wiedzę medyczną albo nawet ogólną wiedzę o otaczającym świecie. Widać to w rodzaju podawanych definicji, wewnątrz których
znowu znajdujemy wiele specjalistycznych terminów i znowu są to terminy
z różnych dziedzin nauki. Weźmy na przykład definicje haseł Aktyna i Drzewo genealogiczne (pisownia oryginalna, pogrubienie dodane):
„Aktyna - Pojedyncza cząsteczka aktyny ma kształt zbliżony do kulistego. W komórce cząsteczki aktyny łączą się ze sobą w długie łańcuchy. Dwa takie łańcuchy
owinięte wokół wspólnej osi tworzą mikrofilament aktynowy, który jest jednym
z podstawowych elementów cytoszkieletu komórki. W komórce istnieje duża grupa
białek wiążących aktynę (Actine Binding Proteins - ABP). Białka ABP odpowiadają
za prawidłowe funkcjonowanie mikrofilamentów oraz za łączenie mikrofilamentów
ze sobą i z innymi częściami komórki”.
„Drzewo genealogiczne - drzewo rodowe, odmiana dendrogramu; graficzne
przedstawienie związków pokrewieństwa między taksonami i ich przeszłości
ewolucyjnej; w analizie kladystycznej d. g. zawiera informacje z ? kladogramu,
uzupełnione o sekwencje przodków i potomków; pień drzewa reprezentuje
wspólnego przodka, rozgałęzienia zaś obrazują pokrewieństwo taksonów i ich czas
powstania; długość gałęzi i kąty zawarte między nimi określają tempo zmian w
potomnych liniach; taksony współcześnie żyjące sięgają górnej krawędzi schematu,
grupy wymarłe ulokowane są poniżej”.
Przeciętny użytkownik języka, nawet taki, który od czasu do czasu czytuje
artykuły zamieszczane na stronie www.biomedical.pl, niewiele się dowie
z przytoczonych definicji, które, zamiast jednoznacznie wyjaśniać dany
koncept, jeszcze bardziej go komplikują, przywołując wciąż nowe, znacznie
bardziej złożone pojęcia. Co więcej, w samym Słowniku medycznym nie
znajdziemy nic na temat nowych pojęć użytych wewnątrz definicji, a przecież wiele z nich (np. cytoszkielet, mikrofilament) na pewno wiąże się,
przynajmniej pośrednio, z medycyną albo biologią, do których odwołują się
57
tytuł słownika i wstęp do niego, dlatego one również powinny znaleźć w nim
swoje (oddzielne) miejsce. Byłoby również wskazane, aby w definicjach,
w których występują znalazły się do nich odpowiednie odsyłacze.
Z drugiej strony należy stwierdzić, że hasła typu Babie lato, Egoizm,
Alfabet braille’a, Dym papierosowy oraz ich definicje nie są skierowane do
specjalistów, ale raczej do adresatów posiadających bardzo przeciętny poziom
wiedzy ogólnej, na przykład do uczniów szkoły podstawowej (pisownia oryg.):
„Babie lato - Babie lato - nici pajęcze, które w pogodne dni jesienne unoszą się
w powietrzu. Na tych cienkich nitkach pająki, które je uprzędły, przenoszą się na
większe odległości osiągając przy tym niekiedy znaczny pułap. Wędrówki te stoją
w związku z szukaniem schronienia na zimę”.
„Dym papierosowy - Dym tytoniowy jest pojęciem szerszym, niż dym papierosowy,
gdyż obejmuje również dym z cygar, cygaretek, fajki. Jednak terminy te często
stosuje się zamiennie (…)”.
„Dzika róża - Róża występuje jako kolczasty krzew lub pnącze z rodziny
różowatych (Rosaceae) na półkuli północnej (…)”.
„Egoizm - postawa życiowa polegająca na kierowaniu się przede wszystkim
własnym dobrem, korzyścią, uzyskiwaniem przyjemności”.
Powyższe przykłady bez wątpienia pokazują, że im większa ilość dziedzin,
które wchodzą w zakres tematyczny danego słownika i, w konsekwencji, im
bardziej zróżnicowany odbiorca, tym bardziej zakłócona zostaje ogólna
koncepcja słownika i tym trudniej jest uporządkować dane oraz zbudować
poprawne definicje omawianych pojęć. Oczywiście wiele jest dzieł leksykograficznych, które obejmują dwie i więcej dziedzin rzeczywistości, ale przy
poprawnie zbudowanych słownikach nietrudno jest ustalić ich konkretnego
adresata (adresatów) i wspólny mianownik tych dziedzin, a prezentowane
hasła zostają opatrzone definicjami na podobnym poziomie uogólnienia.
Błąd trzeci: brak przejrzystej i jednolitej mikrostruktury.
Każde dzieło leksykograficzne zawiera pewną ilość wyrazów hasłowych/ pojęć
związanych z konkretną dziedziną (dziedzinami) aktywności człowieka
i, najczęściej, definicje tych pojęć. W każdym dziele leksykograficznym napisanym zgodnie z zasadami sztuki leksykograficznej definicje te powinny
mieć określoną budowę, czyli mikrostrukturę, w jakiejś części podobną dla
wszystkich haseł. Oznacza to, że powinny być zorganizowane według tego
samego zestawu pewnych, z góry ustalonych, zasad.
Według Lukszyna, w przypadku słownika terminologicznego, takimi
zasadami mogą być określone parametry, które powinny być brane pod uwagę
przy tworzeniu poszczególnych definicji. Możemy do nich zaliczyć parametry rejestracyjne (np. data rejestracji terminu, numer hasła), formalne (np.
część mowy, ortografia), etymologiczne, leksykalne (np. rejestr stylistyczny,
58
klasa tematyczna), asocjacyjne (np. synonimy, antonimy), interpretacyjne
(rodzaj definicji, np. definicja predykatywna, intensjonalna), pragmatyczne
(np. neologizmy, terminy standardowe), ilustracyjne (np. diagramy,
rysunki), graficzne (np. symbole, wyróżnienie tekstowe) [por. Lukszyn,
2005: 70]. Oczywiście nie w każdym dziele leksykograficznym trzeba brać
wszystkie te parametry pod uwagę naraz, często jest to zupełnie niepotrzebne,
a czasem wręcz niemożliwe, jednak części z nich (formalnych, leksykalnych,
interpretacyjnych, asocjacyjnych) nie sposób pominąć, niezależnie od tego,
jaki typ słownika tworzymy [por. ibid.: 70]. Co więcej, obecność tych
parametrów w profesjonalnym myśleniu autora danego dzieła leksykograficznego przed przystąpieniem do jego tworzenia i w trakcie samego
tworzenia bynajmniej nie oznacza, że parametry te muszą zostać fizycznie
oznaczone w konkretnej definicji (chociaż, oczywiście, mogą), że słowo,
które jest czasownikiem musi być wprost nazwane czasownikiem a synonim
jakiegoś wyrazu oznaczony jakimś symbolem synonimu. Parametry te
muszą za to stanowić swego rodzaju niewidoczny szkielet, według którego
leksykograf buduje każdy kolejny artykuł hasłowy zawarty w słowniku.
Tylko w ten sposób uda mu się zbudować spójne i przejrzyste dzieło.
Niestety, czytając wspomniany Słownik medyczny szybko dochodzimy
do wniosku, że jego autor lub autorzy przy tworzeniu definicji nie opierali się
chyba na żadnym jednolitym zestawie parametrów leksykograficznych,
ponieważ efekt ich pracy często wygląda dosyć chaotycznie. Nazywając swój
słownik „medycznym” dają czytelnikowi do zrozumienia, że jest to słownik
specjalistyczny, przynajmniej w jakimś stopniu. Z drugiej jednak strony już
na wstępie wyjaśniają, że został on stworzony w celu ułatwienia czytelnikom
zrozumienie „treści zawartych w artykułach i aktualnościach znajdujących
się na portalu biomedical.pl”, z czego wynika, że Słownik medyczny powstał
z myślą o niespecjalistach. Biorąc pod uwagę powyższe czynniki należy przyjąć, że terminy w nim zawarte powinny być zdefiniowane ściśle i precyzyjnie,
by „zapobiegać nieporozumieniom (…) w obrębie danej dyscypliny naukowej”, ale również tak, żeby „treść terminu stawała się – w tym stopniu, w jakim
jest to możliwe – zrozumiała dla niespecjalisty” [Doroszewski, 1954: 282].
Tak, niestety, nie jest. Niespecjalista niewiele zrozumie z przytoczonej
powyżej definicji Aktyny, a w definicji terminu Abdomen, napotka kilka
innych niezrozumiałych wyrazów (pisownia i interpunkcja oryginalna):
„Abdomen - 1) ostatnia, tylna tagma u stawonogów, słabo (wije, roztocze) lub
wyraźnie wyodrębniona (pozostałe stawonogi), z wyrażoną segmentacją u niższych
stawonogów; w o. znajdują się narządy o czynnościach wegetatywnych, serce, jelito,
narządy rozrodcze; 2) tylna, przyczepiająca się do podłoża część ciała osłonic”.
59
W rezultacie dowie się, że Abdomen to ‘tagma’, czyli zamiast ustalić znaczenie jednego nieznanego słowa teraz będzie musiał ustalić znaczenie
dwóch5. W dodatku identyczną definicję znajdzie pod hasłem Pleon!
Jeśli jednak, mimo wszystko, omawiany słownik powstał z myślą
o specjalistach, to umieszczenie w nim definicji takich konceptów jak Dym
papierosowy albo Dzika róża wydaje się co najmniej dziwne. Poza tym, że
są to pojęcia używane w ogólnym języku codziennym, to ich definicje są sformułowane tak, jakby były skierowane do laików. W słowniku specjalistycznym
raczej nie powinny się znaleźć ani takie hasła, ani definicje.
Niestety, najwidoczniej wiele definicji zawartych w Słowniku medycznym powstało bez odwołania się do czterech obowiązkowych parametrów,
które powinny być brane pod uwagę przy określaniu mikrostruktury artykułu hasłowego (formalnych, leksykalnych, asocjacyjnych i interpretacyjnych).
Widać to bardzo dobrze przy porównaniu przytoczonych powyżej definicji
Aktyny, Dymu papierosowego, Abdomenu, Babiego lata i Dzikiej róży.
O ile należy uznać, że hasła odnoszące się do każdego z tych pojęć spełniają
ten sam warunek formalny (zostały wyrażone takimi samymi częściami mowy, czyli rzeczownikowo), o tyle obecność pozostałych parametrów, zarówno w samych hasłach, jak i w ich definicjach nie jest już tak oczywista.
Już same nazwy Babie lato i Dzika róża nie spełniają, na przykład,
kryterium leksykalnego, ponieważ, jak zostało wspomniane, pochodzą nie
z języka specjalistycznego, ale z języka ogólnego, a więc z innego rejestru niż
większość specjalistycznych nazw obecnych w słowniku. Nie spełniają również
kryterium asocjacyjnego: Dym papierosowy został zdefiniowany hiperonimem ‘dym tytoniowy’, czego nie zrobiono np. w definicjach Aktyny albo
Abdomenu. W definicji pojęcia Dzika róża można wprawdzie znaleźć hiperonimy ‘kolczasty krzew’ i ‘pnącze z dziedziny różowatych’, jednak zajmują one
zupełnie inne miejsce w tej definicji niż ‘dym tytoniowy’ w definicji Dymu papierosowego (‘dym tytoniowy’ – podmiot, ‘kolczasty krzew’ – dopełnienie).
Definicje w Słowniku nie spełniają również chyba najważniejszego
kryterium, które powinno rządzić mikrostrukturą dzieła leksykograficznego
– interpretacyjnego. Kryterium to decyduje o rodzaju definicji, co oznacza,
że definiując poszczególne wyrazy/ pojęcia w słowniku, dla jego przejrzystości i spójności, należy stosować jeden określony rodzaj definicji. Mogą to
być definicje klasyczne, realne, nominalne, sprawozdawcze, równościowe
[por. Ziembiński, 1997: 44-52] lub pewne warianty tych definicji (np. klasyczne równościowe), ale decydując się na konkretny rodzaj opisu, autor
dzieła leksykograficznego powinien być konsekwentny w swoim wyborze
i opisywać wszystkie wyrazy/ pojęcia w podobny sposób. W Słowniku medycznym, niestety, mamy do czynienia z różnymi typami definicji, a nawet
5
Taki sposób definiowania nazywamy „ignotum per ignotum”, czyli „nieznane przez nieznane”
[por. Ziembiński, 1997: 52].
60
z dowolnym łączeniem różnych typów definicji (np. realnej z nominalną).
W omawianym powyżej haśle Dzika róża zastosowano definicję realną,
a w haśle Abdomen – nominalną („abdomen to tagma”).
Generalnie należy stwierdzić, że omawiany Słownik medyczny,
znajdujący się na portalu biomedical.pl, nie jest ani przykładem dzieła leksykograficznego stworzonego zgodnie z zasadami sztuki leksykograficznej,
ani dobrym wzorem do naśladowania. Brak ściśle zdefiniowanego zakresu
tematycznego, błędy w mikro- i makrostrukturze wprowadzają chaos i do
samych definicji, i do całego słownika. Na jego przykładzie widać, że napisanie dobrego słownika jest poważnym zdaniem, wymagającym wiedzy
leksykograficznej, staranności, konsekwencji i dużego nakładu pracy [por.
Piotrowski 2001: 53-54]. Wielu leksykografów-amatorów oraz, niestety,
studentów kierunków filologicznych, którzy zabierają się za tworzenie dzieł
leksykograficznych, nie przykłada do tych elementów należytej wagi, często
uważając je tylko za niepotrzebną przeszkodę.
Bibliografia
Doroszewski W., 1954, Z zagadnień leksykografii polskiej, Państwowy
Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Dunaj B. (red.), 2001, Popularny słownik języka polskiego, Wydawnictwo
WILGA, Warszawa.
Karpiński Ł., 2008, Zarys leksykografii terminologicznej, KJS UW, Warszawa.
Lukszyn J. (red.), 2005, Języki specjalistyczne. Słownik terminologii
przedmiotowej, KJS UW, Warszawa.
Lukszyn J., W. Zmarzer, 2006, Teoretyczne podstawy terminologii, KJS
UW, Warszawa.
Miodunka W., 1989, Podstawy leksykologii i leksykografii, PWN, Warszawa.
Piotrowski T., 2001, Zrozumieć leksykografię, PWN, Warszawa.
Ziembiński Z., 1997, Logika praktyczna, PWN, Warszawa.
Źródła internetowe:
http://www.biomedical.pl/slownik-medyczny, data ostatniego dostępu:
28.04.2010.
61
4 – 2011
MAGDALENA KURATCZYK
Uniwersytet Warszawski, Instytut Rusycystyki
SŁOWNIKOWY PORTRET ROSYJSKICH
CZASOWNIKÓW DWUASPEKTOWYCH
W rosyjskich tekstach specjalistycznych dość liczą grupę stanowią
czasowniki zakończone na -ировать, -изировать, -изовать typu
аэрировать, брикетировать, визуализировать, витаминизировать,
декодировать, демонополизировать, деноминализировать, деноминализировать, дестабилизировать, импортировать, клонировать,
консервировать, консолидировать, лоббировать, оптимизировать,
перепрограммировать, приватизировать, ратифицировать, реконструировать, реструктуризировать, фетишизировать, экспортировать, эмитировать, эродировать. Istotną cechą takich czasowników
jest dwuaspektowość, tj. możliwość użycia zarówno w znaczeniu dokonanym, jak i niedokonanym, por. Предприятия, которые не успеют
реструктурировать свою задолженность в этом году, в следующем
станут банкротами (dk)6; Финансовые компании и фонды стали
реструктурировать свои инвестиционные портфели (ndk).
Rosyjskie czasowniki dwuaspektowe, przynajmniej w pierwszym
przybliżeniu, tworzą dość wyraźnie zarysowaną grupę. Encyklopedia języka
rosyjskiego definiuje je jako „глаголы, лишенные формального выражения значения вида и употребляющиеся в значениях как несовершенного, так и совершенного вида” [Караулов (ред.) 1997: 105]7. Jeśli
więc typowe pary aspektowe czasowników są pod względem formy zawsze
asymetryczne: różnią się albo przedrostkiem (читать – про-читать),
albo sufiksem (выясн-и-ть – выясн-я-ть, окрасить – окрашивать),
albo tematem (говори-ть – сказа-ть), albo przynajmniej akcentem
(всыпать – всыпать), to tworzenie par aspektowych czasowników typu
бойкотировать, утилизировать odwzorowuje takie formy na nie same.
6
Źródło przykładów tekstowych: Национальный корпус русского языка: ruscorpora.ru.
Por. też definicję w rosyjskiej gramatyce akademickiej: „Д в у в и д о в ы м и называются
глаголы, видовое значение которых в большей части форм специальными формальными
показателями не выражено” [Шведова (ред.) 1980: 591].
7
62
W języku rosyjskim do czasowników dwuaspektowych należy niewielka, zamknięta grupa wyrazów rodzimych (typu велеть, женить, казнить, обещать i in.), których liczbę określa się na 27-70 [Андросюк 2004:
www], oraz spora (i otwarta) klasa czasowników zapożyczonych z sufiksem
-овать, często zakończonych na -ировать, -изировать, -изовать. I.P. Mucznik szacował ich liczbę na ok. 600 [Мучник 1971: 140]. Podobne dane podaje E. N. Bogdalewska8. Obecnie mówi się, że jest ich ok. 600-1500
[Андросюк 2004: www]. Wg moich obliczeń w słowniku S.I. Ożegowa i N.J.
Szwedowej czasowników z kwalifikatorem „сов. и несов.” jest dokładnie 494
[Ожегов, Шведова 2001]9. Dostęp do elektronicznej wersji słownika gramatycznego A.A. Zalizniaka pozwala określić liczbę zawartych w nim czasowników
dwuaspektowych (tj. z kwalifikatorem св-нсв) na 723 [Зализняк 2003].
Czasowniki dwuaspektowe stanowią prawdopodobnie ok. 5% ogółu
czasowników rosyjskich i ok. 90% zapożyczeń werbalnych, uznawane są
często za mało interesujące i pomijane nawet w znaczących pracach aspektologicznych [zob. np. Авилова 1976; Гловинская 1982]. W literaturze przedmiotu bywały traktowane niekiedy jako przejaw anomalii językowej [Исаченко 1960: 146], podawane jako przykład synkretyzmu (np. R. Jakobson,
I.P. Mucznik, A. N. Tichonow) bądź homonimii gramatycznej (m.in. A.A.
Potebnia, J.S. Masłow). Charakteryzowane były jako aspektowo nieokreślone (глаголы неопределенного вида), aspektowo neutralne (нейтральные по виду), pozaspektowe (вневидовые), bezaspektowe (безвидовые)
wspólnoaspektowe (общего вида), czasowniki o tematach dwuaspektowych
(биаспективы [Маслов 1984: 258]), Współcześnie określa się je najczęściej
właśnie jako czasowniki dwuaspektowe (двувидовые глаголы).
Od lat 30. XX wieku, tj. od wydania słownika D. N. Uszakowa
[Ушаков 1934-1940] – rozpowszechnił się zapis leksykograficzny polegający
na przypisaniu rozważanym tu czasownikom podwójnych (i przeciwstawnych)
kwalifikatorów aspektowych (typu „акцентировать сов. и несов.”, „стабилизировать сов. и несов.”, „телеграфировать сов. и несов.”)10. Z tej konwencji
wyłamał się w pewnym stopniu wielki słownik akademicki, tzw. BAS [БАС
1948-1965], w którym zapis miał szyk odwrócony: „несов. и сов.”11.
Kolejność składników takich kwalifikatorów nie wiązała się przy tym przy tym
8
„По данным Обратного словаря русского языка, более 800 глаголов являются двувидовыми. Из них около 150 образуют видовые пары при помощи чистовидовых приставок
и одновременно употребляются без формального преодоления двувидовости. Более 600 глаголов не обнаруживают никаких признаков утраты двувидовости – именно для них является характерным отсутствие видового противопоставления” [Богдалевская 1981: 69, przypis 1].
9
Wynik otrzymany na podstawie przeszukiwania cyfrowej wersji słownika (w formacie doc.)
przy użyciu prostej wyszukiwarki dostępnej w programie Word.
10
Z wcześniejszych słowników cechę dwuaspektowości – za pomocą dwóch krzyżyków (++) –
sygnalizował tylko słownik J. K. Grota [Грот 1895].
11
Por. wstęp do BAS: „если глагол имеет два видовых значения, то это отмечается в заголовке по образцу «несов. и сов.»” [БАС 1948-1965, т. I: XV].
63
z częstością użycia czy nacechowaniem czasownika w jednym lub drugim
znaczeniu aspektowym12. Wynikała jedynie z przyjętej w słowniku zasady
prezentacji znaczeń czasowników tworzących pary aspektowe. Za podstawową
– objaśnianą – przejęto w BAS postać niedokonaną, a w słownikach Uszakowa [Ушаков 1934-1940], S.I. Ożegowa [Ожегов 1973], w tzw. małym słowniku
akademickim [МАС 1999], w słowniku S.I.Ożegowa i N.J.Szwedowej [Ожегов, Шведова 2001] oraz S.A. Kuzniecowa [Кузнецов 1998] – dokonaną.
W artykułach hasłowych rosyjskich słowników standardem jest
objaśnianie znaczeń czasowników dwuaspektowych za pomocą czasowników posiadających pary aspektowe oraz, niestety nie zawsze, ilustrowanie
przykładami użycia, które z zasady nie usuwają homonimii aspektu. Jeśli
taki czasownik może mieć (dodatkowo) prefiksalną parę aspektową, to jest
ona przywołana. Por. przykłady ze słownika Ożegowa i Szwedowej [Ожегов,
Шведова 2001]:
БОЙКОТИРОВАТЬ, –рую, –руешь; –анный; сов. и несов., кого-что. Подвергнуть
(–гать) бойкоту.
ИГНОРИРОВАТЬ, –рую, –руешь; –анный; сов. и несов., кого-что. Умышленно не
заметить (–ечать), не принять (–нимать) во внимание. И. факты.
ИЛЛЮСТРИРОВАТЬ, –рую, –руешь; –анный; сов. и несов., что.
1. Снабдить (–бжать) (текст) поясняющими рисунками. И. рассказ. И. книгу.
2. перен. Пояснить (–нять) чем–н. наглядным, конкретным. И. свою мысль
примером.
|
сов. также проиллюстрировать, –рую, –руешь; –анный.
РАТИФИЦИРОВАТЬ, –рую, –руешь; –анный; сов. и несов., что. Подвергнуть (–гать)
ратификации.
Jakkolwiek rozpoznanie czasownika dwuaspektowego z pozoru nie
wydaje się skomplikowane, kwerenda słownikowa w rosyjskich słownikach
objaśniających i słowniku gramatycznym Zalizniaka [Зализняк 2003]
dowodzi jednak czego innego: znaczna grupa czasowników wykazuje istotne
rozbieżności w charakterystyce aspektowej. Por. tabela 1.
Tabela 1. Przykłady rozbieżności w interpretacji aspektowej czasowników.
Czasownik
аккумулировать
анализировать
афишировать
бальзамировать
баррикадировать
Ушаков
19341940
—
ndk
ndk
ndk
—
БАС
19481965
ndk
ndk/dk
ndk
ndk/dk
ndk/dk
МАС
1999
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk
Ожегов,
Шведова
2001
—
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk
Кузнецов Зализняк
1998
2003
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk
ndk/dk
ndk
ndk
ndk/dk
ndk
12
Do wyjątków należy pod tym względem artykuł czasownika регулировать w BAS z
kwalifikatorem несов. и (устар.) сов.
64
Ушаков
19341940
бетонировать
ndk
бойкотировать
ndk/dk
бомбардировать
ndk
бронзировать
ndk/dk
бункеровать
ndk/dk
глазировать
ndk/dk
гофрировать
ndk/dk
гранулировать
ndk/dk
дискутировать
ndk/dk
диспутировать
ndk/dk
драпировать
ndk
игнорировать
ndk/dk
инспектировать
ndk
интервьюировать
ndk/dk
калькировать
ndk
консервировать
ndk/dk
конструировать
ndk/dk
лидировать
ndk
нокаутировать
ndk/dk
патентовать
ndk/dk
перебазировать
—
перемонтировать
dk
переоборудовать
ndk/dk
перепланировать
dk
перерасходовать
ndk/dk
провоцировать
—
прогнозировать
—
проецировать
—
регистрировать
ndk/dk
разгерметизировать —
регулировать
ndk/dk
рекламировать
ndk/dk
формулировать
ndk/dk15
эскортировать
ndk
Czasownik
БАС
19481965
ndk/dk
ndk
ndk/dk
ndk
ndk
ndk
ndk
ndk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk
ndk/dk
ndk/dk
—
ndk14
ndk/dk
ndk/dk
ndk
МАС
1999
ndk/dk
ndk
ndk
ndk/dk
ndk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk
ndk
ndk
ndk/dk
ndk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk
ndk/dk
ndk
ndk/dk
ndk/dk
ndk
Ожегов,
Шведова
2001
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk
ndk
ndk
ndk/dk
ndk
ndk/dk
ndk/dk
ndk
ndk
ndk
dk
ndk/dk
dk
—
dk
dk
dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk
—
ndk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
Кузнецов Зализняк
1998
2003
ndk
ndk/dk
ndk/dk13
ndk/dk
ndk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk
ndk
ndk
ndk/dk
ndk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk
ndk/dk
dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk
ndk
ndk/dk
ndk
ndk/dk
ndk/dk
ndk
ndk
ndk/dk
ndk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk/dk
ndk
ndk
ndk/dk
ndk
ndk
ndk/dk
ndk/dk
ndk
ndk
ndk
ndk/dk
ndk
dk
dk
ndk/dk
dk
ndk/dk
ndk
ndk
ndk
ndk
dk
ndk
ndk
ndk
ndk/dk
Różnice w kwalifikacji aspektowej dotyczą także różnych wydań
słownika S. I. Ożegowa. Por. tabela 2:
13
W znaczeniu 2. ‘посылать, направлять (письма, просьбы и т. п.), добиваясь чего-л.’
słownik Kuzniecowa interpretuje czasownik бомбардировать wyłącznie jako niedokonany.
14
Ściśle biorąc, регулировать ma w BAS charakterystykę: 1. (напр. мотор) несов. и (устар.)
сов. 2. (напр. отношения) несов.
15
Ściśle biorąc формулировать ma w słowniku Uszakowa charakterystykę: несов. (к сформулировать) и сов.
65
Tabela 2. Rozbieżności aspektowe między wydaniami słownika Ożegowa.
доследовать
Ожегов 1973
сов. ‘дополнительно
расследовать’
калькировать несов., что (спец.) 1.
‘снимать на кальку (в 1
знач.)’ 2. ‘переводя иноязычное слово, создавать
кальку (в 3 знач.)’
патентовать несов. ‘выдавать патент на
что-н.’
презентовать сов. (устар., теперь разг.
шутл.) ‘дать в презент,
подарить’
Ожегов, Шведова 2001
сов. и несов., что (спец.)
‘произвести (-водить) дополнительное расследование’
сов. и несов., что (спец.) 1. ‘снять
(снимать) на кальку (в 1 знач.)’ 2.
‘переводя иноязычное слово, создать
(-давать) кальку (в 3 знач.)’
сов. и несов. ‘выдать (-авать) патент
на что-н.’
сов. и несов. 1. кого-что.
‘официально представить, предъявить для ознакомления’ (офиц.)
2. что кому. ‘то же, что подарить’
(устар. и разг. шутл.)16
Zdaniem J. K. Nikołajewej niezgodności charakterystyk aspektowych między słownikami Uszakowa, BAS, Ożegowa i MAS obejmują aż 22%
ogółu czasowników [cyt. za: Тихонов 1989: 235]. Wśród przyczyn tego
zjawiska należałoby z pewnością rozważyć zmiany zachodzące w języku
rejestrowane przez wrażliwych na nie leksykografów. Częstym bodźcem do
takich zmian jest pojawienie się prefiksalnej formy dokonanej, która zaczyna
funkcjonować jako para aspektowa, co może prowadzić do przekształcenia
czasownika dwuaspektowego w aspektowo parzysty. Porównanie kwalifikatorów gramatycznych w różnych słownikach umożliwia zaobserwowanie
takiej tendencji. Np. według słownika Uszakowa czasownik конструировать jest dwuaspektowy („сов. и несов. (сов. также сконструировать)”
[Ушаков 1934-1940]), podczas gdy np. u Ożegowa – niedokonany („несов.
(сов. сконструировать)” [Ожегов 1973]); czasownik координировать
w słowniku Uszakowa jest wyłącznie dwuaspektowy, podczas gdy młodsze
słowniki dopuszczają możliwość opozycji aspektowej: „сов. и несов. (сов.
также скоординировать)” [Ожегов 1973; МАС 1999; Кузнецов 1998;
Ожегов, Шведова 2001]; czasownik проецировать – nieobecny u Uszakowa, w BAS i MAS dwuaspektowy, w słowniku Ożegowa i Szwedowej
dwuaspektowy, ale dopuszczający parzystość („сов. также спроецировать”), natomiast u Kuznecowa wyłącznie parzysty: „нсв. (св. спроецировать)”; регистрировать u Uszakowa dwuaspektowy („сов. и несов.
(сов. зарегистрировать)”), ale w późniejszych słownikach [МАС 1999;
Кузнецов 1998; Ожегов, Шведова 2001; Зализняк 2003] niedokonany.
16
Sposób semantyzacji przemawiałby w tym przypadku za zaliczeniem czasownika do dokonanych.
66
Rzadziej daje się zaobserwować zjawisko odwrotne, gdy czasownik
uprzednio jednoaspektowy (np. оборудовать w słowniku Uszakowa: сов. и
(нов.) несов.), w nowszych słownikach charakteryzowany jest już wyłącznie
jako dwuaspektowy.
W przypadku słownika A. A. Zalizniaka, który nie uwzględnia kontekstów użycia i najwyraźniej przypisuje charakterystyki aspektowe pod
wpływem struktury czasownika i obecności form przedrostkowych,
dostrzegalna jest tendencja do traktowania czasownika jako niedokonanego
wówczas, gdy – wskutek przyjętego w tym słowniku odwróconego układu
materiału, tj. a tergo – sąsiaduje on z dokonanym derywatem prefiksalnym,
np.: анализировать (ndk) – проанализировать (dk), баррикадировать (ndk) – забаррикадировать (dk), бетонировать (ndk) – забетонировать (dk), импровизировать (ndk) – сымпровизировать (dk),
инспектировать (ndk) – проинспектировать (dk), камуфлировать
(ndk) – закамуфлировать (dk), консервировать (ndk) – законсервировать (dk), конструировать (ndk) – сконструировать (dk), ночевать (ndk) – переночевать (dk), патентовать (ndk) – запатентовать (dk), провоцировать (ndk) – спровоцировать (dk), проецировать (ndk) – спроецировать (dk), формулировать (ndk) – сформулировать (dk) [Зализняк 2003].
Wyjątki od tej zasady – przynajmniej w grupie czasowników o niejednolitej charakterystyce aspektowej – są stosunkowo nieliczne, np. бальзамировать (ndk/dk) – забальзамировать (dk) – набальзамировать
(dk), гофрировать (ndk/dk) – нагофрировать (dk), драпировать
(ndk/dk) – задрапировать (dk), интервьюировать (ndk/dk) – проинтервьюировать (dk), калькировать (ndk/dk) – скалькировать (dk),
коди-ровать (ndk/dk) – закодировать (dk), координировать (ndk/dk)
– скоординировать (dk) oraz wyłącznie niedokonane „mimo” braku w
słowniku postaci przedrostkowej, np.: афишировать (ndk), бомбардировать (ndk), игнорировать (ndk), импонировать (ndk), лидировать
(ndk), прогнозировать (ndk).
Czasowniki zaliczane w niektórych słownikach do dwuaspektowych
są u Zalizniaka interpretowane jako dokonane, jeśli sąsiadujący z nim
czasownik bezprefiksalny (niekoniecznie stanowiący parę aspektową)
zakwalifikowany został wcześniej jako niedokonany, np.: перебазировать
(dk) – базировать (ndk), перемонтировать (dk) – монтировать
(ndk), перепланировать (dk) – планировать (ndk). Jednak i tu zdarzają
się odstępstwa, np.: переоборудовать (ndk/dk), ale оборудовать (ndk),
перерасходовать (ndk/dk), ale расходовать (ndk), израсходовать
(dk); перерегистрировать (ndk/dk), ale регистрировать (ndk),
зарегистрировать (dk) oraz разгерметизировать (dk), ale герметизировать (ndk/dk).
67
Niehomogeniczność charakterystyk aspektowych daje się zauważyć
także w grupie nowszych czasowników i/lub ich znaczeń. Por. tabela 3, w której
dodatkowo zostały odnotowane obecne w przytoczonych słownikach formacje
przedrostkowe, stanowiące rzeczywiste lub potencjalne pary aspektowe.
Tabela 3. Rozbieżności w kwalifikacji aspektowej nowszych czasowników.
Czasownik
архивировать
заархивировать
Зализняк
2003
Кузнецов 1998
Скляревская 2006
нсв Информ.
‘преобразовывать файл,
хранящийся в доступном для чтения
нсв
и редактирования виде,
в такой, который
занимает меньше места
на магнитном носителе’
св и нсв Информ.
‘cоздать / создавать
архивы файлов’
—
—
св Информ. ‘обработать
(файл, файлы)
программой-архиватором, создать архив’
нсв
св и нсв
‘провести/проводить
пикет, пикеты’
св и нсв
св ‘продлить срок
действия’
нсв ‘устанавливать
где-л. пикет для выражения протеста против
пикетировать
чего-л. и выполнения
требований официальными органами’
св и нсв ‘продлить /
пролонгировать продлевать срок
чего-л.’
св и нсв ‘подвергнуть /
подвергать
реорганизовать
реорганизации,
вызвать / вызывать
реорганизацию’
реорганизовывать —
св [но в
наст.-буд. —
также нсв]
нсв
сканировать
нсв Спец.
‘осуществлять
сканирование’
св и нсв
отсканировать
—
св
просканировать
сосканировать
—
—
—
—
68
—
св и нсв Информ. 1.
‘вводить изображение в
компьютер при помощи
сканера’ 2. ‘просматривать
последовательно
(таблицы, файл, диск и т.
п.) в поисках вирусов’
св Информ. ‘ввести
изображение в компьютер при помощи сканера’
—
—
Czasownik
Зализняк
2003
Кузнецов 1998
Скляревская 2006
тестировать
нсв ‘использовать
тест, проводить
проверку с помощью
теста’
св и нсв
св и нсв 1. Спец. Мед.
‘применить / применять
тестирование для определения чего-л.’ 2. Информ.
‘провести / проводить
тестирование компьютера,
программного
обеспечения’
протестировать
св ‘подвергнуть
проверке с помощью
тестов’
—
—
Przyczyn niezgodności charakterystyk aspektowych w rosyjskich
słownikach jednojęzycznych można wskazać kilka.
1. Zmiany językowe.
Bez wątpienia u części czasowników dwuaspektowych pod wpływem
potrzeb komunikacyjnych i pod naciskiem systemu językowego, w którym
normą jest wstępowanie w opozycję aspektową, pojawiły się derywaty
prefiksalne (o znaczeniu dokonanym), w wyniku czego postaci bezprefiksalne zaczęły być interpretowane jako niedokonane. Hipotezę tę częściowo
potwierdzają m.in. dane Narodowego korpusu języka rosyjskiego, zawierające m.in. informacje o roku powstania tekstu. Tak więc np. najstarszy
(włączony do korpusu) kontekst użycia formy czasownika сканировать
pochodzi z roku 1976, podczas gdy forma сосканировать – z roku 1997,
просканировать – z 1998, отсканировать – z 1999. Analogicznie:
баррикадировать (1866 r.) – забаррикадировать (1872 r.), программировать (1956 r.) – запрограммировать (1964 r.), регулировать
(1766 r.) – урегулировать (1869 r.), отрегулировать (1920 r.).
Rzadszym zjawiskiem jest imperfektywacja prefiksalnych czasowników
potencjalnie dwuaspektowych, umożliwiająca interpretację form bez -ыва/-ива- (także ze względu na obecność przedrostka) jako dokonanych, np.
перепланировать – перепланировывать.
Ponieważ w języku rosyjskim (inaczej niż np. w polskim) funkcja
perfektywizująca nie jest realizowana za pomocą jakiegoś wyspecjalizowanego
prefiksu, proces przekształcania czasowników dwuaspektowych w aspektowo parzyste nie przebiega w sposób konsekwentny. Co więcej, w wielu
przypadkach mimo istnienia prefiksalnych korelatów dokonanych czasownik zachowuje dwuaspektowość, np. дезинфицировать (por. продезинфицировать), калькировать (por. скалькировать), координировать (por. скоординировать) рекомендовать (por. отрекомендовать i порекомендовать).
69
2. Różne źródła informacji.
Jak wiadomo, leksykografowie korzystają w pracy z trzech
podstawowych źródeł: słowników opracowanych przez swoich poprzedników, kartotek (korpusów) dokumentujących użycie wyrazów oraz własnej
wiedzy, kompetencji i intuicji językowej.
Ponieważ niniejszy artykuł poświęcony jest określonego rodzaju
różnicom między słownikami, kwestia przejmowania charakterystyk aspektowych ze słowników wcześniej wydanych musi pozostać poza sferą rozważań.
Jeśli chodzi o bazę materiałową słowników, to – w czasach przedkorpusowych – nigdy nie była ona na tyle duża, aby oba znaczenia aspektowe wszystkich czasowników zakwalifikowanych jako dwuaspektowe
można było zilustrować odpowiednimi, usuwającymi homonimię, przykładami. Zgodnie z rozpowszechnionym poglądem aspekt czasowników dwuaspektowych można określić tylko kontekstowo, gdy tymczasem wyrażenia
i cytaty z tekstów literackich i publicystycznych przytaczane w słownikach
objaśniających w charakterze materiału ilustracyjnego z reguły nie usuwają
homonimii. Por. choćby przykłady ilustracji ze słownika Ożegowa i Szwedowej przytoczone na początku artykułu czy przykłady z artykułu hasłowego
czasownika прогнозировать, uznanego w MAS za dwuaspektowy:
„Прогнозировать развитие науки. □ Обработка данных наблюдательных станций дает возможность прогнозировать полет,
позволяет предсказывать будущее движение корабля, узнать, где
и когда он приземлится. Ляпунов, Люди и космос”.
Dość swobodny stosunek do faktów tekstowych daje się zauważyć
nawet w leksykonach o charakterze wybitnie materiałowym, których celem
jest rejestrowanie nowych zjawisk leksykalnych w oparciu o zgromadzony
korpus tekstowy. Tak więc np. czasownik пикетировать – we wszystkich
przywołanych cytatach niedokonany – scharakteryzowany został jako
dwuaspektowy. Analogicznie potraktowany został czasownik лоббировать,
mimo że kon-teksty, a także sposób semantyzacji, poświadczają wyłącznie
znaczenie niedokonane („1. добиваться принятия или провала того или
иного решения в интересах какой-л. политической или экономической организации… 2. содействовать осуществлению чего-л. с целью
экономической выгоды...” [Скляревская 2006]).
Powszechny dziś dostęp do korpusów językowych umożliwiający
analizę setek, a niekiedy nawet tysięcy, przykładów użycia poszczególnych czasowników upoważnia do stwierdzenia, że kontekst wcale nie musi usuwać
homonimii aspektowej, a dla wielu czasowników potencjalnie dwuaspektowych, mimo licznych zaświadczeń tekstowych nie można podać ani
jednego przykładu użycia jednoznacznie dokonanej formy osobowej [zob.
Kuratczyk 2010]. Formami bez wątpienia dokonanymi byłyby (nieosobowe)
formy imiesłowu przymiotnikowego biernego czasu przeszłego (na -нн-).
Ponieważ jednak form takich nie tworzą czasowniki nieprzechodnie (np.
импонировать, лидировать), nie znajdziemy w korpusie stosownych
70
potwierdzeń. Dla wielu czasowników (jak choćby dla dopiero co wymienionych) nie znajdziemy też przykładów użycia innej ujawniającej dokonaność formy – imiesłowu przysłówkowego uprzedniego (na -в).
Wśród dostępnych słownikarzom źródeł informacji decydującą rolę
odgrywa więc ich własna kompetencja językowa. Ogrom prac towarzyszących
opracowaniu słownika często uniemożliwia sięgnięcie do literatury lingwistycznej, przeprowadzenie stosownych badań czy konsultacji ze specjalistami
(w przypadku słownictwa terminologicznego). Autorom pozostaje introspekcja (kierowanie się wiedzą o strukturze wyrazu, jego właściwościach
gramatycznymi i potencjale tekstowym) oraz posługiwanie się analogią.
Konstatacja, że czasowniki zakończone na -ировать, -изировать, -изовать są w znacznej części dwuaspektowe, wpływa na łatwość kwalifikowania nowo włączanych leksemów jako dwuaspektowych. Konstatacja, że
prefiksalne czasowniki o tych zakończeniach są zwykle dokonane, rzutuje
na przypisanie również takim, jak перебазировать, перепланировать,
перемонтировать, перерасходовать, разгерметизировать kwalifikatora dokonaności.
Jakkolwiek zdecydowaną większość wśród (nieprefigowanych)
czasowników dwuaspektowych stanowią zakończone na -ировать, -изировать, -изовать, nie można uznać tych cząstek za formalne wykładniki
dwuaspektowości. Przynajmniej część w ten sposób zakończonych
czasowników w żadnym ze słowników nie była nigdy zaliczana do dwuaspektowych, lecz wyłącznie do niedokonanych, np. аплодировать,
гастролировать, полемизировать, теоретизировать, симпатизировать, спекулировать, функционировать.
Dzieła leksykograficzne odzwierciedlają zasób leksykalny języka i dążą
do prezentacji określonych właściwości zgromadzonych w nich jednostek.
To odzwierciedlenie nie polega jednak na prostym odwzorowaniu, lecz
zawsze na mniej lub bardziej subiektywnej interpretacji. Z tego względu
przykłady rozbieżności w charakterystykach aspektowych należałoby
postrzegać nie jako błędy słownikarskie, a jako przejaw preferowania bądź
to właściwości uzualnych, bądź to systemowych czasownika. Sama zaś
dwuaspektowość jawi się nie tyle jako usuwana przez kontekst niejasność
aspektowa, ile możliwość zachowania tej niejasności.
Literatura
Авилова Н. С., 1976, Вид глагола и семантика глагольного слова. Москва,
Наука.
Андросюк Н. В., 2004, О двувидовых глаголах в русском языке, (в:) II Международный конгресс исследователей русского языка: Русский язык:
исторические
судьбы
и современность.
Сборник
тезисов,
Москва;
http://www.philol.msu.ru/~rlc2004/files/sec/11.doc (dostęp: 02.05.2010).
Богдалевская Е. Н., 1981, Семантическая обусловленность нейтра-лизации видовых противопоставлений во временной парадигме русского
глагола, «Русский язык за рубежом», № 3, с. 69-73.
71
Гловинская М. Я., 1982, Семантические типы видовых противопоставлений русского глагола, Москва, Издательство «Наука».
Исаченко А. В., 1960, Грамматический строй русского языка в сопоставлении с словацким, ч. 2: Морфология. Bratislava.
Караулов Ю. Н. (ред.), 1997, Русский язык. Энциклопедия, Москва,
Большая российская энциклопедия.
Кузнецов С. А., 1978, К лексикографическому описанию двувидовых
глаголов в Словаре неологизмов, (в:) Новые слова и словари новых слов, ред.
Н. З. Котелова, Ленинград, с. 160-166.
Маслов Ю. С., 1984, Очерки по аспектологии, Ленинград, Издательство
Ленинградского университета.
Мучник И. П., 1971, Система двувидовых глаголов и ее развитие (в:)
Грамматические категории имени и глагола в современном русском
литературном языке, Москва.
Тихонов А. Н., 1998, Русский глагол: проблемы теории и лексикографирования, Москва, Академия.
Шведова Н. Ю. (ред.), 1980, Русская грамматика, т. 1, Москва 1980.
Kuratczyk M., Asymetria rosyjskich form aspektowych w słowniku i tekście, [w:]
Język rosyjski współczesnej Rosji, Warszawa, IR UW, s. 111-131.
Słowniki
БАС, 1948-1965, Словарь современного русского литературного языка, т. 117, Москва.
Грот Я. К., 1895, Словарь русского языка, Санкт-Петербург.
Зализняк А. А., 2003, Грамматический словарь русского языка, Москва:
Русские
словари;
wersja
elektroniczna:
http://starling.rinet.ru/cgibin/main.cgi?flags=eygtmnl (dostęp: 03.10.2010)
Кузнецов С. А. (ред.), 1998, Большой толковый словарь русского языка,
Санкт-Петербург: «Норинт»; wersja elektron.: http://www.gramota.ru/slovari/
(dostęp: 03.10.2010)
Лопатин В. В. (ред.), 2004, Русский орфографический словарь, Москва:
РАН; wersja elektroniczna: http://www.gramota.ru/slovari/ (dostęp: 03.10.2010)
МАС, 1999, Словарь русского языка, под ред. А. П. Евгеньевой, т. 1-4, изд. IV,
Москва: «Русский язык»; wersja elektroniczna: http://feb-web.ru/feb/mas/masabc/0encyc.htm (dostęp: 03.10.2010)
Ожегов С. И., 1973, Словарь русского языка, Москва (изд. I – 1949).
Ожегов С. И., Шведова Н. Ю., 2001, Толковый словарь русского языка,
Москва: Азбуковник.
Скляревская Г. Н. (ред.), 1998, Толковый словарь русского языка конца
ХХ в. Языковые изменения, Санкт-Петербург.
Скляревская Г. Н. (ред.), 2006, Толковый словарь русского языка начала
XXI в., Москва: Эксмо.
Ушаков Д. Н., 1934-1940, Толковый словарь русского языка, Москва.
Źródło przykładów
NKRJ – Национальный корпус русского языка: http://ruscorpora.ru
72
4 – 2011
PIOTR TWARDZISZ
Uniwersytet Warszawski, Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej
THE GRAMMAR OF A SPECIALIST LEXICON.
SELECTED NOUNS IN POLISH17
Introduction
In order to illustrate the grammatical character of the lexicon a selected
number of Polish nouns will be analyzed. Specifically, the following
semantic domains will be looked at: names of small fruits, names of
vegetables, names of mushrooms, names of fish and names of game
(hunted animals). As for their grammar, all these nouns possess both the
singular and plural variants morphologically marked, for example, malina
‘raspberry’ ~ maliny ‘raspberries,’ karp ‘carp SG’ ~ karpie ‘carp PL,’ etc. The
grammar of such nouns seems straightforward in that all instances of nouns
belonging to the above domains exhibit both the singular and plural
numbers morphologically marked and both forms function in every-day use
in their expected senses. Namely, speakers of Polish resort to the singular
variant when referring to a single exemplar or the type, whereas they
activate the plural one when talking of a multitude of instances or also the
type. Apart from this fairly obvious regularity, the nouns in question also
exhibit a fairly regular irregularity. What these lexical categories seem to
have in common is that in certain specialist contexts the use of the variant
marked for the singular number creates the impression of ambiguity. The
duality observed lies in the fact that the formally singular noun can be
understood as semantically either singular or plural in certain contexts.
Both readings, the singular and the plural one, are the product of a mental
process during which the language user undertakes a reconceptualization of the actual referent.
17
An earlier version of this paper was presented at the Second Northwest Conference on Slavic
Linguistics which took place at the University of California, Berkeley, March 10-11, 2000.
Thanks to several comments from the participants the present version has been improved. The
mistakes that remain are the author’s sole responsibility.
73
Cognitive grammar (see below for details) assumes that the
meaning of a given expression owes a great deal to construal, that is the
speaker’s ability to view the object of conceptualization in alternate ways.
Alternate views imposed on objectively the same scene significantly
contribute to the construal of the meanings of the expression which
describes that scene. For nouns, imposing different viewing arrangements
is closely related to factors such as the conceptualizer’s distance from the
object described, perspective, the conceptualizer’s vantage point as well as
the whole gamut of encyclopedic knowledge that may enrich the semantics
of a given noun on a particular occasion. More specifically, it is not certain
whether one refers to a mass of objects or just a fictitious (imagined)
exemplar when uttering the following sentence:
(1)
W tych jeziorach jest pełno pstrąga, łososia i szczupaka.
‘In these lakes there is a lot of trout, salmon and pike’.
Note that the italicized nouns are morphologically marked for the singular
number whereas in this context it is perfectly acceptable to use their
counterparts with morphological plural number marking (also in the
genitive), that is pstrągów, łososi and szczupaków, respectively. The nouns
marked for the plural number are instantly conceptualized as multiple
instances of the species in question. In the sentence above, despite the
singular markers, the nouns may be interpreted as either plural, or else, as
singular. As for the plural interpretation, one is probably thinking of a mass
of fish comprising an infinite number of those, perceived as blurred
individuals. In the case of the singular reading, one can imagine individual
instances being packed tightly to the point of suspending boundaries
between them, and therefore no longer perceived as singular entities but
rather as one imaginary instantiation which stands for all specimens.
A detailed contextual analysis of relevant examples reveals that
imagery, which is an element of construal, plays an important role in the
semantics of these nouns. Further, observe that the semantics of the nouns
under consideration is not a static dictionary-type of entity, but rather
a dynamic activity which heavily relies on the conceptualizer’s knowledge
and expertise as well as imagistic factors enumerated above. The conclusion is
that the conceptualizer does not describe the actual things which are directly
accessible to him/her, but rather engages in the dynamic mental activity of
construing fictitious (or virtual) entities which reside in some virtual world.
Grammar vs. the lexicon – spurious dichotomy
The title of the paper indicates a kind of blend of two traditionally distinct
linguistic components, namely grammar and the lexicon. The compartmentalization of language, characteristic of and natural for generative
grammar, is reflected in Chomsky’s [1965: 4] distinction between a native
74
speaker’s competence and his/her performance. The former is
understood as the fluent native speaker’s knowledge of the language, while
the latter as the actual use of language in concrete situations [after Radford
1988: 3]. The two contrasting notions are frequently used to juxtapose, on
the one hand, some kind of ideal error-less knowledge possessed by a native
speaker of a given language with an imperfect reflection of competence, on
the other. Given this distinction, it might be assumed that what is meant as
grammar in the title refers to competence, while what is implied by the
lexicon refers to performance.
Presumably, the point made above has some grounding in language
facts, especially when it comes to error-free competence and imperfect
performance, but instead of following this lead, a different assumption will
be made in this paper. Contrary to the widespread belief in the competenceperformance dichotomy, I will assume here a different standpoint where
some kind of continuum between what is known about the grammar of
a language and what is uttered is upheld. The rival view to the one espoused
in generative grammar very much conforms to that underlying the model of
usage-based/cognitive grammar proposed first and foremost in Langacker
[1987, 1991]. Cognitive grammar accepts and treats as natural that
grammar and the lexicon intertwine resulting in a continuum of symbolic
units, where a symbolic unit is understood as an inseparable pairing of
a semantic pole and a phonological pole. What is perhaps essential for the
proper understanding of what follows is that indeed grammar and the
lexicon are one inseparable area of linguistic study. Bypassing a number of
other implications this theory makes, for the purpose of this paper let us
focus only on one facet of the theory which holds that the lexicon is
organized and governed by grammar (rules), ignoring at this stage the flipside of the coin, that is that grammar is lexical in character.
Let us then introduce some of the fundamental assumptions made
about the grammatico-lexical continuum within cognitive grammar. This is
what Langacker [1987: 138] says about the role of conventional imagery in
grammar:
Grammatical structure is based on conventional imagery, which reflects our
ability to construe a conceived situation in alternate ways. The full conceptual
or semantic value of a conceived situation is a function of not only its content
[…], but also how we structure this content with respect to such matters as
attention, selection, figure/ground organization, viewpoint, and level of
schematicity.
The above observation comes from what is known as a shift in visual attention whereby the observer is capable of switching from one element of the
whole to another, with the focused element becoming somewhat foregrounded
and therefore primary and the other de-focused element becoming back75
grounded. The parallel between a shift in visual attention and one in
conceptualization can be taken as natural and straightforward on condition
that both human capacities, visualization and conceptualization, are
assumed to be part and parcel of the entire human mental apparatus.
Another essential concept whose role cannot be neglected in our
analysis is the notion of viewpoint, about which Langacker [1987: 139] says:
Most physical objects in our experience can be seen from different directions,
at different distances, and with different orientations. As view-point varies
along these parameters, the visual impression we receive of an object also
varies in absolute terms.
While the above seems confirmed by our perceptual experience, the obvious
question that can be posed is whether such visual phenomena can be
directly linked to semantic structure with which we concern ourselves.
Proponents of cognitive grammar assume as natural to accept that visual
effects have direct relevance for semantic structure. With reference to this
Langacker [1987: 140] proposes that:
In construing a situation for linguistic purposes, the speaker is able to
conceptualize how it would appear from different vantage points and to portray
it accordingly, irrespective of his actual vantage point.
Language is full of expressions which code some kind of mental transfer
and manifest a shift of the mental vantage point from which a particular
situation is conceived of. It is important to keep in mind that the mental
vantage point does not have to be and very rarely is the same as the physical
viewpoint. The most common language expressions functioning as
manifestations of the visual phenomena described above are, for example,
personal pronouns such as I/you, verbs like come/go, adverbs such as
right/left etc. Prepositions and prefixes are frequently taken as evidence of
related perceptual effects. Both types of linguistic expressions have drawn
massive attention from numerous cognitive linguists. Prepositions have
been painstakingly studied in Brugman [1989], Hawkins [1984], Herskovits
[1982], Taylor [1988], Vandeloise [1984], and others, while selected
prefixes have been analyzed in Janda [1984], Twardzisz [1994], and others.
By way of illustrating the points raised in the previous paragraph,
let us look at an example standing in apparent violation of directionality.
The sentence below taken from an issue of National Geographic is uttered
by someone who lives on an island which is a vacation destination for many
people:
(2)
“But, no, I don’t think o’leavin’. Hell, I live where other people go for their
holidays. I’m free, y’understand?”
76
In accordance with the canonical viewing arrangement, the speaker
should have said …other people come… instead of …go…, as for him, placed
on the island, the movement of the people is directed toward him, which in
turn is coded by the verb come. In order to utter and comprehend the
sentence in (2), the conceptualizer (speaker/listener) needs to alter his/her
viewing arrangement. The conceptualizer changes his/her vantage point,
which as noted earlier, does not have to coalesce with the physical
viewpoint. Simply put, the speaker assumes the position of the vacationer.
Such an altered viewing arrangement, possibly owing to our ability to
mentally transfer our vantage point, allows us to assume any position from
which a new, non-canonical and apparently flawed language expression
appears to be well-formed and grammatical.
Bypassing further theoretical considerations, let us proceed to our
discussion of the specialist vs. non-specialist speaker dichotomy. This
distinction will be needed in our analysis of the relationship between
grammar and the specialist language user’s lexicon.
The specialist and non-specialist language user
Every speaker of a given language has his/her own speech, or the so-called
idiolect (“the language special to an individual, sometimes described as
a ‘personal dialect’.”18), which is more of an open-ended, fenceless field
rather than an inaccessible fortress, metaphorically speaking. Through
constant interaction with other language users our every-day speech,
specialist or not, is full of elements and structures assumed from other
people’s idiolects, with the import-export traffic incessantly going on in all
directions. The phenomenon in question manifests itself in the deployment
of someone else’s vocabulary, grammatical forms, structures, intonation
patterns, etc. instead of one’s own, which may happen with or without one’s
conscious knowledge. Not infrequently, we temporarily borrow elements,
which are strange to our own speech, only in order to fulfill a certain task or
to achieve a particular goal.
In the following part of the paper we will undertake an analysis of
selected nouns belonging to a few domains, namely FRUITS, VEGETABLES,
MUSHROOMS, FISH and GAME. The analysis will be divided into two parts. In
the first part the specialist language user’s vantage point will be assumed.
In the second part the non-specialist language user’s perspective will be
looked at.
The specialist language user
In American English, the noun pants, with the morphological marker of
plurality, is the equivalent of the British variant trousers. Both dialectal
18
The Oxford Companion to the English Language [1992: 497].
77
variants belong to the category of invariable summation plurals, with the
potential singular form pant ruled out. However, it is possible to hear the
singular form pant in the speech of some salespeople for whom the singular
form designates merchandise exclusively, an item to be sold.
From this semi-scholarly observation let us move on to a systematic
review of the above-mentioned domains. In them there is a very subtle but
intriguing phenomenon, common but largely overlooked, when a (specialist) speaker uses a singular category referring to a number/cluster of
referents. Why should this be the case when a morphologically-marked
plural variant is available, and this plural form could be used for plural
reference? First, let us take a closer look at the domain of names of fruits.
The domain of names of (small) FRUITS
The following list combines the singular and plural forms of names of fruits.
(3)
truskawka ‘strawberry’ ~
truskawki ‘strawberries’
malina ‘raspberry’
~
maliny ‘raspberries’
jagoda ‘blueberry’
~
jagody ‘blueberries’
jeżyna ‘blackberry’
~
jeżyny ‘blackberries’
porzeczka ‘currant’
~
porzeczki ‘currants’
poziomka ‘wild strawberry’ ~
poziomki ‘wild strawberries’
borówka ‘huckleberry’ ~
borówki ‘huckleberries’
wiśnia ‘(sour) cherry’
~
wiśnie ‘(sour) cherries’
czereśnia ‘sweet cherry’ ~
czereśnie ‘sweet cherries’
śliwka ‘plum’
~
śliwki ‘plums’
gruszka ‘pear’
~
gruszki ‘pears’
jabłko ‘apple’
~
jabłka ‘apples’
agrest ‘gooseberry’
~
?agresty ‘gooseberries’
From now onwards, focus will be on a singular form designating a plural
referent in the speech characteristic of specialist language users.
Morphologically-marked plural nouns, although in common use by
specialist speakers too, will be disregarded here for clarity of exposition.
Therefore, for a person who deals with fruit professionally, e.g. a fruit
planter, fruit seller, etc. it is common to use a singular variant when
referring to a number/mass of fruit, for example:
(4) (a)
Truskawka / malina / jagoda / wiśnia / śliwka / etc. jest za tania w tym roku.
‘Strawberry / raspberry / blueberry / cherry / plum / etc. is too cheap this year’.
(b) Dużo w tym roku porzeczki / agrestu / gruszki / jabłka.
‘(There’s) a lot currant / gooseberry / pear / apple this year’.
Interestingly, as signalled in (3), while all the above names can be used in the
plural, agrest ‘gooseberry’ prefers the singular number altogether, as evidenced
in:
78
(5) (a)
Maliny / porzeczki / *agresty są za tanie w tym roku.
‘Raspberries / currants / gooseberries are too cheap this year’.
(b) Dużo w tym roku porzeczek / *agrestów / gruszek.
‘(There’s) a lot of currants / gooseberries / pears this year’.
In the speech of farmers and fruit sellers it is customary to resort to the
singular variant as an indication of the specialist’s perspective on or
distance from the object of interest. With reference to the names of fruits,
Wierzbicka [1988] uses the notion of perspective in her comprehensive
analysis of ‘edible objects’. Commenting on the behaviour of names of
fruits, she says [1988: 526]:
In Polish, the names of fruits, including berries, are countable (in the sense
in which noodles or peas are countable in English) – presumably because
berries are picked, and often eaten, one by one: maliny ‘raspberries’, porzeczki
‘currants’, truskawki ‘strawberries’, śliwki ‘plums’. However, farmers selling
their produce in market-places usually refer to the same fruits by means of
singularia tantum, i.e. of mass nouns: malina, porzeczka, truskawka, śliwka.
From the farmer’s perspective, the berries he brings to the market-place are
masses, handled as masses, not as individual entities. Thus, a shift in
perspective is reflected in a shift in grammar. [stress mine – P.T.]
The conceptualization of at least certain nouns cannot be maintained as
reflecting the direct apprehension of things in reality. The speaker can place
himself at various vantage points, which, as noted earlier, do not overlap
with the speaker’s physical viewpoint. The shift in perspective alluded to in
the above quote must denote a mental transfer in the speaker’s attitude
towards the object of conceptualization rather than some physical distance.
Therefore, I will maintain that the conceptualization of nouns is a dynamic
activity which involves assuming different vantage points and consequently
different attitudes.
The domain of names of VEGETABLES
From the vantage point assumed by a vegetable grower or seller it is
perfectly acceptable to come up with the following:
(6)
Ziemniak (kartofel) / ogórek / pomidor / burak schodzi szybko.
‘Potato / cucumber / tomato19 / beetroot sells quickly’.
Also, the following names are frequently found in the singular, in contexts
characteristic of specialist talk:
19
Although, technically, a tomato is a fruit (the fruit of the tomato plant), it can be used as a
vegetable in cooking.
79
(7)
Marchew(ka) / pietruszka / cebula / sałata / kapusta / groch schodzi powoli.
‘Carrot / parsley / onion / lettuce / cabbage / pea sells slowly’.
Note that an attempt to use the above nouns in the marked plural forms, i.e.
marchewki, pietruszki, cebule, sałaty, kapusty, grochy, with an
accompanying change of the verbal form, would result in the ill-formedness
of the above sentence for some non-obvious reason.
The domain of names of MUSHROOMS
The following are characteristic of speakers who pick mushrooms either as
a hobby or to supplement their meagre income:
(8)
W tym roku mało kurki / borowika / maślaka / pieczarki.
‘lit.: This year there’s little chanterelle / boletus / slippery jack / mushroom’.
The notion of specialist language in the above case is not rigorously
delineated as anyone who picks mushrooms for whatever reason can be
considered, and in many cases considers him/herself, a specialist.
Therefore, the application of the concept specialist here remains fairly
loose.
The domain of names of FISH
The sentence in (9) demonstrates some examples from Polish where
reference is being made to plural referents by means of morphologically
singular variants. Needles to say the plural equivalents of the nouns in (9)
are also available in Polish.
(9)
W tych jeziorach jest pełno leszcza, okonia i szczupaka.
‘In these lakes there is a lot of bream, perch and pike’.
Again, despite the unambiguous singular marking of the nouns in (9), their
ambiguous semantic interpretation, that is either singular or plural, they
undoubtedly refer to a multitude of referents or plural mass. One can
interpret the mass of fish referred to as comprising an infinite number of
instances thereof, still perceived as blurred individuals, or else, as
individual instances being packed tightly to the point of suspending
boundaries between them, no longer perceived as singular entities. Such
conceptualizations are not uncommon, and are characteristic of speakers
who either professionally or otherwise deal with fish. So sentences such as
the one in (9) convey typical conceptualizations that fishermen or anglers
have about the object of their work or hobby. Speakers of Polish who do not
show any particular interest in (live) fish, and have a morphological choice
between a singular and plural variant, may not subscribe to the choice
made by the specialist.
80
The last category to be considered here, though presumably not the last one
conforming to the regularity in question, is the domain of names of game
(hunted animals).
The domain of names of GAME
Here is an instance characteristic of hunters’ talk:
(10)
W tych lasach jest pełno jelenia, dzika i zająca.
‘In these forests there’s a lot of deer, wild boar and hare’.
As hunters have their own jargon for various species and sub-species, the
above nouns are only a general sample of names of game which are known
to non-hunters as well. Again, the singular variant is characteristic of the
specialist perspective.
Summing up this section, let us stress one more time that the
sentences in (4)-(10) are a sample only of what takes place in specialist
language employing names of various ‘objects’ of specialist activity. The use
of the singular nouns above does not preclude the use of plural equivalents
in similar contexts. In fact both grammatical numbers may be used in
specialist contexts like the ones above. However, in order to elucidate one
particular conceptual phenomenon, the reader’s attention has been drawn
to the singular number exclusively. The data gathered have shown a similar
effect present in a few varieties of specialist speech. One may certainly
wonder whether other varieties of specialist language demonstrate the same
phenomenon. The point established thus far is this: singular nouns can
designate plural referents, while plural equivalents (for plural referents) are
also available in specialist speech.
In view of the above observation the following question needs to be
answered: what is the difference between a singular noun designating
a plural referent and a plural noun designating a plural referent? This can
be handled by means of the following formula:
(11) (a) truskawka ‘strawberry’ ⇒ plural referent
(b) truskawki ‘strawberries’ ⇒ plural referent
Certainly, the two uses must differ semantically as natural language does
not tolerate redundancy. The initial answer to this query is this: the
singular noun in (11a), though designating a plural referent, is less plural or
more singular than the one in (11b), which also designates a plural referent.
The difference is thus tenuous and lies in the way speakers think of the
object designated by a given noun. The specialist speaker shifts focus of
attention from individual objects (strawberries), which may be important
on a different occasion to the non-specialist, to one (large) object
(strawberry) encompassing so to speak a mass of individual objects. The
81
boundaries of those individual objects become somewhat obliterated as
they become less important to the specialist who assumes an attitude
towards the object. The attitude assumed can be described in the following
manner: it is someone who deals in/sells an item, no matter what it consists
of, be it components (say parts of a computer) or individual exemplars
(a basket of strawberries). It is an attitude of distancing oneself from the
actual object, demonstrating lesser interest for the individual parts and
valuing the entire mass perceived as a saleable item.
The non-specialist language user
The above explication is only part of the story though. Next to the specialist
language user there is the non-specialist. Although we are not primarily
concerned with non-specialist language use, it would be interesting to
compare the two types of uses.
Relevant language facts show the duality of non-specialist language
use. On the one hand, non-specialists act as non-specialists, unsurprisingly.
On the other, they appear to assume the role of specialists. In all honesty,
the first of the two situations is straightforward and does not pose much of
a descriptive challenge. The following examples reflect this variant:
(12) (a) Po ile jabłka / gruszki / ziemniaki / pomidory / borowiki / kurki?
‘How much are apples / pears / potatoes / tomatoes / boletuses / chanterelles?’
(b) W tych jeziorach jest pełno leszczy, okoni i szczupaków.
‘In these lakes there are lots of breams, perches and pikes’.
(c) W tych lasach jest pełno jeleni, dzików i zajęcy.
‘In these forests there’s a lot of deer, wild boars and hares’.
All the above Polish nouns are in the plural number and unmistakeably
designate a multitude of referents each.
The other case, when non-specialists appear to temporarily assume
the role of specialists, hinted at above is more intriguing. Assuming another
person’s role, or more specifically his/her vantage point and perspective, is
not uncommon and it is done for innumerable reasons. A given speaker
encroaches upon some part of the mentality of another speaker in a speech
act and produces an utterance which largely hinges on the perspective
assumed by the other speaker. Viewed as such, the actual speaker is not
“himself/herself” in the sense of temporary relying on an assumed vantage
point which is not his or her own.
Let us set up the following scenario: the specialist is a fruit and vegetable
seller and the non-specialist is a customer. The seller-like perspective can
be, and often is, assumed by non-sellers under numerous circumstances,
for example, by customers at the market-place, which seems common
practice. A customer asks a seller about the price of the fruit on the stalls.
82
Note that customers are often choosy about each item they want to
purchase, whereas sellers are less so when trying to make a sale. So, the
following question can be asked by a customer (non-specialist) who wants
to sound very much like a seller (specialist):
(13)
Po ile gruszka / brzoskwinia / śliwka / pomidor / kurka?
‘How much is pear / peach / plum / tomato / chanterelle?’
The individual specimens are defocused and their individuation does not
play as important a role as it does for the non-seller, as now the customer
assumes the role of the seller with his/her perspective on the produce they
sell. Note that the speaker (the customer assuming the role of the seller)
does not refer to the generic noun, that is the type, but he makes reference
to the mass of fruit in front of him/her. Certainly, the customer remains
physically the same person, but when fulfilling some purpose he/she
temporarily assumes an imagined seller’s mind. Viewed as such, the
customer’s backgrounding his/her perspective and entering the seller’s
vantage point is a dynamic process of the conceptualization of objectively
the same entity.
The cognitive grammar of a specialist lexicon
No matter how we assess the above-discussed cases, there seems to be
a certain dose of subjectivity involved. The idea of virtual reality,
proposed in Langacker [1999], has some relevance here. Langacker’s idea of
actuality can be understood as the objective scene with a seller and a
customer and agricultural produce between them. His concept of virtuality
can be seen as some extension of actuality in which each participant is
capable of assuming the other’s role with his/her vantage point and
perspective imposed on the produce. In the mental sphere of virtuality it is
possible for the customer to be/become the seller and impose an altered
perspective on the produce. This altered perspective is subsequently utilized
by the seller in actuality as a consequence of the mental process obtaining
in the sphere of mentality. The situation described also has some relevance
to the theory of mental spaces, as elaborated in Fauconnier [1994].
Let us spell out the above scenario in more detail. Assume that I1,
a non-specialist, belongs to actuality, whereas I2, a specialist (an extension
of I1), is a virtual individual and a purely mental construct. Hence it is part
of virtuality which is a mental departure from an objective situation located
in actuality. No matter whether I1 wants to assume I2’s vantage point or
imagines him/herself as a specialist, the imagined I2 must be part of
fictivity/virtuality. For reasons which are probably impossible to list, a nonspecialist (I1) enters the mental space which is not his/her typical mental
space. That assumed mental space allows a non-specialist to view the object
83
of conceptualization as if he/she were a specialist. From there any utterance
may contain grammatical features reflecting an altered viewing
arrangement typical for the character assumed.
Furthermore, revitalizing Lakoff [1996: 94], I, who is a non-specialist in
a given discipline, has mastered the plural schema with the morphologically
marked plural form. You, as a specialist, has established the schema with
the singular form accompanying plural semantics. Actuality stands for
a real-life situation with all real-life circumstances. In an exemplary
interaction, between the two, I’s consciousness is in You’s body, or else I’s
consciousness is still in I’s body but that new consciousness shows
specialist-like characteristics. As a specialist, I sees and conceptualizes from
You’s perspective. I, with You’s knowledge of the respective categories, may
perceive the nominal categories under consideration as multiple objects,
but with specialist-like judgment I conceptualizes the things in question as
an indistinguishable mass, which is produce in the first place rather than
a multitude of edible objects. This inner reification of the key nouns takes
place when I “becomes” a different person, so to speak, or accesses
a different person’s vantage point from which viewing is altered. Such
transfiguration takes place in virtuality, that is non-actuality. All in all, both
accounts, one based on Langacker’s and the other on Lakoff’s proposals,
appear strikingly similar. Both analyses share the important role of
subjective factors and dynamicity in semantic analysis.
As far as subjectivity is concerned, the distinction between the objective
scene and its subjective viewing has been underlined. The idea of imagery,
developed in Langacker [1987, 1991], is based on subjective factors. No
account of a lexicon, specialist or non-specialist, can dispense with such
subjective parameters if a fully comprehensive analysis of the lexical data is
to be carried out. In the case of the noun category, imagery is responsible
for alternate views imposed by the conceptualizer on objectively the same
thing. By definition, a noun profiles (i.e. designates) a thing, which in turn
is characterized in Langacker [1991: 15] as “a region in some domain,
where a region is defined abstractly as a set of interconnected
entities.” As opposed to higher-order grammatical categories such as
atemporal relations (prepositions, adjectives and adverbs) and temporal
relations or processes (verbs), nouns are characterized in part by the
holistic view based on summation. The cognitive term thing, understood as
a region in a given spatial domain, corresponds in the most straightforward
way with the image of an object or an abstract notion it designates. Exactly
how a given nominal category is viewed on a particular occasion heavily
depends on a number of imagistic parameters, two of which, vantage point
and perspective, have been elucidated above. If the subjective way of
viewing a given object is reflected in its semantics, the meaning of a given
noun is also subjective, to some extent at least. By definition, the cognitive
84
grammar model handles matters of subjectivity in the most natural way
treating them as the norm rather than as deviation.
As for dynamicity, it is part and parcel of the assumption of the intrinsic
role of imagery in the semantic analysis of nominal categories. If the
meaning of a noun depends on the vantage point of the virtual conceptualizer and his/her perspective on the referent, the meaning is an
evolution or a process rather than a static list of criterial features. Shifting
focus of attention, altering the entire viewing arrangement, assuming
a different vantage point implies dynamicity. Note that all these
modifications can take place in a fairly limited period of time and can be
accommodated in the same temporally and spatially restricted (specialist)
discourse.
A specialist lexicon does not seem to be immune from subjective and
imagistic influences. In view of the above explorations, a specialist lexicon
appears to be available to non-specialist language users as well. As pointed
out at the beginning of this paper, the two types of language uses, specialist
and non-specialist, do not have to be treated as separate components.
Whether there is unobstructed continuum between the two recognized
language varieties is not certain. One would have to consider the idea of
obstruction more closely. However, from what has been demonstrated
above, we can safely assume that speakers, be it specialist or non-specialist,
tend to shuttle between the two varieties with good motivation. That twoway traffic does not need to be unordered. In fact, it can be assumed that
the parameters of proximity and/or distance from the referent should be
included in the grammatical description of these phenomena.
Conclusion
The view of a (specialist) lexicon as an ordered list of necessary features
needed for the full description of a lexical category has been challenged by
the rival view in which the lexicon is grammatical, that is ordered by
grammatical parameters depending on the grammatical model assumed.
On the one hand, the article focuses on the intricate grammatical interplay
between singular and plural nominal forms morphologically marked. On
the other, the article touches upon a supposedly purely lexical problem, in
particular the lexical choice made by specialist and non-specialist language
users. Put together, what is at issue here is a complex area overlapping
grammar, the lexicon and LSP.
It is important to note that the above analysis focus only on a slice
of what counts as grammar, the lexicon and LSP. As such, this analysis
cannot and does not pretend to account for more than it can handle. There
will be further variables unaccounted here for such as dialectal differences
among particular speakers, specialist or not. The claims raised here work
for some speakers of Polish, but can be questioned by others not necessarily
85
sharing the same language habits. Naturally, language convention is what
plays a crucial role in many real-life linguistic situations. Still, for the
purpose of this preliminary account of the effects observed let us assume
that the claims made here pave the way for further research in this area.
The article concentrates on a few semantic domains and does not
explore many others. It would be interesting to find out whether similar
effects can be found in other domains that link specialist and non-specialist
languages. Also, the analysis exploits the following relations: (1) a specialist
using specialist language, and (2) a non-specialist using specialist language,
while it does not explore a third option, namely a specialist using nonspecialist language in specialist contexts. Needles to say, a non-specialist’s
use of non-specialist language does not lie in the scope of our interest. It
might be interesting to look into the third option which is a missing gap in
this analysis. If the outcome of such an additional analysis proved
unsatisfactory, one would need to propose an asymmetry in the relationship
between a specialist and a non-specialist. The possible asymmetry would
heavily favour specialist perspective in the interaction between a specialist
and a non-specialist.
There is one more issue in need of attending, namely distinguishing
the two types of language, especially in its spoken variety. One can easily
imagine that in the case of a real-life interaction between a specialist and a
non-specialist some compromise has to be struck. A kind of half-way
common language will be used between the two. As a customer, I might be
willing to assume the seller’s perspective to some extent in the following
scenario in which the customer asks the seller the price of different fruits
and vegetables. The following well-formedness judgments are confirmed by
a few Polish speakers I have consulted:
(14)
Po ile jagoda / malina / truskawka / śliwka / ?gruszka / ??jabłko / ?*ziemniak?
‘How much is blueberry/ raspberry/ strawberry/ plum/ pear/ apple/ potato?’
Clearly, the physical size of the produce matters for how it is conceptualized. Here as well a more detailed look at the physical qualities of
the referents is needed.
Finally, let us stress that it is the two perspectives imposed by the
two conceptualizers that motivate the grammar of the specialist lexicon.
Customers (typically) seek particular kinds of mushrooms, fruits, and
vegetables and operate on a more specific level. Although sellers/farmers
may do the same, they nevertheless treat their produce as a mass to be
grown and sold.
86
References
Brugman C., 1989, The Story of ‘Over’: Polysemy, Semantics, and the
Structure of the Lexicon, Garland, New York.
Chomsky N., 1965, Aspects of the Theory of Syntax, MIT Press, Cambridge,
Mass..
Fauconnier G., 1994, Mental Spaces, Cambridge University Press,
Cambridge.
Hawkins B., 1984, The Semantics of English Spatial Prepositions, Ph.D.
dissertation, University of California, San Diego.
Herskovits A., 1982, Space and the Prepositions in English: Regularities
and Irregularities in a Complex Domain, Ph.D. dissertation, Stanford
University, Stanford, Calif..
Janda L., 1984, A Semantic Analysis of the Russian Verbal Prefixes za-,
pere-, do-, and ot-, Ph.D. dissertation, University of California, Los Angeles.
Lakoff G., 1996, Sorry, I’m not Myself Today: The Metaphor System for
Conceptualizing the Self, [in:] Fauconnier G. and E. Sweetser (eds), Spaces,
Worlds, and Grammar, pp. 91-123, The University of Chicago Press, Chicago.
Langacker R., 1987, Foundations of Cognitive Grammar, vol. 1, Theoretical
Prerequisites, Stanford University Press, Stanford.
Langacker R., 1991, Foundations of Cognitive Grammar, vol. 2, Descriptive
Application, Stanford University Press, Stanford.
Langacker R., 1999, Virtual Reality, [in:] Studies in the Linguistic Sciences
29 (2), pp. 77-103.
McArthur T., (ed.) 1992, The Oxford Companion to the English Language.
BCA, London.
Pelletier F., 1979, Non-singular reference: some preliminaries, [in:] Pelletier
F., (ed.), Mass Terms: Some Philosophical Problems, pp. 1-14, Reidel, Dordrecht.
Radford A., 1988, Transformational Grammar. A First Course, Cambridge
University Press, Cambridge.
Taylor J., 1988, Contrasting Prepositional Categories: English and Italian,
[in:] Rudzka-Ostyn B., (ed.), Topics in Cognitive Linguistics, pp. 299-326, John
Benjamins Publishing Company, Amsterdam.
Trask R., 1993, A Dictionary of Grammatical Terms in Linguistics,
Routledge, London.
Twardzisz P., 1994, The Semantics of the Polish Verbal Prefix ob(e)-. A
Prototype Approach, [in:] Gussmann E. and H. Kardela (eds), Focus on
Language. Papers from the 2nd Conference of the Polish Association for the
Study of English, Kazimiez’93, pp. 217-232, Wydawnictwo UMCS, Lublin.
Vandeloise C., 1984, Description of Space in French, Ph.D. dissertation,
University of California, San Diego.
Wierzbicka A., 1988, The Semantics of Grammar, John Benjamins
Publishing Company, Amsterdam.
87
GRAMATYKA SPECJALISTYCZNEGO LEKSYKONU.
WYBRANE RZECZOWNIKI POLSKIE
Artykuł dotyczy teoretycznego zagadnienia gramatycznego charakteru leksykonu, w szczególności leksykonu specjalistycznego, lub, odwracając ten
porządek, leksykalnego charakteru gramatyki. Z punktu widzenia gramatyki
kognitywnej nie ma w powyższych sformułowaniach sprzeczności. W celu
zilustrowania tej złożonej kwestii w artykule została przeprowadzona analiza
fragmentu leksykonu specjalistycznego, ze szczególnym uwzględnieniem kilku
domen rzeczownikowych (nazw owoców, warzyw, grzybów, ryb i zwierzyny
łownej). Szczególny nacisk został położony na złożone relacje pomiędzy typem
użytkownika języka (specjalista/laik), liczbą gramatyczną rzeczownika i subiektywnym charakterem znaczenia użytego rzeczownika. Na to ostatnie
składa się kilka czynników, takich jak punkt oglądu, perspektywa i dynamika
konstruowania znaczenia.
88
4 – 2011
ROBERT SZYMULA
Uniwersytet w Białymstoku
НЕНОРМИРОВАННАЯ ЛЕКСИКА РУССКОГО ЯЗЫКА
ИНФОРМАТИКИ
И ВЫЧИСЛИТЕЛЬНОЙ ТЕХНИКИ
Русский язык информатики и вычислительной техники характеризуется разнообразием тем, смешением слов, относящихся к разным лексическим слоям, сочетанием научных терминов и разговорных слов, возвышенной и грубой лексики, что, несомненно, придает
специфику компьютерной коммуникации. На формирование компьютерной лексики в современном русском языке повлияли как интралингвистические (связанные с устройством языковой системы), так
и экстралингвистические факторы (бурное развитие компьютерной
техники, сетей и технологий).
Лексика информатики и вычислительной техники, как и всех
других разновидностей общелитературного языка, неоднотипна. Более
или менее четко в ее составе можно выделить три относительно самостоятельные группы единиц, характеризующиеся рядом признаков:
1) нетерминологическая лексика – знаменательные и служебные
слова общелитературного языка, характеризующиеся определенной
однородностью по сфере употребления (литературно-книжные
слова), по экспрессивно-стилистической характеристике (в большинстве эмоционально нейтральные слова), с точки зрения
активного и пассивного запаса (главным образом традиционно
устойчивая лексика, в которой нелегко выделить неологизмы или
архаизмы);
2) общенаучная лексика – специальные слова научной сферы
общения в целом, выражающие понятия „широкого профиля”,
соотносящиеся с объектами, явлениями, процессами, свойствами
и т. п. в разных областях изучаемой действительности;
89
3) терминологическая лексика – это специальные слова конкретных
терминосистем, отражающих систему понятий данных наук,
научных направлений, школ и т. п. [Даниленко 1977: 17-20].
Основной специальной лексической единицей является несомненно термин. Именно термины - это наиболее информативная часть
лексики данного подъязыка. Однако, кроме терминов, в подъязыках
встречаются также другие единицы. К ним относятся номены (номенклатурные единицы), терминоиды, предтермины, квазитермины, профессионализмы и профессиональные жаргонизмы [Гринев 1995: 71-79].
Настоящая статья посвящена анализу русских профессиональных жаргонизмов из области информатики и вычислительной
техники. Материалом для анализа послужили тексты из переписки на
форумах и в группах новостей в сети Интернет. Статус профессионализмов и профессиональных жаргонизмов является достаточно
сложным. С.Д. Шелов говорит о трех существующих точках зрения на
эту тему: 1) объединение профессиональной лексики и терминов;
2) разграничение профессионализмов и терминов (в качестве критериев разграничения выдвигаются свойственные профессионализмам
ненормированность употребления и функционально-стилевая ограниченность употребления устной речью профессионалов в неформальной обстановке); 3) диахроническое разграничение, относящее
профессионализмы к единицам ремесленной лексики, функционирующей в основном в период средневековья [Гринев 1995: 75].
Профессиональный жаргон, по определению В.А.Хомякова, - это
специальная языковая игра, ограниченная рамками какой-нибудь
профессии и расположенная между терминологической лексикой
и просторечием [Хомяков 1970: 42.]. А.В. Барандеев считает, что
термины нельзя смешивать с профессиональными словами, так как
профессионализмы менее точны и более экспрессивны и их необходимо отделить от терминологических единиц. По его мнению,
профессионализмы и профессиональные жаогонизмы являются стилистическими синонимами терминов и, следовательно, представляют
интерес для стилистики, а не для терминоведения [Барандеев 1993: 30].
В свою очередь А.В. Лемов считает, что „профессионализмы обладают
номинативной функцией и, следовательно, могут считаться терминами” [Лемов 2000: 6]. С.А. Массина также рассматривает профессионализмы и термины в едином стратификационном пространстве,
относя к специальной лексике „связанную с использованием в разных
профессиональных и социальных группах лексику” [Массина 1991: 1].
Компьютерный профессиональный жаргон возник одновременно с появлением электронно-вычислительных машин. По мере развития вычислительной техники стал складываться специфический язык,
которым пользовались между собой профессионалы. Результатом
90
широкого распространения персональных компьютеров и создания
сети Интернет было вовлечение в эту сферу широких слоев населения,
что повлияло на обогащение компьютерного жаргона. На развитие
этого пласта лексики влияет также популярность компьютеров в молодежной среде, склонной к употреблению жаргонных и сленговых
выражений.
Известно, что любой жаргон имеет органиченную сферу
распространения и выполняет определенные функции в рамках этой
сферы. Сфера действия компьютерного жаргона охватывает людей,
профессионально работающих с компьютерами, а также простых
пользователей. Имея в виду этот факт, можно выделить ряд функций,
выполняемых компьютерным жаргоном:
− кодифицирует общение и для несведущего превращается в тайный
язык;
− выполняет функции экономии языка (например: чат - беседа,
дема - демонстрационная версия);
− выражает эмоции и оценочное отношение к предмету
высказывания (например: стервер – сервер; козявка – символ @).
−
−
−
−
−
Лексика информатики и вычислительной техники характеризуется
рядом признаков:
активное вторжение английских терминов, выражений в латинском написании в текст на русском языке;
использование транслитерации и транскрипции для передачи
английских слов;
использование семантических калек;
обыгрывание английских слов с использованием русского языка
(чаще всего с целью создания юмористического эффекта);
придумывание слов, возникновение слов на чужой почве.
Лексика, составляющая компьютерный жаргон, исследованная на
материале текстов из переписки на форумах и в группах новостей в
сети Интернет, может быть условно разделена на тематические
группы:
1.
Названия деталей и составных частей компьютеров, например:
банка, ящик, тачка - персональный компьютер;
батон - кнопка мыши, клавиша;
веревка, шнурок - кабель;
карман - дисковод для компакт-дисков;
винт, жужулятор, вертушка - жесткий диск;
глаз - монитор;
гроб - корпус компьютера;
мозги, профессор - оперативная память компьютера;
педаль, клава, кеборда - клавиатура.
91
2. Названия программных продуктов, программ, команд и файлов,
например:
дося - дисковая операционная система DOS;
айболит - антивирусная программа Aidstest;
аппликуха - прикладная программа;
бродилка - игра типа RPG/adventure;
месилка - игра типа “action”.
3. Названия операций и отдельных действий, связанных с компьютером, например:
грохнуть - удалить, например, файлы;
виснуть, зачахнуть (о компьютере) - отказаться реагировать на любые
внешние воздействия;
батоны давить, батоны жать - работать с мышью;
взять аккорд - перезагрузить компьютер с помощью трех клавиш.
4. Сообщения системы пользователю, например:
инвалид девице (invalid device) - неверно указано имя устройства;
гамовер (game over) - окончание игры.
5. Названия фирм, производителей оборудования и программ,
например:
Бима - компания IBM;
Мелкая мякоть, Некрософт - компания MicroSoft;
Сантехника - оборудование комрании Sun Microsystems Computer Corporation;
Хулит Плацкарт - компания Hewlett Packard.
6. Обозначения людей, работающих с компьютером (профессионалов
и простых пользователей), например:
алкоголик - программист, пишущий на языке Algol;
насильник, сионист - программист, пишущий на языке С;
паскалянт - программист, работающий на программе Pascal;
технокрыса - программист, занимающийся написанием и распространением
компьютерных вирусов;
волшебник - программист высокого класса;
лузер - безнадежный пользователь;
чайник - начинающий пользователь;
юзер – пользователь;
думер - человек, который играет в DOOM;
квакер - человек, играющий в Quake.
Анализ русской жаргонной лексики из области информатики
и вычислительной техники показал, что на состав данного пласта
лексики очень повлияли заимствования из английского языка.
Фактором, определяющим преобладание в компьютерном жаргоне
слов именно такого происхождения, является, несомненно, факт, что
англоязычная компьютерная терминология общепринята во всем
92
мире, что связано с господством на рынке американских фирм,
производящих компьютеры и программное обеспечение к ним.
Однако, следует также упомянуть моду на английский язык в молодежной среде и в обществе в целом, что сильно влияет на формирование данного пласта лексики.
Известно, что заимствованные слова передаются, как правило,
с помощью транскрипции и транслитерации. Прием транскрипции
означает, что в переводе воспроизводится звучание слова оригинала.
В случае транслитерации передается его графическая форма. В ряде
случаев транскрипция носит условный характер, так как у звуков
языка оригинала нет приблизительно соответствующих им звуков
и букв в языке перевода. Примером могут служить английские
звонкий и глухой звуки, передаваемые на письме сочетанием „th”,
которые воспроизводятся в русской транскрипции как „д” или „з”
(звонкий), а также как „т” или „с” (глухой).
Исследование текстов переписки на форумах сети Интернет
выявило активное использование в них неассимилированных английских заимствований, т. е. слов и выражений в английской орфографии. Эту группу составляют специфически компьютерные термины,
например: login; e-mail; password; getway и т. д. Обращает на себя
внимание большое число аббревиатур в латинской графике, которые
представляют собой наиболее частотные фразы, используемые при
общении в компьютерной среде, например: FAQ (Frequently Asked
Questions); AFAIK (As Far As I Know); ICQ (I Seek You) и т. д.
Интересны случаи частичной замены русских букв
английскими, например: heлп (от англ. help - помощь); плиз (от англ.
please – пожалуйста); бye (от англ. bye - до свидания) и т. д. Многочисленны также гибридные образования, когда корень слова представлен в английском написании, а окончание русское, например:
прикрутить dimm’ы; dialup’а; html’ки; посылать e-mail’ом;
Intel’вские; заполнять MID’ами и т. д. Такое смешение английской
и русской графики в рамках одного текста придает насмешливый тон
сообщениям, что является характерным в молодежной среде.
В исследуемом материале встречается значительное количество слов в форме транслитерации, например: мануал (manual); усер
(user); рулес (rules); филе (file); варнинг (warning); спам (spam); инвалид
(invalid) и т. д. Многочисленны также примеры транскрипции,
например: емэйл (e-mail); гейт (gate); драйвер (driver); чейн (chain);
файллист (file list); даунлинк (downlink); дефинишн (definition) и т. д.
Следует заметить, что для некоторых слов границу между
транскрипцией и транслитерацией довольно трудно найти, поскольку
их звучание и графика очень близки или полностью совпадают,
например: софт (soft); хард (hard); флоп (flop); стафф (staff) и т. д.
93
Анализируемый лескический материал показал примеры
транскрибированных или транслитерированных заимствований,
подвергшихся фонетической деформации с целью придания им
шутливого характера, например: кышьпамять (cache memory);
брякпойнт (breakpoint); контрол брык (ctrl-break); дисплюй (display);
сервак (server) и т. д. Шутливый эффект создает также обыгрывание
английских слов с использованием русского языка. Исследуемый
материал показывает, что обычно такому явлению подвергаются английские аббревиатуры, например: бебеска (BBS); вэжа (VGA); масадос
(MS-DOS); гнус (GNU C); виндовоз (MS Windows) и т. д. Встречаются
также случаи подбора русского слова, как правило, насмешливого
содержания, которое созвучит английскому термину, например: вакса
(компьютер VAX); яга (EGA); карга (CGA); ромка (ROM); Нортон-гад
(Norton guide); Фронт дура (Front Door); Нетварь (Netware) и т. д.
Обыгрыванию подвергаются также русские слова (образованные на
заимствованной основе), например: стервер (сервер); копирожание
(копирование); компутерный (компьютерный); крякер (хакер) и т. д.
Очередным способом обыгрывания лексики являются сокращения
английских фраз, образованные при помощи русских букв, в результате чего получаются аббревиатуры, которые на первый взгляд
невозможно объяснить, например: БИОС (Basic Input Output System);
АКА (Also Known As); ГУСЬ (Gravis Ultra Sound); ОЛЯ (Object Linking
and Embedding) и т. д.
Анализируя способы пополнения русского компьютерного
жаргона посредством словообразования, следует сказать, что наиболее
продуктивным из них является суффиксация. У имен существительных наиболее частотны суффиксы -ник- и -к-, а также уменьшительные суффиксы -инк-, -яшк-, например:
струйник - струйный принтер;
бегучка - бегучая строка;
материнка - материнская плата;
пентяшка - процессор Pentium.
Данные суффиксы в русском языке имеют разговорную окраску.
Встречаются также единицы, образованные при помощи
словосложения, когда основы соединяются промежуточной гласной,
например:
флопповод (от англ. floppy) - дисковод для гибких дисков;
блохолов - программа поиска ошибок в программах;
числогрыз - компьютер.
В компьютерном жаргоне представлены также сложносокращенные слова, например: вика – видеокарта; примат –
прикладной математик и т. д.
94
В данной лексике встречается также ряд слов, образованных
отбрасыванием начальных, конечных или промежуточных слогов
в слове, например:
винч - винчестер;
док - документация;
проц - процессор;
комп - компьютер;
вир - вирус;
админ - системный администратор;
сопр - сопроцессор.
Одним из самых распространенных способов образования лексических единиц компьютерного жаргона является сочетание заимствованного корня и русских словообразовательных элементов, например:
файло - file;
трабла - trouble;
гейма - game;
хабло - hub;
фона - phone;
таски - task;
смайлик - smile.
гейтиться - to gate;
логиниться - to log in;
перебутоваться – to reboot;
юзать - to use;
постить - to post;
мылить - to e-mail;
сканерить - to scan;
принтовать - to print;
диалить - to dial.
Глаголы образуются от английских основ имен существительных с помощью русских глагольных суффиксов -ать, -ить,
например:
багать (от англ. bug) - написать программу наспех;
джобать (от англ. job) – работать;
принтерить (от англ. printer) – напечатать;
чатить (от англ. chat) - обмениваться сообщениями в сети Интернет.
Глаголы на иноязычной основе образуются также с
использованием русского префикса за- со значением однократного,
завершенного действия (например: зафрекать (от англ. to freq);
зафиксить (от англ. to fix); зашарить (от англ. to share) и т. д.), а
также заимствованного префикса ре- со значением повторного
действия (например: ретраить (от англ. to try); ретрейнить (от англ.
to train); ремапить (от англ. to map) и т. д.). Глаголы этой группы
могут образовываться и от составных производящих основ (например:
95
захэнгапить (от англ. to hang-up); заоффлайнить (от англ. to off-line)
и т. д.).
Иногда образуются целые семьи слов, например: юзать (от to
use), юзер, юзабельный; бага (от англ. bug), багать и т. д.
Для русского компьютерного сленга характерно использование
слов, образованных на основе метафорического или метонимического
переноса, например:
веревка, шнурок - кабель;
глаз – монитор;
хвост - кабель, соединяющий манипулятор мыши с компьютером;
подмышка - подкладка для мыши;
блины – диски;
жужжать - связываться модемом;
повиснуть - компьютер не работает;
сливать - скачивать информацию;
палка - манипулятор «джойстик»;
камни - оперативная память;
двустволка - двухкнопчатая мышь.
Вслед за Е.И.Шейгал можно отметить также переосмысленное
употребление цветовых прилагательных для обозначения региона, где
производится компьютер, например:
белая тачка - компьютер, собранный на территории Европы или
Северной Америки;
желтая тачка - компьютер, собранный в Юго-Восточной Азии;
красная тачка - компьютер, сделанный в России или восточно-европейского
производства [Шейгал 1996: 206].
Русский компьютерный жаргон характеризуется развитыми
синонимическими отношениями. Синонимические ряды формируются вокруг актуальных понятий, которые наиболее часто фигурируют
в общении программистов-системщиков, например:
дрюкер, друкалка, печаталка - принтер;
чайник, висельник - неопытный пользователь;
кебарда, кейборда, клава - клавиатура;
компутер, тачка, бандура, грузовик, аппарат, машина, комп - персональный
компьютер;
собачка, краказябла, обезьяна, бабочка, лягушка, жаба, букашка, козявка,
плюшка - символ @;
повис, упал, рухнул, скорчился, потух - ситуация, когда персональный
компьютер не реагирует ни на какие внешние действия.
Русский компьютерный жаргон характеризуется большим
разнообразием форм, развитыми синонимическими и словообразовательными
рядами,
высокой
эмоционально-экспрессивной
окрашенностью.
Основная масса слов содержит шутливоироническую, отрицательную оценку. В русских жаргонизмах важную
96
роль играют звуковые ассоциации (например, клава - клавиатура;
девица – device; мыло - e-mail и т. д.). В появлении таких слов можно
заметить элемент игры, который является привлекательным для
молодежи. Они обыгрывают звучание слова, выискивая наиболее
выразительный, шутливо-иронический вариант.
Барандеев А.В., 1993, Основы научной терминологии, Москва.
Гринев С.В., 1995, Введение в терминографию, Москва.
Даниленко В.П., 1977, Русская терминология. Опыт лингвистического описания, Москва.
Лемов А.В., 2000, Система, структура и функционирование научного
термина, Саранск.
Массина С.А., 1991, Профессионализация терминов в подъязыках
разных типов (К проблеме функциональной стратификации языка):
Автореф. дис. ... канд. фил. наук: 10.02.04. / Саратовский ун-т., Саратов.
Прохорова В.Н., 1996, Русская терминология (лексико-семантическое
образование), Москва.
Хомяков В.А., 1970, Три лекции о сленге, Вологда.
Шейгал Е.И., 1996, Компьютерный жаргон как лингвокультурный
феномен, [в:] Языковая личность: культурные концепты. Сб. науч. тр.,
Волгоград - Архангельск.
LEKSYKA NIENORMATYWNA ROSYJSKIEGO JĘZYKA
INFORMATYKI I TECHNIKI OBLICZENIOWEJ
Przedmiotem niniejszego artykułu jest charakterystyka zróżnicowanego
leksykalnie i stylistycznie języka informatyki. Przedstawiono jego zasadnicze
podtypy, wskazano różnorodne czynniki, wpływające na rozwój tego języka
specjalistycznego oraz przeprowadzono analizę żargonu i progesjonalizmów
informatycznych.
97
4 – 2011
MAŁGORZATA GOS
Akademia Obrony Narodowej
THE NATURE OF SPECIALISED TERMINOLOGY IN THE
CONTEXT OF MILITARY ENGLISH
Rapid and continuous progress in the fields of science and
technology contributes to language and vocabulary development: ‘whenever
a new invention has been created new specialised terminology has also
come into use.’ (Posteguillo, 2003: 28) Thanks to all those new inventions
the new specialised terminology is quickly distributed to many people and
than used on daily basis. In fact, we do not even realise how many
specialised terms we use in everyday life situations, e.g. while transferring
money in a bank, making an appointment at the doctor’s, or installing some
new software on our computers.
Specialised terminology, often referred to as technical
terminology or just terminology, can be defined as “the specialised
vocabulary of a profession or of some other activity to which a group of
people dedicate significant parts of their lives (for instance, hobbies).
Specialised terminology is also termed jargon or terms of art.”.
http://www.statemaster.com/ encyclopedia/Specialized-terminology
Petra Steffens [1993:51] suggests that there are many senses of the
word terminology. She gives two of them and points out that according to
the most popular definition “terminology refers to a systematically
collected and organised vocabulary of technical terms used in a
particular field, subject or science.” The other sense of the term,
terminology means “the study of nomenclature or the science of terms,”
which deals with ‘the coinage, establishment, collection, usage and
obsolescence of terms of specialist domains.’ She points out, however, that
terminology, in this sense, can be challenged by many linguists, to whom it
means different ideas. Epistemologists, for example, believe that terminology is a part of epistemology dealing with ‘issues of knowledge primitives’,
while semantics would argue that it is a branch of semantics that deals with
‘semantic fields in restricted domains.’ Lexicographers would argue that:
98
Terminology is really dealing with pragmatics: terms are used by an identifiable
discourse community, much like a dialect used in a geographically identifiable area
or a sociolect used by a socially identifiable group of people, and, provided we can
systematically keep track of the pragmatic data, problems of terminology are
almost indistinguishable from those of lexicography. [Stephens, 1993 :52].
Pragmatics, which is a field of applied linguistics dealing with the description of the use of language, is important in ‘characterising the different
nature of terms.’ Cabre et al. [1999:112] presents five pragmatic factors,
which are the most important in differentiation between general and
specialised language. These are:
1) the basic purpose;
2) the subject dealt with;
3) the users;
4) the communicative situation in which both codes are found;
5) the types of discourse in which terms or general language words appear;
GENERAL LANGUAGE LEXICON
TERMINOLOGY
BASIC PURPOSE
performative, expressive,
communicative, and others
BASIC PURPOSE
referential
SUBJECTS
generic
SUBJECTS
specific
USERS
general
USERS
specialists
COMMUNICATIVE SITUATION
- structured
COMMUNICATIVE SITUATION
+ structured
DISCOURSE
general
DISCOURSE
professional and scientific
Figure 1. Pragmatic factors allowing us to differentiate general language lexicon
from terminology [Cabre et al. 1999:113].
Commenting the chart, the authors state that “terms are used to name a specialised reality and are thus different from words in the general language
because they have a primarily referential purpose.”
The key to clear communication, however, is effective terminology
management. According to A Dictionary of Translation Technology, the
term “refers to the documentation, storage, manipulation and presentation
of a specialised vocabulary in a computer.” [Wright and Budin 1997, 2001
in Chan, 2006: 230] Effective terminology management is essential, as it
“can help ensure greater consistency in documentation, which can not only
99
make the documentation easier to read and understand, but also avoid
miscommunications.’ [Jackel in Sprung and Jaroniec, 2000:159]
As Steffens [1993: 54,55] points out, there are two main areas of
terminology management – ‘term identification’ and ‘the organisation /
dissemination of terms.’ She claims that as far as term identification is
concerned, ‘the pragmatic features can be used for identifying new terms,
or neologisms, of a specialism from the text archives of specialism,
including learned journals, books, popular articles, newspaper reportage
and advertisement material associated with the specialism,’ while ‘ in the
area of terminology organisation and dissemination, pragmatic features
can be used to organise and disseminate the terminology of the domain,
particularly by partitioning a term bank into a mother term bank (...) and
daughter term banks.’
According to Sofer [2006: 95, 96], the two key elements that allow
us to manage all of our specialised terms and glossaries are ‘smart
terminology organisation and smart use of the computer.’ He also notices
that there are different categories of terminology as each area of human
knowledge needs specialised terms – which is particularly true of such
fields as, for instance, medicine, law, computers, etc. He also points out,
that in many cases, ‘the same word used in each of those fields takes on a
different meaning.’ In Cabre et al. [1999 : 109] examples of identical terms
with different meanings can be found:
virus:
a. medicine: an infectious agent, especially any of a group of
ultramicroscopic, infectious agents that reproduce only in living cells.
b. computer science: self-replicating programme intentionally designed to
disrupt operations of one computer or computer network.
thaw:
a. hydrology: melting of snow and ice that occurs when the temperature
rises above the freezing point
b. political science: improvement of political relations after a period of
hostility or tension
Aykin emphasises the importance of terminology management in modern
world:
(...) terminology management is a critical technology for companies that rely on
the precise usage and/or translation of key words. Certain examples where term
usage is very important include product names, terminology or jargon for any
industry (medical, financial, insurance, technology, etc.), and menu items for
applications. In regulated industries, incorrect use of terminology can cost
companies millions of dollars in lost time and additional expenses, while in other
industries it can lead to confusion and potentially loss of trust and/or revenue
[Aykin, 2005:152].
100
As every discipline has its own technical vocabulary, the world of
military is no exception. The role of the specialised terminology is
enormous, and “if it is kept under control and properly used, it serves to
clarify, rather than to mystify. It eliminates a great deal of ambiguity and
possible misunderstanding.’ [Lyons, 1981:46].
Military parlance can be defined as the vernacular used within the
military to communicate all aspects of service life, e.g. military training,
operations or interservice rivalries. It often consists of symbols, codes,
abbreviations or derivations of the NATO Phonetic Alphabet which is
formally known as the international radiotelephony spelling
alphabet and is the most widely used one in the world.
The NATO alphabet assigns code words to the letters of the English alphabet
acrophonically (Alfa for A, Bravo for B, etc.) so that critical combinations of
letters (and numbers) can be pronounced and understood by those who trans-mit
and receive voice messages by radio or telephone regardless of their native
language, especially when the safety of navigation or persons is essential.
(http://www.statemaster.com/encyclopedia/NATO-Phonetic-Alphabet)
CHARACTER
A
B
C
D
E
F
G
H
I
J
K
L
M
N
O
P
Q
R
S
T
U
V
W
X
Y
Z
MORSE CODE
●–
– ●●●
─ ● ─●
─ ●●
●
●● ─ ●
──●
●●●●
●●
● ───
─●─
● ─ ●●
──
─●
───
●──●
──●─
●─●
●●●
─
●● ─
●●● ─
●──
─ ●● ─
─●──
─ ─ ●●
TELEPHONY
Alfa
Bravo
Charlie
Delta
Echo
Foxtrot
Golf
Hotel
India
Juliet
Kilo
Lima
Mike
November
Oscar
Papa
Quebec
Romeo
Sierra
Tango
Uniform
Victor
Whiskey
X-ray
Yankee
Zulu
101
PHONIC (PRONUNCIATION)
(AL-FAH)
(BRAH-VOH)
(CHR-LEE) or (SHAR-LEE)
(DELL-TAH)
(ECK-OH)
(FOKS-TROT)
(GOLF)
(HOH-TEL)
(IN-DEE-AH)
(JEW-LEE-ETT)
(KEY-LOH)
(LEE-MAH)
(MIKE)
(NO-VEM-BER)
(OSS-CAH)
(PAH-PAH)
(KEH-BECK)
(ROW-ME-OH)
(SEE-AIR-RAH)
(TANG-GO)
(YOU-NEE-FORM)
(VIK-TAH)
(WISS-KEY)
(ECKS-RAY)
(YANG-KEY)
(ZOO-LOO)
1
●────
One
(WUN)
2
●● ─ ─ ─
Two
(TOO)
3
●●● ─ ─
Three
(TREE)
4
●●●● ─
Four
(FOW-ER)
5
●●●●●
Five
(FIFE)
6
─ ●●●●
Six
(SIX)
7
─ ─ ●●●
Seven
(SEV-EN)
8
─ ─ ─ ●●
Eight
(AIT)
9
────●
Nine
(NIN-ER)
0
─────
Zero
(ZEE-RO)
Figure 2. FAA radiotelephony phonetic alphabet and Morse code chart.
The first draft of a single universal phonetic alphabet was
introduced by the International Air Transport Association (IATA) to the
International Civil Aviation Organisation (ICAO) in 1947 and after further
modification it was implemented in civil aviation in 1951. However it was
not until 1959, when it was adopted by the International Telecommunication Union (ITU) and appeared in the Radio Regulations as ‘an
established phonetic alphabet.’ As all international radio communications
are governed by ITU the alphabet was soon adopted by all radio operators –
civilian, military and amateur and has been used since then.
The alphabet is used to avoid confusion while spelling out parts of
messages and information that contain numbers and letters which may
sound similar, e.g. “n” and “m” or “p” and “b”. For example the message
“proceed to map grid DH28” can be transmitted as “proceed to map grid
Delta-Hotel-Too-Ait,” where “Delta” is used instead of “D” to avoid
confusion, for instance, between “BH28” and “DH28.”
Within NATO, a lot of acronyms and abbreviations are used to
communicate ideas. They are often used instead of names of organisations,
committees, councils, etc. Some examples are given in the chart below.
ACRONYM
FULL NAME
ABBREVIATION
1
DPC
Defence Planning Committee
2
NPG
Nuclear Planning Group
3
NAC
North Atlantic Council
4
MC
Military Committee
5
ACT
Allied Command Transformation
6
PfP
Partnership for Peace
7
IMS
International Military Staff
8
MAP
Membership Action Plan
9
MD
Mediterranean Dialogue
10 PARP
Planning and Review Process
Figure 3. Common acronyms and abbreviations used within NATO.
102
The NATO Glossary of Terms and Definitions and NATO Glossary of
Abbreviations Used in NATO Documents and Publications are updated
annually and can be found at http:/www.nato.int/docu/standard.htm .
Apart from all the abbreviations and
acronyms mentioned above, symbols, badges and insignia have a significant meaning in the military. As
armed forces are based on a system
of hierarchical relationship, uniforms denote the ranks of the
soldiers by special insignia affixed to
them. NATO ranks and insignia are
combined military insignia used by
NATO member countries.
However, to match every member country’s military rank to corresponding
ranks used by the other members, a standard rank scale has been
established, and the rank categories were described in STANAG 2116 titled
NATO Codes for Grades of Military Personnel. There are two scales – OF1
– OF10 used for officers and OR1 – OR9 for other ranks. There are some of
the ranks and insignia used by British, American and Polish armies
presented according to the NATO Code in the chart below.
NATO Code
OF-5
OF-4
OF-3
OF-2
Colonel
Lieutenant
Colonel
Major
Captain
Colonel
Lieutenant
Colonel
Major
Captain
Pułkownik
Podpułkownik
Major
Kapitan
United
Kingdom
The USA
Poland
Figure 4. Some ranks and insignia according to STANAG 2116.
103
Other symbols used in the army are for example the ones, which are connected
with map reading. These symbols usually consist of basic and interservice
symbol, the unit size, the unit or installation role indicator, equipment
indicator, aviation symbol and location, and the content of the fields
surrounding the basic symbol. Geometric figures form the basic symbol used to
represent units, installations and activities. Rectangle = a unit; Flag = a HQ;
Circle = a logistical, medical, or administrative unit or depot.
SYMBOL TYPES
UNIT SIZE
TYPICAL UNIT TYPES
Figure 5. Symbols used on military maps.
It is worth mentioning that different colours are used to depict enemy and
friendly symbols.
- blue is used for friendly units (BlueFor) e.g.
- red is used for enemy (OpFor) e.g.
- friendly infantry unit
- enemy infantry unit
- green is used for neutral objects
- yellow is used for unknown objects
Since different colours may not always be available, procedures for onecolour and multicolour symbols are as follows: friendly symbols are
outlined by a single line; enemy symbols with double lines.
Many industries, such as the medical industry and the computer
industry, have their own technical jargon. However, there may be perhaps
no other industry in the world that matches up with the amount of
104
industry-specific speech as that possessed by the military. As it is easily
noticed, hardly any domain is more occupied by specialised terminology,
technical terms, internal jargon, abbreviations and acronyms than the
military.
Military terminology is rooted in the need of military organisations to have a
uniform understanding. A need that is evident in any joint operation, where
compatibility of communications systems and operating procedures have to be
beyond all dispute. http://www.military-dictionary.org/
Bibliography
Aykin, N., 2005, Usability and internationalization of information technology,
Routledge
Cabre, M.T., Sager, C., DeCesaris, J.A., 1999, Terminology: theory, methods
and applications, Benjamins Publishing Company
Lyons, J., 1981, Language and linguistics: an introduction, Cambridge
University Press
Posteguillo, S., 2003, Netlinguistics: Language, Discourse and Ideology in
Internet, Universitas
Sofer, M., 2006, The Translator’s Handbook, Schreiber
Sprung, R.C., Jaroniec, S., 2000, Translating Into Success. Cutting-edge
strategies for going multilingual in a global age. John Benjamins
Steffens, P., 1993, Machine Translation and the Lexicon, Springer
http://www.military-dictionary.org
http://www.statemaster.com/encyclopedia/NATO-Phonetic-Alphabet
http://www.statemaster.com/encyclopedia/Specialized-terminology
ISTOTA TERMINOLOGII SPECJALISTYCZNEJ W KONTEKŚCIE
JĘZYKA ANGIELSKIEGO DLA CELÓW WOJSKOWYCH.
Artykuł poświęcony jest terminologii specjalistycznej i zarządzaniu terminologią. Pokazuje także różnice pomiędzy terminologią specjalistyczną a słownictwem używanym w języku ogólnym. W swoim artykule, autorka przedstawia specyfikę języka dla celów wojskowych, w skład którego wchodzi żargon
wewnętrzny, niezliczona ilość terminów technicznych, skrótów, skrótowców
oraz symboli używanych w celu efektywnego porozumiewania się w siłach
zbrojnych NATO.
105
4 – 2011
RAFAŁ SZUBERT
Uniwersytet Wrocławski – Instytut Filologii Germańskiej
ZUR SPRACHFRAGE
IN DER EUROPÄISCHEN INTEGRATION
Eine aufschlussreiche Anmerkung zur Sprache und ihrer Funktion
als Verständigungsmittel finden wir bei Horst Neumann-Duesberg in
seinem Buch Sprache im Recht [Neumann-Duesberg: 1949]. NeumannDuesberg erörtert Sprache in ihrer Funktion als Verkehrsinstrument unter
den Menschen und setzt erkenntnistheoretisch eine subjektiv transzendente,
d.h. außerhalb des Bewusstseins des Menschen und unabhängig von seinem
Erleben existierende Welt voraus [Neumann-Duesberg 1949: 49]. Als
Grundlage seiner Überlegungen nimmt er den Gedanken von Rudolf Laun:
„Für den Fall, daß nichts außer mir existiert, wäre jedes Nachdenken über
eine Welt außer mir und jeder Versuch, mich mit anderen Wesen
verständigen zu wollen, gegenstandslos. Jegliches Denken über eine solche
Welt, wie alles Reden und Schreiben an die Adresse anderer, hat dann
keinen Sinn, ausgenommen den, den Inhalt meines eigenen Lebenstraums
zu füllen. Wenn ich trotzdem über eine subjektiv transzendente Welt, die
hinter meinem Erleben steht, nachdenke, so gehe ich hierbei von einer
Annahme aus, die ich, ob ich will oder nicht, im täglichen Leben
ununterbrochen zu machen mich gezwungen sehe, und die offenbar auch
die anderen Menschen, vorausgesetzt, daß sie existieren, mit gleicher
Notwendigkeit ebenso machen. Diese Annahme geht dahin, daß ich ein
Teil, und zwar ein sehr kleiner Teil, einer außer mir existierenden Welt bin,
die ich in einem bestimmten, mir gegebenen Umfang so erkenne, wie sie
wirklich ist, und in der andere Menschen sind als ich, welche diese Welt ebenso
oder in einem ähnlichen Umfang erkennen wie ich” [Laun 1942: 20 f.]. Aus der
angeführten Passage geht hervor, dass, wer Sprache kommunikativ verwenden
will, mit Begriffen operieren soll, die sich in einem gemeinsamen
Geltungsbereich gefestigt haben. Kommunikativ innerhalb einer Gemeinschaft
verwendet eine Sprache, wer sie zuerst im gesamte Lebenszusammenhang
dieser Gemeinschaft erlernt hat oder erlernen will, und dann auch im
106
Hinblick auf diesen gemeinschaftlichen Lebenszusammenhang hin
anwenden will. So denotiert die Sprache den gemeinten Gegenstand,
Sachverhalt, Vorgang und wenn dieser Gegenstand, Sachverhalt bzw.
Vorgang auch außer mir, außer dem Sprechenden existiert, ist jedes
Nachdenken über eine Welt außer mir, über eine Welt dieser Gemeinschaft,
der ich angehöre, und jeder Versuch, mich mit anderen Individuen dieser
Gemeinschaft darüber verständigen zu wollen, belangvoll. Dadurch wird
die Welt erfahrbar und verstehbar. Jegliches Denken über eine solche Welt,
die durch die gemeinsame Sprache mitteilbar wird, macht einen Sinn und
der ist eine gemeinsame Kommunikation über gemeinsame Welt. Wenn das
so einfach wäre, wären Diskussionen darüber, inwiefern Sprache den
Menschen zu determinieren vermag oder inwieweit Sprache ein Instrument
der Herrschaft über Menschen sei [vgl. Schröder 1995: 57].
Meiner Ansicht nach ist die Frage von Belang, in welchem Maß Sprache den
gemeinten Gegenstand, Sachverhalt bzw. Vorgang denotiert, damit dieser
mitteilbar werden kann, und in welchem Maß Sprache diesen Gegenstand,
Sachverhalt bzw. Vorgang konnotiert, damit der Zuhörer an den Ernst und
die Wahrheit der vertretenen Sache glauben kann [vgl. Posselt 2005: 85].
In seinem Beitrag über die Sprachen betreffend die europäische
Integration, die Europäische Union und den Bedarf, allgemeine Linguistik
der Fachsprachen zu fundieren [Grucza 2008: 27-74], plädiert Franciszek
Grucza dafür, dass man den Rahmen der traditionellen Betrachtung von
Fachsprachen möglichst erweitern soll, denn manche von ihnen wichtige
Funktionen nicht nur innerhalb dieser oder jener Berufs- bzw.
Schaffensdisziplin erfüllen, d.h. nicht nur im fachbezogenen Bereich,
sondern auch im allgemeinen Bereich, d.h. innerhalb der gesamten
Grundgemeinschaft (Nationalgemeinschaft, Staatsgemeinschaft), deren
Bestandteile die erstgenannten sind [F. Grucza 2008: 27, 35]. Ein weiteres
Argument sieht Franciszek Grucza darin, dass alle Fachsprachen nicht
ausschließlich referentielle Funktionen erfüllen, sondern auch wesentliche
kognitive Rollen spielen [F. Grucza 2008: 22]. Im Fazit des Beitrags „Języki
specjalistyczne – indykatory i/lub determinanty rozwoju cywilizacyjnego [F.
Grucza 2008: 5-23] fordert der Autor, dass zu der Sammlung der
Fachsprachen auch diejenigen Sprachen zugerechnet werden, die die
europäische Integration betreffen [Grucza 2008a: 27]. Grucza schickt
seinen Überlegungen über die Sprachen betreffend die europäische
Integration einige ordnende Gedanken voraus und formuliert
zukunftsweisende Innovationsfelder für die linguistische Forschung, wie:
−
Vergleichende Analyse der eigenen Fachsprache vor dem Hintergrund
einer als ihr Vorbild angesehenen fremden Fachsprache, bzw. der als
ihre Vorbilder angesehenen fremden Fachsprachen, zwecks
107
−
−
Feststellung ihrer Adäquatheit (adekwatność), Vollständigkeit
(kompletność) und Exaktheit (ścisłość) (vgl. Grucza 2008b: 30),
Vergleichende Analyse der praktischen Kenntnisse dieser Sprache
sowie der Fertigkeit, diese Sprachen im allgemeinen Kommunikationsbereich der Grundgemeinschaft [vgl. Grucza 2008b: 30],
Analyse der Innovativität einer konkreten Fachsprache [vgl. Grucza
2008b: 30].
Grucza weist auf ein Desiderat der bisherigen linguistischen Fachsprachenforschung hin, das er bei Studien zu Fachsprachen konstatiert:
„Lingwiści mogą, a niekiedy nawet muszą wystąpić w obu rolach i zająć się nie
tylko samymi nazwami (terminami), lecz także analizą (przynajmniej niektórych)
ontologicznych aspektów rzeczy (stanów rzeczy) nazywanych (wyróżnianych) za
pomocą interesujących ich nazw. Wręcz nieodzowne jest to, po pierwsze, w
przypadku języków specjalistycznych dotyczących rzeczy lub stanów rzeczy,
którymi na razie żadna inna specjalistyczna dziedzina nauki nie zajmuje się w
sposób systematyczny oraz, po drugie, w takich przypadkach, w których zachodzi
wysoki stopień zwrotnej należności między wiedzą o danym zakresie
rzeczywistości i reprezentującym (implementu-jącym) ją specjalistycznym
językiem” [Grucza 2008a: 32].
Mit den so formulierten Hinweisen zeigt Franciszek Grucza der Linguistik
den Weg zur Erschließung und Ergründung von Kommunikationsbereichen, deren Erkenntnis zur Qualität der Kommunikation der Europäer
sowie zur Qualität der Integration wesentlich beitragen können. Dabei ist
hervorzuheben, was Franciszek Grucza unter der gemeinsamen Sprache
Europas versteht. Grucza gibt der Überzeugung Ausdruck, dass die
Entstehung einer gemeinsamen Sprache Europas nur eine Frage der Zeit
sei. Die Entstehung einer gemeinsamen Sprache Europas versteht Grucza
nicht im Sinne der Ablehnung der einzelnen Nationalsprachen der
Mitgliedsländer der Europäischen Union oder im Sinne der Bevorzugung
bestimmter Sprachen. Er steigt auch nicht in die Diskussion über
konkurrierende Szenarien des Sprachgebrauchs in den Institutionen der
EU ein, wies sie etwa von Van Els [2005], Jürgen Habermas [1998: 105,
115], Beierwaltes [1998] oder last but not least von Manz [2002: 209 f.]20.
20
Vgl. dazu den Beitrag von Ulrich Ammon [2006a]: Language conflicts in the European Union.
On finding a politically acceptable and practicable solution for EU institutions that satisfies
diverging interests. In: International Journal of Applied Linguistics. Vol. 16, Nr.: 3, 2006. Dieser
Beitrag enthält Ulrich Ammons Antwort auf den zuvor erschienenen Vorschlag, Deutsch als EUArbeitssprache abzuschaffen. Bei Überlegung, wie man dem kommunikativen Chaos in den
Institutionen der Europäischen Union zu Hilfe kommen kann, beruft er sich auf einige Beispiele
aus der diesbetreffenden Diskussion:
Einerseits – schreibt Ammon – “official EU comments or policy guidelines regularly praise the
multitude of languages as part of the Community’s cultural „wealth” and stress the need for their
maintenance (this was especially the rhetoric during the European Year of Languages in 2001), while
108
Auch wenn darin kein Wort über Sprachenpolitik fällt, wird aus dem
Beitrag deutlich, dass Grucza für Sprachpolitik (nicht Sprachenpolitik!)
plädiert, für ein Konzept einer intelligenten Mehrsprachigkeit, das der
Charta der europäischen Identität nahesteht. Im Vorwort zu der Charta
werden die zivilisatorischen Werte (die Antike und das Christentum)
betont, die Grundlagen der modernen Demokratie, des Rechtsstaates und
der Bürgergesellschaft seien. Damit wird unterstichen, dass es der
Europäischen Union zwar an einem eigenen Geist nicht mangele, der sich
jedoch hinter den Bergen „von sympathisierenden, technischen, administrativen, ökonomischen, wechselkursregelnden und sonstigen Maßnahmen,
in die er eingegangen ist, allzu gründlich verberge“ (www.europa-unionunna.de/charta_de.htm). Der Unterschied zwischen der Auffassung der
europäischen Identität in der Charta und der Auffassung der europäischen
Identität von Franciszek Grucza beruht meiner Meinung nach darauf, dass
die Charta formalistisch auflistet, was bei Grucza mit Inhalt erfüllt, d.h. als
Forschungsdesiderat und Forschungsparadigma formuliert ist. „Europa als
Schicksalsgemeinschaft“, „Europa als Wertegemeinschaft“, „Europa als
Lebensgemeinschaft“, „Europa als Wirtschafts- und Sozialgemeinschaft“,
„Europa als Verantwortungsgemeinschaft“ sollen in der innereuropäischen
Kommunikation wohl nicht lediglich inhaltslose Worthülsen, nichtssagende
Wörter sein. Sind gezielte Veränderungen des Verhaltens von Bürgern,
Politik, Wirtschaft gefragt, müssen konkrete Analysen vor allem ihren
nonofficial observers occasionally characterize it as a “predicament” or source of communicative
“chaos”. Especialy for the institutions, the latter impression is not entirely surprising, in spite of the
distinction between working and merely official languages, and use only of the former in many
domains. The use off all the official languages for written communication with member states and for
formal sessions requires translation and simultaneous interpretation, respectively, on a huge scale. The
use of more than one working language for oral communication in informal meetings, where as a rule
no interpretation is provided, can be difficult [Ammon 2006a: 321, 322]. Im weiteren geht Ammon
auf verschiedene Kommunikationsansätze, mit denen man das Multilingualismusproblem zu
beheben versucht oder mit denen man die Qualität der multilingualen Kommunikation zu fördern
versucht. Er schreibt:
There is a long history of proposals for making communication more efficient by reducing the number
of languages employed, ideally to a single one, for which various possible candidates have been
suggested, among them Esperanto and Latin, with English as the only one really taken seriously. Van
Els’ [2005] proposal is in line with this history. EU linguistic diversity has also been seen as a hindrance to economic progress or political integration and real democracy. To overcome it, recognized
thinks-tanks have supported the idea of a single institutional working language, but also a single lingua
franca outside the institutions to enhance the growth of regional mobility and of a common public
sphere, especially through the media. Jürgen Habermas [1998:105, 115], among others, has supported
this viewpoint in order to denationalize the EU and spearhead the emerging epoch of “postnationalism“ that he envisions, and he has proposed English as the necessary unifying language for
this. Andreas Beierwaltes [1998], however, has favoured continued subsidiary use of several languages
and Vivian Manz [2002; 209f.] even claimed, with reference to Switzerland, that real democracy can
unfold through parallel discourse in different languages” [Ammon 2006a: 322].
109
Gegenstand begrifflich bestimmen. Um zu einer Definition dieser Begriffe
zu gelangen, empfiehlt es sich zunächst von dem Sprachgebrauch auszugehen, das heißt die Bedeutung festzustellen, welche diesen Schlagworten
in der deutschen Sprache und in ihren Äquivalenten in anderen Sprachen
der Mitgliedsländer der EU, z.B. im Deutschen, Niederländischen und/oder
im Polnischen, haben. Es gilt festzustellen, ob die gesellschaftlichen Phänomene, die mit diesen Phrasen bezeichnet werden, gemeinsame Merkmale
aufweisen (und feststellen, welche das sind), durch die sie von anderen,
ihnen ähnlichen Erscheinungen unterschieden werden können, und ob
diese Merkmale bedeutsam genug sind, um als Elemente eines Begriffes
gesellschaftswissenschaftlicher Erkenntnis zu dienen [vgl. Kelsen 1992: 31
f.]. Doch hier kommen die bekannten Schwierigkeiten ins Spiel, die das
Gelingen der sprachliche Kommunikation gefährden: unterschiedliche
Begrifflichkeiten in Domänen und Einzelsprachen, unterschiedliche Konventionen der Thematisierung und Interaktion [vgl. Rothkegel 2011].
Im interdisziplinären Symposium zur Vielsprachigkeit als Herausforderung
und Problematik des europäischen Einigungsprozesses stand die
Vielsprachigkeit als Herausforderung und Problematik des europäischen
Integrationsprozesses ganz oben auf der Liste der zu erörternden Fragen.21
21
Das im Europa-Kolleg in Hamburg abgehaltene Symposium fand am 22. und 23. März 1996
statt. Materialien aus diesem Symposium sind im Band „Die Europäische Union und ihre
Sprachen. Interdisziplinäres Symposium zur Vielsprachigkeit als Herausforderung und Problematik
des europäischen Einigungsprozesses. Gespräch zwischen Wissenschaft und Praxis“ veröffentlicht. Der in diesem Band präsentierte Leitgedanke im Hinblick auf die Vielsprachigkeit in
Europa weist von der Auffassung Franciszek Gruczas qualitativ ab. In meiner Überzeugung plädiert
Grucza für eine europäische Vielsprachigkeit, in der die Sprachen der Mitgliedsländer der EU
den Anspruch behalten, gleich behandelt zu werden. Diese Gleichbehandlung schließt aber ein,
dass die Sprachen in der europäischen Vielsprachigkeit als Transportmittel von Inhalten betrachtet
werden sollen, die der Integration zu dienen haben. Wenn die europäische Integrationsidee überhaupt
einen stützenden und fördernden Sinn zur Bewältigung der bestehenden europäischen Probleme
und zum Vorbereiten auf die kommenden Herausforderungen haben soll, muss zuerst der
Rahmen für die Erkenntnis der seienden Sachverhalte und der zu planenden Vorgänge geschafft
werden, der es den Kommunizierenden erlaubt, miteinander, statt nebeneinander zu kommunizieren und erst so einander zu verstehen. Grucza zeigt Wege für die potentielle Lösung dieser
Barrieren, die die Herausgeber des Bandes schon im Vorwort markieren: „Als ‘Gespräch
zwischen Wissenschaft und Praxis’ konzipiert, sollte das Symposium der Frage nachgehen, welche
Probleme die Sprachenvielfalt in Europa im Hinblick auf die Ziele der europäischen Einigung
aufwirft und welche Lösungen sich anbieten. Dabei waren sich die Teilnehmer – Juristen,
Politologen, Soziologen, Linguisten sowie Praktiker aus europäischen Institutionen, nationalen
Verwaltungen und freien Berufen – einig, dass die Sprachenvielfalt als kultureller Wer Europas
zu schützen und zu fördern sei. Zugleich stellt sie die Gemeinschaft aber auch vor zunehmend
schwieriger werdende Probleme. Bereits jetzt ist der Anspruch, alle elf (unter Hinzunahme der
gälisch-irischen Sprache sogar zwölf ) Nationalsprachen der fünfzehn Mitgliedsländer [im Jahre
2011 zählt die EU 27 Mitgliedsländer und 23 Nationalsprachen – Hinzufügung R.Sz]
gleichzubehandeln, nicht mehr voll einzulösen. Jede neu hinzutretende Sprache verschärft das
Problem in exponentieller Weise. Vielsprachigkeit kann sich aber auch als Hemmnis für den
Binnenmarkt auswirken, im Personenverkehr wie beim Handel mit Waren und Dienstleistungen.
Schließlich ist sie auch ein erhebliches Problem für den Prozeß der politischen Einigung. Diese
110
Nach Els Oksaar bekommen die Individuen, die miteinander kommunizieren, durch die Sprache ihre persönliche und soziale Identität. Zugleich
wird hervorgehoben, dass diese Individuen noch differenziertere
Identitäten haben [vgl. Behrens et al. 1998: 16]. Es wird auf die
Unterschiede zwischen der Identität von Hausfrau und Mutter und von
Universitätsprofessorin, zugleich jedoch auf die Grundidentität
hingewiesen, die mit den Wurzeln, die die Sprache gibt, gegeben ist [vgl.
Bruha/Seeler 1998: 16]. Mit einem Hinweis auf unterschiedliche
Kommunikationskulturen (z.B. eine Redekultur, z.B. in Deutschland, und
eine Schweigekultur, z.B. in den skandinavischen Ländern) signalisiert
Oksaar das Bedürfnis, die psychologischen und soziologischen
Bedingungen der einzelnen Gesellschaften in Europa, der einzelnen
Menschengruppen, viel näher und gründlicher zu untersuchen [vgl.
Bruha/Seeler 1998: 16]. Weder das Sprachenregime der Institutionen der
Europäischen Union [vgl. Wu 2005], noch Kampf der Sprachen [vgl. Weber
2009]22 müssen als Alternativen der europäischen Sprachenpolitik gelten,
wenn man das große europäische Ensemble zivilisatorischer Werte ernst
nimmt und behalten will, die heute als die Grundlagen der modernen
Demokratie, des Rechtsstaates und der Bürgergesellschaft23 begriffen
werden. Eine Alternative ist in allererster Linie die Wertachse von Sprache
über Kommunikation bis zur Demokratie. Rainer Lepsius argumentiert im
Geiste von Franciszek Grucza: „Es ist ja naheliegend zu sagen, Demokratie
sei Kommunikation über und Zustimmung zu Entscheidungen, in denen
die eigene Interessenlage nicht obsiegt. Wenn das die Basis eines
demokratischen Prozesses ist, dann ist die Frage, über welche semantischen
Einverständnisse dieser Prozeß der Kommunikation und der
Konsensbildung erfolgt. Wir sind gewohnt, daß wir dieses linguistisch
fassen und sagen, hier ist eine gleiche Sprache die Voraussetzung für alles
setzt ein ausreichendes Maß an europäischer Öffentlichkeit voraus, deren Entstehen wiederum
transnationale Kommunikation, sprich sprachliche Verständigung zwischen den Bürgern der
europäischen Staaten erforderlich macht“ [Bruha / Seeler 1998: 1].
22
Im Sinne des Titels des Buches von Weber (Kampf der Sprachen) kann die in den
Institutionen der EU praktizierte Einteilung in Amts- und Arbeitssprachen gedeutet werden.
Wodurch die Wahl der Amts- bzw. Arbeitssprachen einer internationalen Organisation bedingt
ist, erhellt Coulmas: „Dennoch wurde keine explizite übergreifende, auf alle Organe der EG
anzuwendende Sprachenpolitik entwickelt, hauptsächlich weil Sprache in der europäischen
Tradition in starkem Maße für ideologische Zwecke instrumentalisiert zu werden pflegt und die
den Prozess der europäischen Integration vorantreibenden Politiker das dadurch vor allem mit
den europäischen Nationalsprachen verbundene Konfliktpotential scheuten“ [Coulmas 1991a:
25]. Dass das angesprochene Konfliktpotential in der der Verknüpfung von Sprache und
Nationalismus gesehen wird, bestätigen die Autoren Fishman [1972], Weinstein [1983], und
speziell zur europäischen Tradition Coulmas Coulmas [1991b]. Zu der Beziehung von Amts- zu
Arbeitssprachen in bestimmten Domänen vgl. auch: Ammon [2006b: 179-188].
23
Aus dem Vorwort Václav Havels zu der Charta der Europäischen Identität. Der Text ist
einsehbar auf: www.europa-union-unna.de/charta_de.htm
111
weitere. Nun wissen wir freilich, daß auch bei sprachlicher Gleichheit keine
semantische Gleichheit gegeben sein muß, so daß die Vorstellung, daß die
Sprachenhomogenität die Voraussetzung ist, nur dann zutrifft, wenn die
linguistische und die semantische Ebene für die Sprachgenossenschaft als
einheitlich gegeben unterstellt wird. Dies ist in aller Regel nicht der Fall.
Das heißt, die semantischen Inhalte von Begrifflichkeiten, von Wortbeziehungen müssen definiert werden, müssen im Prozeß des Diskurses so herausgearbeitet werden, daß ein semantisches Einverständnis eintritt, ganz
unabhängig davon, ob die Alltagssprache homogen ist oder nicht“ [Bruha/
Seeler 1998: 19]. Lepsius nennt Bedingungen einer demokratischen Kommunikation in emergenten supranationalen politischen Systemen [vgl. Bach
2000:21], und zwar: Spezifizierung einer semantischen Einverständnisstruktur (die folgende Herausforderung für die europäische Linguistik),
Analyse von semantischen Identitäten bei unterschiedlicher Sprachen. Zum
Teil wird diesem Desiderat schon begegnet. Das internationale, von Ernst
Eichler und Heiner Lück geleitete Vorhaben „Das sächsisch-magdeburgische
Recht als kulturelles Bindeglied zwischen den Rechtsordnungen Ost- und
Mitteleuropas“ kann ein Paradebeispiel dafür sein. Zeitgleich mit mit dem
EU-Beitritt mehrerer osteuropäischer Länder nahm das Vorhaben der
Sächsischen Akademie der Wissenschaften, das der Rezeption des sächsichmagdeburgischen Rechts in Osteuropa gewidmet ist, seine Arbeit auf.
Wichtige Ziele dieses Projektes sind: die Gewinnung eines möglichst exakten
und quellengestützten Überblicks über die Verbreitung des Sachsenspiegels
und des Magdeburger Stadtrechts im osteuropäischen Raum, Erkenntnisse
über die rechtlichen und sprachlichen Prozesse bei der Übernahme von
Quellen des sächsisch-magdeburgischen Rechts in Landschaften, Städte
und Dörfer des Verbreitungsgebiets sowie rechtsinstitutionelle und
rechtssprachliche Analysen der auf dem sächsisch-magdeburgischen Recht
basierenden (auch landessprachigen) Rechtstexte in jenen Ländern24. Ein
anderes Beispiel für den neuen Forschungsansatz, in dem semantische Inhalte
von Begrifflichkeiten als Schwerpunkt der sprachlichen Kommunikation sind,
ist das Projekt Dylan. Das Projekt verfolgt das Ziel, konkurrierende
Szenarien des Sprachgebrauchs an unterschiedlichen beruflichen und
institutionellen Schauplätzen zu erfassen und zu beurteilen. Die Autoren
des Projektes beabsichtigen, mit den Ergebnissen ihrer Analysen eine
wesentliche Grundlage für ein besseres und umfassenderes Verständnis der
komplexen Prozesse zu liefern, die Sprachenlernen und Sprachgebrauch
miteinander verbinden. Dies alles mit dem Ziel, fundierte sprachpolitische
Empfehlungen zu liefern (vgl. www.dylan-project.org).
24
Die hier angeführten Angaben nehme ich einem Informationsbulletin der Sächsischen
Akademie der Wissenschaften zu Leipzig von 2008. Wie mir seine Mitautoren mitteilen, wird
der „Polen-Band“ im Frühjahr 2011 erwartet.
112
Man kann die Frage stellen, was können diese Bemühungen zur
europäischen Einigung und zur europäischen Integration beitragen. Wenn
man bedenkt, dass die Parteien, die Deutsch oder Polnisch - oder eine
andere der 23 offiziellen Amtssprachen der EU, die alle zugleich die
Amtssprachen der 25 Mitgliedsländer der EU sind - in einer Debatte
sprechen, und nicht dasselbe meinen, obwohl sie mit den gleichen Worten
argumentieren, so kommen wir zur Einsicht, dass die Lösung des Problems
nicht in der Auswahl von Sprache liegt. Die Lösung des Problems liegt – so
verstehe ich die Idee des Beitrags von Franciszek Grucza [2008b] – in der
Spezifizierung einer semantischen Einverständnisstruktur. Dank dieser
Einverständnisstruktur können Kommunikationsinstrumente entwickelt
werden, die es vielleicht ermöglichen, in der Mehrsprachigkeit kein
Hindernis mehr zu sehen und keine Gefahr, Sprachenregimes in den
europäischen Institutionen einzuführen bzw. Kämpfe zu führen, deren
Sieger bestimmte Amtssprachen Arbeitssprachen in diesen Institutionen
fördern.25 Festzulegen ist, in welchen Sprachverwendungsbereichen
semantische Identitäten vorkommen, in welchem Maß und vor allem bei
welchen Sprachen. Eine weitere Frage ist, welche Kommunikationssicherheit ist erforderlich, „um aus heterogenen Interessenlagen
und differierenden Wertüberzeugungen eine Kompromißfähigkeit
entstehen zu lassen“ [Bruha/Seeler 1998: 19]. Dass semantische Identitäten
bei unterschiedlichen Sprachen verschieden sind, beweist z.B. der Einblick
in die Datenbank EUR-Lex26. Die folgende Tabelle enthält ein Fragment aus
der der Rechtssache T-297/0527.
25
Gegner dieser These ist Gert Nicolaysen. Er meint, dass eine semantische Homogenisierung
der europäischen Solidaritätskriterien bei Aufrechterhaltung der Mehrsprachigkeit, ein hochgestecktes Ziel ist, das im Grunde einer Utopie gleicht. Er nennt drei Ebenen im Integrationsprozess
der EU, in denen das Sprachenproblem auftaucht und auftauchen wird. Die erste Ebene ist die
Kommunikation mit der Hoheitsgewalt; die zweite Ebene ist die Existenz eines
Kommunikationssystems, das Öffentlichkeit herstellt und in dieser Öffentlichkeit öffentliche
Meinungen produziert, ermöglicht und zutage fördert; und die dritte Ebene, in der das Problem
der nationalen Homogenität und Identität auftaucht, die durch gemeinsame Sprache konstituiert
werden. Für das Schwierigste hält Nocolaysen die dritte Ebene, d.h. die nationale Identität durch
Sprache. Vielleicht deswegen plädiert er in seiner Argumentation dafür, dass man die Sprache
nicht als notwendigen Identifikationsfaktor für Europa forciert [vgl. Bruha/Seeler 1998: 26].
26
Diese Datenbank ist einsehbar auf http://eur-lex.europa.eu/. Sie gewährt einen unmittelbaren
Zugang zu den Rechtsvorschriften und Urkunden der EU in allen Amtssprachen der
Mitgliedsländer der EU.
27
Das angeführte Fragment ist dem Portal EUR-Lex entnommen, dessen Bestände auf http://eurlex.europa.eu einzusehen sind. In der Rechtssache T-297/05 IPK International – World Tourism
Marketing Consultants GmbH mit Sitz in München (Deutschland), Prozessbevollmächtigte:
Rechtsanwälte H.-J. Prieß, M. Niestedt und C. Pitschas, Klägerin, gegen Europäische Kommission,
vertreten durch B. Schima als Bevollmächtigten im Beistand von Rechtsanwalt C. Arhold.
113
Deutsche Fassung
Wersja Polska
d) Der [endgültige Gesamthaushalt für das
Haushaltsjahr 1992] enthielt (1) einen
Hinweis betreffend die Haushaltslinie
für den Fremdenverkehr, wonach (2)
zur Unterstützung eines Systems von
Informationen über Vorhaben des
ökologischen Fremdenverkehrs in der
Gemeinschaft mindestens 530 000 ECU
eingesetzt werden. Dieses Thema wird
jedoch nicht in der am 26. Februar 1992
veröffentlichten
(3)
Ausschreibung
genannt. Sie konnten also nicht annehmen,
dass die Kommission ungeachtet des
Fehlens eines Hinweises für Vorschläge
zum
Thema
‚Datenbank
oder
Informationssystem‘ oder eines Hinweises
im Haushalt betreffend (4) den Bedarf für
ein Informationssystem vorhabe, jenen
Teil des Haushalts zu jener Zeit
umzusetzen.
Die
einzig
mögliche
Erklärung ist, dass [Herr Tzoanos] Ihnen
seine Absicht mitgeteilt und damit den
Auswahlprozess zu einem unfairen und
nicht ordnungsgemäßen Verfahren ohne
jeglichen Wettbewerb gemacht hat.
d) Budżet [ogólny i ostateczny na rok
budżetowy] 1992 zawierał (1’) zapis na
temat budżetu dla turystyki, który
stanowił, że kwota wynosząca co
najmniej 530 000 ECU winna zostać
przeznaczona (2’) na utworzenie systemu
informacyjnego w dziedzinie turystyki
ekologicznej. Zagadnienia tego nie wymieniono jednak w (3’) zaproszeniu do
składania wniosków opublikowanym w
dniu 26 lutego 1992 r. Nie miał pan
żadnych podstaw, by spodziewać się, że
mimo braku jakiegokolwiek odniesienia
do zagadnienia „bazy danych lub
systemu informacyjnego” w zaproszeniu
do składania wniosków lub w zapisie
budżetu dotyczącym (4’) konieczności
utworzenia systemu informacyjnego,
Komisja zamierzała wykorzystać tę część
budżetu w tym właśnie momencie.
Jedynym wyjaśnieniem może być okoliczność, że [pan Tzoanos] poinformował pana
o swym zamiarze, przekształcając procedurę wyboru w procedurę nieuczciwą
i nieprawidłową, wykluczającą wszelką
konkurencję.
Am Beispiel der polnischen Übersetzung der in diesem Text
vorkommenden Begriffe (1) ‘Hinweis betreffend die Haushaltslinie für den
Fremdenverkehr’, (2) Unterstützung eines Systems von Informationen, (3)
‚Ausschreibung’ und (4) ‘Bedarf für ein Informationssystem’ wird wohl
deutlich, dass die polnischen Äquivalente von ihren deutschen Pendants
sich inhaltlich deutlich abheben: (1’) zapis na temat budżetu dla turystyki,
(2’) utworzenie systemu informacyjnego, (3’) zaproszeniu do składania
wniosków, (4’) konieczności utworzenia systemu informacyjnego).
Haushaltslinien sind etwas weniger als budżet (Haushalt), Unterstützung
eines Systems von Informationen ist keine utworzenie systemu
informacyjnego (Errichten eines Informationsystems), Ausschreibung ist
ebensowenig zaproszenie do składania wniosków, es sei denn, dass man
Paraphrasen von Begriffen als ihre Äquivalente akzeptieren will, und Bedarf
für ein Informationssystem (zapotrzebowanie na system informacyjny) ist
114
immer noch nicht dasselbe, was konieczności utworzenia systemu
informacyjnego (Notwendigkeit, ein Informationssystem zu errichten) ist.
Ob die erwähnten polnischen Übersetzungsvorschläge von deutschen
Fachbezeichnungen beweisen können, dass Polnisch den Anforderungen
der europäischen Integration im Hinblick auf die Qualität der mit Hilfe von
Sprache zu transportierenden Inhalte schon gewachsen ist, ist an dieser
Stelle nicht zu entscheiden. Sie begründen jedoch das Bedürfnis nach
Prüfung der ontologischen Bedeutungsaspekte von den Schlüsselbegriffen
der europäischen Integration.
Literaturverzeichnis
Ammon U., 2006a, Language conflicts in the European Union. On finding a
politically acceptable and practicable solution for EU institutions that satisfies
diverging interests, [in:] International Journal of Applied Linguistics, Vol. 16,
Nr.: 3, S. 319-338.
Ammon U., 2006b, Funktionale Typen und Statustypen von Sprachsystemen, [in:] Sociolinguistica. Internationales Jahrbuch für Europäische
Soziolinguistik, Heft 2, U. Ammon, Mattheier K. J., P. H. Nelde (Hrg.),
Tübingen, Max Niemeyer Verlag, S. 179-188.
Bach M., 2000, Die Europäisierung nationaler Gesellschaften, Westdeutscher
Verlag, Wiesbaden.
Beierwaltes A., 1998, Sprachenvielfalt in der EU – Grenze einer
Demokratisierung Europas?
Discussion Paper C5, Zentrum für Europäische Integrationsforschung, Bonn.
Bruha T./Seeler H.-J. (Hrsg,), 1998, Die europäische Union und ihre
Sprachen.
Interdisziplinäres
Symposium
zur
Vielsprachigkeit
als
Herausforderung und Problematik des europäischen Einigungsprozesses.
Gespräch zwischen Wissenschzaft und Praxis, Nomos Verlagsgesellschaft,
Baden-Baden.
Coulmas F., 1991a, Die Sprachenregelung in den Organen der EG als Teil
einer europäischen Sprachenpolitik, [in:] Sociolinguistica. Internationales
Jahrbuch für Europäische Soziolinguistik, Heft 5, U. Ammon, Mattheier K. J.,
P. H. Nelde (Hrg.), Tübingen, Max Niemeyer Verlag, S. 24-37.
Coulmas, F. 1991b, European Integration and the idea of the national
language: ideological roots and economic consecquences, [in:] Coulmas F.
(ed.), A language policy for the European Community. Prospects and
quanderies. Mouton de Gruyter, Berlin/New York, S. 1–43.
Els T., van, 2005, Multilingualism in the European Union, [in:]
International Journal of
Applied Linguistics 15.3, Wiley-Blackwell, Hoboken, S. 263–81.
Fishman J. A., 1972, Language and Nationalism. Two Integrative Essays,
Newbury House, Massachusetts.
Grucza F., 2004, Integration – Wort und Phänomen, [in:] Hałub M.,
Bartoszewicz I, Jurasz A. [Hrsg.], Werte und Wertungen. Sprach-, literaturund kulturwissenschaftliche Skizzen und Schätzungen, Wrocław, S. 513-524.
115
Grucza F., 2008a, Języki specjalistyczne – indykatory i/lub determinanty
rozwoju cywilizacyjnego, [in:] Lukszyn J. (2008), Podstawy technolingwistyki
I, Wydawnictwo Euro-Edukacja, Warszawa, S. 5-23.
Grucza F., 2008b, O językach dotyczących europejskiej integracji, Unii
Europejskiej i potrzebie ukonstytuowania ogólnej lingwistyki języków
specjalistycznych, [in:] Lukszyn J. (2008), Podstawy technolingwistyki I,
Wydawnictwo Euro-Edukacja, Warszawa, S. 27-74.
Informationsbulletin der Sächsischen Akademie der Wissenschaften zu Leipzig,
2008.
Habermas J., 2005, Die postnationale Konstellation. Politische Essays.
Frankfurt: Suhrkamp.
Laun R., 1942, Der Satz vom Grunde. Ein System der Erkenntnistheorie,
Mohr Siebeck, Tübingen.
Manz V., 2002, Sprachenvielfalt und europäische Integration. Sprachenrecht
im Spannungsfeld von Wirtschaft, Politik und Kultur, Schulthess Juristische
Medien AG, Zürich.
Neumann-Duesberg, 1949, Sprache im Recht, Regensbergsche Verlagsbuchhandlung, Münster.
Posselt G., 2005, Katachrese. Rhetorik des Performativen, Wilhelm Fink
Verlag, München.
Rothkegel A., 2011, Umweltkommunikation in Europa: Schlüsselbegriffe im
multilingualen Kontext (Sicherheit, Nachhaltigkeit, Schutz). Abstract zum
SummerTransIV.
"Sprachenvielfalt
in
der
EU
und
Translation.
Translationstheorie trifft Translationspraxis" Wroclaw 4.7. - 13.7.2011.
Viele Sprachen für ein Europa. Sprachen in der Europäischen Union. Brüssel,
2008.
Schröder K., 1995, Zur Problematik von Sprache und Identität in
Westeuropa. Eine Analyse aus sprachenpolitischer Perspektive, [in:] Sociolinguistica. Internationales Jahrbuch für Europäische Soziolinguistik, Heft 9,
U. Ammon, Mattheier K. J., P. H. Nelde (Hrg.), Tübingen, Max Niemeyer
Verlag, S. 56-66.
Weber P. J., 2009, Kampf der Sprachen. Die Europäische Union vor der
sprachlichen Zerreißprobe, Krämer, Hamburg.
Weinstein B., 1983, The civic tongue. Political consequences of language
choices, Longman, New York / London.
Wu H., 2005, Das Sprachenregime der Institutionen der europäischen Union
zwischen Grundsatz und Effizienz. Eine neue Sichtweise in der institutionellen
Sprachenfrage Europas, Peter Lang, Frankfurt am Main et al.
Internetquellen:
www.europa-union-unna.de/charta_de.htm
http://eur-lex.europa.eu/
http://www.phil-fak.uni-duesseldorf.de/rom2/forschung/sprachpolitik-in-derromania/europaeische-union/geschichte-der-sprachregelungen-in-der-eu/
116
KILKA UWAG O JĘZYKU INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ
Przedmiotem niniejszego artykułu jest język postrzegany jako instrument do
przekazywania informacji o zachodzących w świecie zmianach i komunikacji
o nich. Istotę zagadnienia można uchwycić w procesie transformacji systemów
politycznych państw Wspólnoty Europejskiej, ich rządów, instytucji politycznych oraz w obrębie ich obywatelskich społeczeństw.
Pojawia się pytanie, w jakim stopniu przekazywane przez język treści mogą być
wyrazem indywidualnego postrzegania świata i zachodzących w nim zmian,
a w jakim stopniu można lub powinno się za ich pomocą wpływać na
kreowanie postaw w zakresie norm postępowania. Wydaje się, że zasadą
porządkującą w postrzeganiu istoty wielojęzyczności społeczeństw Unii Europejskiej powinna być zasada realizacji funkcji nadrzędnych w zakresie
komunikacji, tzn. wyboru obszarów, które z punktu widzenia realizowanych
celów, powinny być realizowane za pomocą języków o ujednoliconych zakresach znaczeniowych, to znaczy takich, które posiadają jednakowe denotaty,
i jako takie odnoszą się do jednakowych desygnatów.
117
4 – 2011
KRZYSZTOF SZCZUREK
Sekretariat Generalny Rady Unii Europejskiej, Bruksela28
PROJEKT SŁOWNIKA TERMINOLOGII DOTYCZĄCEJ
FUNKCJONOWANIA UNII EUROPEJSKIEJ –
ZAŁOŻENIA I PRZYKŁADY
Niniejszy artykuł ma na celu zidentyfikowanie specyficznego
słownictwa konwencjonalnego (leksykonu) w zakresie funkcjonowania UE
w odróżnieniu od słownictwa fachowego stanowiącego również istotny
element aktów prawnych UE. Określenie zakresu leksykonu stanowić
będzie pierwszy krok do stworzenia słownika, czyli usystematyzowanej
formy przedstawienia struktury otwartej, jaką jest leksykon [Lukszyn
&Zmarzer 2001:130]. W konsekwencji doboru odpowiednich danych
zostaną zaprezentowane planowana struktura słownika oraz treść
przykładowego hasła.29
1. Grupa docelowa oraz zarys podstawowych problemów
Wielojęzyczny systemowy słownik terminologii UE w ujęciu tematycznym
byłby skierowany głównie do tłumaczy zajmujących się przekładem tekstów
unijnych, studentów kierunków takich jak europeistyka i nauki polityczne,
a także urzędników administracji publicznej, do których obowiązków należą
28
Poglądy wyrażone w niniejszym artykule należą wyłącznie do jego autora i nie mogą być
w żadnym razie postrzegane jako oficjalne stanowisko Unii Europejskiej.
29
Na użytek niniejszego artykułu stosuję poniższą terminologię w następującym znaczeniu
[Lukszyn&Zmarzer 2001:21-23, Lukszyn (red.) 2005:52-105]: (1) termin to konwencjonalny znak
językowy posiadający ściśle określone znaczenie w ramach odpowiedniego leksykonu terminologicznego. Pomimo że w powszechnej praktyce terminy koncept i pojęcie bywają traktowane jako
synonimy (słowo koncept będące spolszczeniem ang. concept, tłumaczonego zwykle jako pojęcie),
Lukszyn&Zmarzer wprowadzają jednak w tym zakresie rozróżnienie: (2) koncept jest jednostką myśli,
którą tworzy zespolenie cech dystynktywnych uzyskanych w rezultacie analizy określonego obiektu.
Jednostka ta jest przy tym niezależna od środków językowych (może być np. wyrażona znakiem pozajęzykowym, np. znakiem drogowym); (3) pojęcie to koncept zwerbalizowany oznaczający zespół
skończonej liczby cech przysługujących desygnatom tego pojęcia. W odróżnieniu od konceptu pojęcie
ma więc walor werbalny. Należy też zwrócić uwagę, że inaczej niż w języku ogólnym terminy
leksykon i słownik nie są synonimami: (4) leksykon terminologiczny to, w uproszczeniu, słownictwo
specjalistyczne, którego usystematyzowana formą jest (5) słownik terminologiczny.
118
kontakty z instytucjami europejskimi i udział w procesie prawodawczym,
np. poprzez uczestnictwo w posiedzeniach grup roboczych poszczególnych
instytucji UE. Szczególnie interesującą grupą docelową są dziennikarze
zajmujący się tematyką unijną. Pobieżna już analizy tekstów prasowych nt.
Unii Europejskiej, szczególnie w pierwszym okresie po przystąpieniu Polski,
wyraźnie wskazywała na brak zorientowania, które terminy są oficjalnie
przyjęte (1), które są typowym wewnętrznym żargonem (2), a które są
najzwyczajniej niepoprawne (3), a co za tym idzie, mogą wprowadzać
czytelnika w błąd.
1. Typowym przykładem rozbieżnego uzusu jest polisemiczny termin
presidency oznaczający (a) fakt przewodniczenia pracom Rady UE30,
(b) wyznaczone służby państwa członkowskiego sprawującego przewodnictwo po kolei przez okres pół roku lub (c) okres pełnienia tej
politycznej funkcji. W początkowym okresie po wejściu Polski do UE
stosunkowo często spotykanym odpowiednikiem w artykułach prasowych
i materiałach tematycznych było właśnie przewodnictwo, jednak ekwiwalentem ostatecznie przyjętym przez serwisy tłumaczeniowe instytucji
unijnych i lansowanym w tłumaczonych dokumentach został internacjonalizm prezydencja. Mimo że polityka językowa polskich serwisów
tłumaczeniowych polega m.in. na ostrożnym obchodzeniu się z silnie
rozpowszechnionymi internacjonalizmami, tu zdecydowały względy
praktyczne – wyjątkowo niezręcznie brzmiałby termin w znaczeniu (b):
*Przewodnictwo przedstawiło kompromisową propozycję.
2. Terminy bezpośrednio wyprowadzone z dominującego języka angielskiego stanowią wygodny żargon, język wewnątrzinstytucjonalny. Stąd
urzędnicy i krajowi eksperci oddelegowani do prac nad konkretnymi
sprawami posługują się najczęściej anglicyzmami: komitologia (ang.
comitology) zamiast procedura komitetowa, kalkami: sprawozdawcacień (ang. shadow rapporteur) zamiast kontrsprawozdawca lub wyrazami bezpośrednio zapożyczonymi z języka obcego (zwykle angielskiego),
jak np. benchmark zamiast wartość odniesienia, poziom referencyjny.
3. Za przykład błędnego użycia niech posłuży nastręczające problemów
rozróżnienie trzech odrębnych instytucji: Rady Europy, Rady Unii Europejskiej i Rady Europejskiej. Pierwszy organ nie jest instytucją unijną,
lecz organizacją międzynarodową skupiającą 47 państw (w tym państwa
leżące poza granicami geograficznymi kontynentu, jak Azerbejdżan i Armenia), której głównym celem jest ochrona i promocja praw człowieka,
demokracji i kultury. Rada Unii Europejskiej i Rada Europy to instytucje unijne będące jednak bytami odrębnymi: Rada UE, zwana potocznie
Radą Ministrów, jest jednym z głównych organów prawodawczych UE,
skupiającym ministrów poszczególnych resortów odbywających
30
Z wyjątkiem składu Rady do Spraw Zagranicznych – od momentu wejścia w życie Traktatu z
Lizbony.
119
posiedzenia w 10 konfiguracjach tematycznych. Natomiast Rada
Europejska oznaczała wcześniej odbywające się kilka razy w roku
(zwykle cztery) posiedzenia szefów państw lub rządów (tzw. szczyty),
zyskała jednak na mocy Traktatu z Lizbony (art. 9) status odrębnej
instytucji o określonych prerogatywach. Na stronie internetowej
WIKINEWS31 czytamy np.: Polska propozycja pierwiastkowego
systemu głosowania w *Radzie Europy – chodzi oczywiście o Radę
Unii Europejskiej (ewentualnie także Radę Europejską).
Planowane opracowanie pozwoliłoby użytkownikowi (urzędnikowi, tłumaczowi) na dokonanie wyboru odpowiedniego ekwiwalentu tłumaczeniowego i zrozumienie powiązań znaczeniowych i stylistycznych (np. żargon) między nimi.
2. Dostępne na rynku słowniki terminologii UE
W chwili obecnej polskiemu użytkownikowi udostępniono cztery opracowania
noszące miano słownika terminologii Unii Europejskiej. Ich wnikliwa analiza mogłaby być tematem odrębnego opracowania. Z uwagi na nieodzowne
ograniczenie tematyczne niniejszego artykułu podzielę się jedynie ogólnymi
uwagami na temat dwóch słowników. Analizie poddano opracowania
Kienzler 2001 oraz Treger 2006. Pierwszy słownik został opublikowany na
kilka lat przed przystąpieniem Polski do UE, natomiast drugi: rok po
akcesji. Okoliczność ta nie pozostaje bez wpływu na dobór i aktualność części
haseł, a także na wybór ich językowych ekwiwalentów w języku polskim.
Oba słowniki mają układ alfabetyczny, przy czym opracowanie
Kienzler należy, na podstawie klasyfikacji Lukszyn&Zmarzer [2001, 129f],
postrzegać jako słownik encyklopedyczny (fragmentaryczny) o rozbudowanej części opisowej, zawierający ekwiwalenty w j. angielskim. Słownik
Treger natomiast – wg wspomnianej klasyfikacji [143] – jest rejestrem
terminologicznym uwzględniającym bogate nazewnictwo unijne.
Oba opracowania nie wystrzegły się błędów rzeczowych: w opracowaniu Kienzler znajduje się np. tłumaczenie terminu Official Journal of the
EC jako Dziennik Ustaw WE, zamiast poprawnego brzmienia Dziennik
Urzędowy WE. W Unii Europejskiej nie przyjmuje się aktów prawnych
w randze ustawy, aktem o najwyższym statusie (naturalnie oprócz traktatów) jest rozporządzenie. Zastosowanie ekwiwalentu funkcjonalnego budzącego oczywiste skojarzenie u odbiorcy docelowego z polskim Dziennikiem
Ustaw wprowadza jednak użytkownika w błąd.
W pozycji Treger występuje oficjalny termin Komisja Wspólnot
Europejskich, brak natomiast popularnej, skróconej formy tej instytucji, tj.
Komisja Europejska oraz jej jednowyrazowego i najpowszechniejszego
wariantu: Komisja. Oba wymienione warianty nazwy powinny zostać
uwzględnione w słowniku z 2006 roku.
31
http://pl.wikinews.org/wiki/Kategoria:Polska_propozycja_pierwiastkowego_systemu_
g%C5%82osowania_w_Radzie_Europy> (z 23.06.2007, dostęp: 12.04.2011)
120
W słowniku Treger zauważa się też wewnętrzne niespójności: np.
outermost regions – przetłumaczono jako regiony ultraperyferyjne,
natomiast kolejny termin outermost regions of the Community – jako
najbardziej odległe regiony Wspólnoty. Niezorientowany czytelnik mógłby
dojść do wniosku, że są to dwa różne rodzaje regionów, w związku z czym
należy zastosować różne tłumaczenia. Tymczasem jest to ten sam termin,
w wersji skróconej i pełnej. Ponadto nieznajomością uzusu można wytłumaczyć brak kwantyfikatora „eurożargon” przy terminie region ultraperyferyjny, gdyż poprawnym znakiem tego pojęcia jest termin region najbardziej
oddalony. Niestety autor słownika najprawdopodobniej nie miał wiedzy, że
termin ten został błędnie przetłumaczony w Traktacie ustanawiającym
Wspólnotę Europejską (TWE) jako region peryferyjny (jest to inny rodzaj
regionu, ang. peripheral region), co zostało sprostowane w skonsolidowanej wersji TWE w 2006 roku.
Zwraca także uwagę niepewność w użyciu wielkiej i małej litery, co
w niektórych przypadkach prowadzi do ewidentnych błędów, jak np.
commission regulation – jako rozporządzenie komisji. Pisownia organów
wielką literą jest zgodna z zasadami ortograficznymi jęz. polskiego i przypadek ten nie powinien budzić żadnych wątpliwości. Błędnie jest też zresztą
zapisana nazwa angielska: tam zarówno nazwa aktu prawnego jak i organu
zapisywana jest wielką literą. Natomiast brak jest bardziej szczegółowych
norm opisujących pisownię np. obszarów polityki wspólnotowej, czy też
różnorakich programów. Stąd niewłaściwą pisownię *Wspólna Polityka
Rybołówstwa (Common Fishery Policy) można wytłumaczyć nieznajomością uzusu, kierowaniem się językiem oryginału oraz niepewnością wynikającą z różnej pisowni w źródłach.
Wiarygodność słownika Kienzler jako źródła obniża także błąd ortograficzny w pisowni niemieckiej nazwy miasta Stuttgart. Jednym z haseł jest
więc deklaracja *Stuttgardzka podpisana w *Stuttgardzie.
Inną słabością pozycji sporządzonych przez autorów zewnętrznych, za
którą jednak nie sposób ich winić, jest nieznajomość uzusu wewnętrznego,
np. tzw. „kontrolowanych niespójności”. Niespójności te mogą np. oznaczać
rozbieżności w pisowni wielką i małą literą nazw traktatów. Zgodnie z zasadami polskiej ortografii wszystkie nazwy skrócone dokumentów powinny
być pisane małą literą, np. traktaty rzymskie, konwencja genewska itd.
Ponieważ w polskiej wersji językowej najważniejszych traktatów UE
zastosowano wielką literę na oznaczenie tego aktu prawnego najwyższej
rangi, przyjęto kompromisowe wewnętrzne rozwiązanie (na życzenie
przedstawicieli służb prawnych instytucji UE), by nazwy skrócone Traktatu
o funkcjonowaniu Unii Europejskiej oraz Trakatu o Unii Europejskiej pisać
wielką literą (odpowiednio: Traktat FUE, Traktat UE lub Traktaty, jeśli jest
mowa o powyższych dwóch aktach prawnych; także: Traktat z Lizbony).
121
3. Akt prawny UE jako tekst specjalistyczny – aspekt terminologiczny
Realizacją tekstową działalności prawodawczej UE są specjalistyczne
dokumenty prawne o określonej makrostrukturze, frazeologii i leksyce
(rejestr prawny i prawniczy) oraz pozaprawnej terminologii fachowej.
Ponieważ przedmiotem zainteresowania UE są wszystkie sfery działalności
gospodarczej, społecznej, kulturalnej, a także, w pewnym stopniu, obronnej
i stosunków międzynarodowych, przyjmowane w jej ramach akty prawne
odzwierciedlają to bogactwo tematyczne. Z samego tytułu poniższego aktu
prawnego wynika, że reprezentowane są różnorodne typy słownictwa specjalistycznego:
DECYZJA KOMISJI z dnia 7 grudnia 1999 r. przyjmująca środki zakazujące
wprowadzania do obrotu zabawek i artykułów pielęgnacyjnych dla dzieci
przeznaczonych do brania do ust przez dzieci do lat trzech, wytworzonych
z
miękkiego PVC zawierającego przynajmniej jedną z następujących substancji:
ftalan di-izononylu (DINP), ftalan di(2-etyloheksylu) (DEHP), ftalan dibutylu
(DBP), ftalan di-izodecylu (DIDP), ftalan di–n-oktylu (DNOP) i ftalan
butylobenzylu (BBP) (notyfikowana jako dokument nr C(1999) 4436) (Tekst
mający znaczenie dla EOG) (1999/815/WE)
W tekście zaznaczono przykładowo słownictwo stanowiące technolekt
różnych dziedzin: podkreśleniem i wytłuszczeniem zaznaczono technolekt
organizacji UE (w dalszej części artykułu nazywam tę kategorię słownictwa
„ogólną terminologią branżową”), samym podkreśleniem terminologie
fachowych dziedzin wiedzy, jak np. chemia lub gospodarka, natomiast
samym wytłuszczeniem kategorię pośrednią: czasownik notyfikować
(=oficjalnie powiadamiać) nie reprezentuje konceptu ściśle unijnego, lecz
jest quasi-terminem z dziedziny stosunków międzynarodowych i dyplomacji
(rejestr urzędowy). Stanowi jednak integralny element europejskiego
technolektu branżowego i warto go w słowniku uwzględnić.
Do interesujących wniosków może także doprowadzić analiza proporcji
różnych rodzajów jednostek języka w przedmiotowym korpusie tekstowym
na osi: słownictwo ogólne – słownictwo specjalistyczne (tu: branżowe)
realizowane pod postacią terminów, terminoidów, hipoterminów, quasiterminów i nomenów [por. typologia jednostek języka w: Karpiński
2008:44-49]. Wykorzystywanie wyżej wymienionych nośników znaczeń
specjalistycznych w odpowiednim udziale różni się w przypadku określonych dziedzin nauki i świadczy o charakterze systemu terminologicznego
danej dziedziny [ibid.:50].
4. Kategorie leksykonów w tekstach unijnych
Terminologię (w znaczeniu: leksykon, słownictwo specjalistyczne)
występującą w tekstach prawnych UE dzielę umownie na następujące
kategorie: (A) specjalistyczną ogólną (naukową, techniczną) – inne
leksykony (np. chemia, bankowość, mikrobiologia itd.). Przykład: trawl
122
(włok – narzędzie połowu ryb); termin stanowiący element leksykonu
rybołówstwa, niespecyficzny w kontekście UE; (B) specjalistyczną
branżową (słownictwo fachowe z określonych dziedzin nauki i techniki
oznaczające pojęcia stanowiące przedmiot szczególnego zainteresowania
UE, zarówno będące rodzimymi pojęciami UE, jak i wcielonymi – i często
znaczeniowo zmodyfikowanymi – do jej leksykonu). Przykład: total
allowable catch (TAC) (całkowity dopuszczalny połów) – centralne pojęcie
wspólnej polityki rybołówstwa, ale niebędące pojęciem oryginalnie
wypracowanym w UE; (C) ogólną branżową (słownictwo stanowiące
metajęzyk organizacji UE. Dotyczy struktury instytucjonalnej, procedur,
rodzajów aktów prawnych i innych dokumentów, wspólnie wypracowanych
metod i zasad działania i in.). Przykład: ordinary legislative procedure
(zwykła procedura ustawodawcza).
Podział ten wpisuje się w klasyfikację specjalistycznych słowników
terminologicznych wg. Lukszyn&Zmarzer (2001:129), wg której można je
podzielić na 3 kategorie: OST – ogólnonaukowe i ogólnotechniczne, IST –
interdyscyplinarne oraz BST – branżowe
Planowany słownik należy zakwalifikować do kategorii „branżowy”,
a więc uwzględniający kategorie słownictwa B i C, w odpowiedniej proporcji
(z pożądaną przewagą słownictwa typu C).
5. Założenia techniki terminograficznej
W pracy nad planowanym słownikiem terminologicznym, który w odróżnieniu od słownika ogólnego stanowi usystematyzowaną formę prezentacji
słownictwa konwencjonalnego, należy uwzględnić trzy podstawowe zasady
tworzenia branżowego słownika terminologicznego (Lukszyn&Zmarzer
2001:134): (1) zasadę adekwatnego ograniczania zbioru terminologicznego.
Oznacza to konieczność ustalenia korpusu niezbędnych tekstów będących
nośnikami aktualnej terminologii i wyodrębnienia z niego interesującej nas
terminologii branżowej. Na tym etapie pracy terminograficznej zaleca się
także utworzenie roboczego rejestru terminów; (2) zasadę systematyzacji
terminologii w słowniku. Za tą zasadą kryje się konieczność odpowiedniego
uporządkowania leksykonu w obrębie słownika, czyli nadanie mu określonej makrostruktury i mikrostruktury; (3) zasadę międzyjęzykowej harmonizacji terminologii w słowniku. Zasada ta może budzić pewne uzasadnione
kontrowersje w politycznym kontekście równego traktowania wszystkich
języków w łonie UE. Takie podejście zachęca raczej do zachowań purystycznych (np. wprowadzanie w życie zamiast implementacja; patrz uwagi
dotyczące promocji słownictwa rodzimego w dalszej części artykułu, pkt 11).
6. Korpus tekstowy
Zgodnie z definicją S. Gruczy [2008: 204] korpus tekstowy to każdy zbiór
pisanych lub mówionych tekstów sformułowanych w określonym języku
(językach), które zostały zebrane i wybrane według określonych kryteriów.
Na użytek planowanego słownika korpus ten będzie miał następujące cechy:
123
(1) specjalny (sporządzony na bazie wybranych rodzajów tekstów), (2)
sporządzony na bazie tekstów pisanych, (3) wielojęzyczny, złożony z oryginałów i ich translatów w poszczególnych językach, (4) zasadniczo
statyczny (czyli z zamkniętym wyborem tekstów, choć z możliwością
poszerzenia o teksty dodatkowe w razie potrzeby) oraz (5) zawierający pełne
teksty [dobór kryteriów za: Łukasik 2007: 23].
W skład korpusu tekstowego wejdą: (1) akty prawa pierwotnego, czyli
traktaty (tzw. fundamentalne akty prawne UE), (2) wybrane ważne akty
prawa wtórnego (rozporządzenia, dyrektywy i in.) regulujące funkcjonowanie instytucji unijnych, jak np. regulaminy wewnętrzne poszczególnych
instytucji oraz inne dokumenty o zasięgu branżowym: dokumenty regulujące
współpracę między instytucjami UE, wytyczne, wskazówki, instrukcje i in.
Obie główne grupy tekstów stanowią najważniejszy materiał dla ekscerpcji
terminologicznej na potrzeby słownika. Dodatkowo przy ostatecznym
doborze terminów i ich ekwiwalentów uwzględnione zostaną: wypowiedzi
ekspertów, ustalenia dotyczące terminologii podjęte w ramach współpracy
międzyinstytucjonalnej polskich sekcji tłumaczeniowych instytucji UE,
podręczniki tematyczne oraz inne źródła (słowniki, encyklopedie).
7. Makrostruktura słownika
Pod tym pojęciem rozumiana jest ogólna koncepcja słownika terminologicznego [Zmarzer 2001: 30]. Rodzaj systematyzacji powinien być adekwatny
do rodzaju wiedzy specjalistycznej utrwalonej w danym leksykonie. Słownik
ma mieć układ systematyczny, tj. zawierać artykuły hasłowe w układzie rzeczowym. Pojęcia (wraz z definicjami) będą skupione w określonych dziedzinach (A, B, C itd. ) i poddziedzinach (A.1, B.3, H.2 itd.), przykładowo:
a) podstawy prawne UE (A.1 prawo pierwotne i wtórne, rodzaje aktów
prawnych, A.2 finanse UE);
b) instytucje UE (B.1 Parlament Europejski, B.2 Rada Unii Europejskiej, B.3 Rada Europejska, B.4 Komisja Europejska, itd.);
c) proces decyzyjny w UE;
d) …e), itd..
Słownik specjalistyczny o układzie systematycznym powinien zawierać wymagany w tym przypadku alfabetyczny indeks terminów (w językach
polskim, angielskim, francuskim i niemieckim).
8. Mikrostruktura artykułu hasłowego
W literaturze przedmiotu można znaleźć liczne przykłady parametrów
mikrostruktury [Lukszyn&Zmarzer 2001:136, Budin&Felber 1994:189f],
którym może odpowiadać różna liczba pól [por. Karpiński 2008:111].
Na podstawie doświadczeń z praktyki terminologicznej dokonałem wyboru
najbardziej adekwatnych elementów w kontekście „leksykonu unijnego”
w proponowanym układzie artykułu hasłowego. Wybór takiej struktury
hasła zapewnia użytkownikowi właściwą ilość informacji. Proponowane
elementy mikrostruktury oraz typ parametru, jaki reprezentują:
124
T1:
D:
T2
TN
TP
K
U
EN
FR
DE
oznaczenie (miejsca w systemie), np.
C.1.2.
termin 1
definicja
termin 2 (forma skrócona, skrótowiec =
quasi-synonimy)
termin niezalecany (terminy błędne, tzw.
drugiego obiegu, żargonowe, zdezaktualizowane itd. – należy podać odpowiednie kwalifikatory)
terminy powiązany
kolokacje lub ewentualny kontekst
źródło, uwagi, komentarze
ekwiwalent angielski
ekwiwalent francuski
ekwiwalent niemiecki
par. klasyfikacyjny
par. interpretacyjny
par. leksykalny / formalny
par. pragmatyczny
par. asocjacyjny
par. użytkowy
par. rejestracyjny
par. ekwiwalencyjny
par. ekwiwalencyjny
par. ekwiwalencyjny
Układ artykułu hasłowego na przykładzie:
C.1.2
T1:
D:
TN
TP
K
U
EN
FR
DE
zwykła procedura ustawodawcza
procedura polegająca na przyjęciu aktu ustawodawczego (rozporządzenia, dyrektywy, decyzji) wspólnie przez Parlament Europejski i Radę na wniosek Komisji
zwykła procedura prawodawcza, procedura współdecyzji
specjalna procedura ustawodawcza, akt ustawodawczy
stanowić zgodnie z ~, poddać akt ~, przyjąć akt zgodnie z ~, zawiesić ~
Podstawa: artykuł 289 i 294 TFUE.
Przed wejściem w życie traktatu lizbońskiego 01.12.2009 nazywana procedurą
współdecyzji (żargonowo: współdecyzja, współdecydowanie, kodecyzja).
Początkowo nazywana „zwykłą procedurą prawodawczą” – zmiana terminu na
wyraźne wskazanie polskich ekspertów.
ordinary legislative procedure
procédure (f) législative ordinaire
ordentliches Gesetzgebungsverfahren (n)
W trakcie prac nad słownikiem może okazać się konieczne zastosowanie
dodatkowych parametrów rozszerzających działania leksykograficzne.
I odwrotnie, nie wszystkie wybrane wyżej parametry będą każdorazowo
służyły do opisu danej jednostki terminologicznej.
9. Wnioski w aspekcie międzyjęzykowym
Ponieważ przedmiotowy leksykon jest zbudowany na fundamencie pojęciowym języka obcego, głównie języka francuskiego – stanowiącego tzw. prymarny system terminologiczny [Lukszyn&Zmarzer 2001:63] w dziedzinie
stosunków międzynarodowych, a w rozwoju bieżącym w coraz większym
125
stopniu j. angielskiego, fakt ten będzie miał istotne znaczenie dla kształtu
terminologii w języku docelowym.
Unia Europejska jest organizacją o charakterze ponadnarodowym, co
znajduje swoje odzwierciedlenie także w wymiarze językowym. Leksykony
poszczególnych języków UE są niejako skazane na wymianę, czy też, w znacznie większym stopniu, na czerpanie z systemu prymarnego (tu: jęz. francuskiego i angielskiego). Makrosystem terminologiczny języka polskiego
także i w tym przypadku będzie stanowił kombinację trzech podstawowych
kategorii słownictwa konwencjonalnego: terminów powstałych na bazie
języka rodzimego (R), zapożyczonych z języka obcego lub utworzonych na
jego bazie (O) lub też internacjonalizmów (I) [Lukszyn&Zmarzer 2001:58].
W kontekście sporządzania rejestru roboczego terminów unijnych dla
potrzeb planowanego słownika analiza proporcji wymienionych typów
słownictwa może dać interesujące wyniki. Z racji faktu, iż Polska przystąpiła
do organizacji dysponującej systemem o określonej nomenklaturze, język
polski jako taki nie był zaangażowany w proces jej powstawania, a jedynie
miał za zadanie jej reekspresję w procesie tłumaczenia. Lukszyn&Zmarzer
podkreślają, że przełożenie systemu terminologicznego na j. obcy jest
bardzo skomplikowanym problemem translatorycznym [2001:59]. Z jednej
strony istnieje silna pokusa przejmowania internacjonalizmów (co
naturalne dla języków będących systemami wtórnymi wobec prymarnego
w danej dziedzinie), z drugiej jednak strony istnieje silna polityczna wola
demonstrowania równości wszystkich języków Unii Europejskiej jako
jednego z fundamentów działania tej organizacji (każda wersja językowa
danego aktu prawnego jest na równi obowiązująca), co nierzadko skutkuje
świadomym doborem terminologii zakorzenionej w języku rodzimym.
W praktyce językowej środowiska UE znane są przykłady przejściowego
jednoczesnego funkcjonowania ekwiwalentów „rodzimego” i „internacjonalnego”, z których jeden stopniowo wypierał drugi [gwoli jednoznaczności
i spójności terminologicznej w ujęciu klasycznym synonimia jest
niewskazana, patrz np. Temmerman 2000:10]. Za przykład może posłużyć
wspomniany już termin presidency, początkowo tłumaczony jako
przewodnictwo (leksykon rodzimy), natomiast ostatecznie, ze względów
praktycznych, przyjął się internacjonalizm prezydencja. Kierunek promocji
słownictwa rodzimego przejawia się za to w świadomym eliminowaniu
niepotrzebnych barbaryzmów tam, gdzie istnieją zadomowione ekwiwalenty
własne, np. wdrażanie, wprowadzanie w życie, realizacja zamiast
implementacja (ang. implementation). Istnieją też usankcjonowane
synonimy uwzględniające formę obcą i rodzimą, np. transpozycja lub
przenoszenie (przepisów prawodawstwa UE do systemu prawnego danego
państwa członkowskiego), przy czym prawdopodobnie jeden z nich
stopniowo wyprze drugi. W świadomej pracy przekładowej tłumacze
zatrudnieni w strukturach Unii Europejskiej starają się czynić zadość
zasadzie prymatu leksykonu języka rodzimego, choć jednocześnie zdają
sobie sprawę, że istnieje ryzyko zderzania się lub nakładania się struktur
126
pojęciowych funkcjonujących w kontekście krajowym (i nazwanych
określonym rodzimym terminem) z pojęciami ściśle „unijnymi”. Ponieważ
ich zbieżność jest często pozorna i może prowadzić do nieporozumień,
sugeruje się stosowanie terminów odrębnych. Jeśli nie ma pod ręką
wygodnego ekwiwalentu o bardziej ogólnym charakterze, terminolog może
być zmuszony sięgnąć po internacjonalizm.
Z pewnością jednak postulowane często na użytek leksykonu
branżowego zalecenie internacjonalizacji [np. Felber & Budin 1994:160],
nie będzie w tym językowo-politycznym aspekcie bezpośrednio adekwatne
w odniesieniu do słownictwa „unijnego”. To, na ile poszczególne leksykony
językowe UE będą zharmonizowane (czytaj: „umiędzynarodowione”), zależy
od polityki językowej danego państwa i wyczucia tłumaczy i terminologów,
by zachować pożądane tendencje.
Zestawienie i analiza podstawowej terminologii unijnej pozwoli
ujawnić problemowe obszary i znaleźć odpowiedź na pytania o te tendencje
w kontekście języka polskiego.
Bibliografia
Budin G., Felber H., 1994, Teoria i praktyka terminologii, Warszawa.
Grucza S., 2008, O konieczności tworzenia korpusów tekstów specjalistycznych, [w:] Lukszyn J. (red.), Podstawy technolingwistyki I, Warszawa.
Karpiński Ł., 2008, Zarys leksykografii terminologicznej, Warszawa.
Kienzler I., 2001, Słownik terminologii Unii Europejskiej, Gdynia.
Lukszyn J., Zmarzer W., 2001, Teoretyczne podstawy terminologii, KJS
UW, Warszawa.
Łukasik M., 2007, Narzędzia lingwistyki korpusowej w warsztacie
terminologa, terminografa i tłumacza tekstów specjalistycznych (cz. I), [w:]
Debiuty naukowe I. Wiedza – korpus – słownik, Warszawa.
Temmerman R., 2000, Towards New Ways of Terminology Description,
Amsterdam/Philadelphia.
Treger A., 2006, Słownik terminów Unii Europejskiej, Warszawa.
Zmarzer W., 2001, Typologia słowników terminologicznych, [w:] Lukszyn J.
[red.], Metajęzyk lingwistyki. Systemowy słownik terminologii lingwistycznej,
Warszawa
127
4 – 2011
EWA MAJEWSKA
Warszawa
WORTELEMENTE IN DER MEDIZINISCHEN
TERMINOLOGIE DES DEUTSCHEN UND DES
NIEDERLÄNDISCHEN
Das lateinische Wort medicina bedeutet ‚Heilkunst’ oder
‚Heilmittel’ und ist als Verkürzung aus ars medicina hervorgegangen. Aus
medicina ist das deutsche Wort Medizin entstanden und aus medicinus hat
man medizinisch gebildet. Im Niederländischen bedeutet medicijn nicht ‚
Medizin’ sondern‚ Arzneimittel’, wie das Medikament im Deutschen. Für
die Medizin wird dagegen das niederländische Wort geneeskunde
verwendet. Wenn man auf niederländisch sagen will, dass jemand Medizin
studiert, kann das zweifach ausgedrückt werden: „Hij studeert geneeskunde“
oder „Hij studeert medicijnen“. Im Deutschen wäre der zweite Satz nicht
möglich: „Er studiert Medikamente“* ist nicht gebräuchlich.
Der medizinische Wortschatz hat sich allmählich 2000 Jahre lang
entwickelt. Die Anfänge liegen in der griechischen Sprache [Grosche,
2002:3]. Das griechische Wortgut ist in der medizinischen Fachsprache
über das Lateinische vermittelt und es erscheint in latinisierter Form [Ruff,
2001:10]. Das Latein hatte Jahrhunderte lang eine dominante Position als
die Sprache der Wissenschaft und bis ins 19. Jahrhundert hinein wurden
die wissenschaftlichen Arbeiten in lateinischer Sprache abgefasst
[Wilmanns/Schmit, 2002: 17].
Die deutsche medizinische Fachsprache weist einen hohen Anteil an
Fachwörtern. In gedruckten Texten beträgt ihre Zahl etwa 20-25% und die
Mehrheit stammt aus dem Griechischen oder Lateinischen. Man trifft in
den deutschsprachigen Texten lateinische Wörter, Wortpaare oder ganze
Sätze an, die nach den Regeln der lateinischen Rechschreibung und
Grammatik gebildet sind [Ruff 2001: 7]. Häufig werden die medizinischen
Termini aber auch an die deutschen Sprachgewohnheiten angepasst
[Grosche, 2002:3].
128
Die wissenschaftliche Medizin entstand in Griechenland. In den
antiken Ärzteschulen wurde das systematische Studium des medizinischen
Wissens aufgenommen. Die erste große Zusammenfassung bilden die
hippokratischen Schriften „Corpus Hippocraticum“. Dort sind viele noch
heute verwendbare Fachwörter zu finden wie z.B. Apoplexie ‚Schlaganfall’,
Nephritis ‚Nierenentzündung’ oder Tetanus ‚Wundstarrkrampf’ [Ruff,
2001: 10].
Griechische Ärzte, teilweise Sklaven, brachten die griechische
Medizin und die medizinische Fachsprache nach Rom. Im Römischen
Reich hat das Griechische seine Stellung als Sprache der medizinischen
Wissenschaft auch in den folgenden Jahrhunderten mit Erfolg verteidigt,
obwohl die lateinische Sprache zunehmende Verbreitung fand [Kühtz,
2007: 38]. Nach dem Zusammenbruch des Römischen Reiches haben
arabische Ärzte die griechische Medizin aufbewahrt und weiterentwickelt.
Durch ihre medizinischen Erkenntnisse haben die Araber auch zur
inhaltlichen Erweiterung der antiken Fachsprache der Medizin beigetragen.
Von ihnen stammen u.a. solche Termini wie Alkohol, Kampfer, Wismuth
u.a [Wilmanns/Schmit, 2002: 18]. Die antiken medizinischen Werke
wurden zuerst ins Arabische übersetzt, dann wurden sie in den berühmten
Übersetzerschulen von Salerno (Italien) und Toledo (Spanien) im 11. und
12. Jahrhundert von Gelehrten aus dem Arabischen zurück ins Lateinische
übertragen. Auf diese Weise kamen in die medizinische Fachsprache neue
Wörter aus dem Lateinischen hinzu, während die griechischen Begriffe
beibehalten wurden (Wilmanns/Schmit, ebenda).
Im Mittelalter war Latein die Sprache der Forschung. Gelehrte
Mönche beschäftigten sich mit der Übersetzung naturwissenschaftlicher
Texte aus dem Griechischen und dem Arabischen in die lateinische
Sprache. Damit bahnten sie den Weg zum historischen Medizinwissen
[Kühtz, 2007: 39]. Seit dem 17. Jahrhundert traten die Nationalsprachen
wie das Deutsche, das Französische oder Englische in Konkurrenz mit dem
Latein. In Deutschland hat man doch besonders lange am Latein
festgehalten [Wilmanns/Schmit, 2002: 19]. Das Lateinische hatte noch
lange Zeit in der Medizin eine privilegierte Stellung und eine generelle
Ablösung des Lateinischen als Vorlesungssprache erfolgte in Deutschland
doch erst Ende des 19. Jahrhunderts [Ruff, 2001: 11].
Die bestehende lateinische und griechische Terminologie wurde
doch überwiegend
beibehalten. In vielen Fällen entstanden auch
lateinische Neubildungen. Dieser alte Fachwortschatz bildet das
Fundament der heutigen medizinischen Fachsprache [Kühtz, 2007: 39].
Viele Formen wurden eingedeutscht. Das bezieht sich vor allem auf
Wortendungen und Flexion, z. B. Vena zu Vene, granulosus zu granulös .
Manche Buchstaben wurden durch andere ersetzt, z.B. der Buchstabe c
wurde zu z/k, z.B. Hydrocele zu Hydrozelle, oder ae wurde zu ä und oe zu
129
ö, z.B. Haematoma zu Hämatom und Oesophagus zu Ösophagus [Kühtz,
2007: 39]. In der anatomischen Nomenklatur werden lateinische
Bezeichnungen bevorzugt. Dagegen finden sich auffällig viele griechische
Wortstämme unter den Krankheitsbezeichnungen, den Symptomen und
den Fachwörtern der Pathologie [Schulze, 2003:24].
Die Medizin besitzt nach Grosche [2002:3] mit etwa 100.000
Termini den größten Fachwortschatz unter den Wissenschaften. Die
Gesamtheit der medizinischen Termini bildet ihre Terminologie. Die
medizinischen Fachwörter können in verschiedene Kategorien gegliedert
werden. Zu der ersten Gruppe gehören die sog. Termini technici, z.B.
Appendictis acuta, Diabetes mellitus, die in ihrer ursprünglichen Form aus
dem Griechischen oder Lateinischen entlehnt worden sind. Die zweite
Gruppe bilden solche Fachwörter, die an das Deutsche teilweise angepasst
worden sind. Deswegen werden sie eingedeutschte Termini genannt, z.B.
akute Appendizitis. Als die dritte Gruppe könen die eingedeutschten
Kurzbezeichnungen oder sog. Trivialbezeichnungen, z.B. die Appendizitis,
der Diabetes unterschieden werden [Hoffmann/Kalverkämper/Wiegand
1998: 1279; vgl. Porep/Steudel 1974: 20; Ahlheim 1992: 23ff]. Die
Trivialbezeichnungen werden in der Medizin aus praktischen Gründen
gebraucht, vor allem im Umgang mit den Patienten. Der Form nach sind
das vereinfachte Varianten der oft komplizierten lateinisch-griechischen
Termini, hybride lateinisch-griechisch-deutsche Bezeichnungen oder
deutsche Wörter. Zum Fachwortschatz gehören nach Caspar [2007: 4]
außer der Termini auch Fachausdrücke, die keine Termini darstellen.
In der deutschen und der niederländischen Fachsprache der Medizin
kommen sehr häufig Zusammensetztungen vor. Viele dieser Termini sind aus
Wortbausteinen griechischer oder lateinischer Abstammung zusammengesetzt, die den Gesamtbegriff erklären. So heißt z.B. Nierensteinleiden im
Deutschen Nephrolithiasis. Es ist die Zusammensetzung von nephro(Niere), lith- (Stein) und –iasis/-iase (krankhafter Zustand) [Hötger, 2006:
162]. Das entsprechende Fachwort im Niederländischen lautet nefrolithiase.
In der folgenden Untersuchung wird der deutsche medizinische
Fachwortschatz mit dem niederländischen verglichen. Die Termini werden
nach den in ihnen vorkommenden Wortelementen eingeteilt und erklärt.
Bestimmte Suffixe charakterisieren verschiedene Krankheitsgruppen. Das
Suffix – itis ist griechischer Herkunft und es bezeichnet die Entzündung.
Als Beispiele können genannt werden: Gastritis ‚Magenschleimhautentzündung’, Phlebitis ‚Venenentzündung’, Appendizitis ‚Wurmfortsatzentzündung’, Arthritis ‚Gelenkentzündung’, Myokarditis ‚Entzündung
des Herzmuskels’, Nephritis ‚Nierenentzündung’, Neuritis ‚Nervenentzündung’, Enteritis ‚Darmentzündung’, Angiitis ‚Gefäßentzündung’,
Tonsillitis ‚Entzündung der Gaumenmandeln’, Ureteritis ‚Harnleiterentzündung’, Hepatitis ‚Leberentzündung’
130
Deutsch
Gastritis
Phlebitis
Arthritis
Appendizitis
Myokarditis
Nephritis
Tonsillitis
Ureteritis
Hepatitis
Niederländisch
gastritis
phlebitis/flebitis
arthritis
appendicitis
myocarditis
nephritis
tonsillitis
ureteritis
hepatitis
Das deutsche Phlebitis - hat zwei Entsprechungen im Niederländischen:
phlebitis/flebitis.
Auch das deutsche z und k im Fachwort Appendizitis wird auf niederländisch mit dem Buchstaben c wiedergegeben, z.B. appendicitis und
myocarditis.
Zu den Ausnahmen gehören u.a. Ophthalmie (ndl. oftalmie)
‚Augenentzündung’. Hier wird die Endung –itis nicht verwendet. Das
gleiche gilt für den Begriff Lungenentzündung (ndl. longontsteking), der
auch ausnahmsweise nicht durch Anhängen der Endung –itis gebildet wird.
Man verwendet die altgriechische Bezeichnung Pneumonie (ndl.
pneumonie). Dafür ist Rachitis (ndl. rachitis) keine Entzündung, sondern
eine Vitamin-D-Mangelkrankheit.
Einen abnormen, krankhaften Zustand, eine Krankheit bezeichnet
das Suffix –ose /–osis, das aus dem Griechischen kommt z.B. Dermatose
‚abnormer Zustand der Haut’. Das gleiche gilt für Psychose, Nephrose,
Neurose, Sklerose, Azidose, Gonathrose.
Deutsch
Dermatose
Psychose
Nephrose
Neurose
Sklerose
Azidose
Gonarthrose
Niederländisch
dermatose, dermatosis
psychose, psychosis
nefrose, nephrosis
neurose, neurosis
sclerose
acidose, acidosis
gonartrose, gonarthrosis
In den meisten Fällen kommen in den niederländischen Termini zwei
Varianten des Suffixes (-osis und –ose) vor. Nephrose und nefrose
unterscheiden sich durch die Schreibweise (ph/f). Die Buchstaben k und z
werden im Niederländischen durch c ersetzt, z.B. Sklerose –sclerose,
Azidose- acidose. Im Niederländischen wird auch im Wort gontartrose kein
h geschrieben.
131
Ein anderes Suffix griechischer Abstammung, das auch auf die
Krankheit verweist, ist -iasis. Es kommt in folgenden Zusammensetzungen
vor: Psoriasis ‚Schuppenflechte’, Nephrolithiasis ‚Nierensteinkrankheit’.
Schulze [2003:27] rechnet dazu auch solche Termine, die das ‚Befallen sein
mit etwas’ bezeichnen, beispielsweise mit Parasiten wie etwa Helminthiasis
‚Wurmbefall’.
Deutsch
Psoriasis
Nephrolithiasis
Helminthiasis
Niederländisch
psoriasis
nefrolithiase
helminthiasis
Die genannten Beispiele sind in beiden Sprachen gleich. Eine Ausnahme
bildet nur die Schreibung von ph und f im zweiten Beispiel.
Für Geschwülste, Neubildungen, Tumore steht -om, z.B. Karzinom
‚bösartige Geschwulst’. So ist die Bezeichnung Karzinom schon in den
Schriften von Hippocrates zu finden, also etwa 2500 Jahre alt [Schulze,
2003 : 24]. Andere Beispiele sind: Lipom ‚gutartige Fettgewebsgeschwulst’,
Adenom ‚Drüsengeschwulst’, Nephrom ‚bösartiges Nierentumor’.
Deutsch
Karzinom
Lipom
Adenom
Nephrom
Niederländisch
carcinoom
lipoom, lipoma
adenoom
nephroom, nephroma
Die niederländischen Termini treten auch mit einer Nebenform auf. Das
Suffix –om im Deutschen wird im Niederländischen mit –oom
wiedergegeben.
Das Suffix pathie– kommt vom altgriechischen pathos und
bezeichnet in der Medizin Leiden, Erkrankung oder Empfindung, Gefühl.
Am Anfang steht es in den folgenden Termini: Pathologie, Pathogenese,
pathogen. Es kann auch am Wortende in drei unterschiedlichen
Bedeutungen stehen. Es kann Empfindlichkeit oder Gefühl ausdrücken:
Apathie, Sympathie. Außerdem kann es auch Leiden oder Krankheit
bezeichnen: Nephropathie ‚Nierenerkrankung’, Angiopathie ‚krankhafte
Gefäßveränderung’, Neuropathie, ‚Nervenleiden’, Arthropathie ‚Gelenkerkrankung’, Hepatopathie ‚Erkrankung der Leber’.
Das Suffix –pathie wird auch in Bezug auf ein Heilverfahren verwendet:
z.B. Homöopathie.
Deutsch
Pathologie
Pathogenese
pathogen
Apathie
Sympathie
Niederländisch
pathologie
pathogenese, pathogenie
pathogeen
apathie
sympathie
132
Nephropathie
Angiopathie
Neuropathie
Arthropathie
Hepatopathie
Homöopathie
nefropathie, nephropathia
angiopathie
neuropathie
artropathie, arthropathia
hepatopathie
homeopathie
Die Termini unterscheiden sich vor allem durch ihre Schreibweise. Es
werden manche Vokale doppelt geschrieben, z.B. das e in pathogenpatogeen. Im Deutschen wird ph verwendet, während im Niederländischen
f gebraucht wird, z.B. Nephropathie - nefropathie. Es kommen auch im
Niederländischen Nebenformen der Termini vor, z.B. nefropathie,
nephropathia oder artropathie, arthropathia. Außerdem wird Homöopathie
im Niederländischen nicht mit öo sondern mit eo geschrieben.
Der Bezeichnung eines krankhaften Zustandes dient auch das
lateinische Suffix –ismus. Beispiele sind Astigmatismus, oder Reumatismus. Dieses Wortelement kommt auch als Sammelbegriff vor, z.B.
Organismus.
Deutsch
Astigmatismus
Reumatismus
Organismus
Niederländisch
astigmatisme, astigmatismus
reumatisme, rheumatismus
organisme, organismus
Im Niederländischen kommen zwei Varianten vor, wobei die Form mit dem
Suffix –isme öfter gebraucht wird. Alle niederländischen Substantive, die
auf –isme ausgehen, sind sächlich, während die deutschen auf –ismus
männlich sind.
Der Schnitt bzw. das Schneiden wird durch das aus dem Griechischen stammende Suffix –tomie ausgedrückt. Als Beispiele können
angeführt werden: Lithotomie ‚der Steinschnitt’ oder Thorakotomie ‚operative
Eröffnung des Brustkorbs’. Hierzu gehören auch Tracheotomie‚ Gastrotomie, Zystotomie. Eine ähnliche Bedeutung hat das Suffix –ektomie:
‚Ausschneiden’. Als Beispiel kann die Tonsillektomie genannt werden.
Deutsch
Lithotomie
Thorakotomie
Tracheotomie
Gastrotomie
Zystotomie
Tonsillektomie
Niederländisch
lithotomie
thoracotomie
tracheotomie, tracheotomia
gastrotomie
cystotomie
tonsillectomie
Die Unterschiede weisen folgende Wortpaare auf: Thorakotomiethoracotomie- hier wird k durch c ersetzt. Das gleiche bezieht sich auf
Tonsillektomie – tonsillectomie. Im Niederländischen gibt es zwei
Äquivalente für die deutsche Tracheotomie.
133
Bestimmte Wortelemente griechischer und lateinischer Herkunft
sind auch Benennungen von Geweben oder Organen.
Das aus dem Altgriechischen kytos stammende zyt(o)- bedeutet
Zelle und kommt in den folgenden Zusammensetzungen am Wortanfang als
Zytolyse ‚Auflösung von Zellen’, Zytologie ‚Lehre von Zellen’ vor. Es steht
auch am Wortende als Leukozyt ‚weißes Blutkörperchen’, Erythrozyt ‚rotes
Blutkörperchen’
Deutsch
Zytolyse
Zytologie
Leukozyt
Erythrozyt
Niederländisch
cytolyse
cytologie
leukocyt
erytrocyt
In dieser Gruppe haben alle deutschen Termine mit dem Buchstaben z ihre
Übersetzungen im Niederländischen, die mit c versehen ist.
Das Präfix arthr(o)-, das vom altgriechischen arthron ‚Gelenk’
stammt, kommt in folgenden Fachausdrücken vor: Arthritis ‚Gelenkentzündung’, Arthrose ‚degenerative Gelenkerkrankung’, Arthralgie ‚Gelenkschmerz’.
Deutsch
Arthritis
Arthrose
Arthralgie
Niederländisch
artritis, arthritis
artrose, arthrosis
artralgie
In den niederländischen Beispielen fehlt oft das h, z.B. (Arthritis –artritis).
Es kommen auch Nebenformen vor (Beispiel 1). Das Suffix –ose kann im
Niederländischen auch durch –osis wiedergegeben werden.
Das Präfix my(o)- kommt vom Griechischen mys, das Muskel
bedeutet. In Zusammensetzungen finden sich folgende Beispiele: Myalgie
‚Muskelschmerz’, Myasthenie ‚Muskelschwäche, eine Erbkrankheit’, Myom
‚ gutartige Geschwulst am Muskelgewebe’.
Deutsch
Myalgie
Myasthenie
Myom
Niederländisch
myalgie, myalgia
myasthenie, myasthenia
myoom
Im Niederländischen werden oft Nebenformen der Termini gebraucht. Im
niederländischen Wort myoom wird der Vokal doppelt geschrieben.
Im Altgriechischen heißt das Auge ophthalmos. Das Wortelement
ophthalmo findet man am Wortanfang in solchen Zusammmensetzungen
wie Ophthalmologie ‚Augenheilkunde’. Das alleinstehende
Wort
Ophthalmie bedeutet ‚Augenentzündung’. Es kann auch am Wortende
stehen, z.B. Xerophthalmie ‚Erblindung durch Vitamin A-Mangel’.
134
Deutsch
Ophthalmologie
Ophthalmie
Xerophthalmie
Niederländisch
oftalmologie
oftalmie, ophthalmia
xeroftalmie
In dieser Gruppe enthalten deutsche Termini ph und th und die
niederländischen f und t. Das zweite deutsche Beispiel hat zwei
Entsprechungen im Niederländischen.
Ein anderes altgriechisches Wort für Auge ist ops und es kommt als
Suffix –opsie /–opie vor. Dieses Wortelement wird im Sinne von Sehen,
Betrachtung gebraucht. Als Beispiele können erwähnt werden: Autopsie
‚Selbstsehen’, Biopsie ‚Gewebeentnahme vom Lebenden zur Diagnostik’,
Xanthopsie ‚Gelbsehen, eine Sehstörung’. Die Endung opie- tritt in den
folgenden Beispielen auf: Presbyopie ‚Alterssichtigkeit’ oder Hyperopie
‚Übersichtigkeit’.
Deutsch
Autopsie
Biopsie
Xanthopsie
Presbyopie
Hyperopie
Niederländisch
autopsie
biopsie
xanthopsie
presbyopie
hyperopie
Die genannten Beispiele haben die gleichen Formen in beiden Sprachen.
Das griechische Wort für Magen ist gaster. Dieses Wortelement
erscheint am Wortanfang als gastr(o)- in den folgenden Beispielen:
Gastritis ‚Magenschleimhautenzündung’, Gastrektomie ‚operative Entfernung des Magens’ Gastrektasie ‚Magenerweiterung’.
Deutsch
Gastritis
Gastrektomie
Gastrektasie
Niederländisch
gastritis
gastrectomie
gastrectasie
In dieser Gruppe wird das deutsche k durch c im Niederländischen ersetzt.
Das aus dem Griechischen stammende Wortelement osteo, das
‚Knochen’ bedeutet, kommt in zusammengesetzten Begriffen wie z.B.
Osteolyse ‚Auflösung des Knochens’, Osteomalazie ‚Knochenerweichung’
vor. Am Wortende erscheint –ostose oder –ostosis in der Bedeutung
‚krankhafte Veränderung des Knochens’, z.B. Exostose ‚Knochenauswuchs’.
Deutsch
Osteolyse
Osteomalazie
Exostose
Niederländisch
osteolyse
osteomalacie
exostose
Hier sind fast alle Termini in beiden Sprachen gleich. Eine Ausnahme bildet
nur der Wechsel von z und c im zweiten Beispiel.
135
Das griechische Präfix haima, latinisiert haema bedeutet das Blut.
In Zusammensetzungen tritt es in drei Formen auf. Am Wortanfang als
häm(o): z.B. Hämoptyse ’Blutspucken’, Hämorrhagie ’Blutung ins
Gewebe’ und als hämat(o)- z.B. in Hämatologie ‚die Lehre vom Blut’,
Hämatom
‚Bluterguß’,
Hämaturie
‚Blutharnen’,
Hämatopoese
‚Blutbildung’. Diese Wortelement kommt auch als Suffix in der Form –
ämie vor: z.B. Anämie ‚Blutarmut’, Hyperämie ‚vermehrte Durchblutung’,
Urämie ‚Vergiftung des Blutes’.
Deutsch
Hämoptyse
Hämorrhagie
Hämatologie
Hämatom
Hämaturie
Hämatopoese
Anämie
Hyperanämie
Urämie
Niederländisch
hemoptoë
hemorragie, haemorrhagia
hematologie
hematoom, haematoma
hematurie
hematopoëse
anemie
hyperanemie
uremie
Das ä im Deutschen wird zum e in den niederländischen Termini. Die
deutschen Fachwörter Hämatom und Hämorrhagie haben je zwei Entsprechungen im Niederländischen. Unterschiede in der Schreibung weisen
auch Hämatom und hematoom sowie Hämatopoese und hematopoëse.
Zur Beschreibung von Schmerz dient in der medizinischen
Fachsprache u.a. das altgriechische Wörter: algos. Algos steht in den
folgenden Beispielen am Wortende, z.B.: Neuralgie ‚der Nervenschmerz’,
Myalgie ‚Muskelschmerz’, oder in der Mitte, wie z.B. im Wort Analgesie
‚Aufhebung der Schmerzhaftigkeit’.
Deutsch
Neuralgie
Myalgie
Analgesie
Niederländisch
neuralgie
myalgie, myalgia
analgesie, analgesia
Das zweite und dritte Beispiel haben je zwei Entsprechungen im
Niederländischen.
Um die unterschiedliche Empfindung oder Wahrnehmung von
Sinneseindrücken oder Schmerzen zu charakterisieren , wird in der
medizinischen Fachsprache das griechische aisthesis verwendet. Es steht
für Empfindung, Wahrnehmung und Erkennen. Als Wortbestandteil
erscheint es als – ästhesie. Als Beispiel sei Anästhesie
‚Schmerzunempfindlichkeit’ zu erwähnen.
Deutsch
Anästhesie
Niederländisch
anesthesie
Hier wird das deutsche ä durch e wiedergegeben.
136
Das Suffix - (r)rhoe, -rhö kommt von dem griechischen rhei ‚es
fließt’ und bezeichnet (Aus)fluss. Damit werden folgende Substantive
gebildet: Diarrhoe ‚Durchfall’, Gonorrhoe ‚Tripper’.
Deutsch
Diarrhoe
Gonorrhoe
Niederländisch
diarree
gonorroe
Das Suffix –rrhoe im Deutschen wird durch
Niederländischen repräsentiert.
-rree oder –rroe im
Auch griechische und lateinische Adjektive dienen als Wortelemente in der heutigen medizinischen Fachsprache des Deutschen und
des Niederländischen. Das griechische Präfix hemi- , bedeutet ‚halb’ und
kommt in den folgenden Beispielen vor: Hemiplegie ‚halbseitige Lähmung’,
Hemisphäre ‚Halbkugel’. Aus dem Griechischen kommen auch brady‚langsam’, z.B. Bradykardie ‚langsame Herzschlagfolge’, tachy- schnell,
Tachykardie ‚beschleunigter Herzschlag’,
brachy- (gr) kurz, z.B.
Brachydaktylie ‚Kurzfingrigkeit’.
Deutsch
Hemiplegie
Hemisphäre
Bradykardie
Tachykardie
Brachydaktylie
Niederländisch
hemiplegie, hemiplegia
hemisfeer, hemispherium
bradycardie
tachycardie
brachydactylie
Diese Beispiele unterscheiden sich durch das Auftreten von k und ph im
Deutschen und entsprechend c und f im Niederländischen. Das
niederländische Wort sfeer weicht von der deutschen Schreibung sphäre ab.
Eine wichtige Rolle spielen in der Fachsprache der Medizin die lateinischen
und griechischen Zahlwörter, die als Präfixe vorkommen, z.B.: uni -(lat.),
mono- (gr.) , bi(n)- (lat.), di- (gr.), tri- (lat./gr.) usw. Als Beispiele können
folgende Fachwörter angeführt werden: unipolar ‚einpolig’, Monochromasie ‚Herz nur mit einem Vorhof’, Bizeps ‚zweiköpfiger Muskel’, Diplegie‚
zweiseitige Körperlähmung’, Trias ‚Dreiheit von Symptomen’.
Deutsch
unipolar
Monochromasie
Bizeps
Diplegie
Trias
Niederländisch
unipolair
monochromasie
biceps
diplegie, diplegia
trias
Die Fachwörter dieser Gruppe lassen folgende Unterschiede
erkennen: die Endung des deutschen unipolar wird im Niederländischen
durch –air ausgedrückt. Das deutsche Diplegie hat zwei Entsprechungen
im Niederländischen. Im dritten Beispiel wird das deutsche z in Bizeps
durch das c im niederländischen biceps realisiert.
137
Der deutsche und niederländische medizinische Fachwortschatz
enthält zahlreiche Termini aus den antiken Sprachen. Viele Termini haben
die gleiche Form sowohl im Deutschen als auch im Niederländischen. Es
lassen sich aber Unterschiede erkennen, die entweder die Form oder die
Schreibung der Fachwörter betreffen.
Literatur
Ahlheim K.-H., 1992, Duden. Das Wörterbuch medizinischer
Fachausdrücke. Mannheim, Leipzig, Wien, Zürich.
Caspar W., 2007, Medizinische Terminologie. Lehr- und Arbeitsbuch.
Stuttgart.
Efferen P. Van, 1998, Modern medisch woordenboek. Rijswijk.
Everdingen J.J.E., Van (Red), Pinkhof Geneeskundig Woordenboek
(2006), Houten.
Grosche G., 2002, Übungsheft zur Einführung in die medizinische
Fachsprache, Reinbek.
Hötger P. I., 2006, Ärztesprache von A-Z. Bindlach
Kühtz S., 2007, Phraseologie und Formulierungsmuster in medizinischen
Texten. Tübingen.
Lippert-Burmester W., Lippert H., 2008, Medizinische Fachsprache –
leicht gemacht. Lehr –und Arbeitsbuch. Stuttgart.
Porep R., Steudel W.-I., 1974, Medizinische Terminologie. Ein programmierter Kurs zur Einführung in die medizinische Fachsprache. Stuttgart.
Pschyrembel Therapeutisches Wörterbuch, 1999, Berlin, New York.
Ruff P. W., 2001, Einführung in den Gebrauch der medizinischen Fachsprache. Reinbek.
Schipperges H., 1978, Die Sprache der Medizin. Medizinische Terminologie
als Einführung in das ärztliche Denken und Handeln. Heidelberg
Schröder E., 2008, Fachwörter Humanmedizin ,Troisdorf.
Schulze P., 2003, Fachsprache der Medizin. Wissen ist Verstehen, NeuIsenburg.
Wilmanns J. C., Schmidt G., 2002, Die Medizin und ihre Sprache.
Landsberg/Lech.
Wentink, E.A.F., 2007, Inleiding medische kennis. Houten.
Wiese I., 1998, Die neuere Fachsprache der Medizin seit der Mitte des 19.
Jahrhunderts unter besonderer Berücksichtigung der Inneren Medizin, [in:]
Hoffmann L., Kalverkämper H., Wiegand H. E. (Hrsg.), Fachsprachen. Languages for Special Purposes. Ein internationales Handbuch zur
Fachsprachenforschung und Terminologiewissenschaft. 1 Band, Berlin, New
York.
138
4 – 2011
REINHOLD UTRI
CHARAKTERISTIK DER FACHSPRACHE CHRISTLICHE
THEOLOGIE
Fachsprachen32 werden manchmal als Varianten (gewisse Abarten)
der Gemeinsprache beschrieben. Von dieser Anschauung ist jedoch vor dem
Hintergrund der anthropozentrischen Sprachentheorie [vgl. F. Grucza,
1993: 151; S. Grucza, 2010:41ff] abzugehen. Fachsprachen ist eine
gesonderte Existenz abzusprechen, da der ontologische Status der Sprache
zu berücksichtigen ist: „Główne niedoskonałości takiego podejścia do
języków specjalistycznych są wynikiem ignorowania pytań ontologicznych –
pytań o ontologiczny status tego, do czego odnoszą się takie wyrazy jak
‘język’, ‘język specjalistyczny‘, ‚dialekt‘ etc. (…) zwolennicy podejścia
wariantowego traktują wszystkie desygnaty tych wyrażeń w taki sposób,
jakby przysługiwał im status bytów niezależnych.” [S. Grucza, 2008: 136].
Falls Fachsprachen eine gesonderte Existenz führen würden, wäre es ja
möglich, einen in einer Fachsprache geschriebenen Text in einen in der
Gemeinsprache geschriebenen zu „übersetzen“ [vgl. S. Grucza, 2004:38].
Wir sehen also, dass solch eine Argumentation schnell ad absurdum geführt
werden kann.
Die gemeinsame Sprache von mehreren Fachleuten, der
(theoretisch konstruierte) Polyfachlekt, ist als logischer Durchschnitt der
einzelnen Fachidiolekte [„jako pewne części składowe każdego wziętego pod
uwagę idiolektu specjalistycznego”, S. Grucza, 2008: 139] zu betrachten.
Diese stellen die gemeinsame(n) Fachsprache(n) von konkreten Menschen,
also Fachleuten (Experten) dar. Fachsprachen sind also den Fachleuten
inhärente Eigenschaften, sind ihnen inne wohnende Fähigkeiten. Mittels
32
Nach der anthropozentrischen Sprachentheorie von F. Grucza [1993] können nur Menschen
Sprachen besitzen, somit kann es eigentlich keine Sprache eines Faches (Fachsprache) geben.
Dieser von mir verwendete Begriff soll in diesem Sinne als Abkürzung (für Fachleutesprache)
angesehen werden, u.a. auch deshalb, weil in der Literatur immer von Fachsprachen die Rede ist.
139
derer sind Fachleute in der Lage, Fachtexte, d.h. Texte mit einem hohen
Fachlichkeitsgrad zu produzieren, ein für ihr Fach charakteristisches Wissen
(Fachwissen) zu schaffen und dieses entsprechend (systematisch) zu ordnen.
In weiterer Folge dienen diese Fachtexte, ob mündlich oder schriftlich, als
Kommunikationsmittel33 in der Fachwelt, innerhalb der Angehörigen einer
mehr oder weniger streng von anderen Gruppen abzugrenzenden
Gemeinschaft (Fachleute, Fachgemeinschaft, Expertenrat).
Fachsprachen entstanden, als die Menschen in verstärktem
Ausmaße begannen, die Arbeitsteilung unter ihnen voranzutreiben. Als
man jedoch begann, darüber handschriftliche und später gedruckte
Aufzeichnungen zu machen, konnte die Entwicklung der Fachsprachen
umso schneller vorangetrieben werden, denn die fachsprachlichen Texte
(Aufzeichnungen) konnten von mehreren bzw. vielen Leuten, und zwar
Fachleuten wie auch potentiellen Fachleuten (angehende Fachleute bzw.
interessierte Laien), gelesen, genutzt, interpretiert bzw. auch ergänzt und
weiterentwickelt werden. Heutzutage findet man eine große Menge an
Informationen und Fachliteratur, und zwar in unzähligen Fächern, sowie in
steigendem Maße auch Wörterbücher, die nur ein bestimmtes Fach
betreffen (Fachwörterbücher). Übrigens steigt auch die Bedeutung des
Fachwortschatzes im Alltag. Mit der Spezialisierung in immer stärker
eingegrenzte Berufszweige geht „oftmals auch eine Popularisierung solcher
Kenntnisse und Tätigkeiten einher, welche durch deren Bedeutung im
Alltag bedingt ist und hier ebenfalls zu laufend geänderten Verständigungsbedingungen führt [vgl. Th. Roelcke, 2005:8]. S. Grucza [2004:38] stellt
fest, dass jeder, der sich eines Soziolekts oder – als Spezialist - einer
Fachsprache bedient, bilingual sei. So steigt einerseits aufgrund der
Definitionserweiterung, andererseits auch aufgrund der Tatsache, dass sich
jeder mit ein paar Fächern/Fachsprachen (bzw. mit einer oder mehreren
Fremdsprachen) beschäftigt, der Prozentsatz von bi- und multilingualen
Personen in einer Gesellschaft.
Die Zugänglichkeit zu Materialien (Texten) für den Fachsprachenerwerb war nicht immer so einfach wie heute. Erst mit der Erfindung und
Anwendung des Buchdrucks konnten Bücher relativ schnell eine weitere
Verbreitung finden. In der Zeit davor gab es vereinzelt handgeschriebene
Bücher, die hauptsächlich diejenigen Sparten betrafen, die entsprechend
ausgebaut und entwickelt waren, also auch eine quantitativ bedeutende
Lexik aufwiesen, deren Aufzeichnungen und Erklärungen als lohnend
empfunden wurden. Hierzu einige Beispiele: alte Werke der Chinesen, des
antiken Griechenlands (Philosophie), Ägyptens und Roms; im Folgenden
einige fachsprachliche Werke auf dem Gebiet der Theologie: Ignatius von
Antiochien (35-117), Kyrill von Jerusalem (313-386, 24 Katechesen),
Augustinus (354-430, Bekenntnisse [confessiones]), Francisco Suárez (154833
Somit ist also nicht die Sprache das Kommunikationsmittel, sondern die mittels sprachlicher
Fähigkeiten produzierten Texte [vgl. S. Grucza, 2004:66].
140
1617, metaphysische Schriften, v.a. die Disputationes Metaphysicae aus dem
Jahre 1597), Vinzenz von Lérins (r. Jhdt.), Hildegard von Bingen (1098-1179,
Hauptwerk Liber scivias domini [Wisse die Wege des Herrn]; auch Lingua
ignota, vgl. R. Hildebrandt, 2004:327ff), Ignatius von Loyola (1491-1556, seine
Großen Ordensregeln sowie die Geistlichen Übungen waren die Grundlage für
den Jesuitenorden), Konzilsschriften u.v.a.
Damals war es unter Gelehrten (Priestern, allgemein unter
Geistlichen), die ja damals alle eine typisch klassische Bildung genossen,
auch noch üblich, auf Latein zu schreiben, übrigens auch deshalb, weil man
die Bibel z.B. auf Latein las bzw. aus dem Lateinischen übersetzte.
Martin Luthers (1483-1546) großartige Leistung bestand ja darin,
dass er mit Erfolg versuchte, die (theologischen) Texte der Bibel in ein
etwas einfacheres Deutsch umzumünzen bzw. erstmals auf Deutsch zu
formulieren (Ausdrücke wie z.B. Feuertaufe, Selbstverleugnung,
Lückenbüßer, Gewissensbisse; auch Metaphern wie „Perlen vor die Säue
werfen“, „ein Buch mit sieben Siegeln“, „etwas ausposaunen“, „ein Herz und
eine Seele“, „auf Sand bauen“, „im Dunkeln tappen“ gehen auf ihn zurück;
vgl. http://de.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther).
Die meisten Gelehrten (man denke nur an Kopernikus) konnten
international aktiv sein (lehren oder studieren), da ihre Gelehrtensprache
Latein für lange Zeit die lingua franca unter Akademikern war. Bis vor nicht
allzu langer Zeit war Latein sogar die Sprache, die von Priestern, Bischöfen
und Kardinälen bei internationalen Zusammenkünften (z.B. im Vatikan) als
einzige gemeinsame Sprache gesprochen wurde, bis sie schließlich gegen
Ende des 20. Jhdts. vorwiegend durch das Englische ersetzt wurde.
Die Geschichte der Fachsprachen hinsichtlich ihres Existierens an
sich und ihrer Verwendung ist viel älter als die Geschichte der Theorie über
Fachsprachen bzw. der wissenschaftlichen – sprich linguistischen Beschäftigung mit ihnen [vgl. F. Grucza, 2002:12]. Umso schwieriger ist die
Beantwortung der Frage, ab welchem Stadium der sprachlichen Expansion
eines Faches man wirklich von einer Fachsprache sprechen könnte, welche
Kriterien man anwenden müsste, um ein entsprechendes Niveau von
Fachlichkeit feststellen zu können.
Fachsprachen bestehen, so Lukszyn/Zmarzer [2006:22], aus
Fachwörtern (Termini). Th. Roelcke [2005] erwähnt drei charakteristische
Elemente/Eigenschaften einer Fachsprache: Wortschatz, Grammatik und Text
(hier fehlt allerdings ein weiteres Charakteristikum – der Stil oder auch die
Struktur; letzteres äußert sich z.B. in einem hohen Prozentsatz an Nomen).
Allerdings widerspricht diese Auffassung der Argumentation von F. Grucza
[1992:14], der feststellt, dass Sprachen etwas dem Menschen Immanentes
darstellen und gesprochene oder geschriebene Texte sprachliche Äußerungen,
also (sprachliche) Produkte darstellen, die er mittels seiner Sprache, also
seinen sprachlichen Fähigkeiten (welche v.a. im Gehirn angesiedelt sind;
letztlich gehören auch die Stimmbänder oder die schreibende Hand dazu),
141
fortwährend herstellt. Ein Text kann so gesehen, im Gegensatz zur Auffassung von Th. Roelcke, also keine Eigenschaft einer Sprache darstellen.
Ein Terminus sei nach Luksyzn/Zmarzer [2006:21f] ein exakt definiertes Wort oder eine Verbindung von verschiedenen Wörtern, welche eine
Einheit des Fachwortschatzes („słownictwo specjalistyczne“) darstellen.
Termini stellen sozusagen spezielle Fachwörter in dem Sinne dar, dass
einem Wort nur eine Bedeutung [ścisłość i jednoznaczność, vgl. Ł.
Karpiński, 2008:135] zugeschrieben wird. Mit diesen ist man dann in der
Lage, fachsprachliche Phänomene zu beschreiben, und zwar so exakt, dass
die „Fehlerquelle Interpretationsbandbreite“ möglichst gering gehalten werden
kann. Bevor ein Fachwort den Status eines Terminus erhalten könnte, sollte
dem der Prozess der entsprechend genauen Begriffsdefinierung vorangehen
(ib.). Mit Hilfe von Termini, so F. Grucza [1991], sei der Mensch in der Lage,
die ihn umgebende Welt zu erkennen, ihr eine Gestalt zu geben und damit auf
die Art und Weise des Verhaltens des Menschen Einfluss zu nehmen, u.a. auch
die Produktionsarbeit zu fördern. Hier könnte man noch weitergehen und
behaupten, dass die Entwicklung von Fachsprachen eben genau die Entwicklungs- und Gestaltungsmöglichkeiten des Menschen widerspiegelt. Dies gilt
nicht nur für technische Gebiete (z.B. Informatik oder der Informationsübertragungssysteme), aber auch für viele andere. Gleichzeitig fördern Fachleute
eine sehr exakte, d.h. auf sprachlicher Präzision aufbauende Kommunikation
unter Experten innerhalb eines Fachbereichs. Durch die Entwicklung von
Fachtexten (also fixiertes Fachwissen) können sie diese entscheidend
verbessern und eine weitere beschleunigte Entwicklung des Fachgebietes
begünstigen. Sie ermöglichen eben eine „tworzenie, porządkowanie, utrwalenie
i transferencję wiedzy specjalistycznej” [S. Grucza, 2008: 151]. Gerade auch
durch den zunehmenden Internationalisierungsprozess, in dem gerade Fachleute (Techniker, Mediziner, Wissenschaftler usw.) sich befinden (z.T. auch mit
Hilfe von entsprechend geschulten Dolmetschern/ Übersetzern) – sind
Experten in der Lage, ihre Arbeit gegenseitig über nationale und sprachliche
Grenzen hinweg durch Wissens- und Knowhow-Transfer zu befruchten.
Fachtexte würden sich, so argumentiert J. Lukszyn [2005:111],
durch den Grad an Fachlichkeit unterscheiden. Je mehr Fachwörter in
einem Text auftreten, je dichter das Termini-Netz gezogen wird, desto
höher sei die Fachlichkeit eines Textes. Auch H.-R. Fluck [1992:1] ist der
Auffassung, dass bei der Vermittlung von Fachwissen bzw. auch beim auf
Fachwissen gestützten Dolmetschstudium den Fachwörtern (Termini) eine
Schlüsselrolle zugeschrieben wird. Andere fachtextliche Elemente (wie Stil
etc).werden meist nicht beachtet (vielleicht auch bewusst vernachlässigt).
Daher möchte ich diese hier ebenfalls außer acht lassen.
J. Lukszyn [2005:111] spricht von grundsätzlich zwei Gruppen von
Fachtexten: den Texten für Profis, also Experten, die sich durch eine sehr
hohe Fachlichkeit auszeichnen, und die für Laien adaptierten Texte [ein
beispielhafter Vergleich von zwei medizinischen Texten siehe R. Utri,
142
2009]. Allerdings gibt es keine scharfe Grenze zwischen diesen beiden
Textsorten, so wie auch keine scharf abgrenzbare Grenzlinie zwischen
gemeinsprachlichem und fachsprachlichem Text auszumachen ist. Ein
weiteres charakteristisches Merkmal von Fachtexten, so stellt S. Grucza
[2004:131] richtig fest, ist ein höherer Grad an Unabhängigkeit von sowohl
äußeren als auch inneren Kontexten. Die Differenz zu gemeinsprachlichen
Texten wird also gerade auch auf der Kontext-Ebene deutlich sichtbar.
Ein Phänomen, das immer wieder auftritt, ist die Verwendung von
Fachwörtern, die normalerweise in für Experten bestimmten Texten
auftreten, in für Laien adaptieren Texten. Dann kommen diese Fachwörter
mit der Zeit in das Bewusstsein, d.h. in den Wortschatz der Laien, sprich
findet Eingang in den Wortschatz der Gemeinsprache. Diese Vorgänge der
„Verschiebung“ (im Sinne einer stärkeren Verwendung) von Termini aus der
Expertensprache in die Gemeinsprache oder vice-versa (dies allerdings mit
Sicherheit viel seltener) werden von F. Grucza [2002:18] bestätigt: „Co wczoraj
było jeszcze specyficznym elementem jakiegoś języka specjalistycznego, dziś
może już należeć (także) do zakresu odpowiedniego języka ogólnego.”
Dies sind also dynamische sprachliche Prozesse, die ständig – in
verschiedenen Sprachen in unterschiedlichem Ausmaße – stattfinden.
Fachtexte werden z.B. von Journalisten (in populärwissenschaftlichen
Zeitschriften, aber auch in Tageszeitungen) für Laien adaptiert und gewisse
Termini dringen in das Bewusstsein, d.h. in den aktiven oder passiven
Wortschatz der Laien.
Die Geschichte jeder konkreten Fachsprache sei mit der Geschichte
der zivilisatorischen Entwicklung einer Sprachgemeinschaft aufs Engste
verbunden [vgl. F. Grucza, 2002:19]. Dies möchte ich in kurzem Umriss für
die Theologie skizzieren.
Religion kann man als sehr altes Phänomen in der Kulturgeschichte
des Menschen bezeichnen. Das Bedürfnis, über den Alltag, über die
Alltäglichkeit, über das Natürliche hinauszusehen, zumindest in der
Vorstellung sich dem Übernatürlichen anzunähern, spiegelt sich in der
Ritualfreudigkeit des Menschen wider. Vor allem im religiösen Bereich –
machen meinen nur aufgrund des mangelnden naturwissenschaftlichen
Verständnisses in der frühen Menschheitsgeschichte – entstand der Kult,
mit ihm verbundene kultische Handlungen, die zu gewissen Zeiten und
unter gewissen Bedingungen stattfanden. In Mitteleuropa gab es vor dem
christlichen Zeitalter gab es die Götterwelt der Germanen34 und davor die
34
Einige Götter haben wir sprachlich in den Wochentagen verewigt: Dienstag: vom germanischen
Gott Tiwaz (dem römischen Mars entsprechend); Mittwoch: die ältere germanische Bezeichnung
wurde abgelöst, ist jedoch noch im englischen Wednesday und im Niederländischen woensdag
erhalten: Tag des Gottes Wotan bzw. Odin; Donnerstag: abgeleitet vom germanischen Wettergott
Donar, der hier die Stelle des römischen Gottes Iuppiter (daher das frz. jeudi) einnimmt;
Freitag(engl. Friday): benannt nach der Göttin ahd. Fria, anord. Frigg, welche der röm. Göttin
Venus (spätlat. Veneris – frz. vendredi) entspricht. (http://maciaszek.net/812/wochentage_
etymologie_fuer_anfaenger)
143
der Kelten (Druidentum). Gewisse abgegrenzte Areale (z.B. Stonehenge, das
aus der Jungsteinzeit stammt und in dessen Umgebung Reste von
Feuerbestattungen gefunden wurden) dienten religiösen Zwecken. Es gibt
auch Vermutungen, dass schon die alten Höhlenmalereien sowie
Darstellungen der Göttin Venus von Willendorf eine gewisse religiöskultische (Fruchtbarkeitskult) Bedeutung hatten. In vielen indigenen
Kulturen hat(te) der Medizinmann die Aufgabe, sowohl Heilungen (die
auch immer mit der Gnädigstimmung der Götter verbunden sind/waren)
als auch religiöse Opferhandlungen vorzunehmen.
In den Klöstern entwickelte sich die Mystik (Hildegard von Bingen,
1098-1179, Meister Eckehard, 1260-1328), in den Kirchen die liturgische
Sprache, die bis heute in mehr oder weniger veränderter Form erhalten
geblieben ist (so enthalten sowohl die liturgische Sprache als auch die
Kirchenlieder alte sprachliche Formen: z.B. im Englischen: Hallowed Be
Thy Name; im Deutschen: „dass du musst sterben, ist dir kund, verborgen
ist des Todes Stund“ [http://www.christliche-gedichte.de/?pg=10663]; die
Botschaft des Friedens, die Er mir verkündiget hat; ich traue auf Jesum
allein [http://www.christliche-gedichte.de/?pg=4305].
Für die Fachsprache Theologie erkennt man, abgesehen von der
unverkennbaren Tendenz der Aufrechterhaltung des alten Wortschatzes
und der vorhin erwähnten alten sprachlichen Formen, grundsätzlich drei
Bereiche, wo charakteristische Merkmale auftreten:
- Latein: war früher die Basis, ist jedoch heute, da das Lateinstudium für
alle Theologen noch immer verpflichtend ist, in Form von häufigen Zitaten
bzw. Sequenzen erhalten; siehe z.B. die Schriften den heutigen Papstes
Benedikt XVI.; Beispiele: Conspicui (J. Ratzinger, 2010:681, ut non evacuetur crux Christi (ib.:683), coram domino (ib.), populorum progressio
(ib.:684); gaudium et spes (in der Humanae vitae von Papst Paul VI.).
- Begriffe, die für Nichtgläubige eher unverständlich sind und sogar für
Gläubige eher „schwammig“ (entweder unscharf, weil mit einer
größeren Interpretationsbreite verbunden, oder als Dogma nicht
hinterfragt), also womit Schwierigkeiten bei der Definition verbunden
sind: Engel, Satan, Versuchung, Gnade, Kommunion, Licht, Gott,
Gottessohn, Erlöser, Auferstehung, Heilige Dreifaltigkeit; dasselbe gilt
übrigens auch für andere Religionen, z.B. Karma, Wiedergeburt,
Nirwana im hinduistischen Glauben.
- Wörter und Phrasen mit symbolträchtiger Bedeutung, da diese so tief in
die christliche Lehre eingegangen und daher mit den Traditionen (z.T.
auch nicht-kirchlichen) stark verwurzelt sind, sodass die Bedeutung unter
Gläubigen (bzw. auch unter christlich erzogenen Menschen) klar ist:
- Kelch: den bitteren Kelch bis zu Ende trinken bedeutet eine
unangenehme Sache bis zum Ende durchstehen.
- Kreuz: sein Kreuz (Sorgen, Probleme, Schwierigkeiten, Leiden) tragen
müssen
144
aus Saulus wird Paulus: die Entwicklung von einem schlechten zu
einem guten Menschen; diese Formulierung könnte z.B. ein ExAlkoholiker gebrauchen.
- Licht: Symbol für Christus, für den Heiland, für Heilung im religiösen
Sinne; „kommt von irgendwo ein Lichtlein her“ (Hoffnungsschimmer)
- Gnade: z.B. ein begnadeter Musiker (hier Anwendung auf einen
anderen Bereich, aber noch immer als eine göttliche Gabe verstanden).
- göttlich: z.B. er spielt göttlich (phantastisch) Fußball.
- Liebe: meist als Nächstenliebe im Sinne einer altruistischen
Aufopferung verstanden; die Theologie unterscheidet unterschiedliche
Arten von Liebe (Agape, Caritas, Amor). Die Christen sehen Gott als
Liebe in allen Formen.
- Schrift (bzw. Heilige Schrift): wird als die Glaubensgrundlage angesehen.
- Pharisäer: diejenigen, die nur so fromm tun und auf die äußerlichen religiösen Handlungen einen größeren Wert legen als auf die innerlichen
- Advent: ist nicht nur die Zeit (vier Wochen) vor Weihnachten (von lat. adventus Ankunft), sondern die Zeit vor der Wiederkunft Christi (das Zweite
Kommen des Herrn), hat für Christen also eine doppelte Bedeutung.
- Der verlorene Sohn: nach dem Neuen Testament (Lukasevangelium 15,
11-32), eine Person, die nach langer Zeit wieder zurückkommt, z.B. von
einer Reise; theologisch wird damit auch die Beziehung des Menschen zu
Gott als einer väterlichen Kontaktperson gemeint. Johannes Paul II. legt
das Gleichnis in seiner Enzyklika dives in misericordia aus. Das Thema
war auch oft Gegenstand künstlerischer Bearbeitungen (so malte
Rembrandt kurz vor seinem Tod Die Heimkehr des verlorenen Sohnes).
- Fasten: oft auch nicht auf das Essen bezogen; Fastensonntag: die
Ersparnis durch ein bescheidenes Essen soll für Arme gespendet
werden; Autofasten: eine Aktion, die eine bewusste Reflexion über das
persönliche Fahrverhalten unterstützen soll und die Menschen auch
zum „Umsteigen“ (Motto: „Heilsam in Bewegung kommen“) auf andere
Verkehrsmittel ermutigen soll; diese Aktion wurde auch von den
Medien unterstützt (www.autofasten.at).
- Schöpfung: wird als das verstanden, was der Schöpfer (Gott) geschaffen
hat, also die Natur; Umweltschutz, anders formuliert die Förderung des
„verantwortlichen und nachhaltigen Umgangs mit der Mitwelt und ihren
Ressourcen“
[http://www.frauenbewegung-wien.at/schwerpunkte/
schoepfung] wird als Bewahrung der Schöpfung bezeichnet. Seit den
80-er Jahren des 20. Jhs. wird dieser Aufruf in Verbindung mit „Gerechtigkeit und Frieden“ (http://www.oikoumene.net/home) verwendet.
Was die Urheber von theologischen Texten anbelangt, so kann man auch
drei große Personengruppen unterscheiden:
-
1.
Bibeltexte bzw. Übersetzungen von Bibeltexten (z.B. Luthers Übersetzung)
145
2. Theologentexte: wurden v.a. für Theologen und interessierte (und meist
theologisch belesene) Laien geschrieben; z.B. Humanae vitae (von
Papst Paul VI., 1968) oder Der Glaube bei Johannes vom Kreuz (1948,
von Karol Wojtyła, dem späteren Papst Johannes Paul II).
3. Texte von Theologen bzw. von Laien, die für Laien, also für Gläubige
verfasst
(z.B.
Predigten,
Pfarrblatt,
religiöse
Zeitschriften
(Sonntagsblatt), religiöse Poesie und anderes religiöses Schrifttum,
Zeitschriften von kirchlichen Jugendgruppen bzw. Meinungen
(Leserbriefe) von Laien zu theologischen oder pastoralen Fragen.
Wir sehen, auch die Fachsprache Theologie ist eine komplexe Angelegenheit, die noch weiteren intensiveren Untersuchungen von Linguisten
bedarf, wobei alle von mir erwähnten Merkmale der religiösen Sprache
sowie auch die religiöse Texte schreibenden Personengruppen genauer
unter die Lupe genommen werden könnten.
Literatur:
Fluck, H.-R., 1992, Didaktik der Fachsprachen. Aufgaben und Arbeitsfelder,
Konzepte und Perspektiven im Sprachbereich Deutsch. Gunter Narr Verlag,
Tübingen.
Grucza F., 1991, Terminologia – jej przedmiot, status i znaczenie. In:
„Teoretyczne podstawy terminologii”, Ossolineum, Wrocław.
Grucza F., 1992, Kulturowe determinanty języka oraz komunikacji językowej.
In: F. Grucza, (Hrsg.), Język, kultura – kompetencja kulturowa. Warszawa, 9-70.
Grucza F., 1993, Język, ludzkie właściwości językowe, językowa zdolność
ludzi. In: Piontka J., Wiercińska A. (Hgg.), „Człowiek w perspektywie ujęć
biokulturowych”, Poznań, 151-174.
Grucza F., 2002, Języki specjalistyczne – indykatory i/lub determinanty rozwoju cywilizacyjnego. In: L. Lukszyn/ J. Lewandowski/ M. Kornacka (Hgg.),
Języki Specjalistyczne. Problemy Technolingwistyki, KJS UW, Warszawa; 9-26.
Grucza S., 2004, Od lingwistyki tekstu do lingwistyki tekstu specjalistycznego. KJS UW, Warszawa.
Grucza S., 2008, Lingwistyka języków specjalistycznych. KJS, Uniwersytet
Warszawski, seria: Języki. Kultury. Teksty. Wiedza. Euro-Edukacja, Warszawa.
Grucza S., 2010, Główne tezy antropocentrycznej teorii języków. In:
Lingwistyka stosowana, tom 2, Warszawa, 41-68.
Hildebrandt R., 2004, Zum Sachwortschatz in der „Lingua ignota“ der
Hildegard von Bingen. In: F. Patocka/ P. Wiesinger (Hgg.), Morphologie und
Syntax deutscher Dialekte und Historische Dialektologie des Deutschen.
Beiträge zum 1. Kongress der Internationalen Gesellschaft für Dialektologie des
Deutschen, Marburg/Lahn, 5.-8. März 2003, Edition Praesens, Wien, 327-339.
Höffe O., 2008, Klassiker der Philosophie 2. Von Immanuel Kant bis John
Rawls. Beck Verlag, Nördlingen.
Karpiński Ł., 2008, Zarys leksykografii terminologicznej. KJS UW, Warszawa.
146
Lukszyn J. (Hg.), 2005, Języki specjalistyczne. Słownik terminologii przedmiotowej. KJS UW, Warszawa.
UW, Warszawa.
Ratzinger J., 2010, Kirche – Zeichen unter Völkern. Schriften zur
Ekklesiologie und Ökumene. Erster Teilband. Freiburg u.a.: Herder-Verlag.
Roelcke Th., 2005, 1. Aufl. 1999, Fachsprachen. Erich Schmidt Verlag, Berlin.
Utri R., 2009, Gibt es dialektale Fachsprachen? Erörterungen am Beispiel
des Donauschwäbischen, [ in:] Komunikacja Specjalistyczna (Fachsprachenkommunikation), tom 2, KJS UW, Warszawa, 156-165.
Charakterystyka języka specjalistycznego Teologii
Chrześcijańskiej
W tej pracy autor opisuje w skrócie rozwój języków specjalistycznych,
wskazując ich zasadnicze i charakterystyczne elementy. Ponieważ głównym
tematem tej rozprawy jest teologia chrześcijańska, podano przykłady ludzi
znanych dzięki ich tekstom teologicznym. Poza tym autor analizuje i
opisuje teksty tych teologów. oraz uzasadnia, dlaczego tytułowy język
można uznać za język specjalistyczny.
147
4 – 2011
PIOTR MICHAŁOWSKI
RODZAJ WIEDZY A SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY
Każdy leksykon terminologiczny ma charakterystyczną dla siebie
strukturę, zdeterminowaną przez rodzaj wiedzy, którego formę wyrażeniową
stanowi. W związku z tym, że poszczególne dziedziny wiedzy specjalistycznej nie istnieją w oderwaniu od siebie nawzajem, lecz są ze sobą
powiązane bliższymi i dalszymi związkami semantycznymi, bardzo trudno
jest wyizolować konkretny rodzaj wiedzy. Podobne trudności nastręcza
również wyizolowanie konkretnego leksykonu terminologicznego. Leksykony wewnątrz jednej sfery terminologicznej są połączone ze sobą bezpośrednimi relacjami semantycznymi. Oznacza to, że w takie, interdyscyplinarne
relacje semantyczne wstępują poszczególne elementy leksykonów na różnych
poziomach ich struktury. Tak więc, ma to miejsce zarówno na poziomie
pojedynczych jednostek terminologicznych, jak i jednostek wyższego rzędu
(paradygmatów terminologicznych i in.). W związku z tym, struktury
leksykonów terminologicznych pokrewnych dyscyplin naukowych, będących komponentami jednej sfery terminologicznej wykazują określone
podobieństwa. Wiele jednostek terminologicznych funkcjonuje w kilku
leksykonach, jednak w każdym w nieco odmienny sposób.
Niniejszy artykuł prezentuje badanie leksykonu terminologicznego
chemii, a więc konkretnej dziedziny wiedzy specjalistycznej. Jego celem
było wstępne określenie struktury tego leksykonu oraz wskazanie jej
implikacji terminograficznych.
Badanie zostało przeprowadzone w oparciu o bazowy słownik
terminologiczny, [Jurkowska-Wernerowa 2003] wydany przez Wyd.
Naukowo-Techniczne w serii Leksykonów ucznia, adresowanej głównie do
uczniów szkół podstawowych oraz gimnazjów. Wybór słownika
podyktowany był faktem, że zgodnie z informacjami podanymi we wstępie,
zawiera on podstawowe terminy z opisywanej dyscypliny. Przyjęto więc
założenie, że jego autorka dokonała ukierunkowanego doboru terminów na
podstawie reprezentatywnego korpusu tekstów specjalistycznych w taki
sposób, że do zbioru jednostek hasłowych weszły terminy o wysokiej
148
częstotliwości występowania w tekstach specjalistycznych z dziedziny
chemii oraz przynajmniej w pewnej części wchodzące w skład podstawy
konceptualnej leksykonu terminologicznego tej dziedziny.
Leksykon terminologiczny chemii przebadany został pod kątem
takich właściwości, jak:
1) struktura onomazjologiczna,
2) typ sieci semantycznej,
3) typ systemu terminologicznego.
W celu wstępnego określenia struktury onomazjologicznej
leksykonu terminologicznego chemii dla potrzeb niniejszego artykułu
przeprowadzono analizę ograniczonego zbioru terminów z tej dziedziny,
wyabstrahowanego z Leksykonu ucznia. Chemia [Jurkowska-Wernerowa
2003]. Do analizowanego zbioru (zwanego dalej zbiorem podstawowym)
weszło 40 kolejnych jednostek hasłowych rozpoczynających się na literę A
(poczynając od pierwszej jednostki hasłowej w słowniku).
Na podstawie definicji, opracowanych na potrzeby prezentowanej
analizy w oparciu o wyżej wspomniany słownik źródłowy, określone zostały
typy onomazjologiczne jednostek terminologicznych wchodzących w skład
zbioru podstawowego. Następnym etapem analizy było ustalenie
ilościowego i procentowego rozkładu terminów poszczególnych typów
onomazjologicznych reprezentowanych w tym zbiorze.
W celu skontrolowania wyników badania oraz zwiększenia ich
wiarygodności, ze słownika źródłowego wyodrębniony został analogiczny
zbiór kontrolny. W skład kontrolnego zbioru terminów weszło 40 kolejnych
jednostek hasłowych, rozpoczynających się na literę K (poczynając od
pierwszej jednostki rozpoczynającej się na tę literę). Wyniki analizy
struktury onomazjologicznej zbioru kontrolnego w dużym stopniu
potwierdziły wyniki analizy zbioru podstawowego.
Poniższe tabele prezentują etap analizy obu zbiorów polegający na
określeniu typów onomazjologicznych terminów wchodzących w ich skład.
W kolumnie pierwszej podano kolejny numer terminu w zbiorze. W kolumnie drugiej podano badany termin w formie zapisu ze słownika źródłowego.
W kolejnej kolumnie zamieszczono skróconą definicję predykatywną
badanego terminu (opracowaną na podstawie słownika źródłowego). Taki
rodzaj definicji został zastosowany, ponieważ umożliwia określenie typu
onomazjologicznego terminu, a także dzięki zwięzłości zapewnia osiągnięcie
jak największej przejrzystości prezentacji danych w tabeli. W ostatniej
kolumnie podany został typ onomazjologiczny terminu.
Typy onomazjologiczne terminów podano w zapisie skrótowym,
gdzie K oznacza termin kategorialny, R – termin rzeczowy, P – termin
procesywny, W – termin właściwości, M – termin miar, C – termin
czynności, Proc – termin proceduralny, Rel – termin relacji.
149
CHEMIA – zbiór podstawowy
lp. termin
definicja
1 A → liczba masowa liczba nukleonów w jądrze atomu
pierwiastka chemicznego
pierwiastek chemiczny (metal)
2 Ac → aktyn
proces pochłaniania substancji przez inną
3 absorpcja, sorpcja
wgłębna
substancję, zachodzący w całej objętości
związek chemiczny (ciecz)
4 aceton
węglowodór (gaz)
5 acetylen
proces wiązania jednej substancji przez
6 adsorpcja, sorpcja
powierzchniowa
warstwę powierzchniową innej substancji
koloid, zawiesina w powietrzu drobnych, nie
7 aerozol
opadających cząstek ciała stałego lub cieczy
8 Ag → srebro
związek chemiczny (substancja stała)
9 agat
dział chemii obejmujący badanie procesów
10 agrochemia
chemicznych związanych z rolnictwem
11 akroleina, aldehyd
akrylowy, propenal
pierwiastek chemiczny
12 aktyn, Ac 2
grupa pierwiastków chemicznych
13 aktynowce
pierwiastek chemiczny
14 Al → glin
minerał, drobnokrystaliczna odmiana gipsu
15 alabaster
paranauka (poprzedzająca chemię)
16 alchemia
17 aldehyd akrylowy,
akroleina, propenal
grupa związk. chemicznych (organicznych)
18 aldehydy
19 alkanole → alkohole grupa związk. chemicznych (organicznych)
20 alkany
21 alkeny
jednowartościowe grupy powstające z
22 alkile
cząsteczek węglowodorów nasyconych
23 alkiny
24 alkohol etylowy,
etanol
25 alkohol metylowy,
metanol
26 alkohole, alkanole 19 grupa związk. chemicznych (organicznych)
chemiczne pokrywanie wyrobów
27 alodynowanie
aluminiowych powłoką ochronną
występowanie pierwiastka w różnych posta28 alotropia
ciach o różnych własnościach fizycznych
srebrzystobiały stop miedzi, cynku i niklu
29 alpaka, argentan,
nowe srebro
stop glinu
30 aluminium
31 Am → ameryk
stop rtęci z innym metalem (oprócz żelaza)
32 amalgamat
150
typ
M
R
P
R
R
P
K
R
R
K
R
R
K
R
R
K
R
K
K
K
K
K
K
R
R
K
C/P
W
R
R
R
K
lp.
33
34
35
36
37
38
39
40
lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
termin
definicja
ameryk, Am 31
ametyst
kamień półszlachetny – odmiana kwarcu
aminokwasy
grupa związk. org. zawierających w cząsteczce grupę karboksylową i grupę aminową
aminy
grupa związków organicznych pochodnych
amoniaku
amoniak, azan,
związek chemiczny (gaz)
wodorek azotu (III)
analiza (reakcja)
typ reakcji chemicznej
analiza
procedura wykonywana w celu ustalenia
składu chemicznego i in. próbki substancji
analiza elementarna
procedura wykonywana w celu oznaczenia
pierwiastków w związkach chemicznych
CHEMIA – zbiór kontrolny
termin
definicja
K → potas
kadm, Cd
kalcyt, szpat
minerał, krystaliczna odmiana węglanu
islandzki
wapnia (CaCO3)
kaliforn, Cf
kamień kotłowy
sole wapnia i magnezu wytrącone podczas
ogrzewania wody twardej
kaolinit
minerał, zasadowy krzemian glinu
karbid, węglik
nieorganiczny związek chemiczny
wapnia
karbochemia
dział chemii i techniki chemicznej
kataliza
zjawisko zmiany szybkości reakcji
chemicznej przez katalizator lub inhibitor
katalizator
subst. zwiększająca szybkość reakcji chem.
kation
jon o dodatnim ładunku elektrycznym
katoda
elektroda dodatnia
kauczuk naturalny
elastyczny materiał pochodzenia roślinnego
kauczuk syntetyczny tworzywo syntetyczne (grupa)
kąt wiązania
kąt między dwoma wiązaniami w cząsteczce, charakterystyczny dla danej substancji
keton dimetylowy,
aceton
kiur, Cm
kleje
substancje stosowane do trwałego łączenia
powierzchni różnych ciał
koagulacja
łączenie się cząstek fazy rozproszonej
koloidu w większe skupienia
kobalt, Co
151
typ
R
R
K
K
R
K
Proc
Proc
typ
R
R
R
R
R
R
R
K
P
K
K
R
R
K
W
R
R
K
P
R
lp.
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
definicja
grupa pierwiastków chemicznych nr 9
(dawniej VIII B) w układzie okresowym
pierwiastków
koks
rezultat procesu suchej destylacji węgla
koksochemia
dział chemii i technologii chemicznej
koksowanie, sucha
termiczny rozkład węgli kopalnych bez
destylacja węgla
dostępu powietrza
kolba
naczynie laboratoryjne (różne)
koloid, układ
układ z fazy ciągłej i składnika
koloidalny
rozproszonego (różne)
kolumna destylacyj- urządzenie do destylacji frakcyjnej,
na (rektyfikacyjna)
składające się z wielu półek
kondensacja,
przejście substancji z gazowego stanu
skraplanie
skupienia w ciekły
konfiguracja
sposób rozmieszczenia elektronów w
elektronowa atomu
powłokach i podpowłokach atomu
konstantan
stop o składzie: 60% miedzi, 40% niklu
kontrakcja cieczy
zmiana objętości mieszaniny niektórych
cieczy podczas mieszania jej składników
kopolimer
wielocząsteczkowy związek chemiczny
składający się z różnych monomerów
kopolimeryzacja
reakcja łączenia się różnych monomerów w
kopolimer
korozja
niszczenie tworzyw wskutek
(elektro)chemicznego oddziaływania
środowiska zewnętrznego
kosmochemia
dział chemii zajmujący się badaniem składu
chemicznego ciał niebieskich itp.
Kr → krypton 40
pierwiastek chemiczny (gaz)
kraking 38
rozkład ciężkich produktów destylacji ropy
naftowej
krakowanie 37
rozkład ciężkich produktów destylacji ropy
naftowej
kreda
wapienna skała osadowa, materiał
produkcyjny
krypton, Kr 36
pierwiastek chemiczny (gaz)
termin
kobaltowce
typ
K
R
K
P
R
K
R
P
W
R
P
K
P
P
K
R
P
P
R
R
Wśród jednostek terminologicznych wchodzących w skład zbioru
podstawowego i kontrolnego wyodrębniono pięć typów onomazjologicznych. Były to: 1) terminy kategorialne, 2) terminy rzeczowe, 3) terminy
procesywne, 4) terminy właściwości, 5) terminy miar.
Do grupy terminów rzeczowych zaliczono jednostki oznaczające:
pierwiastki chemiczne, związki chemiczne, substancje chemiczne, minerały,
urządzenia oraz ich elementy, naczynia laboratoryjne, stopy i in. Do grupy
terminów kategorialnych zaliczono jednostki oznaczające: działy chemii
152
i/lub technologii chemicznej, grupy substancji chemicznych, grupy tworzyw
naturalnych i syntetycznych, grupy pierwiastków chemicznych oraz
związków chemicznych, typy układów fazowych i in. Do grupy terminów
procesywnych zaliczono jednostki oznaczające różnego rodzaju procesy
chemiczne zachodzące w sposób naturalny oraz wywoływane sztucznie, jak
również pojedyncze jednostki oznaczające czynności oraz procedury.
Ponadto w badanych zbiorach znalazły się nieliczne terminy właściwości
oraz terminy miar.
W wielu przypadkach określoną trudność sprawiło odróżnienie
terminu rzeczowego od kategorialnego. Wynika to z faktu, że znaczna liczba
terminów łączy w sobie funkcję taksonomiczną i kategorialną. W przypadku
terminów rzeczowych dominujący charakter ma funkcja taksonomiczna,
natomiast w przypadku terminów kategorialnych – funkcja kategorialna.
Dokonanie takiego rozróżnienia jest zawsze możliwe w tekście specjalistycznym, ponieważ w nim termin realizuje w pełni swój potencjał
dyskursywny. Ze względu na fakt, że badane zbiory były abstrahowane ze
słownika, który jest szczególnego rodzaju tekstem specjalistycznym,
identyfikacja dominującej funkcji konkretnej jednostki często była
niemożliwa. W językach słowiańskich rozróżnienie terminów rzeczowych
i kategorialnych często dokonywane jest przy pomocy zastosowania
gramatycznej kategorii liczby (por. ros. жир termin rzeczowy – жиры
termin kategorialny, pol. tłuszcz termin rzeczowy – tłuszcze termin
kategorialny). Jednak w słowniku źródłowym terminy hasłowe
występowały zawsze jednokrotnie, albo w liczbie pojedynczej, albo w liczbie
mnogiej. Przyjęto więc zasadę, zgodnie z którą terminy łączące obie funkcje
uznawane były za terminy kategorialne niezależnie od zastosowanej liczby.
Procentowy rozkład poszczególnych typów onomazjologicznych
reprezentowanych w obu zbiorach przedstawiono poniżej w tabeli oraz na
wykresie. W pierwszej kolumnie tabeli podano typ onomazjologiczny
terminu. W drugiej kolumnie – odpowiadającą mu wartość procentową w
zbiorze podstawowym (zbiorze P), natomiast w trzeciej kolumnie – jego
wartość procentową w zbiorze kontrolnym (zbiorze K). W kolumnie
czwartej podano średnie wartości dla obu zbiorów. Znak „--” oznacza brak
terminów określonego typu w danym zbiorze.
CHEMIA – TYPY TERMINÓW
typ terminu
zbiór P
zbiór K
średnio
kategorialny
rzeczowy
procesywny
miar
właściwości
37,5 %
45%
12,5 %
2,5 %
2,5%
25%
47,5 %
22,5 %
-5%
31,25%
46,25%
17,5%
1,25%
3,75%
153
Na podstawie przedstawionej wyżej analizy obydwu zbiorów
terminów można stwierdzić, że w leksykonie terminologicznym chemii
mamy do czynienia ze strukturą onomazjologiczną składającą się z pięciu
typów terminów. Najliczniejszą grupę stanowią terminy rzeczowe (średnio
46,25%). Na drugim miejscu plasują się terminy kategorialne (średnio
31,25%), a na trzecim terminy procesywne (średnio 16,25%). Na kolejnych
miejscach znalazły się grupy terminów właściwości (średnio 3,75%) oraz
terminów miar (średnio 1,25%).
W związku z powyższym, można stwierdzić, że dla leksykonu
terminologicznego chemii charakterystyczna jest proporcja onomazjologiczna, którą można zapisać w postaci następującego ideogramu:
R/K
P
gdzie R oznacza terminy rzeczowe, K – terminy kategorialne, a P – terminy
procesywne. W liczniku ułamka, którym wyrażony jest ideogram, umieszczono
dwie dominujące grupy terminów, a w mianowniku trzecią pod względem
liczebności grupę terminów, którą można określić jako wspomagającą.
W ideogramie nie znalazły się grupy terminów reprezentowane w leksykonie w znikomym procencie, które można określić jako towarzyszące.
Należy zauważyć, że stwierdzenie powyższe nie ma charakteru
kategorycznego, ponieważ analizowane zbiory miały stosunkowo małą
objętość oraz nie zostały skonstruowane w sposób w pełni obiektywny.
Jednakże w prezentowanym badaniu nie chodziło o ostateczne ustalenie
struktury onomazjologicznej danego leksykonu, lecz raczej o jej wstępną
identyfikację, która może stanowić punkt wyjścia do analizy porównawczej
różnych leksykonów branżowych.
W celu określenia typu systemu terminologicznego jaki reprezentuje
leksykon terminologiczny chemii przeprowadzona została analiza zbiorów:
podstawowego i kontrolnego pod kątem relacji semantycznych, w które
wstępują jednostki terminologiczne wchodzące w ich skład. Relacje były
określane przede wszystkim na podstawie definicji tych jednostek,
zawartych w słowniku źródłowym, na bazie którego zostały utworzone oba
zbiory. W związku z powyższym, jak również biorąc pod uwagę stosunkowo
małą liczebność badanych zbiorów, należy uznać otrzymane wyniki analizy
za wstępną identyfikację systemu terminologicznego.
Poniższe tabele prezentują wyżej opisany etap analizy zbioru
podstawowego i kontrolnego. W kolejnych kolumnach podano następujące
informacje: kolejny numer terminu w zbiorze; termin analizowany
(wyjściowy); typ onomazjologiczny terminu wyjściowego (określony na
pierwszym etapie analizy); relacje semantyczne, w które wstępuje termin
wyjściowy. Relacje zostały podane w zapisie symbolicznym, gdzie znak R↓
oznacza termin będący dolnym członem relacji rodzajowo-gatunkowej
(termin gatunkowy), znak R↑ – termin będący górnym członem relacji
154
rodzajowo-gatunkowej (termin rodzajowy). Znak P↓ oznacza termin będący
dolnym członem relacji partytywnej (termin oznaczający część), znak P↑ –
termin będący górnym członem relacji partytywnej (termin oznaczający
całość). Znak I→ oznacza termin implikujący, znak I← – termin
implikowany. Znak ↔ oznacza terminy połączone przy pomocy relacji
kontradyktoryjności. Znak A oznacza terminy połączone przy pomocy
innych relacji asocjacyjnych35. Znak ≡ oznacza terminy połączone przy
pomocy relacji ekwonimii. W kolumnie trzeciej po wyżej opisanych znakach
podano termin lub terminy połączone z terminem wyjściowym przy pomocy
odpowiedniej relacji. Jeśli termin wstępujący w relację z terminem
wyjściowym wchodzi w skład jednego z badanych zbiorów (jako termin
wyjściowy), to po znaku relacji podano numer kolejny terminu w zbiorze
oraz literę oznaczającą zbiór36. Zapis 26K oznacza ‘termin numer 26 ze
zbioru kontrolnego’, a 26P – ‘termin numer 26 ze zbioru podstawowego’.
Tak np. następujący zapis: „R↓ węglowodory nasycone; R↑ poszczególne
elementy grupy; ↔ cykloalkany” odnoszący się do terminu wyjściowego
alkany (20P) oznacza, że:
− alkany to termin gatunkowy w stosunku do terminu węglowodory
nasycone,
− alkany to termin rodzajowy w stosunku do terminów oznaczających
związki chemiczne, należące do tej grupy (poszczególne jej elementy),
− termin alkany jest połączony z terminem cykloalkany przy pomocy
relacji kontradyktoryjności.
lp.
1
2
3
4
5
6
termin
typ
relacje
liczba masowa
A struktura jądra atomu
M
Ac, aktyn 12
R↓ 13; P↓ związki chemiczne, stopy;
R
absorpcja
R↓ sorpcja; R↑ chemisorpcja; ↔ 6;
P
I→ oczyszczenie gazu z domieszek i in.
aceton
R↓ ketony; P↑ składniki; I← sucha destylacja
R
drewna; ≡ 16K
acetylen
R↓ węglowodory nienasycone
R
adsorpcja
R↓ sorpcja; R↑ chemisorpcja; ↔ 3; I→
P
związanie toksyn przez węgiel medyczny i in.
35
Do grupy relacji asocjacyjnych można również zaliczyć relację implikacji. Jednak ze względu
na jej regularność i stosunkowo wysoką częstotliwość występowania w badanych zbiorach
została ona wyodrębniona jako osobny typ stosunków. Natomiast w grupie pozostałych relacji
asocjacyjnych można wyróżnić następujące typy stosunków: wielkość fizyczna i/lub chemiczna –
jednostka miary; surowiec – produkt; substancja chemiczna – zastosowanie; obiekt – cecha;
dyscyplina naukowa – obiekt badań, urządzenie – funkcja i in.
36
Jeśli termin wstępujący w relację z terminem wyjściowym należy do tego samego zbioru co
on, to po znaku relacji podano numer terminu bez litery oznaczającej zbiór. Zapis: 26 oznacza
‘termin numer 26 z tego samego zbioru’.
155
lp.
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
typ
relacje
R↓ układy fazowe; R↑ poszczególne rodzaje;
K
P↑ fazy; I← różne procesy; ≡ 26K
Ag, srebro
R↓ miedziowce, metale; P↓ stopy; A elektrody
R
agat
R↓ kwarc, kamienie półszlachetne; ↔ inne
R
odmiany kwarcu
agrochemia
R↓ chemia; R↑ działy agrochemii;
K
akroleina 17
R↓ 18; P↑ bojowe środki trujące; ≡ 17;
R
I← rozkład tłuszczów w wysokiej temperat.;
aktyn, Ac 2
R↓ 13, metale; P↓ związki chemiczne; ≡ 2;
R
aktynowce
R↑ poszczególne elementy grupy, 2(12); R↓
K
metale
Al, glin
R↓ borowce, metale; P↓ minerały, stopy
R
(aluminium); ≡ 30
alabaster
R↓ gips, minerał; ↔ inne odmiany gipsu
R
alchemia
I→ chemia
K
aldehyd
R↓18; P↑ bojowe środki trujące; ≡ 11;
R
akrylowy 11
I← rozkład tłuszczów w wysokiej temperat.;
aldehydy
R↑17(11) poszczególne elementy grupy; P↑
K
grupa aldehydowa; I← węglowodory
alkanole 26
R↑ poszczególne elementy grupy (24, 25); P↑
K
grupa hydroksylowa (lub kilka); ≡ 26
alkany
R↓ węglowodory nasycone; R↑ poszczególne
K
elementy grupy; ↔ cykloalkany
alkeny
R↓ węglowodory nienasycone; R↑ poszczeK
gólne elementy grupy; ↔ 23, cykloalkeny
alkile
R↑ poszczególne elementy grupy; P↓ związki
K
chemiczne;
alkiny
R↑ poszczególne elementy grupy;
K
alkohol etylowy
R↓19 (26); ↔ 25, pozostałe alkohole; I←
R
fermentacja; P↑ składniki
alkohol
R↓19 (26); ↔ 24, pozostałe alkohole; I←
R
metylowy
sucha destylacja drewna; P↑ składniki
alkohole 19
R↑ poszczególne elementy grupy (24, 25); P↑
K
grupa hydroksylowa (lub kilka); ≡ 19
alodynowanie
C / P R↓ procesy pokrywania; I→ przyczepność
lakieru, odporność na korozję
alotropia
A właściwości fizyczne pierwiastka
W
alpaka
R↓ stopy; P↑ miedź, cynk, nikiel
R
aluminium
R↓ stopy; P↑ 14, inne metale;
R
Am, ameryk 33
R↓ aktynowce, metale; ≡ 33; P↓ stopy
R
amalgamat
R↓ stopy; R↑ poszczególne typy; P↑ rtęć, inny
R
metal
ameryk, Am 31
R↓ aktynowce, metale; ≡ 31; P↓ stopy
R
ametyst
R↓ kwarc, kamienie półszlachetne; P↑ tlen,
R
krzem
termin
aerozol
156
lp.
35
36
37
38
39
40
lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
termin
typ
relacje
aminokwasy
R↑ poszczególne elementy grupy; P↑ grupa
K
karboksylowa, grupa aminowa
aminy
R↑ poszczególne elementy grupy; I← 37
K
amoniak
P↓ nawozy; P↑ azot, wodór; I← gnicie; I→ 36
R
analiza (reakcja)
R↓ reakcje chemiczne;
K
analiza
Proc R↑ rodzaje analizy (40);
analiza
Proc R↓ 39; I→ oznaczenie pierwiastków w
elementarna
związkach
typ relacje
R↓ litowce, metale; P↓ minerały, związki
R
chemiczne, stopy; A syntezy organiczne;
kadm, Cd
R↓ cynkowce, metale; P↓ stopy, związki
R
chem., A powłoki antykorozyjne, elektrody
kalcyt, szpat
R↓ minerały, CaCO3; P↑ wapń, węgiel, tlen;
R
islandzki
P↓ wapienie, marmury, kreda; ↔ inne
odmiany CaCO3
kaliforn, Cf
R↓ aktynowce, metale; P↓ stopy; I← reakcja
R
jądrowa
kamień kotłowy
R↓ osady; P↑ sole wapnia i magnezu; I←
R
ogrzewanie, gotowanie wody twardej
kaolinit
R↓ minerały; P↑ glin i in.; A przemysły różne
R
karbid, węglik
R↓ związki nieorganiczne; P↑ węgiel i wapń;
R
wapnia
A produkcja nawozów, hutnictwo i in.
karbochemia
R↓ chemia, technologia chemiczna; A prod.
K
paliw oraz surowców do syntez organicznych
kataliza
R↑ przyspieszenie, spowolnienie reakcji
P
chemicznej; I←10, inhibitor;
katalizator
R↓ substancja chemiczna; I→9;
K
↔ inhibitor;
kation
R↓ jony; ↔ anion; A ładunek elektryczny
K
katoda
R↓ elektroda; P↓ ogniwa elektro-chemiczne;
K
↔ anoda; A elektroliza
kauczuk naturalny
R↓ materiał elastyczny; P↑ izopren i in.;
R
↔14; I← lateks; A wyrób gumy i klejów
kauczuk
R↓ materiał elastyczny; R↑ posz-czególne
K
syntetyczny
rodzaje; P↑ składniki; I← polimeryzacja
monomerów;↔ 13
kąt wiązania
A wiązanie
W
keton dimetylowy,
R↓ ketony; P↑ składniki; I← sucha
R
aceton
destylacja drewna; ≡ 4A
kiur, Cm
R↓ aktynowce, metale; P↓ związki chem.;
R
I← reakcja jądrowa; A promieniotwórczość
termin
K, potas
157
lp.
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
typ relacje
R↑ poszczególne elementy grupy; I→ połąK
czenie powierzchni;
I← rozpuszczenie tworzyw syntetycznych w
rozpuszczalnikach organicznych
koagulacja
R↓ procesy w koloidzie; R↑ poszczególne
P
rodzaje; →I wzrost temperatury i in.; I→
powstanie żelu, pasty i in.
kobalt, Co
R↓ 21, metale; P↓ minerały, stopy;
R
kobaltowce
R↑ 20, poszczególne elementy grupy; R↓
K
metale
koks
R↓ paliwa; I← sucha destylacja węgla, ropy
R
naftowej i in.
koksochemia
R↓ chemia, technologia chemiczna; A sucha
K
destylacja węgla
koksowanie, sucha
R↓ sucha destylacja; R↑ poszczególne typy;
P
destylacja węgla
I→ 22, gaz koksowniczy, smoła pogazowa i in.
kolba
R↓ naczynia laboratoryjne; R↑ poszczególne
R
rodzaje; P↓ różne materiały
koloid, układ
R↓ układy fazowe; R↑ poszcze-gólne
K
koloidalny
rodzaje; P↑ fazy; I← różne procesy; ↔
zawiesina, roztwór właściwy; ≡ 7A
kolumna
R↓ urządzenia; R↑ rodzaje;
R
destylacyjna
P↑ elementy;
(rektyfikacyjna)
I→ destylacja frakcyjna;
kondensacja,
R↓ zmiany stanu skupienia substancji; I←
P
skraplanie
spadek temperatury; I→ stan ciekły; ↔
parowanie i in.
konfiguracja
R↑ poszczególne typy;
W
elektronowa atomu
konstantan
R↓ stopy; P↑ miedź, nikiel; A wyrób
R
rezystorów;
kontrakcja cieczy
R↑ poszczególne rodzaje; I← reakcja chem. i
P
in.; I→ zmieniona objętość cieczy
kopolimer
R↑ polimer; P↑ różne monomery; ↔
K
homopolimer I←33
kopolimeryzacja
R↓ polimeryzacja; I→32
P
korozja
R↓ destrukcja tworzyw; R↑ poszczególne roP
dzaje; I← (elektro)chemiczne oddziaływanie
środowiska zewnętrzn.; I→ rozpad tworzywa
kosmochemia,
R↓ chemia;
K
astrochemia
Kr, krypton 40
R↓ helowce, gazy; P↓ atmosfera ziemska,
R
żarówki, lampy neonowe; ≡ 40
kraking 38
R↓ rozkład węglowodorów; I→ benzyna, olej
P
napędowy; ≡ 38;
termin
kleje
158
lp.
38
39
40
termin
typ relacje
krakowanie 37
R↓ rozkład węglowodorów; I→ benzyna, olej
P
napędowy; ≡ 37;
kreda
R↓ skały osadowe; P↑ węglan wapnia
R
(CaCO3) i in.; A produkcja farb, past do
zębów, kredek i in.
krypton, Kr 36
R↓ helowce, gazy; P↓ atmosfera ziemska,
R
żarówki, lampy neonowe; ≡ 36
Na wyżej opisanym etapie analizy ustalono, że w sieci semantycznej
leksykonu terminologicznego chemii można wyodrębnić następujące typy
relacji semantycznych:
1) relacja rodzajowo-gatunkowa (na podstawie której ustala się termin(y)
rodzajowy i gatunkowy(e) w stosunku do terminu wyjściowego),
2) relacja partytywna (na podstawie której ustala się termin(y) całościowy(e) i partytywny(e) w stosunku do terminu wyjściowego),
3) relacja kontradyktoryjności (na podstawie której ustala się terminy
semantycznie przeciwstawne w stosunku do terminu wyjściowego),
4) relacja implikacji (na podstawie której ustala się termin(y) implikujący(e) i implikowany(e) w stosunku do terminu wyjściowego),
5) relacja ekwonimii (na podstawie której ustala się terminy stosowane
w tekstach specjalistycznych zamiast terminu wyjściowego),
6) różnego rodzaju relacje asocjacyjne (jak np.: wielkość fizyczna i/lub
chemiczna – jednostka miary; surowiec – produkt; substancja
chemiczna – zastosowanie; obiekt – cecha; dyscyplina naukowa –
obiekt badań; urządzenie – funkcja i in.).
Procentowy rozkład jednostek terminologicznych, wchodzących w poszczególne typy relacji w obu zbiorach, przedstawiono poniżej w tabeli oraz na
wykresie. W pierwszej kolumnie tabeli podano typ relacji semantycznej. W drugiej kolumnie – odpowiadającą mu wartość procentową w zbiorze podstawowym (zbiorze P), natomiast w trzeciej kolumnie – jego wartość procentową
w zbiorze kontrolnym (zbiorze K). W ostatniej kolumnie podano wartości
średnie dla obu zbiorów.
CHEMIA – RELACJE SEMANTYCZNE
typ relacji
zbiór P zbiór K średnio
rodzajowo-gatunkowa
partytywna
kontradyktoryjność
implikacja
ekwonimia
inne asocjacje
90%
55%
20%
35%
25%
5%
159
97,5%
55%
22,5%
52,5%
15%
27,5%
93,75%
55%
21,25%
43,75%
20%
16,25%
Na podstawie przedstawionej analizy można stwierdzić, że dominującym typem relacji jest relacja rodzajowo-gatunkowa, ponieważ w ten
typ stosunków semantycznych wstępuje średnio 93,75% jednostek terminologicznych, wchodzących w skład obydwu zbiorów. Na drugim miejscu plasuje
się relacja partytywna (średnio 55%), a na trzecim – relacja implikacji
(średnio 43,75%), którą można zaliczyć do szeroko pojmowanych relacji
asocjacyjnych. Kolejne miejsca zajmują inne rodzaje relacji asocjacyjnych.
Jak wynika z powyższych danych, dla leksykonu terminologicznego
chemii charakterystyczny jest rodzaj sieci semantycznej, który można
opisać przy pomocy następującego ideogramu:
R!/P
I/K
gdzie R oznacza relację rodzajowo-gatunkową, P – relację partytywną, I –
relację implikacji, a K – relację kontradyktoryjności. W liczniku ułamka,
którym wyrażony jest ideogram reprezentowane są dwie grupy relacji o
najwyższej częstotliwości (w kolejności malejącej częstotliwości). Litera R
występuje z wykrzyknikiem, ponieważ ponad 90% (średnio 93,75%)
jednostek wchodzących w skład leksykonu chemii jest członami tej relacji.
Na drugim miejscu plasuje się relacja partytywna (średnio 55%).
W mianowniku ułamka reprezentowane są dwie grupy relacji, które można
nazwać wspomagającymi. Są to: relacja implikacji (średnio 43,75%) oraz
relacja kontradyktoryjności (średnio 21,25%). W ideogramie nie znalazły się
relacje o znacząco mniejszej częstotliwości występowania, które można
określić jako towarzyszące.
Na podstawie przedstawionej analizy, można również stwierdzić, że
leksykon terminologiczny chemii reprezentuje system terminologiczny, który
zgodnie z rozszerzoną klasyfikacją systemów terminologicznych [Michałowski 2009: 204], należy określić jako KPA, a więc system, w którym
przeważają cechy systemu kategorialnego, na drugim miejscu plasują się
cechy systemu partytywnego, a na trzecim – systemu asocjacyjnego.
Wyżej wymienione charakterystyki leksykonu terminologicznego
implikują zarówno w sposób bezpośredni, jak i pośredni określone
rozwiązania terminograficzne.
Typ systemu terminologicznego oraz typ sieci semantycznej
determinują strukturę mikrotezaurusa, w którym powinny znajdować się
jedynie te pozycje, które odpowiadają relewantnym i charakterystycznym
dla przedmiotu opisu relacjom semantycznym. Oznacza to, że dla
omawianego leksykonu terminologicznego, który reprezentuje system
terminologiczny typu KPA w mikrotezaurusie obowiązkowo muszą zostać
odzwierciedlone: po pierwsze, relacja rodzajowo-gatunkowa, a po drugie,
relacja partytywna. Wszelkiego rodzaju relacje asocjacyjne mogą być w nim
uwzględnione, jednak nie jest to tak ważne, jak w przypadku dwóch wyżej
wymienionych typów relacji. Odmienne postępowanie, polegające np. na
160
skonstruowaniu mikrotezaurusa w oparciu o relację partytywną oraz o relacje asocjacyjne, było by karygodnym błędem, ponieważ otrzymany w rezultacie opis leksykonu nie odzwierciedlałby jego faktycznej struktury, a co
za tym idzie, wprowadzałby w błąd użytkowników słownika.
Budowę mikrotezaurusa w sposób o wiele bardziej dokładny określa
typ sieci semantycznej leksykonu. Typ systemu terminologicznego, nawet
określony w oparciu rozszerzoną klasyfikację systemów terminologicznych
ISO [Michałowski 2009: 204], zawiera informację jedynie o trzech głównych grupach relacji semantycznych:
1)
relacji rodzajowo-gatunkowej,
2)
relacji partytywnej,
3)
relacjach asocjacyjnych.
Dwie pierwsze grupy mają charakter jednorodny. Natomiast na
grupę trzecią (relacje asocjacyjne) składa się bardzo duża liczba
różnorodnych typów stosunków semantycznych, z których duża część
charakteryzuje się incydentalnością i nieregularnością występowania
(których stopień jest uzależniony od leksykonu terminologicznego). Istnieje
jednak pewna grupa stosunków, tradycyjnie zaliczanych do relacji
asocjacyjnych, charakteryzujących się stosunkowo wysokim stopniem
regularności i częstotliwości występowania. Biorąc pod uwagę wyniki
badania opisanego w niniejszym artykule, należałoby zaliczyć do nich:
1)
relację implikacji,
2)
relację kontradyktoryjności.
Trzeba jednak pamiętać, że przedmiotem tego badania był jeden,
konkretny leksykon terminologiczny. Można zatem przypuszczać, że istnieją
takie leksykony, dla których relewantna i charakterystyczna jest np. relacja
asocjacyjna surowiec – produkt, której nieliczne przypadki odnotowano
również w leksykonie chemii.
Pojęcie typu systemu terminologicznego służy swego rodzaju
uogólnieniu i unifikacji szczegółowych i dokładnych danych, zakodowanych
w typie sieci semantycznej. Typ systemu terminologicznego przedstawia
informację o leksykonie przy użyciu jedynie trzech charakterystyk bazowych
(odpowiadających podstawowym typom systemów terminologicznych wg
ISO [PN-ISO 704:2005]), które w zależności od intensywności występowania pozwalają na uzyskanie sześciu typów kombinowanych systemów
terminologicznych [Michałowski 2009: 204]. Natomiast typ sieci semantycznej określany jest przy użyciu znacznie większej liczby charakterystyk
bazowych, odpowiadających typom relacji semantycznych, wykrytym
w leksykonie terminologicznym. W związku z tym, liczba charakterystyk bazowych zależy od przyjętej klasyfikacji relacji semantycznych oraz dokładności
badania. Np. w badaniu opisanym w niniejszym artykule wyodrębniono 6
typów relacji semantycznych, co daje 6 charakterystyk bazowych. Należy
jednak zauważyć, że jeden z typów został określony jako pozostałe relacje
asocjacyjne. Do tego typu stosunków semantycznych zakwalifikowano
wszelkiego rodzaju relacje, nieodpowiadające pozostałym pięciu wyodręb161
nionym typom oraz charakteryzujące się stosunkowo niewielką częstotliwością występowania. Stanowi on więc grupę bardzo niejednorodną,
z której przy bardziej szczegółowym badaniu można by wyodrębnić kolejne
typy relacji, co z kolei pociągnęło by za sobą zwiększenie liczby
charakterystyk bazowych. Jednakże już przy sześciu typach relacji możliwe
jest uzyskanie 720 typów sieci semantycznej37. Tak więc, opis leksykonu
przy pomocy typu sieci semantycznej w tym przypadku jest 120 razy
dokładniejszy niż opis na podstawie typu systemu terminologicznego.
W związku z powyższym, warto wprowadzić pojęcie dokładności
relacyjnej słownika terminologicznego oznaczające stopień reprezentacji
typu sieci semantycznej leksykonu terminologicznego w słowniku. W oparciu o określony na podstawie badania typ sieci semantycznej, rozumiany
jako repertuar relacji semantycznych określających strukturę konceptualną
leksykonu oraz stopień intensywności ich występowania, można w sposób
analogiczny do zastosowanego w niniejszym artykule kwalifikować poszczególne typy relacji semantycznych, wykryte w leksykonie, na podstawie
intensywności ich występowania jako 1. dominujące, 2. wspomagające oraz
3. towarzyszące. Na tej podstawie można przyjąć trzystopniową skalę
dokładności relacyjnej słowników. Słownik 1 stopnia (1º) dokładności
relacyjnej odzwierciedlałby wyłącznie typy relacji, zakwalifikowane jako
dominujące. Słownik 2º dokładności odzwierciedlałby typy relacji,
zakwalifikowane jako dominujące oraz wspomagające, a słownik najwyższego 3º dokładności odzwierciedlałby wszystkie typy relacji, w tym
również zakwalifikowane jako towarzyszące.
Zgodnie z ustalonym wyżej typem sieci semantycznej leksykonu
terminologicznego chemii, strukturę mikrotezaurusa w branżowym słowniku
terminologii chemicznej powinny określać następujące typy relacji semantycznych: 1. rodzajowo-gatunkowa, 2. partytywna, 3. implikacji, 4. kontradyktoryjności. Oznacza to, że w wersji podstawowej powinien on zawierać 7 pozycji.
Poniższy schemat przedstawia strukturę tego mikrotezaurusa.
1
2
3
4
5
6
7
che mi a – p o d st a wo wa wer sj a mi k r o t eza ur u s a
↑
ter mi n r o d zaj o wy
↓
ter mi n ga t u n ko wy
↔
→
←
ter mi n
ter mi n
ter mi n
ter mi n
ter mi n
ca ło ścio wy
p ar t yt y wn y
a n to ni mi cz n y
i mp li ko wa n y
i mp li k uj ąc y
37
Z punktu widzenia kombinatoryki określenie liczby typów sieci semantycznej oznacza
ustalenie liczby permutacji bez powtórzeń zbioru charakterystyk bazowych. W danym przypadku
zbiór składa się z 6 elementów, którymi są wyodrębnione typy relacji semantycznych. Liczbę
permutacji bez powtórzeń zbioru sześcioelementowego określa wzór: P6 = 6! = 720.
162
Możliwe jest także rozszerzenie mikrotezaurusa o pozycję,
odpowiadającą relacji ekwonimii, która również została wykryta w badanym
leksykonie. Pomimo zakwalifikowania tej grupy stosunków jako
towarzyszące, należy zauważyć, że analiza wykazała stosunkowo wysoki
stopień ich intensywności. Wynosi ona 20%, co pozwala uznać ekwonimię
za charakterystyczną dla tego leksykonu. W związku z tym, pomimo że jest
ona pozbawiona charakteru systemotwórczego, jej nieuwzględnienie
w mikrotezaurusie byłoby poważnym błędem.
Z relacją ekwonimii funkcjonalnie powiązane są relacje: synonimii
aspektowej (na podstawie której ustala się terminy o zbliżonym, lecz
nieidentycznym znaczeniu, które jednak w określonych kontekstach mogą
zastępować termin wyjściowy) oraz pseudosynonimii (na podstawie której
ustala się jednostki powiązane z terminem wyjściowym wspólnym
znaczeniem kategorialnym, w związku z czym istnieje możliwość ich
błędnego użycia zamiast terminu wyjściowego). Odzwierciedlenie ich
w mikrotezaurusie jest swego rodzaju dopełnieniem prezentacji ekwonimów,
ponieważ w ten sposób użytkownik słownika otrzymuje informacje, dzięki
którym nie pomyli ze sobą trzech grup terminów: ekwonimów, synonimów
aspektowych oraz pseudosynonimów. Dwa ostatnie typy relacji nie były
rozpatrywane w opisanym wyżej badaniu, ponieważ do ich wykrycia
niezbędna byłaby współpraca z ekspertami z dziedziny chemii. Jednakże
wspólna prezentacja w słowniku tych trzech typów stosunków wyraźnie
zwiększa jego wartość informacyjną oraz ułatwia percepcję treści hasła
przez użytkowników, co stanowi o przydatności słownika w procesie
dydaktycznym. W związku z powyższym, mikrotezaurus w wersji
rozszerzonej mógłby mieć strukturę określoną przez 7 typów relacji
semantycznych i składać się z 10 pozycji. Przedstawia ją poniższy schemat.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
che mi a – r o z sz er zo na wer sj a mi k r o t eza ur u s a
↑
ter mi n r o d zaj o wy
↓
ter mi n ga t u n ko wy
↔
→
←
≡
ter mi n ca ło ścio wy
ter mi n p ar t yt y wn y
ter mi n a n to ni mi cz n y
ter mi n i mp li ko wa n y
ter mi n i mp li k uj ąc y
ter mi n - e k wo n i m
≈
ter mi n - s yn o n i m asp e kto wy
ter mi n - p s e ud o s yn o ni m
Proporcja onomazjologiczna charakterystyczna dla danego
leksykonu terminologicznego powinna zostać odzwierciedlona w słowniku
terminologicznym odnośnej dziedziny wiedzy. W wielu wypadkach ze
względów organizacyjnych, finansowych i in. słowniki terminologiczne są
163
wydawane np. w zmniejszonej w stosunku do potrzeb, jak i zamierzeń
autorów objętości. Nie zmienia to jednak faktu, że również wtedy skład
grupy terminów hasłowych powinien w najwyższym możliwym stopniu
odzwierciedlać proporcję onomazjologiczną.
Jeśli chodzi o reprezentację proporcji onomazjologicznej w słowniku, niedopuszczalne było by postępowanie analogiczne do opisanego
wyżej postępowania przy reprezentacji typu sieci semantycznej. Ewentualne
pominięcie grupy (grup) terminów towarzyszących mogło by bowiem
oznaczać nieuwzględnienie w słowniku niektórych terminów wchodzących
w skład podstawy konceptualnej opisywanego leksykonu terminologicznego. Kryterium frekwencyjne powinno być stosowane w stosunku do
poszczególnych jednostek terminologicznych, a nie w stosunku do całych
typów onomazjologicznych. Odmienne postępowanie spowodowałoby
zniekształcenie struktury konceptualnej opisywanego leksykonu, a co za
tym idzie, wprowadzenie w błąd użytkowników słownika.
Biorąc pod uwagę zaprezentowane wyżej wyniki analizy leksykonu
terminologicznego chemii można skonstruować model idealnego słownika
terminologii chemicznej. Zgodnie z klasyfikacją słowników terminologicznych W. Zmarzer [1991], chodzi tu o słownik terminologii przedmiotowej (inaczej: branżowy słownik terminologiczny = BST), czyli słownik,
w którym przedmiotem opisu jest jeden, konkretny leksykon terminologiczny, a więc pośrednio jedna dziedzina wiedzy specjalistycznej.
Z teoretycznego punktu widzenia zestaw podstawowych parametrów terminograficznych, niezbędnych do opisu modelu branżowego
słownika terminologicznego można sprowadzić do następujących:
1)
technika konstruowania słownika,
2)
stopień dokładności słownika,
3)
objętość słownika,
4)
charakter systemu pojęciowego.
Jeśli chodzi o technikę konstruowania słownika, to obecnie na
pierwszy plan wysuwa się technika tezauryzowania, przy pomocy której
tworzy się słowniki egzocentryczne (tezaurusy)38. W słowniku tego typu
termin hasłowy traktowany jest jako komponent większej jednostki
konceptualnej. Rezultatem zastosowania techniki tezauryzowania jest
prezentacja terminu w odpowiednim dlań paradygmacie terminologicznym.
Dzięki temu określone zostaje miejsce terminu w systemie konceptualnym
oraz odnotowane zostają związki, jakie zachodzą między tym terminem
a innymi elementami systemu. W związku z tym, artykuł hasłowy w słowniku
egzocentrycznym ma postać uporządkowanego podzbioru terminów. Tezaurus
prezentuje więc wiedzę w sposób systemowy i stanowi swego rodzaju
nieprzerwaną (ciągłą) przestrzeń semantyczną. Dzięki temu, rekonstrukcja
systemu terminologicznego danej dyscypliny jest możliwa poczynając od
każdego miejsca słownika [por. Lerat 1995: 174].
38
Szerzej na ten temat w: Michałowski 2004.
164
Stopień dokładności słownika określany jest przez główny typ
definicji zastosowany w słowniku. Zgodnie z normą ISO 704:2000
(wprowadzoną w Polsce przez normę PN-ISO 704:2005) określającą zasady
i metody działalności terminologicznej, definicja powinna definiować
pojęcie jako jednostkę o unikatowej intensji, (treści) tworzonej przez
unikatową kombinację cech oraz unikatowej ekstensji, czyli zakresie.
Jeżeli przyjąć trzystopniową skalę dokładności, to słownik
pierwszego stopnia (1º) dokładności będzie przedstawiać dwuwymiarowy
obraz systemu konceptualnego i będzie zbudowany w oparciu o definicję
predykatywną. W słowniku 2º dokładności jednostki uporządkowane są na
podstawie definicji intensjonalnej. Ten typ definicji jest zgodny z klasyczną
formułą definitio fit per genus proximum et defferentiam specificam.
Natomiast słownik 3º dokładności zbudowany jest na podstawie definicji
realnej, zawierającej pełne wyjaśnienie znaczenia terminu. Oprócz
unikalnych cech obiektu, prezentujących go na tle danej dziedziny wiedzy,
w słowniku 3º dokładności brane są pod uwagę również niektóre cechy
wspólne dla obiektów należących do różnych dziedzin wiedzy39.
Na podstawie powyższych stwierdzeń można wysnuć wniosek, że do
zastosowania w idealnym BST chemii optymalny jest 2º dokładności.
Gwarantuje on bowiem przydatność słownika dla szerokiego kręgu
użytkowników o zróżnicowanym poziomie wiedzy specjalistycznej oraz
umożliwia efektywne wykorzystanie go w procesie dydaktycznym. BST 2º
dokładności podaje komplet niezbędnych informacji o jednostkach
konceptualnych, jak również nie zawiera informacji zbędnych [por.
Marusenko 1996, Michałowski 2005].
Jeśli chodzi o objętość słownika, to w stosunku do BST zamiast
dokładnych określeń liczbowych raczej stosuje się opozycję pełny / niepełny
słownik. Ma to związek z pewnym zróżnicowaniem rozmiarów
poszczególnych leksykonów terminologicznych, których objętość wacha się
w granicach kilku tysięcy jednostek [Zmarzer 1991, 2001]. Tworzenie słowników niepełnych, np. bazowych, jest praktykowane w celach dydaktycznych i służy wyodrębnieniu i opisaniu wiedzy podstawowej, której znajomość jest warunkiem sine qua non dalszego poznawania danej dziedziny
wiedzy i funkcjonowania w jej ramach. Zbiór terminów hasłowych w takich
słownikach często równa się bazie konceptualnej opisywanego leksykonu
terminologicznego, co jest dodatkową zaletą. Dla konkretnych potrzeb
tworzone są również inne typy niepełnych BST. Mogą to być np. słowniki tematyczne, systemowe i asocjacyjne, opisujące pewne, spójne fragmenty leksykonów terminologicznych [Zmarzer & Lukszyn 2001: 141]. Natomiast pełny
słownik branżowy prezentuje opisywany leksykon w sposób całościowy.
Zarówno niepełne, jak i pełne słowniki terminologiczne mają określone zalety. Jednakże wydaje się, że idealny byłby pełny BST, wykonany
według wzoru słownika dydaktycznego (czyli z oznaczeniem bazy konceptu39
Szerzej na ten temat w: Michałowski 2009.
165
alnej leksykonu terminologicznego). Taka decyzja pociąga za sobą znaczne
zwiększenie objętości słownika (co zaprzecza jednej z głównych zasad
tworzenia słowników dydaktycznych), ale wydanie takiego słownika w postaci
elektronicznej z pewnością wystarczająco ułatwi korzystanie z niego, żeby
możliwe było efektywne zastosowanie go w procesie dydaktycznym. Otrzymany
w ten sposób BST będzie przydatny dla szerokiego kręgu użytkowników.
Ze względu na charakter systemu pojęciowego słowniki można
podzielić na otwarte i zamknięte [Michałowski 2004, 2009]. W słowniku
zamkniętym wszystkie terminy, które w nim występują (w tym deskryptory40), są także przedmiotem odrębnych artykułów hasłowych. Tym samym
system pojęciowy danego technolektu przedstawiony jest w formie
zamkniętej, statycznej struktury, która nie jest skłonna do rozszerzania się.
Pociąga to za sobą znaczne zwiększenie objętości słownika. Ogromną zaletą
słownika zamkniętego jest bardzo dokładny opis leksykonu.
W słowniku otwartym skład grupy terminów hasłowych wskazuje na
bazę konceptualną leksykonu terminologicznego, której znajomość jest
podstawą dalszego poznawania danej dziedziny wiedzy. Deskryptory
natomiast nie są przedmiotem odrębnych artykułów hasłowych. Dzięki
temu słownik otwarty informuje o względnych rozmiarach opisywanego
leksykonu poprzez porównanie liczby terminów hasłowych z liczbą
deskryptorów, służących semantyzacji jednostek hasłowych. Tym samym
system pojęciowy danego technolektu przedstawiony jest w postaci
struktury otwartej i dynamicznej (predestynowanej do rozszerzania się)41.
W związku z powyższym, do zastosowania w idealnym BST chemii
optymalne wydaje się rozwiązanie hybrydowe. Mianowicie słownik otwarty,
wydany w postaci elektronicznej, co umożliwiałoby łatwe i odwracalne
przekształcanie go w słownik zamknięty poprzez wyłączanie określonego
filtra. Pozwoliłoby to na otrzymanie słownika terminologicznego,
posiadającego wszystkie zalety słownika typu otwartego, oraz wysoką
dokładność opisu leksykonu terminologicznego, charakterystyczną dla
słownika typu zamkniętego.
Na podstawie powyższych rozważań można wysnuć wniosek, że
model idealnego BST chemii powinien wyglądać następująco: tezaurus 2º
dokładności, pełny, otwarty (z możliwością przełączania na zamknięty).
Na zakończenie należy stwierdzić, że do obligatoryjnych etapów procesu
konstruowania BST należą: przeprowadzenie badania leksykonu terminologicznego, analogicznego do opisanego w niniejszym artykule oraz stworzenie na jego podstawie modelu słownika. Model ten zawsze powinien być
uzależniony od adresatów i funkcji konstruowanego słownika.
40
Termin deskryptor używany jest w niniejszym artykule w znaczeniu ‘jednostka metajęzyka
słownika’.
41
Dokładna charakterystyka obu typów słowników została przedstawiona w: Michałowski 2009:
206-207.
166
Bibliografia
ISO 704:2000 – Travail terminologique – Principes et méthodes.
Jurkowska-Wernerowa M., 2003, Leksykon ucznia. Chemia, WNT,
Warszawa.
Lerat P., 1995, Les langues spécialisées, Presses Universitaires de France,
Paris.
Lukszyn J., 2004, Leksykon specjalistyczny – słownik terminologiczny –
seria terminograficzna, [w:] „Języki specjalistyczne”, t. 4, Leksykografia
terminologiczna. Teoria i praktyka, J. Lewandowski, [red.], KJS UW,
Warszawa.
Lukszyn J., Zmarzer W., 2001, Teoretyczne podstawy terminologii,
KJS UW, Warszawa.
Marusenko M. A., 1996 = М. А. Марусенко, Учебная лексикография [в:]
А. С. Герд [ред.], Прикладное языкознание, Издательство СанктПетербургского государственного университета, Санкт-Петербург.
Michałowski P., 2004, W poszukiwaniu idealnego modelu słownika
terminologii przedmiotowej [w:] „Języki specjalistyczne”, t. 4, Leksykografia
terminologiczna. Teoria i praktyka, J. Lewandowski [red.], KJS UW,
Warszawa.
Michałowski P., 2005, В поисках идеальной модели многоязычного
предметного
терминологического
словаря,
[в:]
Л. А. Ивашко,
И. С. Лутовинова [ред.], XXXIV Международная филологическая
конференция. Лексикология. Лексикография (русско-славянский цикл),
Издательство Санкт-Петербургского государственного университета,
Санкт-Петербург.
Michałowski P., 2009, Słownik terminologiczny a dydaktyka języków
specjalistycznych, [w:] „Przegląd Glottodydaktyczny” t. 26.
PN-ISO 704:2005 – Działalność terminologiczna – Zasady i metody, Polski
Komitet Normalizacyjny, Warszawa.
Zmarzer W., 1991, Leksykografia terminologiczna [w:] F. Grucza [red.],
Teoretyczne podstawy terminologii, Ossolineum, Wrocław.
Zmarzer W., 2001, Typologia słowników terminologicznych [w:] „Języki
specjalistyczne”, t. 1, Metajęzyk lingwistyki, J. Lukszyn [red.], KJS UW,
Warszawa.
167
4 – 2011
IZABELLA KUJAWA
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
DYSKURS POLITYKI A POLITYKA DYSKURSU
Przedmiotem artykułu jest dyskurs polityczny a dokładnie jego
strategie, które znajdują zastosowanie w przekazach medialnych, także na
łamach prasy będącej źródłem wiedzy o świecie. Zdaniem wielu badaczy
strategie (tu nazwane polityką dyskursu) służą owemu dyskursowi, w znacznym stopniu go określając.
Współczesna przestrzeń dyskursu publicznego wypełniona jest dziś
przede wszystkim przez język polityki. W tej to przestrzeni osadzony dyskurs
polityczny jest źródłem wiedzy o świecie, jego aktualnych problemach, trendach i nastrojach. W szerokim kontekście przenosi wiedzę polityczną do społeczeństwa w sposób trafny i skuteczny. Narzędziem dyskursu politycznego
jest język, który w służbie polityki od zawsze był instrumentem władzy,
indoktrynacji, narzędziem kreowania świata, przekazywania wiedzy o nim
sugestywnie i subiektywnie.
Analiza dyskursów pozwala na wypracowanie tematów wiodących danej
epoki ( danego wycinka czasoprzestrzeni), które epokę tę współokreślają,
ukazując aktualne zjawiska współczesnego życia politycznego i społecznego.
Celem niniejszej pracy jest próba odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu
wiedza zbiorowa określonych grup społecznych jest wiedzą wykreowaną i zmanipulowaną, zniekształconym obrazem rzeczywistości przedstawianym w mediach, które są jej nośnikami. Jak polityka dyskursu wpływa i określa dyskurs polityczny oraz do jakich „zniekształceń” dochodzi na tym gruncie.
Praca poparta jest przykładami aktualnych problemów politycznych i społecznych zaczerpniętych ze współczesnej prasy niemieckiej (jej czołowych gazet
opiniotwórczych: Die Zeit, Die Tageszeitung, Der Spiegel oraz Das Bild).
W procesie kreowania i powstawania wiedzy społeczno-politycznej
w przestrzeni publicznej istotną rolę zajmuje dyskurs polityczny, którego
narzędziem jest język ( jako system dynamiczny i leksykalnie otwarty,
nieustannie podlegający zmianom), a którego idee przy pomocy języka
manifestowane są w tekstach, wypowiedziach, dialogach etc.
168
Analizując dyskurs polityczny należy go w pierwszym rzędzie zdefiniować.
Termin „dyskurs” ze względu na swój polimorficzny charakter dysponuje wieloma definicjami naukowymi42 (językoznawczymi, filozoficznymi, socjologicznymi a także definicjami użycia potocznego), które bazując na znaczeniu
podstawowym wymagają od podejmującego temat badacza sformułowania,
sprecyzowania, skonkretyzowania obszaru pojęcia „dyskurs”.
O polimorficznym charakterze terminu dyskurs pisał S. Gajda
wskazując na „semantyczną nie(do)określoność” pojęcia, za co „odpowiedzialność ponosi przede wszystkim sama złożoność oznaczanych obiektów
oraz ciągła zmiana sytuacji poznawczej” [Gajda 2005:11].
Podobnie G. Plumpe określa dyskurs jako pojęcie zawdzięczające „swą
kulturową wszechobecność semantycznej otwartości” [Plumpe 1988:330].
Wewnętrzna dynamika dyskursu uwarunkowana między innymi napięciami między nauką a kulturą uświadomiła jego badaczom, jak istotne
w tworzeniu wiedzy, teorii, w rozumieniu samego dyskursu jest tło kulturowe,
kontekst kulturowy. Uwzględnienie kontekstu interdyscyplinarnego, w którym dyskurs występuje i który jednocześnie ów dyskurs określa pozwala na
stworzenie optymalnej wyczerpującej definicji pojęcia- na miarę dyscypliny,
której dyskurs jest przedmiotem badawczym [Mills 2007:6].
Jako kontekst należy uznać określone schematy myślowe kształtujące
daną epokę oraz perspektywa, z której ludzie w konkretnym czasie i konkretnym miejscu postrzegają świat. W zrozumieniu istoty dyskursu, przy
badaniu/ analizowaniu określonego dyskursu czy też wiodących dyskursów
danej epoki istotna a nawet wymagana jest wiedza dotycząca przeszłości.
Z drugiej jednocześnie strony analiza aktualnych dyskursów pozwala
przewidzieć tendencje rozwojowe dyskursów przyszłych, o czym pisze S. Jäger,
określając dyskurs mianem rzeki wiedzy na przestrzeni dziejów ze swoją
przeszłością, teraźniejszością i przyszłością [Jäger 1994:5].
Wszystkie te aspekty a więc czasoprzestrzeń dyskursu jest tłem dla
epoki i pozostaje na planie drugim, determinując plan pierwszy, który
W. Heinemann określa(sięgając do terminologii M. Foucault) jako „związki
semantyczne wypowiedzi w kontekście ogólnospołecznym”, tj. dyskursy”
[Heinemann 1997:367].
„Takie dyskursy odzwierciedlają niejako wiedzę zbiorową
określonych grup społecznych o określonym wycinku świata w określonym
czasie” [Auer 1999:243].
Według cytowanego tu Michela Foucault, którego prace miały
znaczący wpływ na poszerzenie pojęcia dyskursu43, dyskursy, o których mowa
są w dużym stopniu zinstytucjonalizowane, stąd przysługuje im w tych
42
Przegląd aktualnego użycia pojęcia „dyskursu” wraz z licznymi przykładami przedstawił
G. Strauss (1989:603)
43
Dzisiejsza lingwistyka tekstu w pracach nad dyskursem często odwołuje się do pojęcia zaczerpniętego z poststrukturalistycznej filozofii M. Foucault, stworzonego w „Archeologii wiedzy” z roku 1969 i kolejno analizowanego w pracach: „Porządek dyskursu” [1970], „Nadzorować i karać” [1975], „Historia seksualności” [1976]
169
społeczeństwach „władza” bo określają ostatecznie myślenie podmiotów i „porządek rzeczy” [Foucault 1974]. Dyskurs należy więc rozumieć jako stosunek
wiedzy i władzy oraz wzajemne ich oddziaływanie [Foucault 2000:31]. Treść
i przedmiot takich dyskursów są także w dużym stopniu określone, a więc
kto, kiedy, o kim lub o czym może lub musi mówić lub pisać są także z góry
określone. Chodzi więc o „reglamentację dyskursu, a więc o mecha-nizmy
kontroli, które wywierają wpływ na to, co, w jakich okolicznościach, gdzie
może zostać powiedziane, a w końcu także o władzę w zakresie dystrybucji
tzw. communicatio” [Warnke 2009:350] .
Foucault wychodzi z założenia, że ogół wypowiedzi danej epoki
zgrupowany jest w dyskursy, czyli tak zwane archiwum. Archiwum to nie ma
dowolnej struktury i w sposób jednoznaczny steruje sposobem wypowiedzi.
Tylko to, co dozwolone w ramach panujących dyskursów znajduje swoje
odzwierciedlenie w tekście, manifestowane jest w tekście.
„W każdym społeczeństwie- twierdzi Foucault- wytwarzanie dyskursu jest
równocześnie kontrolowane, selekcjonowane, organizowane i poddane redystrybucji przez pewną liczbę procedur, których rolą jest zaklinać moce i niebezpieczeństwa, zawładnąć przypadkowością zdarzeń, wymknąć się ciężkiej,
niepokojącej materialności” [Foucault 1970:7].
Wspomniane przez Foucault „procedury dyskursu” należy rozumieć jako
elementy strategii dyskursu, także tzw. reglamentację dyskursu a więc
nakładanie swoistych zakazów i nakazów na poziomie języka (a więc jak i co
powiedzieć). Równie istotne jest choćby przemilczanie rzeczy, o których nie
chce się powiedzieć lub o których mówić nie wolno. Mechanizm selekcjonowania i konstruowania przestrzeni w dyskursie należy zaś rozumieć jako
politykę dyskursu, która dla Foucault była szczególnie istotna. Tak rozumiane dyskursy są „właściwą siłą sprawczą nowoczesnego społeczeństwa”
[Heinemann 1997:368].
Obszarem, dla którego w każdym społeczeństwie „mnożą się wolne
przestrzenie” jest obszar polityki, gdzie dyskursy „realizują w sposób uprzywilejowany niektóre ze swych budzących lęk mocy”. To, dla czego i poprzez
co walczymy, jest „władzą, którą usiłujemy zdobyć” [Foucault,1970:8].
We współczesnej przestrzeni dyskursu publicznego polityka przenika
praktycznie wszystkie dziedziny życia. Istotne zatem miejsce w owej
przestrzeni zajmuje przede wszystkim język polityki. Według S. J. Rittela
przedmiot ten należy określić jako „język w przestrzeni politycznej”44, w
której można wyróżnić kolejno: język polityki, język publicystyki politycznej
oraz język polityczny [Rittel,2005:57].
Dyskurs polityczny osadzony w owej przestrzeni swoim działaniem
obejmuje pewne obszary, których funkcjonowanie determinuje. H. Girnth
wymieniając wspomniane obszary „Handlungsfelder” (pola działania) określa
je jako „wycinki politycznej rzeczywistości z charakterystycznymi i wyraźnymi
44
Rittel definiuje przestrzeń polityczną jako „określenie zasięgu oddziaływania polityki, w którym występuje język, teksty i dyskurs polityczny” [Rittel,2005:306].
170
cechami” [Girnth,1996:68, tłum.I.K]. Tworzą one tzw. ramy dyskursu, w których to dyskursy są realizowane. Należy ponadto dodać, iż dyskursy nie
istnieją w ramach obszarów w izolacji. Podział ten ma na celu usystematyzowanie i dokładniejsze zobrazowanie przestrzeni, w której poszczególne
dyskursy przenikają się a granica między nimi jest przenikalna.
Pola/obszary działania dyskursu politycznego
(z przyporządkowanymi odpowiednio rodzajami tekstów)
Polityczne kształtowa- Kształtowanie
Reklama
Ustawodawstwo
nie opinii publicznej
wewnątrzpolityczna
(aktualnie
dominujące partyjnej woli/
pole działania dyskursu światopoglądu
politycznego z uwagi na
fakt, iż wszystkie istotne
decyzje
polityczne,
gospodarcze i inne oraz
wydarzenia
o
charakterze politycznym
• przemówienie
są stałym elementem
wyborcze/
wpisanym w dyskurs
• ustawa
mowa
publiczny)
• program
• projekt
• slogan
artykuł prasowy
partii
ustawy
wyborczy
komentarz
Źródło: Girnth [1996:68], tłum.I.K.
Dyskurs polityczny determinując wspomniane obszary przestrzeni
publicznej, jest więc źródłem wiedzy o świecie. W szerszym kontekście
przekazuje wiedzę polityczną do społeczeństwa(jest jej nośnikiem).
Ponieważ można przypuszczać, iż każdy przekaz informacji, wiedzy etc. jest
nacechowany subiektywnie, stwierdzenie więc, iż dyskurs kreuje wiedzę o
świecie, konstytuuje ją, współtworzy światopogląd zdaje się być
twierdzeniem trafnym. Proces ten obrazuje poniższy schemat:
Dyskurs polityczny
Ogół heterogenicznych wypowiedzi(oświadczeń, tekstów, zachowań) posiadających
podobną siłę sprawczą, podobne działanie, pochodzenie i kontekst, występujące nie w
izolacji lecz tworzące dialog, będące w określonym stosunku (także w opozycji)do
innych grup wypowiedzi
Proces wzajemnego oddziaływania/wpływania,
w którym odzwierciedlają się interesy/zamysły/
intencje zaangażowanych aktorów/uczestników
komunikacji
Konstytuowanie, instytucjonalizowanie, sankcjonowanie wiedzy(politycznej) oraz
przekazywanie jej w określonej formie do społeczeństwa/opinii publicznej
171
Proces kształtowania wiedzy politycznej
i opinii politycznych w przestrzeni publicznej
(„władza dyskursu”)
Procesowi towarzyszy określony, zamierzony cel:
Konstytuowanie wiedzy o świecie
• przekazywanie istotnych aspektów
socjologiczno-psychologicznych
i kulturowych,
• upowszechnianie wiedzy (percepcjonizm)/
Oddziaływanie/wpływanie na społeczeństwo
(„polityka dyskursu“)
• kształtowanie/modelowanie opinii politycznych,
• kształtowanie schematów myślowych.
Opracowanie własne
Funkcje dyskursu politycznego Rittel(2005:306) określa następująco:
1. Funkcja prezentacji obrazu rzeczywistości według celów politycznych.
2. Funkcja wyobrażeniowa.
3. Kreowanie rzeczywistości (uzależnione wieloczynnikowo).
4. Funkcja eksponowania treści i funkcja ich pomijania.
5. Funkcja propagowania negatywów i/lub pozytywów własnych/cudzych.
6. Funkcja animacji życia politycznego.
7. Funkcja manipulowania obrazem życia politycznego.
8. Funkcja przekonania odbiorców o roli i wadze polityki.
9. Funkcja konfrontacji i kreowania wizerunku osoby/instytucji/wydarzeń.
10. Funkcja utożsamiania wypowiedzi polityków z prawdą ekranu telewizyjnego czy z faktami prasowymi.
11. Funkcja podejmowania decyzji w zastępstwie podmiotów władczych.
12. Funkcja deprecjacji i aprecjacji osób/partii/zdarzeń.
13. Propaganda i manipulacja audiowizualna.
Podstawowym narzędziem każdego dyskursu, niosącego za sobą określone
idee i mającego na celu ich optymalne, skuteczne przekazanie jest język.
Dyskurs polityczny odzwierciedla się szczególnie wyraźnie na łamach prasy,
w tekstach prasowych. Cechuje go dynamika oraz zmienność ze względu na
różnorodność codziennych wydarzeń, które na bieżąco relacjonowane i komentowane tworzą kompleksowe sploty pojedynczych wydarzeń (tekstów o wspólnym mianowniku, jakim jest temat), układających się w jedną mozaikę, nie
mających znaczenia ani sensu w oderwaniu od całości. Współczesny dyskurs
(także polityczny) jest formą komunikowania się ze społeczeństwem lub
komunikowania społeczeństwu idei, światopoglądów, sądów, komentarzy etc.
Jakość owej komunikacji zależy od dwóch czynników:
1. Po pierwsze - dobór środków, które nadawcy/autorowi zapewnią
sprawne, trafne, optymalne, skuteczne i ukierunkowane na osiągnięcie
określonego celu przekazanie treści/komunikatu. Środki te, inaczej
zwane strategiami w dyskursie S. J. Rittel(2005:307) określa mianem:
172
teorii wyboru wynikającej z preferencji decydenta;
wykorzystywania wszelkich środków i sposobów docierania do
odbiorcy z treściami motywowanymi kryteriami politycznymi;
− informowania, przemilczania, dezinformowania, „przeinaczania”
faktów/ informacji;
− osiągania skuteczności dowolnymi środkami w celu uzyskania poparcia politycznego, deprecjacja rywala politycznego, wykorzystywanie „okazji na rynku politycznym” celem aprecjacji wizerunku
polityka/partii/poglądów i deprecjacji przeciwnika politycznego;
− lobbingu;
− strategii w języku (polityki)- a więc: dobór tekstów, unikanie jednych a eksponowanie innych treści, sloganów, wywiadów, dyskusji,
zespół skoordynowanych działań, zabiegów językowych często
wysublimowanych, jawnych i niejawnych umożliwiających użytkownikowi języka zamierzony przez nadawcę odbiór treści [por.
Rittel,2005:297/ Kopaliński,2000:474/ Lukszyn,1993:299].
W pracy strategie dyskursu nazwano polityką dyskursu, jako że w znaczenie słowa „polityka” wpisane są sprawne działania, zręczne, ostroż-ne,
sprytne postępowanie [Kopaliński,2000:397]. Polityka dyskursu to
strategia, taktyka, metoda osiągania celu per fas et nefas, metoda
postępowania, metoda komunikowania.
−
−
2. Po drugie- odbiorca treści - w demokratycznym dyskursie politycznym
nadawca zależy od odbiorcy [Bralczyk,2003:7].
Jednak nie tylko ze względu na demokratyczny porządek nadawca ma
tak istotne znaczenie. Współczesny język medialny jest podporządkowany rygorom oglądalności, słuchalności i poczytności prasy, a więc de
facto skierowany na odbiorcę oraz jego możliwości percepcji i interpretacji (zależny od odbiorcy). Dzisiejszy rynek odbiorców jest wewnętrznie
bardzo zróżnicowany, a nawet spolaryzowany, czemu odpowiada znamienne rozwarstwienie odbiorców, adresatów wypowiedzi publicznych
[Kloch 2006]. Zatem mówienie polityków i mówienie o politykach oraz
wydarzeniach politycznych w prasie, telewizji, radiu czy na łamach
Internetu musi dokonywać się każdorazowo na takim poziomie,
płaszczyźnie, by określony odbiorca należycie odebrał zamierzony
przekaz( by zrozumiał intencje autora). Nadawca i czytelnik pozostają
w określonej relacji.
Nystrand, do którego odwołuje się Duszak [1998:60] nazywa ten rodzaj
relacji „kontraktem komunikacyjnym”.45
45
W kontrakcie komunikacyjnym nadawca i czytelnik wchodzą w interakcje między sobą nie
tylko z tekstem ale i poprzez tekst. „Piszący formułują swoje intencje na miarę oczekiwań i możliwości percepcyjnych czytelnika, czytający zaś określa swój stan zrozumienia tekstu w kategoriach domniemanych intencji piszącego” [Duszak,1998:60].
173
Van Dijk46 wyróżnia dwa główne typy strategii dyskursu, które zobrazować
można w sposób następujący:
Strategie dyskursu
Strategie tekstowe
(wewnętrzne)
• strategie językowe
(decydują o leksykalno-składniowej
organizacji tekstu)
• strategie semantyczne
(określają wybór schematu narracyjnego lub argumentacyjnego)
Strategie globalne
(zewnętrzne, pozatekstowe mechanizmy
generowania sensu globalnego, nie są
zarezerwowane tylko dla języka)
• strategie pragmatyczne- interakcyjne
(łączą struktury tekstowe z konteks-tem,
szczególnie z kontekstem interakcyjnym
- tekst jako globalny akt mowy);
• strategie społeczne i kulturowe (uwzględniają w tekście aspekty społeczne, wiedzę
na ich temat oraz wartości kulturowe).
Źródło: opracowanie na podst. Duszak [1998:58].
W dyskursie politycznym głównymi odbiorcami tekstów są masy, zatem
środki językowe powinny być podporządkowane funkcji perswazyjnej, muszą
„nakłaniać masowego odbiorcę do działań zgodnych z intencją nadawcy, do
przyjęcia lub odrzucenia określonych idei lub poglądów, do zaakceptowania
z góry narzuconej hierarchii wartości” [Siewierska-Chmaj 2006:4].
Polityczny dyskurs prasowy podporządkowany jest dziś zasadzie „mediatyzacji” prezentowanych faktów47 [Pisarek 2000:16], ich styl, konwencja
muszą być atrakcyjne dla odbiorcy, uwzględniając jednocześnie drugi
ważny, jeśli nie najważniejszy, aspekt- przekazywaną wiedzę w formie
odpowiednio wykreowanej, modulowanej informacji.
W tym celu media posługują się zarówno metodami komunikacyjnymi a więc
narracją, deskrypcją, argumentacją (wykorzystując zarówno środki werbalne jak i wizualne, tj. zdjęcia, tabele, rysunki, karykatury etc.) jak i sprawdzonymi strategiami językowo-stylistycznymi i tekstowymi.
Teoretyczną część pracy zobrazują wybrane przykłady strategii realizowanych w dyskursie polityki na dwóch płaszczyznach/obszarach:
a)
nazywania zdarzeń;
b)
relacjonowania zdarzeń.
Nazywaniu zdarzeń we współczesnym przekazie medialnym/prasowym
towarzyszy często tzw. etykietowanie. Jak pisze M. Głowiński jest to „ takie
nazywanie ludzi i rzeczy, a także sytuacji, by można było wszystko to
oceniać i interpretować w myśl przyjętych z góry arbitralnych zasad i w taki
sposób, by rządząca ekipa odnosiła korzyści i realizowała swoje cele”
[Głowiński 2006:14].
46
Opis strategii dyskursu przedstawia van Dijk/Kintsch [1983] w „Strategies of Discourse
Comprehension”, New York, Academic Press
47
W. Pisarek [2000:16] określa mediatyzację faktów jako ”całość zabiegów służących funkcji fatycznej i ze względu na nią determinujących to, o czym się i jak się będzie w mediach mówić i pisać”.
174
W tym zakresie stosowane są liczne eufemizmy, których celem jest
złagodzenie wrażenia u odbiorcy określonej informacji:
− weiche Ziele48 (miękkie cele) – określenie ludzi w czasie działań
wojennych w Iraku i Afganistanie;
− kriegsähnliche Zustände49 (stan przypominający/podobny do wojny) –
o akcji militarnej w Afganistanie;
− Kreuzzug50 (krucjata) – określenie działań wojennych autorstwa
G.W.Busha, chodziło o usprawiedliwienie pseudo religijnych, ideologicznych działań wojennych, określenie pojawiające się niejednokrotnie
w debacie publicznej:
•
•
−
−
George W. Bushs »Kreuzzug« nach dem 11. September, der Irakkrieg,
Guantánamo und Abu Ghraib seien Schlüsselerlebnisse für seinen Mandanten
gewesen, um die »Ulmer Gartenzaunidylle« aufzugeben, erklärt der
Verteidiger Dirk Uden [ZEIT ONLINE 3.3.2010].
Die Kreuzritter des Westens. Was macht die Welt zu einem besseren Ort? (o
Afganistanie, [EIT ONLINE 23.04.1998].
Diätanpassung51 (dopasowanie/przystosowanie diet poselskich) –
chodziło o złagodzenie wrażenia opinii publicznej na wieść o planowanej podwyżce diet poselskich(1995- debata w Bundestagu na temat
podwyżki diet deputowanych), słowo „dopasowanie” miało oznaczać
oczywistą, nieuniknioną zmianę(czyt. podwyżkę) pensji w obliczu
nowych okoliczności, co miało sugerować proces prawidłowy i naturalny
Freisetzungen52 ( wyzwolenie/uwolnienie) – eufemistyczne określenie
zwolnień na rynku pracy:
•
Jede Rationalisierung führe daher zur Freisetzung von Arbeitskräften, deren
Entlassung aber wiederum aus sozialer Rücksicht verboten wird [ZEIT
ONLINE 23.7.2008].
Przytoczone tu przykłady eufemizmów (oraz liczne im podobne) są
wielokrotnie używane w celu uniknięcia środka leksykalnego, który w tym
przypadku z przyczyn głównie cenzuralnych byłby niestosowny. Eufemizmy
nie są środkami leksykalnymi niepoprawnymi, są w pełni uprzywilejowane,
jak pozostałe środki lecz w debacie publicznej i politycznej nie służą zwykle
nazywaniu rzeczywistości czy też rzeczywistego stanu rzeczy lecz
przeciwnie- zaciemniają i fałszują obraz, ukrywają faktyczny stan wiedzy.
48
Określenie „weiche Ziele” pochodzi z listy słów, które co roku wybierane są w Niemczech
przez Gesellschaft für Deutsche Sprache w ramach akcji „Unwort des Jahres”(antysłowo roku).
Sformułowania uznane za słowa sprzeniewierzające się „rzeczowemu użyciu, zaburzające humanitarną koegzystencję” (cytat pochodzi z oficjalnej strony internetowej Towarzystwa) poddawane są
publicznej krytyce a te o wyjątkowej „sile rażenie” zyskują niechlubny tytuł antysłowa roku.
„Weiche Ziele” to antysłowo roku 1992.
49
„kriegsähnliche Zustände” to określenie, które znalazło się na liście kandydatów do antysłowa
roku 1992.
50
„Kreuzzug” to określenie, które znalazło się na liście kandydatów do antysłowa roku 1992.
51
„Diätanpassung” to antysłowo roku 1995.
52
„Freisetzungen” to antysłowo roku 1994.
175
Podobna sytuacja nazywania faktów w taki sposób, by przekaz był dla
odbiorcy niezupełnie zrozumiały dotyczy celowego stosowania w przekazach
prasowych terminologii specjalistycznej o różnym rodowodzie np.
ekonomicznym, prawniczym, wojskowym etc.:
− Überfremdung53 (infiltracja obcego kapitału, obcej kultury) – w terminologii ekonomicznej termin oznaczający nadmiar obcego kapitału w
przedsiębiorstwie, obecnie używane w Niemczech na oznaczenie
przenikania obcych ras do społeczeństwa:
•
−
Der unglaubliche Ausfall Pastörs. Er wandte sich gegen angebliche
in
unseren
Ballungszentren“,
„asiatisch-negroide
Überfremdung
„Schmarotzertum von Asylbetrügern“ und Einwanderung von „Kontingentjuden“ [BILD.de 31.01.2008].
-Kollateralschaden54 ( straty kolateralne- poboczne) – w kontekście
działań wojennych w Kosowie termin używany na określenie „strat w
ludziach”:
•
Zusätzlich riskieren wir eine strategische Niederlage, indem wir taktische
Siege verfolgen, die zu zivilen Opfern oder unnötigem Kollateralschaden
führen [ZEIT ONLINE 21.9.2009].
Wykorzystując terminologię specjalistyczną w tego typu przekazach nie jest
intencją nadawcy, by poinformować odbiorcę rzetelnie. Tego typu zabiegom
nie przyświeca cel jasnego, nie pozostawiającego wątpliwości przekazu lecz
takie „informowanie” by ukryć/rozmyć sedno informacji, odwrócić uwagę
odbiorcy od skutków wydarzeń (Kollateralschaden). Wprowadzając terminologię specjalistyczną nadawca sprawia, iż przekaz sprawia wrażenie rzetelnego i
kompetentnego jednakże jego treść jest antagonizująca (Überfremdung)
i manifestująca wrogie nastawienie wobec obcych/cudzoziemców.
Nazywaniu rzeczywistości służą neologizmy, nie będące rzadkością w niemieckojęzycznych przekazach prasowych, także w formie złożeń (niem. Komposita), których tworzenie jest naturalną skłonnością języka niemieckiego:
55
− durchrasste Gesellschaft („przerasowione” społeczeństwo) – określenie zagrożenia dla społeczeństwa niemieckiego skażonego obcą rasą:
•
Auffällig wurde Stoiber auch danach immer wieder, mit seiner Warnung vor
einer multikulturellen, „durchrassten Gesellschaft" etwa [ZEIT ONLINE
28.5.1993].
56
−
ausländerfrei ( wolny od cudzoziemców) – hasło nawiązujące do
innego o rodowodzie z III Rzeszy „judenfrei” – wolny od Żydów
−
Teuro (teuer- drogi, drogie Euro) – określenie wzrostu cen po wprowadzeniu w Niemczech waluty Euro:
57
53
„Überfremdung” to antysłowo roku 1993
„Kollateralschaden” to antysłwo roku 1999
55
„durchrasste Gesellschaft” to antysłowo roku 1991
56
„ausländerfrei” to określenie, które znalazło się na liście kandydatów do antysłowa roku 1991
54
176
•
•
−
Mit Euro gegen Teuro. Den ersten Preis für die brillanteste Teuro-Strategie
erhält unser Stammlokal hinterm Hamburger Pressehaus: Das Lammfilet
kostet genauso viel wie im Zeitalter v. E. ("vor Euro"), doch Kartoffel und
Kräuterbutter werden mit drei Euro extra berechnet [DIE ZEIT 29.05.2002].
Die Teuroristen. Für Zeitungen gibt es eigentlich nichts. Der Euro wird zum
Teuro [DIE ZEIT 06.06.2002].
58
Topterrorist
•
(główny terrorysta):
Ein Top-Terrorist denkt über Ökologie nach: Osama Bin Laden hat die
Industriestaaten für den Klimawandel verantwortlich gemacht [SPIEGEL
ONLINE 29.01.2010].
Neologizmy pozwalają nazywać pewne fakty czy zjawiska, tworzone są
okazjonalnie a część z nich wprowadzona do systemu językowego już w nim
pozostaje. Nazywają one określone fakty czy zjawiska, jednakże intencje ich
tworzenia oraz użycia mogą być bardzo zróżnicowane. Nazywając pewne
zjawisko przemycają jednocześnie rodzaj emocji i stosunek do nazywanej
rzeczy. Sformułowanie durchrasste Gesellschaft na temat obecności w
społeczeństwie niemieckim cudzoziemców wyraża agresję, duży potencjał
nienawiści, uprzedzenia oraz piętnuje fakt mieszania się społeczeństwa
niemieckiego z cudzoziemcami, ausländerfrei jako „wartość” pożądana w niemieckim społeczeństwie.
Neologizmy są przykładem tych słów/określeń, które mają różne intencje w
określaniu rzeczy. Wywodząc się o oficjalnego przekazu(np. prasowego)
często stają się elementami mowy publicznej. Nazywając rzeczy często je
celowo wartościują, deprecjonują.
W nazywaniu rzeczywistości politycznej przekazy prasowe często odwołują
się do personifikacji, która abstrakcje przekształca w konkret, obrazuje rzeczy
trudne w odbiorze i trudne do wyobrażenia. To, jakie cechy nadane zostaną
opisywanemu zjawisku, decyduje o intencjach (nadawcy) użycia personifikacji.
W dobie kryzysu światowych rynków finansowych w przekazach prasowych
często pojawia się określenie notleidende Banken(cierpiące biedę/nędzę
banki), kreujące obraz instytucji cierpiącej bo odnoszącej straty.
W relacjach prasowych na temat zbrojnych działań wojennych usprawiedliwiających niejako działania Zachodu atmosferę strachu i zagrożenia
podsycają upersonifikowane obrazy zła i strachu:
•
Das Böse kehrt zurück, die Gewalt ist ewig und heillos das Menschengeschlecht. Es schleppt sich dahin, erst unter freiem Himmel, nun unter den
Bombern des freien Westens.(ZEIT ONLINE o wojnie w Afganistanie)
Zauważalny jest fakt, iż istotne wydarzenia z kręgu polityki opisywane są za
pomocą dość banalnych sformułowań metaforycznych. Po pierwsze pozwala
57
58
„Teuro” to anysłowo roku 2002
„Topterrorist” to określenie, które znalazło się na liście kandydatów do antysłowa roku 2001.
177
to nadawcy nawiązać i utrzymać kontakt z odbiorcą (używając języka
przeciętnego odbiorcy), po drugie zwrócić uwagę odbiorcy na treści eksponowane poprzez użycie metafory a pominąć, ukryć informacje niewarte
zainteresowania. Decyduje o tym autor treści, kierując się własnym punktem
widzenia. Jak słusznie zauważa Z. Kloch „rzeczywistość nazywana metaforycznie nie może być rzeczywistością nazywaną obiektywnie” [Kloch
2006:90].
Szczególnie metaforycznie opisywany był w prasie niemieckiej i nadal
pozostaje (choć już nie tak obrazowo i emocjonalnie) światowy kryzys
finansowy. Przekazy prasowe niejednokrotnie odwoływały się do metaforyki
choroby czy choćby kataklizmów, szczególnie do zjawiska tsunami, które
zaatakowało świat z niespodziewaną siłą (tu prasa wyszczególniła etapy
kryzysu nazywając je falami):
•
•
In der ersten großen Welle erwischte sie im Sommer des vergangenen
Jahres Hedgefonds - Milliarden Verluste [Zeit].
Gegen Ende des Jahres folgt dann die zweite große Welle der Krise:
vor allem in den USA melden Banken Milliardenabschreibungen. [Zeit].
Społeczeństwo stało się ofiarą kataklizmu, którego rozmiary przeliczane
były i są na niewyobrażalne straty:
•
•
•
Die Daten zeigten, dass die Krise (…) kein Land unberührt lasse [Bild].
Asien war stärker betroffen als andere Regionen. Dort seien 9,6 Billionen
Dollar vernichtet worden [Bild].
Krise vernichtet 40 000 000 000 000 Dollar (40 Billionen) [Bild].
Po kolejnych falach uderzeniowych zapanował niepokój i chaos. Poszkodowani/ ofiary klęski oczekują pomocy. Państwo otacza opieką najbardziej
potrzebujących:
•
•
•
Steigende Ölpreise und die Finanzkrise sorgen für Verwirrung und
Unsicherheit [Bild].
Der Staat will ein Rettungsprogramm bereitstellen [Zeit].
Es ist knapp vor Zwölf. Die Regierungen spannen “Rettungsschirme“ für die
Banken auf [Bild].
Paradoksalnie jednak banki i instytucje finansowe, które de facto były spiritus
movens wielkiego kataklizmu wykreowane zostały przez prasę jako notleidende
Banken59 (banki cierpiące biedę/nędzę)- ze sprawcy stały się ofiarą kryzysu.
Ten rodzaj personifikacji jest na łamach prasy wielokrotnie przytaczany:
•
In der (…) Finanzkrise – der schwersten in der Nachkriegsgeschichte –
mussten die Staaten allein mit Milliardensummen notleidende Banken stützen
[ZEIT ONLINE 17.11.2009].
Opis metaforyczny nie jest opisem precyzyjnym ale eksponując pewne tylko
aspekty zdarzenia oddziałuje na emocje i wyobraźnię czytelnika, przez co
wpływa de facto na jego postrzeganie i rozumienie świata.
59
Określenie „notleidende Banken” zostało ogłoszone w Niemczech antysłowem roku 2008.
178
Relacjonowanie zdarzeń na łamach prasy jest niejednokrotnie pretekstem
do popierania lub negowania pewnych zjawisk, decyzji politycznych,
usprawiedliwiania decyzji kontrowersyjnych, deprecjacji bądź aprecjacji
osób, grup społecznych etc.
Relacjonowaniu zdarzeń w obszarze dyskursu politycznego towarzyszy
przede wszystkim styl potoczny. ”Dyskurs o dziejących się właśnie
wydarzeniach jest silnie osadzony w codzienności, w językowej i ideologicznej potoczności” [Kloch,2006:156]. Wprowadzenie elementów języka
potocznego w przekazach prasowych ma na celu po pierwsze utrzymanie
kontaktu z czytelnikiem, stworzenie wrażenia przejrzystości i jasności,
celowe skrócenie dystansu nadawca-odbiorca. Ponadto przywołanie stylu
potocznego sprawia, iż przekaz staje się żywy, łatwiejszy w odbiorze,
wywołuje emocje, co w konsekwencji służy celom perswazyjnym.
Towarzyszy temu zwykle stosowanie choćby kolokwializmów:
− Altenplage60 (plaga starszych ludzi) – na określenie zjawiska starzenia
się społeczeństwa niemieckiego – hasło to nawet nie opisuje stanu
rzeczy lecz wywołuje negatywne emocje-budzi strach, podobnie jak
określenie: Rentnerschwemme61 (zalew rencistów) – wywołanie strachu
w społeczeństwie pracującym przed rosnąca liczbą emerytowanych
obywateli, piętnowanie i deprecjonowanie określonej grupy społecznej
- Buschzulage62 ( dodatek „buszowy”) - nazwa dodatku, jaki Niemcy
zachodni pracujący w byłej NRD otrzymywali do pensji:
•
Als wäre das nicht genug, kam dann noch die Aufregung um die Hartz-IVBerater, die die Beschäftigungsgesellschaft an die Bundesagentur für Arbeit
ausleiht und dabei eine "Buschzulage" für den Gang in den Osten
zahlt.(SPIEGEL 14.04.2010)
Relacjom prasowym towarzyszą także liczne związki frazeologiczne, które
mają na celu oddziaływać na wyobraźnię odbiorcy/czytelnika, obrazują
rzeczywistość w sposób ekspresywny:
•
•
Der Ex-Mossad-Agent Gad Schimron hält die Exekution von Terroristen nur
für bedingt effektiv. Wenn es damit aber gelingt, der Schlange den Kopf
abzuschlagen, dann sei das ein Erfolg, meint er [taz.de 26.02.2010].
Aktienhändler machten sich in die Hosen, andere schrieen laut: Mami, Mami
[BILD.de o kryzysie finansowy].
Zabiegiem podkreślającym odczucie w czytelniku wspólnoty interesów,
współodczuwania niedoli, kryzysu etc. jest celowe używanie zaimka
osobowego „my” a więc relacjonowanie w liczbie mnogiej:
•
Auch wenn wir weiterhin Differenzen mit der iranischen Regierung haben,
werden wir uns weiterhin für eine hoffnungsvollere Zukunft für das iranische
Volk einsetzen" [słowa Obamy z okazji Nowego Roku, ZEIT ONLINE
21.03.2010].
60
„Altenplage” to określenie, które znalazło się na liście kandydatów do antysłowa roku 1995.
„Rentnerschwemme” to antysłowo roku 1996.
62
„Buschzulage” to określenie, które znalazło się na liście kandydatów do antysłowa roku 1994.
61
179
Ekspansja stylu potocznego skraca, jak wspomniano, dystans nadawcaodbiorca, przez co może się wydawać, iż pozbawia przekaz indoktrynacji,
stosując luźny, potoczny i pełen ekspresji styl. Kryje się za tym jednak
pewien określony zamysł nadawcy i cel komunikacji: przekazanie
określonych poglądów politycznych, narzucenie określonego punktu
widzenia i schematów myślowych, zjednanie sobie czytelnika a pośrednio
wpłynięcie również na sprzedaż.
Strategiom dyskursu czyli mechanizmowi selekcjonowania i konstruowania
przestrzeni w dyskursie dużo uwagi poświęcił wspomniany już wcześniej
Michel Foucault, dla którego właśnie polityka dyskursu miała istotne
znaczenie dla samego dyskursu bo to właśnie ona uwidaczniała relację
wiedzy i władzy [Foucault 2000].
Obok wymienionych w pracy przykładowych strategii językowych
wspomnieć należy także o zabiegach, jakie podejmowane są każdorazowo
przez samą redakcję gazety, której decyzje dotyczące choćby:
− wyboru tematów uznanych za ważne, by o nich napisać63;
− rozmieszczenia tematów w gazecie na podstawie ich hierarchii ważności;
− wykorzystaniu strategicznym samego tekstu: stosowne połączenie
tekstu z obrazem, odpowiednio skonstruowane podpisy pod zdjęciami,
konstruowanie tytułów, podtytułów i śródtytułów, które pełnią ważną
funkcje strategiczną w tekście;
− jak i samego przemilczania pewnych faktów(zob.Foucault,2000),
których nie chce się powiedzieć lub powiedzieć się zabrania należą do
równie istotnych metod manipulowania obrazem i mają decydujący
wpływ na odbiór przekazu.
Charakter strategiczny ma każda decyzja nadawcy/autora tekstu bo to on
ukierunkowuje i modeluje przekaz( ujawniając przy tym swój prywatny lub
też redakcyjny punkt widzenia). Strategie nadawcy determinują zatem
różne poziomy tekstu: poziom struktury formalnej, kompozycję, styl oraz
poziom semantyczny tekstu. Ich celem jest wykreowanie i przede wszystkim
utrwalenie intersubiektywnego obrazu świata.
Bibliografia
Auer P., 1999, Sprachliche Interaktion. Eine Einführung anhand von 22
Klassikern, Tübingen.
Bralczyk J., 2003, O języku polskiej polityki lat osiemdziesiątych i
dziewięćdziesiątych, Warszawa.
63
Zagadnienie tzw. ”Nachrichtenfaktoren”- kryteriów wyboru i doboru wiadomości prasowych
omawia dokładnie Ch.Fasel [2008:29] w „Textsorten. Wegweiser Journalismus.”
180
van Dijk T.A./Kintsch W., 1983, Strategies of Discourse Comprehension,
New York, Academic Press .
van Dijk T., 2001, Dyskurs jako struktura i proces, Warszawa.
Duden, 1992, Redewendungen und sprichwörtliche Redensarten. Wörterbuch
der deutschen Idiomatik. Bearbeitet von Günther Drosdowski und Werner
Scholze-Stubenrecht [Band 11], Mannheim-Leipzig-Wien-Zürich.
Duden, 1993, Das große Wörterbuch der deutschen Sprache in acht Bänden,
Band 2 Mannheim/Leipzig/Wien/Zürich .
Duszak A., 1998, Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, Warszawa.
Elsen H., 2004, Neologismen. Forman und Funktionen neuer Wörter in
verschiedenen Varietäten des Deutschen, Gunter Narr Verlag Tübingen.
Fasel Ch.,2008,Textsorten. Wegweiser Journalismus. Band 2, Konstanz .
Foucault M., 1969, Wahnsinn und Gesellschaft. Eine Geschichte des Wahns
im Zeitalter der Vernunft, Frankfurt a/Main.
- 1970, Porządek dyskursu, Minerwa. Biblioteka Filozofii i Historii Filozofii
- 1973, Archäologie des Wissens, Frankfurt a/Main
- 1974, Die Ordnung der Dinge. Eine Archäologie der Humanwissenschaften,
Frankfurt a/Main)
- 1977, Archeologia wiedzy, Warszawa
- 1977, Die Ordnung des Diskurses. Inauguralvorlesung Am College de France
2. Dez. 1970,
Frankfurt a/Main
- 1981, Überwachen und Strafen. Die Gebert des Gefängnisses, Frankfurt
a/Main
- 1988, Der Wille zum Wissen. Sexualität und Wahrheit I, Frankfurt a/Main
- 2000, Filozofia, historia, polityka. Wybór pism.
Gajda S., 2000, Media- stylowy tygiel współczesnej polszczyzny, [w:]
Bralczyk J., Musiołek-Kłosińska K.(red.), Język w mediach masowych, Warszawa.
Gajda S., 2005, Tekst/Dyskurs oraz jego analiza i interpretacja, [w:] Krauz
M., Gajda S. (red.), Współczesne analizy dyskursu. Kognitywna analiza
dyskursu a inne metody badawcze, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego,
Rzeszów, S. 11-20.
Girnth H., 1996, Texte im politischen Diskurs. Ein Vorschlag zu
diskursorientierten Beschreibung von Textsorten, [w:] Muttersprache 106,
S.66-80.
Głowiński M., 2006, Życie publiczne. Nowe odmiany nowomowy, [w:]
Polityka. Niezbędnik inteligenta, nr 50, s.14-18
Heinemann M., Grundlagen der Textlinguistik: Interaktion- Text- Diskurs
Heinemann W., 2009, Lingwistyka tekstu kontra lingwistyka dyskursu?,
[w:] Bilut-Homplewicz Z./Czachur W./Smykała M.(red.), Lingwistyka tekstu w
Niemczech. Pojęcia, problemy, perspektywy, Wrocław, S. 361-373
Jäger S., 1993, Kritische Diskursanalyse. Eine Einführung, Duisburg
Kloch Z., 2004, Punkt widzenia i ideologia: O relacjach prasowych na temat
ataku na World Trade Center, [w:] Bartmiński J., Niebrzegowska- Bartmińska
S., Nycz R. (red.), Punkt widzenia w tekście i dyskursie, Wydawnictwo
Uniwersytetu M. Curie-Skłodowskiej, Lublin, S. 171-186.
181
Kloch Z., 2006, Odmiany dyskursu. Semiotyka życia publicznego w Polsce po
1989 roku, Monografie FNP, Wrocław
Kopaliński W., 2000, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z
almanachem, Warszawa.
Lukszyn J., 1993, Tezaurus terminologii translatorycznej, Warszawa
Mills S.,2007, Der Diskurs. Begriff, Teorie, Praxis, A. Franke Verlag,
Tübingen und Basel.
Pisarek W., 2000, Język w mediach, media w języku, [w:]Język w mediach
masowych, Bralczyk J/Musiołek- Kłosińska K.[red.], Warszawa
Plumpe G., 1988, Kunst und juristischer Diskurs. Mit einer Vorbemerkung
zum Diskursbegriff, [w:] Fohrmann J./Müller H. (red.), Diskurstheorien und
Literaturwissenschaft, Frankfurt a/Main, S.330-345.
Rittel S.J.,2005, Dyskurs w filozofii politycznej. Podejście lingwistyczno politilogiczne i systemowe, Kielce.
Siewierska-Chmaj A., 2006, Język polskiej polityki. Politologicznosemantyczna analiza expose premierów Polski w latach 1919-2004, Rzeszów
2006.
Warnke I., 1999, Schnittstelle Text: Diskurs, Frankfurt a/Main1999, Wege
zur Kultursprache. Die Polyfunktionalisierung des Deutschen im juridischen
Diskurs 1200-1800, Berlin/New York.
- 1999, Wege zur Kultursprache. Die Polyfunktionalisierung des Deutschen im
juridischen Diskurs 1200-1800, Berlin/New York
- 2002, Adieu Text- bienvenue Diskurs? Über Sinn und Zweck einer
poststrukturalistischen Entgrenzung des Textbegriffs,[w:] Fix U./Adamzik
K./Antos G./Klemm M.(red.), Brauchen wir einen neuen Textbegriff?
Antworten auf eine Preisfrage, Frankfurt/Main, S. 125-141.
- 2007, (Hg),Diskurslinguistik nach Foucault. Theorie und Gegenstände, Berlin
- 2009, Żegnaj tekście -witaj dyskursie? O sensie i celu poststrukturalistycznego
uwolnienia pojęcia tekstu,[w:]Bilut-Homplewicz Z./Czachur W./Smykała
M.,2009,Lingwistyka tekstu w Niemczech. Pojęcia, problemy, perspektywy.
Wrocław, 343-360.
Żydek-Bednarczuk U., 2003, Strategie językowe w tytułach dyskursów
naukowych [w:] Śląskie studia lingwistyczne, Katowice, s.217-226.
182
LUBOV
4 – 2011
GONCHAROVA
Rosyjski Nowy Uniwersytet - Moskwa
ЛЕКСИКО-СЕМАНТИЧЕСКАЯ СПЕЦИФИКА
НАЗВАНИЙ РОССИЙСКИХ ТУРИСТИЧЕСКИХ
КОМПАНИЙ
Рекламное имя (или имя бренда), под которым понимается
коммерческое название и под которым фирма/товар/услуга выводится
на рынок, является одной из ключевых составляющих рекламного
обращения, именно оно оказывает первое воздействие на адресата.
Многие рекламные имена имеют так называемую мотивированную
основу, т.е. самим названием поясняют потенциальному потребителю
свое предназначение, а также заложенные в нем свойства.
С древних времен, еще в магической практике язычников,
наделение именем человека или вещи и произнесение имени
считалось священнодействием. Древние верили, что имя таинственным образом соответствует глубинной сущности вещи или человека,
и всуе его употреблять нельзя.
Удачное название товара или фирмы может создать к нему
благоприятное отношение и тем самым способствовать продажам,
а может и вызвать реакцию отторжения. Продуманное рекламное имя
позволяет потенциальному потребителю не только легче запомнить
фирму или товар, но соотнести его со своими потребностями, с местом,
где его можно найти.
А.В. Суперанская, говоря о значении имени в социальной
жизни, отмечает: «Речевая информация имени предполагает, что
первоначальное знакомство с объектом уже произошло <…>. Это
и языковое, и экстралингвистическое знакомство с ним» [4: 258].
Рекламное имя не просто многогранно, но обладает многоуровневой структурой, включающей разнообразные смыслы. В нем
могут быть заложены:
- имя продавца;
- наименование услуги;
- сфера применения;
183
целевая аудитория (образование, социальный статус, словарный запас, интеллектуальный уровень, психологические характеристики);
жизненный цикл (сколько времени предполагается использовать).
-
Имя бренда, конечно, может быть просто красивым словом, но
все же в большинстве случаев в основу рекламного наименования
ложится определенная концепция, создающая образ и призванная
противопоставить его конкурентам.
Считается, что имя бренда должно привлекать внимание, запоминаться, вызывать положительную реакцию, редко встречаться в повседневной речи, создавать визуальный или звуковой образ, не создавать
ложных ожиданий (например, «Валида» как имя турфирмы не откликается позитивными эмоциями или нужными ассоциациями – с отдыхом и путешествиями). Кроме того, рекламное имя должно быть благозвучным, легко читаемым и удобным для произнесения, однозначно
воспринимаемым и содержательным, иметь положительную коннотацию, быть узнаваемым (символичным), а также не противоречить
культурно-речевым критериям, в том числе языковым нормам.
Название фирмы – это первое, что узнает о ней потенциальный
потребитель. Имя в первую очередь выделяет компанию из ряда аналогичных. Именам организаций сегодня уделяется большое внимание.
В названиях туристических компаний, как, впрочем, и в наименованиях
фирм других сфер деятельности, наблюдается большое разнообразие.
Журналы, газеты, рекламные плакаты и придорожные щиты пестрят названиями турфирм, предлагающих отдых на любой вкус и кошелек. Компании с броскими именами, работающие на отечественном
туристическом рынке, активно продвигают свои услуги, стремясь занять
наиболее устойчивое положение как в бизнесе, так и в сознании россиян.
Наименования турфирм, предоставляющих свои услуги в Москве
и других российских городах, включают: 1) слова из актуальной лексики русского и английского языков; 2) слова-гибриды – соединенные из
нескольких языков; 3) искусственные образования (аббревиатуры, придуманные слова или слова в сочетании с семиотическими символами).
Проанализировав наименования64 туристических компаний,
в количественном соотношении мы получили следующую картину.
№
п/п
1
1.
2.
3.
Виды рекламных названий турфирм с точки зрения их
лексико-семантической специфики
2
Кол-во
3
Наименования, в которых обозначена сфера деятельности
компании
Абстрактные названия
Названия, включающие топонимы
64
29,8%
15%
10,7%
Проанализировано 260 наименований турфирм (турагентств и туроператоров), взятых из
журналов «Туризм и отдых» и с сайта http://www.tourshow.ru/mfirms/ (доступ 30.10.2010).
184
1
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
2
3
Названия в сочетании с иноязычным словом, в которых
обозначена сфера деятельности компании.
Названия-словосочетания и художественные зарисовки
Названия с использованием антропонимов
Аббревиатурные названия разного типа
Названия, в которых подчеркивается высокое качество услуг
и размах компании
Названия с семиотическими символами
Названия, в которых используются прецедентные имена
Названия, в которых используются слова из других языков
8,8%
8,2%
6,9%
6,9%
5,7%
3,1%
3,1%
1,8%
Рассмотрим полученные данные подробнее, описав особенности
наименований туристических компаний и то, как они воспринимаются
потребителями.
1. Названия, в которых обозначена сфера деятельности
компании, занимают первое место, поскольку основная идея подобного имени – облегчить потенциальному клиенту понимание того, чем
занимается данная организация. В принципе, это правильно: название
должно соответствовать сфере деятельности компании (в данном случае
это туризм, путешествия, отдых) или хотя бы ассоциативно указывать
на эту сферу.
Как правило, такие наименования включают слова, напрямую
указывающие на специфику фирмы и включающие слова «тур»,
«путешествие», «вояж», «туризм»: ТУРАГЕНТСТВО, ЕВРОТУР-Е,
СОЮЗ-ИНТУР-К, ЦЕНТР ПУТЕШЕСТВИЙ, МЕГАТУР, ТОП-ТУРС,
КОМПАНИЯ БИЗНЕС, ТУРИЗМ, КВИНТА ТУР, ЛУИ-ТУР, КАЛЕЙДОСКОП ПУТЕШЕСТВИЙ, ГРАНД ВОЯЖ ТУР, КАПИТАЛ ТУР,
ЕВРОПЕЙСКОЕ БЮРО ПУТЕШЕСТВИЙ, БРАВЫЙ ТУРИСТ, РУССКАЯ
ТУРИСТИЧЕСКАЯ КОМПАНИЯ, КРУИЗНЫЙ ЦЕНТР, ЕВРОПЕЙСКАЯ ТУРИСТИЧЕСКАЯ КОМПАНИЯ и др.
Встречаются названия-императивы – прямые призывы к отдыху: ПУТЕШЕСТВУЙ!, ОТДЫХАЙ!
Слово «тревел» (англ. travel – путешествовать – в русской
транскрипции) также часто используется в наименованиях турфирм
в качестве второй части: КЛАССИК ТРЕВЕЛ, АСТРАВЕЛ, ГАММАТРЕВЕЛ. При этом англоязычные слова не имеют устойчивого написания в русской транскрипции, поэтому параллельно существуют такие
формы, как тревел–тревэл–трэвел–трэвэл–травэл: МАДЖИК
ТРАВЭЛ, АРГОНАВТ-ТРЭВЕЛ, ЛЭНД-ТРЭВЕЛ, СТУДИО-ТРЭВЭЛ, САН
ТРЕВЕЛ, АССОРТИ-ТРЭВЕЛ.
Если в середине 1990-х гг., в период активного становления и
развития туризма подобные наименования вызывали интерес, подчеркивая возможность путешествия за рубеж, то сегодня, поскольку
прием используется постоянно, он потерял свою новизну и стал
185
штампом. Уйти от стереотипа удалось компании, использовавшей в сочетании со словом travel не существительное (или иностранное слово,
употребляемое в качестве существительного), а русское наречие,
добившись тем самым комического эффекта: ВДВОЕМ ТРЕВЭЛ
В целом же нельзя не отметить, что попытки транслитерации
часто выглядят нелепыми, поскольку как искажается иностранное
слово, смысл которого узнать практически невозможно, так засоряется
и русский язык от использования подобных «слов-мутантов»:
МАДЖИК (англ. magic) ТРАВЭЛ, ЛЭНД (англ. land)-ТРЭВЕЛ, ВАНД
ИНТЕРНЭШНЛ ТУР, БЬЮТИФУЛ ЛАЙФ ТУР и т.п.
Следует также отметить, что для современных рекламных наименований вообще, и для названий турфирм в частности, характерно наслоение различных знаковых систем, сочетание обрывков культурных
кодов разных стран и даже эпох. Искусственное соединение разных
традиций иногда выглядит нелепо: ВАРВАРКА-ТРЕВЕЛ, АПЕЛЬСИНТРЕВЕЛ. Особенно опасно прибегать к такому приему в современной
языковой ситуации, когда повсеместно звучат голоса о засорении родной речи и когда в обществе нарастает усталость от экспансии западной культуры.
Указание на сферу деятельности компании достигается и другим
достаточно распространенным способом. Это так называемое вторичное
использование слов (реже словосочетаний). Обычно для этой цели берется слово, которое обозначает важный признак товара или услуги, связанный с туризмом на уровне семантики: ДОРОГИ, КРУГОЗОР, ПЛАНЕТА
ЭСПЕРАНТО, ИНТУРИСТ, СПУТНИК, НАВИГАТОР. Подобные «мотивированные названия» [2] хорошо усваиваются и запоминаются.
В словах, ассоциативно связанных с перемещениями, впечатлениями от путешествий заложена позитивная коннотация. Они
указывают на:
−
уверенность и надежность: ТРИ КИТА, АДМИРАЛ, МАРШРУТ,
НАВИГАТОР;
−
ожидание праздника: ФИЕСТА, КАРНАВАЛ, ФЕЕРИЯ;
−
возможность хорошо провести свободное время: ХОЛИДЕЙ М,
КАНИКУЛЫ, ОТПУСК.
В противоположность сказанному можно привести название
турфирмы «ЛАБИРИНТ». К слову, среди негативных отзывов о работе
данной компании есть и такой: «Туроператор «Лабиринт» – полюбому запутает»65.
2. Абстрактные названия, занимающие второе место по
частоте использования, являются отвлеченными понятиями и не
связанны ни со сферой деятельности, ни с предоставляемыми фирмой
услугами. В принципе, подобное название может носить любая
65
http://dodgers.ru/products/251
186
организация – от обувного магазина до частной школы: АЛЬФА-СТАР,
ПРИМА КОМПАНИ, ФЕОН, ГЛОБАЛ КОНТАКТ, КРИСТ, НОРДЕК
СТРОЙС, АЛЬЦИОНА, РАНТЭК-МЕД, БИРЮЗА, АТОЛЛ, КАНТРИ
СТАР, КЛАССИКА, СЕНТЯБРЬ-Т, ПРАВДА, ИНВИТА СЕРВИС, САН
ЛАЙН, МУСТАНГ, БЭРКЛИС, ДОМИНАНТА БИЗНЕС, БЛЮ СКАЙ,
ФАЭТОН ЛАЙН, МИР ОБРАЗОВАНИЯ, ЖИВЫЕ КЛЮЧИ,
ОТКРЫТИЕ, В МИРЕ ФАНТАЗИЙ, ВЕЗДЕ.РУ и др.
Оценивая подобные наименования, можно отметить, что непродуманное имя может вызывать ложные ассоциации или ожидания.
Кроме того, есть названия фирм, которые представляют собой
словосочетания, не только не соотносящиеся напрямую с туризмом, но
и не имеющие никакого смысла или логического объяснения:
РЕНЕССАНС КОНСАЛТИНГ, СПОРТ БАНК-ТУР. Попытки вникнуть
в логику подобного наименования бесполезны, т.к. словосочетание представляет собой произвольный набор «умных», по мнению рекламодателя, слов. Броские, на первый взгляд, но мало информативные
названия с их мнимой «рекламностью» вызывают лишь удивление.
3. Названия, включающие топонимы. Использование
топонимов – прием очевидный и популярный в туризме. Такие
наименования преимущественно используют компании, специализирующиеся на определенных направлениях или регионах: АМЕРИКАТРЭВЕЛ, ИНДИЯ-ТУР, МАЛЬДИВИАНА, АТЛАНТИС ЛАЙН, КАРИБСКИЙ КЛУБ, ПОЛЬСКИЙ КЛУБ, ЭРЦОГ, РАДОНЕЖ-ИРИС, БАЛКАН
ЭКСПРЕСС, КАСАБЛАНКА, КТК РУСЬ, АЛЬПИНИНДУСТРИЯ,
НИАГАРА, ГОА ТУР, СКАНДИНАВСКАЯ ШКОЛА.
Встречаются наименования, обозначающие местоположение
самой турфирмы: НЕВА, ВАРВАРКА-ТРЕВЕЛ, ЛУЖНИКИ ТУР ГРУПП,
Вместе с тем, мы хотели бы отметить два топонима, использование которых вряд ли можно считать удачным – это ВАВИЛОН-СК
и КИТЕЖ. Заметим, что «хватаясь» за эффектные имена, богатые
культурными смыслами, рекламодатель, видимо, не всегда хорошо
знает историю и, соответственно, не отдает отчета в том, какие
ассоциации влечет за собой подобное название. Китеж, как известно
из русских легенд, – это город, ушедший на дно озера, чтобы избежать
татарского нашествия. Однако в качестве названия для турфирмы,
«Китеж» может вызвать нездоровые ассоциации: умение прятаться от
клиентов, сродни способности уходить под воду, «прятать концы в воду».
Вавилон – великая столица, от которой остались лишь развалины,
давно стал синонимом всякого большого, богатого и притом безнравственного города, а также неразберихи и хаоса (вавилонское
столпотворение).
Функционирование топонимов и восприятие их адресатом
может быть тесно связано с особенностями национальной культуры,
с традициями и ментальностью соответствующего народа. Возможно
187
также использование своего рода «зарубежных эталонов», благодаря
которым достопримечательности одной страны становятся сферойисточником для заимствования прецедентных феноменов. В результате
возникают такие обозначения, как СЕВЕРНАЯ ВЕНЕЦИЯ, СЕМЬ ЧУДЕС
СВЕТА. Коммуникативные смыслы подобных словоупотреблений
хорошо знакомы и носителям языка, и представителям других
культур. Таким образом, «широко известные топонимы способны
выступать как прецедентные имена <…>. Они активно используются
также в метафорических смыслах, обозначая при этом реалии, которые
в той или иной степени сближаются с теми, которые служат источником
метафоры. В связи с однотипностью подобных смысловых вариантов
рассматриваемые значения нередко приобретают интернациональный
характер» [3].
4. Названия в сочетании с иноязычным словом, в которых обозначена сфера деятельности компании. Компании, которые хотят привлечь клиентов, благоприятно настроенных по отношению к продукции, произведенной за рубежом, и к ценностям, пропагандируемым на Западе, используют англоязычные заимствования
и имена собственные, написанные латинскими буквами: GEO TRAVEL,
CORAL-TRAVEL, PEGAS-TOURUSTIK, TEZ-TOUR, AMITOUR, ANEXTOUR,
BIG TOUR, VALTEX TRAVEL, ART TOUR, TOUR EXPRESS, SUNTONTOURS.RU, MVM TRAVEL, MBS TOUR, 4S TRAVEL, ES-TRAVEL и др.
Возможно, такая форма написания является более корректной,
нежели неудачно транскрибированные слова.
5. Названия-словосочетания и сюжетные зарисовки
дают возможность рекламодателю проявить творческий подход,
создать запоминающееся, яркое и образное название.
В подобных именах используются различные виды тропов,
стилистические приемы: ОТЛИЧНОЕ ПУТЕШЕСТВИЕ, ЮЖНЫЙ
КРЕСТ, В МИРЕ ФАНТАЗИЙ, КАЛЕЙДОСКОП ПУТЕШЕСТВИЙ,
ГЕОГРАФИЯ КРАСОТЫ И ЗДОРОВЬЯ, НОВЫЙ СЕЗОН, ЭРА
ГЕЛИКОНА, ФОРМУЛА ОТДЫХА, БЕЛЫЙ ПАРОХОД, ЛУННЫЙ
СВЕТ, КОМАНДА ПРИКЛЮЧЕНИЙ АЛЬПИНДУСТРИЯ, РОЗА
ВЕТРОВ, ЗЛАТЫЕ ВРАТА, ЛЕНТА СТРАНСТВИЙ, ЗВЕЗДНЫЙ ПУТЬ,
БРАВЫЙ ТУРИСТ, ГАЛОПОМ ПО ЕВРОПАМ, ПОРА ОТДЫХАТЬ и др.
Тропы способны значительно усиливать эмоциональное воздействие на читателя, вызывая множество дополнительных ассоциаций,
пробуждая культурную память и воображение адресата. Яркий
позитивный образ – «мощное средство прагматического воздействия
на адресата, способ пробудить внимание к метафорическим следствиям и оценкам, содержащимся в этих образах» [Нахимова 2010].
6. Названия с использованием антропонимов (имен
личных). Оригинальными такие наименования назвать трудно,
однако они легко запоминаются и воспроизводятся: ГЕОРГ СЕРВИС,
188
ВИКТОРИЯ-ТРЭВЕЛ, ИННА ТУР, ТУРОПЕРАТОР «МАРИЯ»,
СВЕТЛАНА-С, ВИКТОРИЯ, ЛАДА, АННА-ТУР, ДИННА-ТУР, РИТАТУР, ФРАНЦ&ЛЕФОРТ, НИНА-ТУР, ОЛЮШКА М, ДИЛАЙЛА,
НАТАЛИ ТУРС, ВИКТОРИЯ ВОЯЖ, НАДЕЖДА и т.п.66.
7.
Аббревиатурные названия разного типа: акронимы, слоговые аббревиатуры. Легче всего образуются акронимы
— аббревиатуры, включающие только первые буквы или звуки входящих в наименование слов. Однако акронимы не дают ясности, какие
функции выполняет та или иная организация: СКО ЗСЗ, СНП, СКО
ТУР, КТК РУСЬ. В связи с этим акронимы используются в сфере
туризма не очень часто, поскольку запоминаемость аббревиатур, не
вызывающих никаких ассоциативных реакций, довольно низкая –
чтобы понять заложенный в сокращении смысл, его необходимо
расшифровать. «Поясняющую» функцию в некоторых случаях берут
на себя все те же «тур» и «тревел», сопровождающие аббревиатурные
названия: СКМ-ТРЭВЕЛ, ЦМК-ТУР, ЛВ-ТУР – однако в ряде случаев
аббревиатуры являются фонетически труднопроизносимыми.
Слоговые аббревиатуры, образованные из сочетания начальных частей слов, ведут свою традицию из советских времен. «Одним
из катализаторов аббревиатурного бума стала Первая мировая война.
Многие из аббревиатур были связаны с военной сферой <…>.
Материал для аббревиатур нередко предоставлял телеграф с его системой сокращений слов. <…> Словообразовательная модель оказалась
в высшей степени продуктивной. В полную силу она показала себя после
октябрьского переворота. И это не случайно: новая жизнь требовала
новых слов» [1]. Таким образом, сложносокращенные наименования
организаций можно считать в нашей стране традицией. Многосложные
наименования привычны россиянам. Они относительно просто расшифровываются (в отличие от аббревиатурных сокращений), легко понимаются, и, как ни странно, запоминаются – в силу, опять же,
привычности звучания наполняющих их составляющих: ТРАНСАЭРО,
ТУРС ЦЕНТР, БИЛЕТУР, МОСИНТЕРТУР, РУСКРЫМТУР, ЦЕНТР
МОСОБЛТУР, МОСТРАНСАГЕНТСТВО, РУСАЭРО и др.
8. Названия, подчеркивающие высокое качество услуг
и размах компании. Эти характеристики заключены обычно в семантике названия и подчеркиваются словами «люкс», «гранд», «вип»,
«элит», «мега» и другими, значение которых так или иначе подразумевает размах, величину, исключительность: ГРИН ТУР ЛЮКС,
66
По данным Московской регистрационной палаты, в самом начале капитализации (с 1990
по 1993 год) наиболее популярными или часто повторяющимися были названия Надежда,
Виктория и Ника. С 1995 года вперед вновь вырвалась Надежда, вследствие чего в столице
насчитывается 344 Виктории, 244 Надежды и 217 Ник. // Как назвать фирму
http://dexlab.ru/article/41/ (дата обращения 25.10.2010 )
189
ГРАНД ВОЯЖ ТУР, МЕГА ТУР, БИЗНЕС ФОРТЕ ТУР, ГРАНДСТАР,
СЕРВИС ВИП, БЕЛТУР ЭЛИТ, МЕГА-РЕСУРСЫ, С-ПРЕМЬЕР,
ПРЕСТИЖТУР.
Поскольку информация о «грандиозности» услуг считывается
субъективно и при восприятии домысливается адресатом индивидуально, то можно говорить о дополнительном имплицитном смысле
подобных наименований. В данном случае информация воспринимается адресатом без какой-либо критической оценки, т.к. выводится
им самостоятельно и не требует наличия доказательств. В данном
случае можно также говорить об имплицитно выраженной отстройке
от конкурентов.
Компания КАПИТАЛ-ТУР своим названием подчеркивает
солидность, финансовую состоятельность и устойчивость (к сожалению, в реальной жизни название не спасает от банкротства).
9. Наименования с семиотическими символами позволяют компании выделиться из ряда аналогичных, привлечь внимание
необычной дополнительной деталью, обеспечивают лучшую зрительную запоминаемость. Чаще всего это год основания компании или
символ начала нового тысячелетия: КОНСУЛ 2000, РУТС 2000 ,
КУРОРТ-2000.
Говоря о символике в рекламе, следует отметить многочисленные «Рандеву +», «Европа +», «Дента +», «НТВ +». Почему не
«минус»? Ответ прост: плюс – это положительный знак в разных
областях знаний, поэтому за ним закрепились положительные
ассоциации: вам добавляют информацию, красоту, материальные
блага. Турфирм, использующих такую символику относительно
немного: ДИЛИЖАНС+, ОРХИДЕЯ+. Компания 1001 ТУР, использует
цифры в названии как модифицированное прецедентное имя (1001
ночь), о чем подробнее речь пойдет ниже.
10. Названия, в которых используются прецедентные
имена, апеллируют к знанию адресатом некоторых устойчивых ассоциаций, т.е. всего того, что существует на уровне фоновой памяти носителя языка и культуры. Как правило, они намекают на известные литературные произведения или персонажи, так или иначе связанные с путешествиями, приключениями, другими странами или волшебным исполнением желаний, фантастическими существами, приносящими удачу и т.д.
Возможные ассоциации и эмоции, вызываемые подобными
именами:
- любимые с детства книжные персонажи: ЖАК ПАГАНЕЛЬ,
КАРЛСОН ТУРИЗМ, СЕНЬОР РОБИНЗОН, РОБИНЗОН ТУРС;
- персонажи-путешественники: КОЛУМБ, МАРКО ПОЛО,
МАГЕЛЛАН;
- волшебные существа и сказочные герои: СИНЯЯ ПТИЦА,
ФЕНИКС, САДКО ТУР, СВЯТОГОР-ТУР, 1001 ТУР.
190
названия известных фильмов и литературных произведений:
РИМСКИЕ КАНИКУЛЫ, АЛЫЕ ПАРУСА;
- названия, использующие мифонимы (мифологические имена):
НЕПТУН, ЗЕВС ТРЕВЕЛ, АПОЛЛОН, ВЕНЕРА, ОРФЕЙ КЛУБ
ПУТЕШЕСТВИЙ, ЭНЕИДА, ОДИССЕЙ, АРГО.
Наименование турфирмы ИВАН СУСАНИН вызывает неоднозначную реакцию. Конечно, на людей с хорошим чувством юмора
такое прецедентное имя произведет впечатление, однако не все
туристы смогут довериться подобной компании, помня печальный
опыт «путешествовавших» в компании Ивана Сусанина.
11. Названия, в которых используются слова из других
языков, встречаются довольно редко. Это вполне объяснимо,
поскольку при произнесении название не должно искажаться, должно
легко читаться и запоминаться, а для подавляющего большинства потребителей подобное слово может вызывать неудобства. Поэтому оно
должно быть либо интернационализмом – максимально приближенным к уже существующей в языке лексеме, либо легко считываться:
SPECTRUM, TOUR EXPRESS, GEO TRAVEL, CORAL-TRAVEL
Использование слов, ассоциирующихся с конкретным языком,
сигнализирует о специализации турфирмы, о ее включенности в культуру страны и сообщении о том, что на территории этой страны
с данной турфирмой «ты свой». РАШИД ТРЕВЕЛ, КАЙЛАШ (Индия),
БУНДЕС ТУР (Германия), АМИГО-C (Испания).
Безусловно, если в названии рекламодатель использовал иностранные слова или словосочетания, он должен знать, как переводится
и что означает приглянувшееся слово. Нередко владельцы компаний,
«собственноручно названных» словом на иностранном языке, узнают
о не самой лучшей трактовке имени их детища слишком поздно.
Подводя итоги, можно сказать, что положительный образ
любой фирмы, в том числе и туристической, начинается с названия.
Специалисты по маркетингу считают, что название фирмы, ее товарный знак имеют большое значение как часть «представительства».
Лингвисты подтверждают, что образ фирмы в сознании потребителя
неразрывно связан с ее названием. Для туристических компаний это
особенно важно, так как при покупке турпродукта/туруслуг, которые
нельзя сразу увидеть или проверить, важную роль играет отношение
туриста к фирме, тесно связанное с идентификацией и гарантийным
доверием клиентов. Следовательно, важными требованиями к рекламному имени становятся:
− неизменность названия, т.к. к нему привыкают, оно прочно
удерживается в памяти;
− ассоциация с видом деятельности;
− краткость, благозвучность, эстетичность (чтобы в случае замены,
добавления или изъятия букв его нельзя было бы трансформировать в неблагозвучное или неприличное название).
-
191
неповторимость названия;
приемлемость названия для иностранцев.
По мнению А.В.Суперанской, «энциклопедическая, и языковая
информация имени в речевом акте присутствует подспудно, а основной
становится связь имени с объектом (и понятием объекта) и комплекс
эмоций, связанных у говорящего с именуемым объектом [4: 261].
Подводя итог, следует отметить, что семантические характеристики языка рекламы в целом и рекламных имен, в частности, обусловлены в первую очередь необходимостью привлечения внимания
адресата, стремлением выделиться из ряда конкурентов и запомниться
потенциальному потребителю. В связи с этим наблюдается употребление неологизмов, разного рода прецедентных текстов и имен, пословиц и поговорок, модных, в том числе заимствованных слов, профессиональной лексики той или иной сферы и т.д. Таким образом, подобное
многообразие лексических единиц и стилистических средств связано
не только с семантической потребностью в той или иной номинации в
каждом конкретном случае, но определяется также экспрессивноэмоциональными и стилистическими задачами рекламного сообщения, важной частью которого является рекламное имя.
−
−
Список литературы:
Водолазкин Е.Г., Март. МЭРТ. МРОТ. Надо развивать аббревиатуры!//
Новая газета. – 2008. - 6 марта. - № 16. [Электронный ресурс]. URL
http://www.novayagazeta.ru/data/2008/16/54.html (доступ 25.10.2010).
Лейчик В. М., Алиса — имя собственное. О современных названиях
бирж, фирм...// Русская речь. – 1992. - № 6. [Электронный ресурс]. URL:
http://www.gramota.ru/biblio/magazines/gramota/28_122 (дата обращения:
30.20.2010)
Нахимова Е. А., Метафорические и метонимические значения топонимов в современных СМИ / Е. А. Нахимова // Известия Уральского
государственного университета. – 2010. – № 1(71). – С. 78-85. [Электронный ресурс]. URL: http://proceedings.usu.ru/?base=mag/ 0071(03_$012010)&xsln=showArticle.xslt&id=a10&doc=../content.jsp (дата обращения
30.10.2010)
Суперанская А.В., Общая теория имени собственного, М.: УРСС, 2007.
192
4 – 2011
LUDMIŁA WITKOWSKA
СОПОСТАВИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ ГЛАГОЛОВ
„WIEDZIEĆ” I „ZNAĆ”
В ПОЛЬСКОМ И РУССКОМ ЯЗЫКАХ
„В настоящее время трудно себе представить эффективное
развитие таких областей, как теория и практика преподавания
иностранных языков, теория и практика перевода… без использования
результатов сопоставительного языкознания, учитывающего потребности этих областей”67.
Главной задачей сопоставительного анализа в лингвистике
является обнаружение схождений и расхождений между двумя и более
языками. Различие семантически близких слов часто вызывает
затруднения, особенно при сопоставлении с формально неадекватными эквивалентами в другом языке. При семантическом анализе
изучается дистрибуция слова, его трансформационные возможности и
употребление в различных видах контекста. Целесообразность такого
изучения семантики автор постарается показать на примере
семантического анализа польских глаголов „wiedzieć” и „znać”,
которым в русском языке в ниже приведенных примерах соответствует
один глагол. Едва ли можно найти в словаре исчерпывающий ответ об
особенностях употребления обоих польских глаголов. в толковых или
двуязычных словарях не описаны исчерпывающе.
Словари стремятся описать или перевести значение глагола вне
контекста, не обращая достаточного внимания на его валентность. Она
выступает в словарях в узком ракурсе, как глагольное управление,
которое в свою очередь понимается как составная часть грамматической характеристики глагольного слова, в отрыве от его значения.
67
W czasach teraźniejszych niemożliwym jest przedstawić sobie rozwój takich dziedzin, jak
teoria i praktyka nauczania języków obcych, teoria i praktyka tłumaczenia... bez badań
konfrontatywnych z uwzględnieniem ich zapotrzebowań. S. Siatkowski.
193
WIEDZIEĆ
1. Wiedzieć coś, o kim, o czym – знать что то, о ком-то, о чём-то, то есть
обладать познаниями и быть всегда способным их обнаружить;
держать что-то в памяти, в сознании; быть с чем-то знакомым.
Специальными и периферийными значения являются:
2. Wiesz – знаешь, понимаешь, видишь ли, для подчёркивания
сказанного.
3. To się wie – знаю, само собой разумеется, в значении проявления
согласия.
4. No nie wiem – ну не знаю, уж не знаю, как выражение сомнения.
5. Wiem – с инфинитивом или прямым дополнением – знаю, (умею),
в состоянии что-то сделать.
ZNAĆ
1. Znać, kogo, co – знать на основании личного опыта; иметь соответствующее представление, мнение о ком-то; быть осведомленным о
чём-то; иметь мнение о чём-то; обладать познаниями в чём-то.
2. Znać kogoś – знать кого-либо, быть лично знакомым с кем-то, знать
в лицо кого-то.
3. Znać coś – знать что, уметь что-то, владеть чем-то (напр.
специальностью), разбираться в чём-то.
Специальными и периферийными значения являются:
Znać je – знаем их, (их видно, они заметны, они известны, они
популярны).
4. Ne znać czegoś – не знать, с отрицанием не иметь обыкновения (при
отрицании).
5. Nie doznać czegoś – не знать чувства чего-либо (напр. жалости,
мести и т.п.), не быть в каком-либо состоянии (nie doznać urazu – не
быть повреждённым).
Надлежит заметить, что в двуязычных словарях недостаточно
отражены основные значения наиболее частых типов употребления
глаголов. Внимание сосредоточено, скорее на явлениях фразеологии.
Автор постарается указанные глаголы, как можно чётко
разграничить на основании их валентности, а также описать сочетаемость свойств.
Произведём анализ моделирования сопоставляемых глаголов
„wiedzieć”, „znać”.
1.Wiedzieć, że
Глагол „wiedzieć” соединяется с дополнительным придаточным предложением при помощи союза że или вопросительного слова
(местоимения, наречия, частицы):
−
−
−
Wiem, że to ciężko. – Я знаю, что это не легко.
On nie mógł wiedzieć, że walizka jest pusta. – Он не знал, что чемодан пустой.
Wiedziałem, że życie jest pęknę. – Я знал, что жизнь прекрасна.
194
−
−
−
−
−
−
−
Wiesz, co dzisiaj w telewizji? – Знаешь, что сегодня по телевизору.
Wszyscy wiedzieli, kim jestem i jaki jestem. – Все знали, кто я и что собой
представляю.
Lewica nie wie, co robi prawica. – Левая рука не знает, что делает правая.
Nie wiem gdzie iść. – Я не знаю куда идти.
Ja do tej pory nie wiem jak do tego mogło dojć. – Я до сих пор не знаю, как это
могло случиться.
Nie wiem czy on tam już był. – Я не знаю, был ли он уже там.
Oni nie wiedzą czy oni są szczęśliwi czy nie szczęśliwi. – Они не знают,
счастливы они или несчастны.
2. Wiedzieć, o kim, o czym
Глагол „wiedzieć” имеет два дополнения. Прямое дополнение
обычно выражается местоимением и обладает значением меры и
степени; часто вместо него выступает обстоятельство меры и степени.
Обязательным является дополнение, выраженное существительным в
предложном падеже с предлогом - о -:
−
−
−
−
−
−
Wiedział o tym. – Он знал об этом.
tym się wie. – Об этом все знают.
prawie nie wiem nic. – Я ровно ничего не знаю про закон.
przepisach mało, co wiem. – Я мало что знаю про законоположения.
On nie wie nić o życiu. – Ничего не знает в жизни.
On nic o sobie nie wiedziałł. – Он о себе ничего не знал. (Он не помнил себя.)
Формально с данной моделью сходными могут быть такие случаи, как:
Czy ty znasz ty kawał o drwalu? –Ты знаешь анекдот о дровосеке?
В этом случае однако, существительное в предложенном падеже с предлогом -о- выражает определение ( а не второе дополнение при глаголе
„znać”).
Особые случаи употребления глагола „wiedzieć”.
Особое употребление отмечается для глагола „wiedzieć” в ряду
отдельных форм:
Wiesz, wiecie – знаешь, знаете – при обращении к собеседнику высту-пает
как средство контакта. Употребляется с усилительной частицей:
To wiesz, to wiecie – Да знаешь, да знаете.
Wiemy – Мы-то с Вами знаем, правду? Обычно ставится в конце
предложения, когда говорящий хочет добиться согласия.
Nie wiem, nie wiem – Не знаю, уж не знаю… Служит для выражения
сомнения.
To się wie. – Знаю. Разумеется. Как выражение согласия.
Wie się, że tak to jest. – Знаю, как это бывает. Подтверждение какого-то
состояния.
3. Znać, (kogo)
Глагол „znać” сочетается с прямым дополнением, выраженным одушевленным существительным или замещающим его местоимением:
195
Znam dobrze Pawła. – Я хорошо знаю Павла.
Znacie tam kogoś? – Вы кого-нибудь там знаете?
Nikt nie znał mnie a ja tez nikogo nie znałem. – Никто меня не знал, и я тоже
никого не знал.
4. Znać (co)
Глагол „znać” сочетается с прямым дополнением, выраженным неодушевленным существительным или замещающим его местоимением:
Znać Warszawę, Kraków. – Знать Варшаву, Краков.
Znać jakiś film, piosenkęę. – Знать какой-то фильм.
Znać matematykę rosyjski, polski. – Знать математику, русский, польский.
В отличии от модели „wiedzieć coś, o kimś”, „o czymś” в приведенном примере предоставлено только одно дополнение. В отдельных случаях здесь может встретиться глагол „wiedzieć”, однако
его употребление, будет стилистически маркировано.
Nie wiemy żadnego wypadku, kiedy... – Mы не знаем ни одного случая, когда...
Takich zabaw już nikt i nie zna. – Таких забав уже никто и не знает.
Однако с существительными, называющими школьные предметы или
уже усвоенный материал, сочетается также глагол „umieć”.
Umieć matematykę, rosyjski, polski, wiersze, historie państawa. – Знать математику, русский, польский, стихи, историю государства.
При сочетании глагола „umieć” с этим существительными подчеркивается способность воспроизводить приобретённые знания. Напротив глагол „wiedzieć” способность воспроизводить не выражает. Так, напр/:
Znasz ten wierzs? - Ты знаешь этот стих? Мы спрашиваем собеседника,
читал ли он, слышал ли он, помнит ли он его содержание.
Umiesz ten wiersz? – Ты знаешь наизусть это стихотворение? В значении,
может ли собеседник по памяти воспроизвести слова этого стиха.
4. Znać to skądś
Глагол „znać” выступает с местоимением, обязательным является
обстоятельственное слово – существительное в предложном падеже со
значением места. Такая глагольная модель выражает способность
ориентации, приобретённой предшествующим пребыванием в какойто местности. Например:
Ja znam to w Warszawie i w Krakowie. – Я это знаю в Варшаве и в Кракове.
Znam to miejsce, ono w Pradze. – Я знаю это место, оно в Праге.
5. Znać jak
C глаголом „znać” может выступать наречия хорошо, плохо:
Znać dobrze polski, rosyjski, niemiecki. - Знать хорошо польский, русский,
немецкий. Аналогично может употребляться и глагол „umieć”.
6. Nie znać czegoś (co)
Эта глагольная модель употребляется при отрицании и выражает
отсутствие какого-то человеческого чувства. В дополнении обычно
стоит существительное в родительном падеже. Например:
Nie znać litośći - Не знать жалости.
196
7. Особые случаи употребления „nie znać czegoś (co)”
Глагол выступает в отдельных описательных оборотах:
Nie dał po sobie znać. - Не дать по себе знать. (В значении не подал виду).
Dał mu znać, co o nim myśli. - Он дал знать (понять), что о нём думает. (В зна-
чении каким – то способом выразил своё мнение о нём – поведением,
тоном, жестом).
Dał o sobie znać. – Он дал знать (сообщил) о себе. (В значении сообщения).
8. Омонимия
В тех случаях когда модели „wiedzieć że”, „wiedzieć (co) o kim”?,
o czym”? являются не полными или же когда в позиции зависимого
члена находится местоимение, глаголы „wiedzieć” i „znać” дифференцируются на фоне полной модели. Например:
Kto tu był? Niewiem. / Nie znam. - Кто здесь был? Не знаю. (В значении не
знаю, кто здесь был). / Не знаю того, кто здесь был.
Jestem zabiegany! Ja to wiem. / Ja to znam. – Я как угорелый! Я это знаю. (В значении, мне известно, что ты в таком состоянии). / Я это знаю. (В значении мне знакомо такое состояние).
Глагол „wiedzieć” в сочетании с местоимением, когда оно замещает
дополнительное придаточное предложение „wiesz, że”, или когда
опущено второе дополнение „wiedzieć” coś o kim, o czym, указывает
на определённый известный факт, к которому отсылает местоимение.
Например:
Nie myliłi się ći, kto o tym już wtedy wiedział. - Не ошибались те, кто это знал уже
тогда.
Содержание мыслимого придаточного предложения извлекается из
контекста или ситуации. Например:
Wiesz coś nieco o pociągu? Tak już wiem. - Ты что-нибудь узнал o поезде? Да я узнал.
(В значении, что обоим собеседникам был заведомо известен подлежавший выяснению факт, вследствие чего он остался, не назван).
Примером подобной коммуникативной ситуации может быть факт
уточнения отхода поезда по расписанию.
Cинонимия
Семантическая близость глаголов „wiedzieć” i „znać” приводит
к тому, что в отдельных случаях они оказываются взаимозаменяемы.
В основном это происходит при ограничении функции основной
мысли. Например:
9.
Skąd to wiesz /znasz? - Откуда ты это знаешь?
On wiele wie / zna. - Он много всего знaет.
Już my wiemy / znamy, jak to bywa. - Уж мы-то знаем, как это бывает.
Wiedział / Znał, co na niego czeka. Oн знал, что его ждёт.
Итак, подведя итоги, глаголы „wiedzieć” i „znać” семантически
весьма близки, иногда и тождественны. Основой для их разграничения
послужило выделение различных моделей, в которых данные глаголы
выступают. В связи с этим автором был предпринят сопоставительный
197
анализ основных типов употребления обоих глаголов. Отчасти был
взят под внимание глагол „umieć”, относящийся к той же семантической области.
Ниже будут представлены упражнения, которые касаются трудности
перевода глагола „знать” на польский язык, а так же глаголов „wiedzieć” i „znać” на русский язык. Taкие упражнения позволят студентам
систематизировать и закрепить полученные знания в области сопоставительного анализа вышеуказанных глаголов.
Упражнение № 1.
Zamiast kropek wpiszcie odpowiednią formę czasownika „знать”.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
– Вы…, когда у нас будет контрольная работа?
– Нет, я не … .
– Ты давно … этого человека?
– Я … его почти 2 года.
– Кто … , где можно купить толковый словарь русского языка?
– Я не … , но могу … .
– Если вы … , где можно его купить, скажите мне, пожалуйста.
– Ты … в котором часу оправляется самолёт?
– Нет, но могу … .
– Ты ..., как его зовут?
– Да … , его зовут Саша.
– Мы не … , куда они пошли?
– А Вы … ?
– Кто-нибудь может, … где он живёт?
– Да я … .
– Вы … как туда доехать?
– … , но не точно.
– Ты … , как это сказать по-польски?
– Да я … , но я не уверен.
Упражнение № 2.
Переведите текст на польский язык, обратите внимание на форму
глагола „знать” при переводе.
−
−
−
−
−
Вы знаете гимн нашей страны?
Да знаю.
А я знал такого человека, так вот он не знал его совсем. Открывал рот
и делал вид, что знает, а совсем не знал. А может и знал, только петь
не умел? – Но не знаю. Если бы он не знал гимн Советского Союза, то
тогда конечно, это было бы удивительно.
А что, так с этим строго было?
Да знаешь, как тебе сказать? Не так уж и строго, гимн не надо было
знать, только в шесть утра каждый день его по радио пели. Так даже
попугаи его знали наизусть. А вообще гимн своей страны надо знать, а
то в лужу можно сесть.
198
Упражнение №3
Переведите предложения на польский язык.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
– Мы то с тобой знаем почём фунт лиха.
– Не знаю, не знаю, что тебе и сказать по этому поводу.
– Дай ему знать о себе.
– Ты знаешь эту балладу? Да знаю?
– Я знаю в Варшаве каждый камень в старом городе.
– Они не знали чувства жалости к врагам.
– Он дал понять, чтобы его не ждали.
– Кто об этом знал, тот был готов к любым трудностям.
– Все позабыли и никто не знает слов этой песни.
Апресян Ю. Д., 1967, Эксперементальное исследование семантики
русского глагола, Москва.
Lukszyn J., 1986, Gramatyka opisowa współczesnego języka rosyjskiego,
Wyd. PWN, Warszawa.
Milczarek W., 2005, Język rosyjski od A do Z. Repertorium, Warszawa.
Szadyko S., 2003, Poradnik gramatyczny współczesnego języka rosyjskiego, Warszawa.
Siatkowski S., 1976, Nauczanie języka rosyjskiego a językoznawstwo i
psychologia, Wyd. Szkolne i pedagogiczne.
Словарь, 2009 = Duży słownik polsko – rosyjski, rosyjsko – polski, Wyd.
Langenszheidt
Słownik, 1995 = Słownik języka polskiego, M. Szymczak (red.) t.3 Wyd.
Naukowe PWN, Warszawa.
Słownik, 2010 = Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Słownik, 2006 = Wielki słownik ortograficzny, Wyd. Naukowe, Warszawa.
Zmarzer W., 1992, Podstawy analizy konfrontatywnej języków pokrewnych ( rosyjskiego i polskiego), Wyd. UW, Warszawa.
ANALIZA PORÓWNAWCZA CZASOWNIKÓW WIEDZIEĆ I ZNAĆ
W JĘZYKU POLSKIM I ROSYJSKIM
W niniejszym artykule autor przedstawia analizę konfrontatywną polskich czasowników „znać” i „wiedzieć” oraz rosyjskiego czasownika „знать”. W opisie
porównawczym zaprezentowane funkcjonowanie formalnych wykładników
cech semantycznych wyżej wymienionych czasowników oraz funkcjonowanie
wspólnych dla obu języków parametrów semiotycznych. Omówiono stosunki
ekwiwalencji na płaszczyźnie leksykalno-semantycznej. Zaprezentowano
przykładowe ćwiczenia, które dotyczą wybranych trudności tłumaczeniowych
owych czasowników, które pozwolą systematyzować zdobytą na ten temat
wiedzę teoretyczną.
199
4 – 2011
SYLWIA TYSZKA
SKRÓTY I SKRÓTOWCE W SPECJALISTYCZNYM
JĘZYKU PRAWA GOSPODARCZEGO 68
Prawo jest tą dziedziną wiedzy, która jest bardzo osadzona w języku.
Jak stwierdził J. Pieńkos język jest nośnikiem prawa, jego pojęć i instytucji
[Pieńkos 1999: 22]. Można by nawet pokusić się o stwierdzenie, iż prawo
nie mogłoby istnieć bez języka, w którym jest sformułowane. Wyróżnia się
dwa rodzaje języka prawa: język prawny, czyli język ustawodawcy i język
prawniczy, czyli język doktryny prawnej [Pieńkos 1999: 14], z których ten
68
Materiał empiryczny został wyekscerpowany z następujących tekstów: Prawo gospodarcze. Kompendium,
2009, J. Olszewski (red.), Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa, Prawo gospodarcze. Kompendium, 2002, J.
Olszewski (red.), Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa., ustawa z dnia 29 września 1986 r. – Prawo o aktach
stanu cywilnego, ustawa z dnia 5 lipca 2001 o cenach, ustawa z dnia 16 listopada 2000 r. o domach składowych oraz o zmianie Kodeksu cywilnego, kodeksu postępowania cywilnego i innych ustaw, ustawa z dnia 06
kwietnia 1996 r. o fundacjach, ustawa z dnia 20 grudnia 1996 r. o gospodarce komunalnej, ustawa z dnia 21 sierpnia
1997 r. o gospodarce nieruchomościami., ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 – Kodeks cywilny, ustawa z dnia 30
sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji., ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy, ustawa z dnia
17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego, ustawa z dnia 25lutego 1997 r. – Kodeks rodzinny i
opiekuńczy, ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 r. – Krajowym Rejestrze Sądowym, ustawa z dnia 15 września 2000 r. –
Kodeks spółek handlowych., ustawa z dnia 06 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, rozporządzenie
Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 27 października 1933 r. – Kodeks zobowiązań, ustawa z dnia 29 lipca
2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi., ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych,
ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów, ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie
praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego, ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r.
– Ordynacja podatkowa, ustawa z 02.03.2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny, ustawa z dnia 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu
nieuczciwym praktykom rynkowym, ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe, ustawa z dnia 07 lipca
1994 r. – Prawo budowlane, ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. – Prawo czekowe, ustawa z dnia 12 listopada
1965 r. – Prawo prywatne międzynarodowe, ustawa z dnia 15 listopada 1984 r. – Prawo przewozowe, ustawa
z dnia 16 września 1982 r. – Prawo o stowarzyszeniach, ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo
upadłościowe i naprawcze, ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. – Prawo wekslowe, ustawa z dnia 18 lipca
2001 r. – Prawo wodne, ustawa z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych, ustawa z dnia
23 kwietnia 1964 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny, ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. –
spółdzielniach mieszkaniowych, ustawa z dnia 27 lipca 2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży
konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego, ustawa z dnia 02 lipca 2004 r. o swobodzie działalności
gospodarczej, ustawa z dnia 14 lutego 2003 r. o udostępnianiu informacji gospodarczych, ustawa z dnia 24
czerwca 1994 r. o własności lokali, ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.,
ustawa z dnia 06 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów.
200
pierwszy jest językiem, w którym formułowane są teksty prawne [Redelbach
2002: 154]. Aby taki tekst mógł zostać nazwany „tekstem prawnym” musi
on spełnić pewne wymogi merytoryczne i porządkowe, z których pierwsze
odnoszą się m.in. do jasności tekstu, a drugie do zachowania podziału ustawy
na artykuły, a rozporządzenia na paragrafy [Gromski 2008: 6]. Teksty takie
powinna także cechować m.in. precyzja, zrozumiałość, logika wywodu,
adekwatność do przedmiotu opisu, rzeczowość, bezosobowość [Jopek-Bosiacka
2006: 21] oraz jasność i zwięzłość [Pieńkos 1999: 99], z których ta ostatnia
przejawia się w tendencji do wykorzystywania w tekstach prawnych licznych
form skróconych. Zostaną one przedstawione w niniejszym artykule na
podstawie tekstów specjalistycznych prawa gospodarczego.
Tendencja do wykorzystywania form skróconych jest charakterystyczna dla języków specjalistycznych [Szadyko 2007: 78]. Spełniają one
w nich różne funkcje, z których najważniejsze to: precyzja wypowiedzi i
ekonomia językowa [Młodyński 1981: 180]. W różnych źródłach dzieli się je
na skróty i skrótowce [Jodłowski, Taszycki 1985: 104-108], [Jadacka 2002:
144-148], [Polański 2008: 87-92] bądź skróty graficzne i skróty językowe
[Młodyński 1981: 156], [Puzynina 1976: 81-88], [Szadyko 2007: 74] które J.
Sobczykowa
dzieli jeszcze na skrótowce i złożenia dezintegralne
[Sobczykowa 1987: 17]. Zarówno skróty i skróty graficzne są definiowane w
podobny sposób: jako niesamodzielne formy pochodne wyrazów i
wyrażeń, odczytywane w formie pełnego wyrazu lub wyrażenia, które
zastępują w tekście pisanym [Müldner-Nieckowski 2006: 8], [Jadacka
2002: 144], [Puzynina 1976: 82], [Sobczykowa 1987: 16]. Natomiast
skrótowcami nazywamy takie pochodne formy wyrażeń, które powstały z
początkowych liter, głosek lub sylab wyrazów składowych i które
funkcjonują lub mogą funkcjonować samodzielnie tak jak wyrazy [MüldnerNieckowski 2006: 8]. Są one także nazywane akronimami [Górnicz 1998:
65]. W niniejszej pracy skupię się na skrótowcach i skrótach (graficznych),
które ze względów „ekonomii języka” będę nazywała krótko „skrótami”.
Występowanie skrótów w tekstach prawnych, wśród nich w tekstach
specjalistycznych prawa gospodarczego, jest ściśle związane z wyżej
wspomnianymi wymogami porządkowymi, zgodnie z którymi w tytule
ustawy umieszcza się skrót „r.” na oznaczenie wyrazu „rok”. Każdy akt
prawny ma być także podzielony na jednostki redakcyjne. Dla ustawy jest to
artykuł oznaczany skrótem „Art.” i pisany jest z wielkiej litery. Z kolei
powołując się na artykuł używa się skrótu „art.", pisany z małej litery,
oznaczając numer porządkowy cyfrą arabską. Kolejne jednostki redakcyjne
otrzymują następujące skróty: ustęp – ust., punkt – pkt, litera – lit. Co się
tyczy przywoływania poszczególnych pozycji z dzienników urzędowych to po
skrócie nazwy tego dziennika urzędowego wymienia się rocznik, numer i
pozycję, używając przy tym odpowiednio skrótów „r.”, „Nr” oraz „poz.”. Jak
zauważa A. Jopek-Bosiacka nic nie uzasadnia użycia wielkiej litery „Nr”
[Jopek-Bosiacka 2006:146]. Warto też dodać, iż w ustawie typu „kodeks”
ustępy oznacza się paragrafami, zapisywanymi przy użyciu symbolu - §
[Błachut 2008: 14-16, 23-27].
201
Zarówno wyżej wymienione jak i inne skróty zawarte w tekstach
specjalistycznych prawa gospodarczego obowiązują ogólnie przyjęte w
języku zasady związane z pisownią kropki, którą stosuje się:
− jeżeli ostatnia litera skrótu nie jest ostatnią litera wyrazu, np. art.
(artykuł), ust. (ustęp), lit. (litera), poz. (pozycja), sygn. (sygnatura), z
późn. zm. (z późniejszymi zmianami), ze zm. (ze zmianami), sp.
(spółka), sp. j. (spółka jawna), sp. p. (spółka partnerska), sp. k. (spółka
komandytowa), r. (rok lub rocznik), rozdz. (rozdział), t. (tom), str.
(strona), i nast. (i następne),
− po ostatniej literze skrótu polskiej nazwy wielowyrazowej składającej się
z samych spółgłosek, np. jw. (jak wyżej), tj. (to jest), ww. (wyżej
wymieniony), ds. (do spraw), z dn. (z dnia),
− po każdej literze skrótu wielowyrazowego, jeżeli jego drugi lub następny
składnik zaczyna się od samogłoski, np. o.o. w skrócie sp. z o.o. (spółka
z ograniczoną odpowiedzialnością), p.o. (pełniący obowiązki), m.in.
(między innymi), k.p.a. (kodeks postępowania administracyjnego).
Natomiast nie stosuje się kropki:
− po skrótach zakończonych na ostatnią literę skracanego wyrazu, np. pkt
(punkt), Nr (numer),
− po skrótach jednostek miar, wag, polskich jednostek monetarnych, np.
zł (złoty), gr (grosz).
Warto też zauważyć, że skróty z kropką lub bez niej mogę mieć
różne znaczenie, np. t (tona) i t. (tom), t. j. (tekst jednolity) i tj. (to jest,
czyli). Niektóre skróty mogą też mieć dwie formy np. ww. lub wyż. wym.
(wyżej wymieniony). Dwa warianty możliwe są także w przypadku skrótów
kodeksów: k.k. i kk. (kodeks karny), k.c. i kc. (kodeks cywilny), k.h. i kh.
(kodeks handlowy). [Müldner-Nieckowski 2006: 9, Jadacka 2002: 145].
W tekstach specjalistycznych prawa gospodarczego można także
spotkać następujące rodzaje skrótowców:
− literowce (skrótowce literowe) – zbudowane z pierwszych liter wyrazów
nazwy rozwiniętej i czytane każda litera osobno, np. AMW (Agencja
Mienia Wojskowego), ANR (Agencja Nieruchomości Rolnych), ARM
(Agencja Rezerw Materiałowych), ARR (Agencja Rynku Rolnego), BHP
(bezpieczeństwo i higiena pracy), CEIDG (Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej), EEA (European Economic Area),
EKD (Europejska Klasyfikacja Działalności), IKE (Indywidualne Konto
Emerytalne), KNF (Komisja Nadzoru Finansowego), KPWiG (Komisja
Papierów Wartościowych i Giełd), MSWiA (Ministerstwo Spraw
Wewnętrznych i Administracji), NBP (Narodowy Bank Polski), NFI
(Narodowy Fundusz Inwestycyjny), NSA (Naczelny Sąd Administracyjny), OECD (Organisation for Economic Co-operation and
Development - Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju), OTK
(Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego), PKD (Polska Klasyfikacja
Działalności), PPP (Program Powszechnej Prywatyzacji), PŚU (Powszechne Świadectwa Udziałowe), RPO (Rzecznik Praw Obywatelskich),
202
−
−
−
SA (Sąd Administracyjny), SN (Sąd Najwyższy), SSE (Specjalna Strefa
Ekonomiczna), TK (Trybunał Konstytucyjny), UZP (Urząd Zamówień
Publicznych), WE (Wspólnota Europejska).
głoskowce (skrótowce głoskowe), zbudowane z pierwszych liter
wyrazów nazwy rozwiniętej i czytane w całości jako suma głosek, np.
BIG (Biuro Informacji Gospodarczej), EFTA (European Free Trade
Agrement – Europejskie Porozumienie o Wolnym Handlu), GIODO
(Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych), GUC (Główny
Urząd Ceł), GUS (Główny Urząd Statystyczny), MON (Ministerstwo
Obrony Narodowej), NIP (Numer Identyfikacji Podatkowej), PARP
(Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości), PESEL (Powszechny
Elektroniczny System Ewidencji Ludności oraz numer obywatela w tej
ewidencji), PIP (Państwowa Inspekcja Pracy), RIG (Regionalna Izba
Gospodarcza), ZUS (Zakład Ubezpieczeń Społecznych).
grupowe (sylabowce, skrótowce sylabowe), zbudowane z sylab
powstałych przez odcięcie pozostałych części wyrazów składowych
nazwy
rozwiniętej,
np.
POLFA
(Polska
Farmacja).
W
przeanalizowanych tekstach prawa gospodarczego nie znaleziono
przykładów skrótowców grupowych.
skrótowce mieszane, które mają budowę niejednorodną, np. grupowogłoskową: REGON (Rejestr Gospodarki Narodowej oraz numer w tym
rejestrze).
Część z wyżej wymienionych skrótowców jest często poprzedzana
zwrotami precyzującymi. W przypadku niektórych z nich stały się one ich
nieodłącznym elementem np. sektor MSP lub MŚP (sektor małych i
średnich przedsiębiorstw), wymagania lub przepisy BHP (bezpieczeństwa i
higieny pracy). Dodanie dodatkowego określenia jest z kolei szczególnie
wskazane w przypadku skrótowców REGON i PESEL, które mają dwa
znaczenia. REGON oznacza Rejestr Gospodarki Narodowej oraz numer w
tym rejestrze, a PESEL – Powszechny Elektroniczny System Ewidencji
Ludności i numer obywatela w tej ewidencji. Z tego względu stawia się
przed nimi wyraz „numer” lub „zbiór”: numer PESEL, Złożenie wniosku w
przedmiocie wpisu numeru identyfikacyjnego "REGON", nadanego w
rejestrze podmiotów gospodarki narodowej na podstawie przepisów o
statystyce publicznej, stanowiącego uzupełnienie pierwszego wpisu
nowego podmiotu do Rejestru, nie podlega opłacie sądowej. Wpis
dokonany w wyniku rozpoznania takiego wniosku nie podlega ogłoszeniu
w Monitorze Sądowym i Gospodarczym [ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 r.
o Krajowym Rejestrze Sądowym art. 19a, ust. 3] , Przepis ust. 3 stosuje się
odpowiednio do wniosku w przedmiocie wpisu numeru identyfikacji
podatkowej, nadanego na podstawie przepisów o zasadach ewidencji i
identyfikacji podatników i płatników, zwanego dalej "numerem NIP"
[ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym art. 19a,
ust. 3a],
Biuro [Informacji Gospodarczej] jest uprawnione do
otrzymywania danych ze zbiorów PESEL na zasadach określonych w
ustawie z dnia 10 kwietnia 1974 r. o ewidencji ludności i dowodach
203
osobistych [ustawa z dnia 14 lutego 2003 r. o udostępnianiu informacji
gospodarczych art. 19, ust. 1].
Wśród skrótowców występujących w tekstach specjalistycznych
prawa gospodarczego są także skrótowce obcojęzyczne. Chociaż rozwinięta
forma terminu zastępowanego danym skrótem jest przeważnie tłumaczona na
inne języki, sam skrótowiec zostaje przeniesiony bez zmian, np. Europejskie
Porozumienie o Wolnym Handlu (EFTA) [ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 o
Krajowym Rejestrze Sądowym art. 38, lit. d], Międzynarodowy Układ Jednostek i Miar (SI), Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju
(OECD) [ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych art.
4, ust. 4, pkt 7]. Widoczna jest tu tendencja do zapożyczania skrótowców,
którą M. Górnicz nazywa „szczególnym rodzajem transferu międzynarodowego” [Górnicz 2000: 19]. Może się także zdarzyć, iż przed tego typu
skrótowcami nie wystąpi polskie tłumaczenie, np. WTO i OECD w ustawie z
dnia 29 lipca 2005 r. o instrumentach finansowych art. 3 ust. 24 i ust. 25]
lub EEA [ustawa o instrumentach finansowych art. 211, ust. 8, lit. a]. Z kolei
przed mniej rozpowszechnionymi skrótowcami pojawia się także pełna nazwa
obcojęzyczna, np. wolne obszary celne - Free Trade Zones (dalej FTZ),
specjalne obszary przemysłowe – Industrial Estates (dalej IE), strefy
eksportowe – Export Processing Zones (EPZ) [Olszewski 2002: 387].
W tekstach ustaw z zakresu prawa gospodarczego można się też
spotkać z tendencją do wykorzystywania nazwy pełnej zamiast nazwy
skróconej. Jest to związane z faktem, iż zasady techniki prawodawczej
wskazują w tym zakresie kryterium wielokrotnego występowania danego
wyrażenia w ustawie. Z tego względu jeśli dany skrótowiec występuje w
tekście ustawy tylko raz, preferowana jest nazwa pełna. Z kolei w przypadku, gdy dana nazwa występuje więcej niż raz, zgodnie z § 21 ust. 1 pkt 2
oraz § 154 ust. 2 Zasad techniki prawodawczej objaśnienia skrótów
zamieszcza się w przepisach ogólnych ustawy lub w przepisach ogólnych jej
jednostek systematyzacyjnych. Paragraf 154 ust. 2 ZTP przewiduje również
możliwość wprowadzenia skrótowca w przepisie ustawy, w którym skracane
wyrażenie złożone po raz pierwszy zostało użyte [Błachut 2008: 38-39].
Formułą często do tego używaną jest „zwany / zwana / zwane dalej”, którą
poprzedza się przecinkiem, np. Komisja Nadzoru Finansowego, zwana
dalej „KNF” [ustawa o obrocie instrumentami finansowymi z dnia 29 lipca
2005 r. art. 3, ust. 35]. Niejednokrotnie zwrot ten bywa też pomijany, a
skrótowiec umieszcza się w nawiasie, np.
Może się jednak zdarzyć, iż zamiast skrótowca zostaną użyte
pierwsze wyrazy z danego wyrażenia wielowyrazowego lub jeden wyraz
zastępujący całe wyrażenie, np. Przy ministrze właściwym do spraw
zdrowia tworzy się Zespół do spraw Gospodarki Lekami, zwany dalej
„Zespołem” [ustawa o cenach z dnia 5 lipca 2001 r., art. 7, ust. 1], Krajowy
Depozyt Papierów Wartościowych S.A., zwany dalej „Krajowym
Depozytem” [ustawa o obrocie instrumentami finansowymi z dnia 29 lipca
2005 r. art. 3, ust. 20], Biuro Informacji Gospodarczej, zwane dalej
„biurem” [ustawa o udostępnianiu informacji gospodarczych, z dnia 14
lutego 2003 r., rozdz. 2, art. 4 ], W celu ustalenia stanu faktycznego osoba
204
upoważniona na piśmie przez ministra właściwego do spraw gospodarki,
zwana dalej „kontrolującym”, może przeprowadzić kontrolę biura.
[ustawa o udostępnianiu informacji gospodarczych z dnia 14 lutego 2003 r.,
rozdz. 6, art. 23], Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych,
zwany dalej „Generalnym Inspektorem” [ustawa o ochronie danych
osobowych dnia 29 sierpnia 1997, rozdz. 2, art. 8], ustawa – Prawo
budowlane zwana dalej „ustawą” [ustawa z dnia z lipca 1994 Prawo
budowlane rozdz. 1, art. 1], Minister Sprawiedliwości utworzy Centralną
Informację Krajowego Rejestru Sądowego, zwaną dalej "Centralną
Informacją", z oddziałami przy sądach rejestrowych [ustawa z dnia 20
sierpnia 1997 o Krajowym Rejestrze Sądowym, art. 4, ust. 1], Tworzy się
Centralną Ewidencję i Informację o Działalności Gospodarczej, zwaną
dalej "CEIDG" [ustawa z 02.07.2004 r. o swobodzie działalności
gospodarczej, art. 23, ust. 1]. Można także spotkać określenia jeszcze
precyzyjniejsze w postaci Prezes Urzędu Transportu Kolejowego, zwany w
przepisach niniejszego rozdziału „Prezesem Urzędu” [ustawa z dnia 17
listopada 1964 r., Kodeks postępowania cywilnego art. 479, ust. 1]. Na ten „
od wieków ustalony sposób skracania" zwraca już uwagę J. Otrębski
przedstawiając „pewne grupy wyrazów (np. w nazwach instytucyj), które
„skraca się w ten sposób, że z całej tej grupy wyrazów wymienia się tylko
jeden i to – ze stanowiska osób mówiących – najważniejszy”, np. "zamiast
Polska Akademja Umiejętności mówimy Akademja, Polska Macierz Szkolna
– Macierz, Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego –
Ministerstwo, bo w toku rozmowy, ew. z kontekstu będzie wynikać, o jakie
to ministerstwo chodzi” [Otrębski 1930: 43]. Niewątpliwie metoda
skracania tego typu wyrażeń stosowana w tekstach prawnych jest dużo
bardziej precyzyjna niż ta prezentowana przez Otrębskiego.
Co się tyczy nazw poszczególnych dzienników urzędowych to § 162
Zasad techniki prawodawczej nakazuje stosowanie następujących skrótów:
Dz. U. (Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej), M.P. (Dziennik
Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”), M.P. B (Dziennik
Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski B”), M.S.G. („Monitor
Sądowy i Gospodarczy”), Dz. Urz. (dziennik urzędowy ministra lub urzędu
centralnego) [rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca
2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” § 162]. W przypadku
pisowni skrótu Dz. U. daje się zauważyć rozbieżność między ustawą a
językowymi zaleceniami poprawnościowymi, zgodnie z którymi powinno się
pisać DzU [Müldner-Nieckowski 2006: 10]. Inna jest tu także klasyfikacja,
gdyż według ustawodawcy Dz. U. jest skrótem, a według zasad poprawności
językowej Dz. U. bądź DzU to skrótowiec [Müldner-Nieckowski 2006: 10].
Dodatkowo daje się tu zauważyć pewne odstępstwo od ogólnych
zasad pisowni dwuznaków. Zgonie z nimi jeżeli wyrazy składowe pełnej
nazwy zaczynają się od „cz”, „dz”, „rz”, „sz”, to w zapisie skrótowca
pozostaje prawie zawsze tylko pierwsza litera, np. PCK (Polski Czerwony
Krzyż), RIP (Rzecznik Interesu Publicznego), SGGW (Szkoła Główna
Gospodarstwa Wiejskiego). Zasada ta nie dotyczy dwuznaku „dz” w wyżej
wspomnianym Dzienniku Ustaw oraz dwuznaku „ch”, regularnie
205
pozostawianego w tej postaci, np. ChRL (Chińska Republika Ludowa)
[Jadacka 2002: 147]. Związane jest to z faktem, iż litera c pełni w
skrótowcach inne funkcje: oznacza spółgłoskę „c”, np. CPN (Centrala
Produktów Naftowych), oraz spółgłoskę „cz” np. PCK (Polski Czerwony
Krzyż). Jak pokazuje przykład skrótu / skrótowca Dz. Urz., „prawie zawsze”
to nie „zawsze”. Zastosowane tu rozróżnienie w pisowni skrótowców Dz. U. i
Dz. Urz. służy uniknięciu homonimii, która utrudnia pełnienie przez tekst
jego podstawowej funkcji, funkcji komunikatywnej. Tendencję do unikania
wieloznaczności ilustrują także skrótowce PKO (Powszechna Kasa
Oszczędności) i PKOl (Polski Komitet Olimpijski) oraz PZKol (Polski
Związek Kolarski) i PZKosz (Polski Związek Koszykówki) [Mołodyński
1981: 178-179].
Innym przykładem odstępstwa od ogólnych zasad pisowni
skrótowców, które najczęściej piszemy wielkimi literami, np. SGH (Szkoła
Główna Handlowa), za wyjątkiem spójników, przyimków oraz wyżej
wspomnianych dwuznaków „ch” rzadziej
„dz” i „sz”, np. MSWiA
(Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji), WSzW (Wojewódzki
Sztab Wojskowy) w odróżnieniu od WSW (Wojskowa Służba Wewnętrzna)
[Müldner-Nieckowski 2006: 10, Polański 2008: 91], jest pisownia
skrótowca nazwy „spółka akcyjna”. Wyrażenie to wskutek rozbieżności
między językowymi zaleceniami poprawnościowymi a ustawą jest w
tekstach specjalistycznych prawa gospodarczego pisane w postaci S.A.
zamiast SA [Müldner-Nieckowski 2006: 10] , czego przykładem jest art. 305
§ 2 kodeksu spółek handlowych, który stwierdza, iż dopuszczalne jest w
obrocie użycie skrótu „S.A.” na oznaczenie zwrotu „spółka akcyjna" w
firmie spółki [ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek
handlowych art. 305]. Forma ta jest używana konsekwentnie przez
ustawodawcę w innych ustawach, np. Agencja Rozwoju Przemysłu S.A.
[ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji z dnia 30 sierpnia 1996, art. 56, ust.
5], Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych S.A. [ustawa o obrocie
instrumentami finansowymi z dnia 29 lipca 2005 r., art. 3, ust. 20], Bank
Unii Gospodarczej S.A., Gospodarczy Bank Południowo-Zachodni S.A.
[ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 - Prawo bankowe art. 188, ust. 1 . Nic więc
dziwnego, iż przykłady niepoprawnej pisowni tego skrótowca można też
znaleźć w prasie, np. Ambra S.A., Millenium S.A., Skanska S.A., TVP S.A.
itp. [Szadyko 2009: 16]. Jedynym możliwym wyjaśnieniem tego jest chęć
uniknięcia homonimii skrótowca SA, który oprócz „spółka akcyjna” oznacza
także Sąd Apelacyjny [Müldner-Nieckowski 2006].
Ostatnią kwestią, jaką chciałabym poruszyć w niniejszym artykule,
jest odmiana skrótowców, o której zgodnie z zasadami poprawności
językowej decyduje ich wymowa. Dlatego nie odmieniamy skrótowców
zakończonych w wymowie na samogłoskę –e, -i, -o, -u oraz akcentowaną –
a, np. EWG, PCK, PWST, PTTK, SGH. Natomiast skrótowce zakończone na
spółgłoskę odmieniają się według wzorca odmiany rzeczowników męskich ,
np. NOT-u, MON-u, NIK-u, PAN-u [Müldner-Nieckowski 2006: 11,
Wesołowska 1958: 345]. Z tego względu dziwi fakt, iż w tekstach
specjalistycznych prawa gospodarczego skrótowce zakończone na
206
spółgłoskę nie są odmieniane, np. szef MON, prezes AMW, prezes PARP,
przekazywać informacje do BIG, wpis do KRS [Olszewski 2009: 113-114,
138, 217] . Rozwiązanie tego problemu można znaleźć w artykule D.
Wesołowskiej pt. „Leksykalizacja skrótowców”, w którym autorka stwierdza,
iż możliwe jest pozostawienie oryginalnej formy skrótowca zakończonego
na spółgłoskę ze względu na "poszanowanie oryginalnej postaci skróconych
tytułów" [Wesołowska 1958: 346]. Co się tyczy skrótowców zakończonych w
wymowie na samogłoskę, to są one zgodnie z zasadami pozostawione w
formie nieodmiennej, np. wyrok TK [ustawa z dnia 21 czerwca 2001 o
ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie
Kodeksu cywilnego art. 9, ust. 1].
Jak wynika z powyższego artykułu skróty i skrótowce są zjawiskiem
dosyć częstym i przydatnym w języku specjalistycznym prawa
gospodarczego. Ich niewątpliwą zaletą jest to, iż umożliwiają one ekonomię
językową i precyzję wypowiedzi [Mołodyński 1981: 180]. Z kolei wadą ich
wykorzystania w aktach prawnych jest rozbieżność między wymaganiami
poprawności językowej a ustawą. Mam tu głównie na myśli skrótowce S.A. i
SA oraz Dz. U. i DzU. Wniosek z tego taki, iż ustawodawcy powinni
zaznajomić się z przyjętymi z języku polskim zasadami pisowni skrótów i
skrótowców i ich przestrzegać, aby uniknąć chaosu w komunikacji
zawodowej i w gospodarce.
Bibliografia:
Błachut M., Gromski W., Kaczor J., 2008, Technika prawodawcza,
Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa.
Górnicz M., 2000, Elementy anglojęzyczne w tekstach medycznych (na
podstawie tekstów z dziedziny immunologii opublikowanych w miesięczniku
„Problemy”, [w:] Poradnik Językowy, nr 2, H. Satkiewicz (red.), Warszawa, ss.
19-20.
Górnicz M., 1998, Abbreviations as international terms, [w:] Neoterm - World
Specialised Terminology, nr 33/34, Z. Stoberski (red.), Warszawa, s. 65.
Jadacka H., 2002, Poradnik językowy dla prawników, Wydawnictwo
Naukowe Semper, Warszawa.
Jopek-Bosiacka A., 2006, Przekład prawny i sądowy, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa.
Młodyński J., 1981, Skrótowce we współczesnym języku polskim, [w:]
Współczesna polszczyzna, H. Kurkowska (red.), Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa, ss. 156 - 183.
Müldner-Nieckowski P., 2006, Wielki słownik skrótów i skrótowców,
Wydawnictwo Europa, Wrocław.
Obrębki J., 1930, O skrótach, [w:] Język polski, r. XV, nr 2, ss. 33 - 43.
Pieńkos J.,1999, Podstawy juryslingwistyki. Język w prawie – Prawo w
języku, Oficyna Prawnicza MUZA S.A., Warszawa.
Polański E., 2008, Zasady pisowni i interpunkcji, wyd. PWN, Warszawa.
207
Prawo gospodarcze. Kompendium, 2009, J. Olszewski (red.), Wydawnictwo
C.H. Beck, Warszawa.
Prawo gospodarcze. Kompendium, 2002, J. Olszewski (red.), Wydawnictwo
C.H. Beck, Warszawa.
Puzynina J., 1976, Skrótowce językowe – charakterystyczna struktura XX w.,
[w:] Z problemów współczesnych języków i literatur słowiańskich, J.
Magnuszewski (red.), Wyd. UW, Warszawa, ss. 81-89.
Redelbach A., 2002, Wstęp do prawoznawstwa, Toruń.
Szadyko S., 2009, O błędnej pisowni akronimów, [w:] Komunikacja
Specjalistyczna, t.1, S. Szadyko (red.), KJS, Warszawa, ss. 14-18.
Szadyko S., 2007, Abrewiacja jako pochodna tekstów specjalistycznych,[w:]
Języki Specjalistyczne 7. Teksty specjalistyczne jako nośniki wiedzy fachowej,
KJS, Warszawa, ss. 71-93.
Sobczykowa J., 1987, Studia z historii skrótów językowych w polszczyźnie
ogólnej do roku 1939, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Wesołowska D., 1958, leksykalizacja skrótowców, [w:] Język polski, r.
XXXVIII, nr 5, K. Nitsch (red.), Kraków, 339-354.
Akty prawne:
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie
„Zasad techniki prawodawczej”
Ustawa z 29.9.2986 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego
Ustawa z 5.07.2001 o cenach
Ustawa z 16.11.2000 r. o domach składowych oraz o zmianie Kodeksu
cywilnego, kodeksu postępowania cywilnego i innych ustaw.
Ustawa z 06.04.1996 r. o fundacjach
Ustawa z 20.12.1996 r. o gospodarce komunalnej.
Ustawa z 21.08.1997 r. o gospodarce nieruchomościami.
Ustawa z 23.04.1964 – Kodeks cywilny
Ustawa z 30.08.1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji.
Ustawa z 26.6.1974 r. – Kodeks pracy.
Ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego.
Ustawa z 25.2.1997 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy.
Ustawa z 20.08.1997 r. – Krajowym Rejestrze Sądowym.
Ustawa z 15.09.2000 r. – Kodeks spółek handlowych.
Ustawa z 06.07.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece.
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 27.10.1933 r. – Kodeks
zobowiązań.
Ustawa z 29.07.2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi.
Ustawa z 29.08.1997 r. o ochronie danych osobowych.
Ustawa z 16.02.2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów.
Ustawa z 21.06.2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie
gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego.
Ustawa z 29.08.1997 r. – Ordynacja podatkowa.
Ustawa z 02.03.2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o
odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny.
Ustawa z 23.08.2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym.
Ustawa z 29.08.1997 r. – Prawo bankowe.
208
Ustawa z 07.07.1994 r. – Prawo budowlane.
Ustawa z 28.041936 r. – Prawo czekowe.
Ustawa z 12.11.1965 r. – Prawo prywatne międzynarodowe.
Ustawa z 15.11.1984 r. – Prawo przewozowe.
Ustawa z 16.09.1982 r. – Prawo o stowarzyszeniach.
Ustawa z 28.02.2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze.
Ustawa z 28.04.1936 r. – Prawo wekslowe.
Ustawa z 18.07.2001 r. – Prawo wodne.
Ustawa z 25.09.1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych.
Ustawa z 23.04.1964 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny.
Ustawa z 15.12.2000 r. – spółdzielniach mieszkaniowych.
Ustawa z 27.07.2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej
oraz o zmianie Kodeksu cywilnego.
Ustawa z 02.07.2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej.
Ustawa z 14.02.2003 r. o udostępnianiu informacji gospodarczych.
Ustawa z 24.06.1994 r. o własności lokali.
Ustawa z 16.04.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.
Ustawa z 06.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów.
209
SPRAWOZDANIA
4 – 2011
MARIUSZ GÓRNICZ
TERMINOLOGIA
W TEORII I PRAKTYCE
Konferencja
Międzynarodowej Organizacji Terminologii
Specjalistycznej,
Warszawa, 20 listopada 2009 r.
W dniu 20 listopada 2009 r. w budynku Wydziału Lingwistyki Stosowanej
UW przy ul. Szturmowej w Warszawie odbyła się kolejna konferencja
naukowa Międzynarodowej Organizacji Terminologii Specjalistycznej
(MOTS). MOTS kontynuuje tradycje Międzynarodowej Organizacji
Unifikacji Neologizmów Terminologicznych, założonej przez Zygmunta
Stoberskiego. Organizacja konferencji naukowych jest jednym z celów
statutowych MOTS. Wcześniejsze spotkania gromadziły językoznawców,
terminologów i specjalistów z pokrewnych dziedzin z Polski, jak również z
takich państw jak Rosja, Ukraina, Słowenia czy RPA.
Motto Konferencji 2009 - „Terminologia w teorii i praktyce” – oznaczało,
że od prelegentów oczekiwaliśmy połączenia rozważań teoretycznych z
prezentacją praktycznych rozwiązań. Po otwarciu obrad i krótkim zagajeniu
przez Prezesa MOTS dr. Mariusza Górnicza, pracownika naukowego
Wydziału Lingwistyki Stosowanej, pierwszy referat wygłosiła dr Aleksandra
Waszczuk-Zin (UW), która zajęła się problemami tłumaczenia wybranych
terminów kulturowych w terminologii ubezpieczeniowej. Zagadnienia
braku dopasowania systemów terminologicznych w różnych nacjolektach
niewątpliwie są interesujące tak z teoretycznego punktu widzenia,
ujawniając potencjalne różnice kulturowe, jak i z całkiem utylitarnych
przyczyn, gdyż pogłębiona analiza służy poszukiwaniu lepszych
ekwiwalentów obcojęzycznych. Referat kolejnego uczestnika, dr. A.
210
Kubackiego (UŚ) dotyczył odrębności profesjolektalnych języka prawa w
austriackiej odmianie języka niemieckiego. Autor przedstawił omawiane
zagadnienie na szerszym tle różnic gramatyczno-leksykalnych między
niemieckim używanym w Niemczech i Austrii, uwzględniając m.in.
specyfikę austriackiego języka prawa w odniesieniu do frazeologii i
pragmatyki językowej. Następny mówca, dr Łukasz Karpiński (UW),
połączył w swoim referacie na temat słowników terminologii
specjalistycznej teorię i praktykę leksykograficzną, wzbudzając
zainteresowanie m.in. dość licznie przysłuchujących się obradom studentów
Katedry Języków Specjalistycznych. Z kolei dr Tomasz Borkowski
przeprowadził w swoim referacie p.t. W kwestii polisemii i synonimii
terminów (czynności) prawnych z dziedziny papierów wartościowych
(opublikowanym
w
innym
wydawnictwie)
staranną
analizę
komparatystyczną wybranego mikropola terminologicznego badanej
dziedziny w języku polskim i angielskim, pokazując, w jaki sposób
określona procedura analityczna i założenia teoretyczne fundują
adekwatność wyborów tłumacza. Konferencję zakończyło wystąpienie
Weroniki Sobity z Uniwersytetu Jagiellońskiego, która na przykładzie tekstu
australijskiej ustawy podatkowej przedstawiła założenia ruchu Plain
English, a następnie zajęła się implikacjami zgodnych z duchem Plain
English zmian w wybranym gatunku tekstów specjalistycznych dla pracy
tłumacza tekstów prawnych.
Zarówno tematyka referatów, jak i nierzadko ożywiona dyskusja, jaka
następowała po każdym wystąpieniu, świadczą, że konferencję należy uznać
za udaną. Organizatorzy dziękują redakcji „Komunikacji Specjalistycznej”
za umożliwienie publikacji materiałów konferencyjnych na łamach
czasopisma.
211
ARTYKUŁY MOTS
4 – 2011
Uniwersytet Śląski w Katowicach
AUSTRIACKI JĘZYKA PRAWA - Z DOŚWIADCZEŃ
TŁUMACZA
1. Wstęp
Po Drugiej Wojnie Światowej Republika Austrii - bo tak oficjalnie
nazywa się to 8-milionowe państwo leżące w Europie Środkowej – dążyła
wyraźnie do odgraniczenia swojego języka i podkreślenia swojej odrębności
od faszystowskich Niemiec. Znalazło to swój wyraz m. in. w określaniu
przedmiotu język niemiecki nie jako Deutsch, lecz jako Unterrichtssprache
(język nauczania) [por. Bęza 2004: 189]. Ponadto w 1951 r. opracowano
pierwszy austriacki słownik pt. Österreichisches Wörterbuch, który w szerokim zakresie dokumentował specyficzne leksemy pochodzące z języka
urzędowego, potocznego i dialektów austriackich.
Austriacka odmiana języka niemieckiego uważana jest powszechnie
za nieco komiczną i stwarzającą problemy nie tylko ze względu na akcent
i intonację. Występuje w niej olbrzymia ilość dialektów i gwar. Jest to m. in.
wynik odizolowania terenów wysokogórskich, co powoduje, że język rozwija
się odmiennie w różnych rejonach. Paradoksalnie sami Austriacy mają
trudności ze zrozumieniem języka rodaków pochodzących z innych
regionów, np. dialekt Vorarlbergu - najbardziej wysuniętego na zachód
kraju związkowego Austrii - jest bliższy szwajcarskiej odmianie języka
niemieckiego, tzw. Schwyzerdütsch, aniżeli jakiejkolwiek wersji dialektu
austriackiego, nie mówiąc już o Hochdeutsch.
2. Czego może dowiedzieć się kandydat na tłumacza o austriackiej odmianie języka niemieckiego na studiach filologicznych?
O austriackiej odmianie języka niemieckiego studenci germanistyki
dowiadują się najczęściej na zajęciach w ramach Landeskunde, tj. wiedzy
o krajach niemieckiego obszaru językowego. Z reguły wiedza ta ogranicza
się do poznania zaledwie kilku austriacyzmów z zakresu jakże ważnej dla
Austriaków kultury jedzenia, np. Paradeiser (A) - Tomaten (D) - pomidory,
212
Erdäpfel (A) - Kartoffeln (D) - ziemniaki, Obers (A) - Sahne (D) śmietana, lub z zakresu języka ogólnego, np. Jänner (A) - Januar (D) styczeń, Febrer (A) - Februar (D) - luty, heuer (A) - dieses Jahr (D) - w tym
roku, Trafik (A) - Kiosk (D) - kiosk.
Oprócz różnic leksykalnych nieco ambitniejsi wykładowcy omawiają
na zajęciach także zjawiska morfologiczne i syntaktyczne charakterystyczne
dla używanej w Austrii niemczyzny. Do zmian morfologicznych należy
zaliczyć tu m. in. użycie rodzajnika określonego przed nazwami osobowymi,
np. der Karl, der Herr Schmidt, użycie celownika zamiast dopełniacza po
przyimku wegen - z powodu czy ogromne zamiłowanie Austriaków do
stosowania form zdrobniałych tworzonych przy pomocy sufiksu -erl, np.
Mäderl/Buberl - mała/-y dziewczynka/chłopiec, Momenterl - chwileczka.
Ponadto różnice dotyczą także użycia innego rodzaju gramatycznego, np.
das Cola (A) - die Cola (D), das Brezel (A) - die Brezel (D) - precel, oraz
innego sposobu łączenia wyrazów w złożenia przy pomocy odpowiedniego
interfiksu, czyli elementu morfologicznego oddzielającego człon określany
od określającego, np. Zugsverkehr (A) - Zugverkehr (D) - ruch kolejowy,
Toilettepapier (A) - Toilettenpapier (D) - papier toaletowy. W odniesieniu
do zmian syntaktycznych w austriackiej odmianie języka niemieckiego
dominuje zanik czasu przeszłego prostego (Präteritum) w języku mówionym
oraz tworzenie czasu przeszłego złożonego (Perfekt) od czasowników
oznaczających pozycję bądź ułożenie ciała sitzen - siedzieć, liegen - leżeć,
stehen - stać, hocken - kucać, hängen - wisieć z czasownikiem posiłkowym
sein a nie haben, jak to jest w standardowej niemczyźnie. Z tego powodu za
poprawne formy w Austrii uważa się jedynie konstrukcje w czasie przeszłym
typu ich bin gesessen/gelegen/gestanden/gehockt/gehangen.
Nie bez znaczenia pozostają także różnice w zakresie wymowy
i akcentowania, które w znaczący sposób różnią austriacką odmianę języka
niemieckiego od niemczyzny używanej w okolicach Hanoweru, tj. regionu,
który w Niemczech uchodzi za wzorcowy pod względem poprawnej
wymowy niemieckiej.
3. Uznanie austriacyzmów kulinarnych przez UE
Na różnice w użyciu słownictwa Austria zwróciła Unii Europejskiej
uwagę już w momencie przystępowania do tego potężnego związku
gospodarczo-politycznego w Europie w 1995 r. Jako pierwszy kraj w UE
wywalczyła sobie, iż ta przyjęła jej propozycję w postaci tzw. Protokołu Nr
10 jako integralnej części Traktatu Akcesyjnego podpisanego w 1994 r.
w Korfu. Dotyczy on stosowania specyficznych austriackich zwrotów języka
niemieckiego w obrębie UE oraz ich równego statusu prawnego z tymi
samymi zwrotami używanymi na obszarze RFN. We wszystkich tworzonych
aktach prawnych UE sporządzanych w wersji niemieckiej istnieje obowiązek
213
podawania tych leksemów także w odmianie austriackiej [por. Protokoll Nr.
10, 2004]. Na wspomnianej liście umieszczono 23 nazwy kulinarne, których
ekwiwalenty niemieckie i polskie umieszczono w tab. 1.
Tablica 1. Lista kulinariów austriackich z ich odpowiednikami w języku
niemieckim i polskim.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
Leksem austriacki
Beiried
Eierschwammerl
Erdäpfel
Faschiertes
Fisolen
Grammeln
Hüferl
Karfiol
Kohlsprossen
Kren
Lungenbraten
Marillen
Melanzani
Nuss
Obers
Paradeiser
Powidl
Ribisel
Rostbraten
Leksem niemiecki
Roastbeef
Pfifferlinge
Kartoffeln
Hackfleisch
Grüne Bohnen
Grieben
Hüfte
Blumenkohl
Rosenkohl
Meerrettich
Filet
Aprikosen
Aubergine
Kugel
Sahne
Tomaten
Pflaumenmus
Johannisbeeren
Hochrippe
20.
21.
22.
23.
Schlögel
Topfen
Vogerlsalat
Weichseln
Keule
Quark
Feldsalat
Sauerkirschen
Leksem polski
rostbef
kurki
ziemniaki
mięso mielone
fasola w strączkach
skwarki
rumsztyk
kalafior
brukselka
chrzan
polędwica
morele
bakłażan/oberżyna
orzech
śmietana
pomidory
powidła śliwkowe
porzeczki
rozbratel
(międzyżebrówka)
udko
twaróg
roszponka
wiśnie
Oprócz różnic w słownictwie kulinarnym można także stwierdzić
znaczne różnice językowe w obszarze prawa. Jednak zdaniem Heidemarie
Markhardt [2006: 12] dla tożsamości narodowej wchodzących do UE
Austriaków o wiele ważniejsze było uznanie przez nią austriacyzmów z zakresu kulinariów aniżeli prawa i administracji.
4. Narzędzia pomocne w przekładzie austriackiej odmiany języka
niemieckiego
Omawiając austriacką odmianę języka niemieckiego na płaszczyźnie
terminologii prawa, nie można pominąć najważniejszej ekspertki w tej
dziedzinie, a mianowicie wymienionej powyżej Heidemarie Markhardt. Jej
przygoda z tą specyficzną terminologią zaczęła się w 1993 r., gdy rozpoczęła
214
praktykę jako tłumacz w służbach translatorskich Komisji Europejskiej.
W tym okresie powstał w Brukseli pierwszy niepublikowany glosariusz
austriackiego języka prawa i administracji jej autorstwa zawierający ok.
1200 haseł [Markhardt 2006: 11]. W 2006 r. Markhardt opublikowała
nakładem wydawnictwa Peter Lang pierwszy słownik austriackiej terminologii prawa, ekonomii i administracji. Ten znakomity leksykon zawiera
także terminy austriackie z zakresu mediacji, oświaty oraz ogólnego języka
urzędowego. Jego niewątpliwą zaletą jest podanie definicji oraz – o ile to
możliwe – synonimów do każdego leksemu oraz ekwiwalentu niemieckiego
używanego w RFN. Ponadto autorka słownika zadbała o uwzględnienie
skrótów i określenie w kwantyfikatorach dziedzin specjalistycznych, a także
podanie wskazówek odnośnie do wartości stylistycznej, historii i frekwencji
zebranych przez nią terminów.
Oprócz słownika Markhardt do nieodzownych pomocy w warsztacie
tłumacza specjalistycznego przekładającego austriackie teksty specjalistyczne
należy niewątpliwie wspomniany powyżej słownik Österreichisches Wörterbuch, a właściwie jego najnowsze 40. wydanie z 2006 r. Poza klasyczną
częścią słownikową leksykon ten zawiera niezwykle pomocny suplement,
dzięki któremu tłumacz może zapoznać się z regułami ortografii i interpunkcji oraz innymi właściwościami niemczyzny używanej w Austrii. Inną
godną polecenia pomocą jest opracowanie Austriackiego Związku Tłumaczy
Sądowych (Österreichischer Verband der Gerichtsdolmetscher) z siedzibą
w Wiedniu z 1997 r. pt. Die österreichische Rechtsterminologie. Jest to
niemiecko-polska lista słów uporządkowana wg 16 gałęzi prawa, w tym
prawa cywilnego, karnego i handlowego, zawierająca najważniejsze terminy
z tych zakresów prawa. Warto zarekomendować także zbiór austriackich
dokumentów dla tłumaczy sądowych pod red. Zofii Krzysztoforskiej-Weisswasser [1994] oraz - ze względów dydaktycznych - dwa wybory tekstów
paralelnych do ćwiczeń translacyjnych pod red. Iluka i Kubackiego [2003,
2006] zawierające reprezentatywne teksty z Austrii, Szwajcarii i RFN.
Do ważnych inicjatyw poszerzających wiedzę interkulturową
niezbędną w procesie translacji tekstów specjalistycznych pochodzących
z Austrii należy także zaliczyć organizowane w Wiedniu przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Tłumaczy Konferencyjnych AIIC seminaria nt.
austriackiej odmiany języka niemieckiego stanowiące kurs doskonalący dla
tłumaczy unijnych [Markhardt 1999: 103].
5. Różnice terminologiczne w zakresie języka prawa na płaszczyźnie morfologicznej, leksykalnej, pragmatycznej i ortograficznej
Po omówieniu ogólnych cech austriackiej odmiany języka niemieckiego oraz po wskazaniu najważniejszych narzędzi usprawniających przekład
austriackich tekstów z zakresu języka prawa chcemy teraz skoncentrować
215
się na specyficznych cechach austriackiej niemczyzny. W ślad za Markhardt
[1995: 103-104] wychodzimy z założenia, iż szczególne cechy typowe dla
austriackiego języka prawa zasadniczo nie odbiegają od szczególnych cech
typowych dla austriackiego języka ogólnego. W związku z tym różnice pomiędzy niemczyzną używaną w RFN a niemczyzną używaną w Austrii w zakresie
subjęzyka prawa omówimy na bazie przywołanego powyżej podziału na zjawiska językowe z zakresu morfologii, składni oraz leksyki specjalistycznej,
a także pragmatyki i ortografii jako zjawisk językowych uzupełniających ten
podział. Dzięki uwypukleniu tychże różnic tłumacz będzie świadomy
różnego rodzaju dywergencji obecnych pomiędzy Hochdeutsch a odmianą
austriacką. W związku z tym podczas przekładu uruchomi on odpowiednie
schematy kognitywne i nie popełni błędów translacyjnych.
W zakresie morfologii możemy wyodrębnić następujące typy różnic:
1. różnice w rodzaju gramatycznym rzeczowników, np. der Gerichtsakt (A) die Gerichtsakte (D) - akta sądowe; das/der Prospekt (A) - der Prospekt
(D) - prospekt, broszura; das/der Gehalt (A) - das Gehalt (D) - pensja,
wynagrodzenie;
2. różnice w tworzeniu liczby mnogiej:
2.1. polegające na preferowaniu przegłosu w przypadku samogłosek zdolnych do jego przyjmowania w liczbie mnogiej, np. die Erlässe (A) - die
Erlasse (D) - rozporządzenia, umorzenia; die Kommissäre (A) - die
Kommissare (D) - komisarze
2.2. polegające na odmiennym od standardowej niemczyzny tworzeniu
liczby mnogiej, np. das Risiko à die Risken (A) – die Risikos/Risiken (D) –
ryzyka;
2.3. polegające na pozbawieniu rzeczownika przegłosu w liczbie mnogiej
w zleksykalizowanym zwrocie, np. zu Handen (A) – zu Händen (D) – do
rąk (kogoś);
3. różnice w słowotwórstwie, które można pogrupować na następujące
zjawiska:
3.1. użycie sufiksu typowego dla form zdrobniałych -erl do tworzenia terminów specjalistycznych, co nie ma miejsca w standardowej niemczyźnie,
np. das Pickerl (A) – die Klebeetikette, die Vignette (D) – winieta,
naklejka; das Piepserl (A) – das Personenfunkgerät (D) – pager;
3.2. użycie sufiksu -er/-ler do tworzenia skróconej formy rzeczowników
oznaczających zawody, np. der Verhandler (A) – der Verhandlungsführer
(D) – prowadzący negocjacje/mediator; der Finanzer (A) – der
Finanzbeamter (D) – urzędnik finansowy;
3.3. użycie wyrazów zakończonych na -ieren w przypadku czasowników, np.
delogieren (A) - zum Ausziehen aus einer Wohnung veranlassen/zwingen
(D) – eksmitować; exekutieren (A) - pfänden (D) – zająć; lizitieren (A) 216
bei einer Versteigerung bieten (D) – licytować; lukrieren (A) - Gewinn
erzielen (D) - osiągać zyski; pragmatisieren (A) - verbeamten (D) zatrudnić urzędnika na stałe; refundieren (A) - ersetzen (D) – refundować;
3.4. użycie odmiennych od standardowej niemczyzny prefiksów lub sufiksów dołączanych do baz czasownikowych, np. einen Anwalt beistellen
(A) - bereitstellen (D) - postawić do dyspozycji adwokata; einen
Sachverständigen beiziehen (A) - hinzuziehen (D) - powołać/wezwać
rzeczoznawcę; etwas im Gesetzestext anführen (A) – aufführen (D) przytoczyć coś w tekście ustawy; Zölle einheben (A) - erheben (D) pobierać cła;
3.5. użycie nietypowych czasowników prefiksalnych, np. ausfolgen (A) aushändigen (D) - wydać, wręczyć [komuś coś]; einlangen (A) eintreffen (D) - przybyć, wpłynąć; unterfertigen (A) - unterschreiben
(D) – podpisywać;
3.6. użycie innego interfiksu przy łączeniu wyrazów w złożenia lub
zastosowanie połączenia bezafiksalnego, np. die Abschreibmöglichkeit (A) die Abschreibungsmöglichkeit (D) - możliwość amortyzacji; treuhändisch
(A) - treuhänderisch (D) – powierniczy; das Klagsbegehren (A) - das
Klagebegehren (D) - żądanie z powództwa; das Landesgericht (A) - das
Landgericht (D) – sąd krajowy;
3.7. użycie odmiennego modelu słowotwórczego do tworzenia
przymiotników, czasowników prefiksalnych lub grup werbalnych, np.
kontroversiell (A) - kontrovers (D) – sporny; perzentuell (A) - prozentuell
(D) – procentowy; maschinschreiben (A) - Maschine schreiben (D) – pisać
na maszynie; vergebühren (A) - Gebühren zahlen (D) – uiścić opłaty;
3.8. tworzenie odmiennego skrótu lub jego brak w standardowej
niemczyźnie, np. die Ges. m. b. H. (A) - die GmbH (D) - sp. z o. o.; das
Anbot (A) - das Angebot (D) - oferta, podaż; die Dion (A) - die Direktion
(D) - brak skrótu dla leksemu dyrekcja;
3.9. użycie innego modelu skracania słów, np. der Asylwerber (A) - der
Asylbewerber (D) - ubiegający się o azyl; beeidet (A) - beeidigt/vereidigt
(D) – zaprzysiężony; hiemit (A) - hiermit (D) – niniejszym;
4. różnice w użyciu przyimków, np. außer Obligo (A) - ohne Obligo (D) - bez
zobowiązania; über Antrag von (A) - auf Antrag von (D) - na wniosek
kogoś; um 1 Euro (A) - für 1 Euro (D) - za 1 euro.
W zakresie składni nie stwierdzono żadnych różnic w rejestrze
prawnym pomiędzy językiem niemieckim używanym w Austrii i RFN.
Natomiast w odniesieniu do płaszczyzny semantycznej należy
stwierdzić, że istnieje wiele różnic leksykalnych nie tylko w języku
ogólnym, ale także w języku specjalistycznym, w naszym przypadku języku
prawa. Wśród przykładów z leksyki ogólnej, która - nolens volens –
217
przenika do języka prawa, można wymienić bardzo wiele słów typowych dla
Austrii. Wśród nich występują oprócz wymienionych na początku artykułu
określeń temporalnych inne odniesienia czasowe, jak np. ehest/ehebaldigst
(A) - baldmöglichst (D) - możliwie jak najszybciej, öfters (A) - oft (D) często, przysłówki lokalne - hierorts/hierortig (A) - hier, bei dieser Behörde
(D) - tu, u tych władz, dortorst (A) - dort, bei jeder Behörde (D) - tam,
u tamtych władz - lub inne przysłówki, jak np. weiters (A) – ferner (D) ponadto czy przymiotniki, np. allfälllig (A) - eventuell, etwaig (D) ewentualnie. W obrębie czasowników Austriacy używają np. formy
aufscheinen zamiast auftauchen dla określenia, iż coś pojawia się np.
w tekście, lub ansuchen zamiast ersuchen, gdy składają podanie lub proszą
o coś. Jako przykład austriackiej specyfiki użycia rzeczownika niech posłuży
nomen substantivum Drucksorten (A) – Formulare, Vordrucke (D) formularze.
Kolejną kwestią, która zasługuje na szczegółowe omówienie, są
bogato udokumentowane różnice w leksyce specjalistycznej występujące
w niemieckim języku prawnym i prawniczym Austrii i RFN. Do
wytworzenia różnych terminów prawnych używanych w obydwu państwach
niemieckojęzycznych doprowadziły m. in. różne struktury władzy ustawodawczej i wykonawczej. Zalicza się tu nazwy organów administracji
federalnej i krajów związkowych, nazwy urzędów oraz wymiaru
sprawiedliwości, nazwy zawodów prawniczych czy osób występujących na
sali sądowej, a nawet pojęcia określające środki zaskarżenia czy inne
procedury prawne. Ponadto czasami odmienne są nie tylko pojedyncze
terminy, lecz także całe zwroty prawnicze używane w obrocie prawnym na
terenie Austrii, czyli występuje odmienna frazeologia specjalistyczna.
Pierwsza grupa przykładów jest licznie reprezentowana przez nazwy
administracji publicznej, zarówno na płaszczyźnie federalnej, jak i związkowej. W RFN wyższa izba parlamentarna to Bundestag, w Austrii –
Nationalrat (Rada Narodowa). Szefem kraju związkowego w Austrii jest
Landeshauptmann (premier), natomiast jego odpowiednik w Niemczech to
Ministerpräsident (premier). Siedzibą austriackiego Landtagu, czyli
parlamentu kraju związkowego, jest Landhaus, który w standardowym
języku niemieckim oznacza dwór/willę na wsi. Posłów, czyli niemieckich
Abgeordnete, określa się w Austrii jako Mandatare, zaś przewodniczącym
frakcji nie jest Fraktionsvorsitzender/-e, lecz Klubchef/-in lub
Klubobmann/-frau. Nawet przynależność państwową, czyli więź prawną
obywatela z państwem, określa się w Austrii inaczej, a mianowicie
Staatsbürgerschaft zamiast Staatsangehörigkeit.
Jeśli chodzi o urzędy państwowe, to i w tym zakresie istnieje sporo
różnic w nazewnictwie. Organ administracyjny pierwszej instancji, który
zajmuje się sprawami administracji zarówno na średnim szczeblu
federalnym, jak i związkowym, zwany jest w Austrii Bezirkshauptmannschaft
218
(starostwo powiatowe), a na jego czele stoi Bezirkshauptmann (starosta).
W Niemczech ich odpowiednikami są Landratsamt i Landrat. Instytucja
austriackiego starostwa funkcjonuje także jako organ policji. W miastach
posiadających własny status, jak np. w Wiedniu, władzę sprawuje Magistrat
(urząd miasta) – Stadtverwaltung (D). Austriacka nazwa do dziś używana
jest potocznie przez mieszkańców Galicji na określenie organu wykonawczego
samorządu terytorialnego w miastach, co znajduje nawet odzwierciedlenie
w dokumentach Urzędu Miasta Krakowa. Ponadto w niektórych austriackich gminach katastralnych, czyli dawnych jednostkach podziału kraju do
celów podatkowych, zwanych dziś obrębem ewidencyjnym, władzę sprawują
Ortsvorsteher (sołtysi), zwani kiedyś w Niemczech Dorfschulze.
Także nieco inna organizacja sądownictwa w Austrii i Niemczech
doprowadziła do powstania różnych terminów oznaczających nazwy organów wymiaru sprawiedliwości. I tak np. sądem pierwszej instancji w Austrii
w sprawach cywilnych i karnych jest Bezirksgericht, a nie Amtsgericht, zaś
administrację sądowniczą określa się mianem Justizverwaltung, a nie
Gerichtsverwaltung. Nawet nauki prawne zwane są tutaj Jus, a nie Jura.
Dlatego też wszystkie złożeniach tworzy się z wykorzystaniem tego
trzyliterowego członu określającego, np. Jusstudium (studia prawnicze),
Jusstudent/-in (student/studentka prawa) etc. Na uwagę zasługuje też
uzus w nazewnictwie sądu pierwszej instancji w stolicy Republiki Austrii.
Jest to mianowicie Landesgericht Wien, a nie Landgericht Wien. Również
na najwyższym szczeblu władzy sądowniczej istnieje dyferencjacja w
określaniu Sądu Najwyższego: w Austrii jest to Oberster Gerichtshof
(OGH), w RFN – Bundesgerichtshof (BGH). Drobną różnicę składniową
można dostrzec również w określeniu nazwy funkcji pełnionej przez
sędziego na sali sądowej. W Austrii uzusem jest przydawka dopełniaczowa,
czyli Richter/-in des Bezirksgerichts - w Niemczech przydawka przyimkowa
Richter/-in am Amtsgericht (sędzia sądu rejonowego).
Kolejne różnice leksykalne można zauważyć w nazwach zawodów
prawniczych czy nazewnictwie osób uczestniczących w rozprawach na sali
sądowej. Naczelnym organem prokuratury i zwierzchnikiem prokuratorów
w Austrii – podobnie jak w Polsce – jest prokurator generalny – Generalprokurator, znany w Niemczech jako Generalbundesanwalt. Natomiast
organem egzekucyjnym odpowiedzialnym za ściąganie należności dochodzonych na drodze sądowej jest komornik sądowy - Exekutor (A) Gerichtsvollzieher (D). Osobę odbywającą aplikację w kancelarii
adwokackiej określa się w Austrii mianem Konzipient, a w Niemczech
Rechtsanwaltsanwärter (aplikant adwokacki). Również na sali sądowej
strony procesowe - Streitteile (A) - Parteien (D) - posiadają odmienne
nazwy. Związane jest to z rodzajem procedury prawnej stosowanej w tych
krajach. W Niemczech o rozwodzie rozstrzyga bowiem sąd w procedurze
opartej na składanym przez zainteresowane strony wniosku rozwodowym 219
Scheidungsantrag, w Austrii i Polsce jest to pozew rozwodowy Scheidungsklage. W ślad za tym w Niemczech strony określa się jako Antragsteller - wnioskodawca i Antragsgegner - przeciwnik wniosku/strona
przeciwna, w Austrii i Polsce są to powód - Kläger i pozwany - Beklagter.
Za inny przykład niech posłuży procedura cywilna dotycząca postępowania
zabezpieczającego (einstweilige Verfügung), w którym zgodnie z nazewnictwem polskim biorą udział także powód i pozwany69. W RFN są to odpowiednio Antragsteller i Antragsgegner, tego ostatniego w Austrii określa
się zaś jako Gegner der gefährdeten Partei (dosł.: przeciwnik strony
zagrożonej).
Ostatnią grupę stanowią terminy prawne pochodzące z różnych
gałęzi prawa. Sztandarowym przykładem jest austriacki wyraz Exekutive,
oznaczający tu nie tylko władzę wykonawczą w państwie, lecz także wszelkie
organy władzy, jak policja i żandarmeria, sprawujące w kraju władzę
wykonawczą. Natomiast leksem Exekution (A) – Zwangsvollstreckung (D)
oznacza egzekucję przymusową. Spośród innych przykładów terminów
prawnych podobnych do polszczyzny, które prawdopodobnie przeniknęły
do naszego języka z zaboru austriackiego, można wymienić: Kommissariat
(A) – Polizeidienststelle (D), Strafmandat (A) - Geldstrafe (D), Evidenz (A)
- Register (D). Do austriacyzmów zupełnie odmiennie brzmiących od wersji
niemieckich można zaliczyć natomiast takie terminy prawnicze, jak kary
umowne - Pönale (A) - Vertragsstrafen (D), areszt deportacyjny Schubhaft (A) - Abschiebehaft (D), przesłuchanie - Einvernahme (A) Vernehmung (D).
Oprócz terminologii sensu stricte należy także wspomnieć o frazeologii specjalistycznej używanej w oficjalnym lub potocznym języku,
np. seinen Sanktus zu etwas geben oznacza wyrazić na coś zgodę i nie ma
odpowiednika w Niemczech. Również niektóre grupy werbalne zachowują
specyfikę austriacką, np. in Verwendung nehmen (zastosować), eine Aktion
setzen (zacząć akcję), zur Besetzung gelangen (zająć coś).
Nie bez znaczenia są także różnice pragmatyczne pomiędzy
badanymi odmianami niemczyzny. Austria znana jest z zamiłowania do
różnego rodzaju tytułów akademickich lub związanych z wykonywanym
zawodem. Tytuły te są prawnie usankcjonowanym składnikiem nazwiska,
np. Magister Kirchl, Doktor Overath, które obligatoryjnie podawane są m.
in. we wszystkich aktach USC. Użycie tytułów jest uzualne w biurokracji
państwowej. Dlatego popularnie tytułuje się tam każdego, np. policjant lub
policjantka to Herr lub Frau Inspektor, kierownik sekcji to Herr/Frau
Sektionschef, a urzędnik lub urzędniczka ministerstwa - nawet niższego
69
Innych nazw używa się w Polsce w przypadku postępowania zabezpieczającego poprzedzającego proces cywilny (wniesienie pozwu): ten, który składa wniosek, jest wówczas
uprawnionym, zaś ten, który jest przeciwnikiem, określa się obowiązanym.
220
szczebla - to Herr/Frau Ministerialrat lub Oberrat. Szczególnie wśród prawników panują określone zwyczaje tytułowania: do pana sędziego lub pani sędzi
w Austrii w przypadku sądu niższej instancji należy zwracać się Herr/Frau
Rat, zaś w przypadku sędziów Sądu Najwyższego Herr/Frau Hofrat.
Do różnic pragmatycznych zaliczyć należy także układ tekstów
prawnych, jak np. układ wyroków, które w przeciwieństwie do Niemiec są
wydawane nie w imieniu narodu, lecz w imieniu Republiki Austrii (w Polsce
także w imieniu RP). Poza tym istnieją różnice w ekwiwalencji formalnej
związane chociażby z rozmieszczeniem stron procesowych i sposobem ich
oznaczenia.
Na końcu należy wspomnieć o nielicznych różnicach dotyczących
zapisu wyrazów. Dzięki reformie pisowni niemieckiej z 1996 r. we
wszystkich krajach niemieckojęzycznych niewiele da się stwierdzić różnic
w zakresie ortografii. Niektóre większe słowniki, np. Dudena (2006),
odnotowują szczególny wariant pisowni wyrazów używanych w Austrii.
Oprócz wyrazów należących do leksyki ogólnej, które zapisuje się inaczej niż
w standardowej niemczyźnie, jak np. Buffet (Büffet), Mocca (Mokka),
ohneweiters (ohne weiteres) [bez problemu, bez ceregieli], także w języku
prawniczym można spotkać nieliczne różnice w zapisie ortograficznym, np.
Polizze (Police) - polisa, detto (dito) – to samo, jak wyżej.
6. Różnice terminologiczne na przykładzie dokumentu spadkowego
Do analizy językowej wybrano postanowienie o stwierdzeniu
nabycia spadku wydane w imieniu sądu pierwszej instancji w Austrii przez
notariusza publicznego. Notabene podobne uprawnienia jako opcję
alternatywną dla sądowego stwierdzenia nabycia spadku posiadają od
2.10.2008 r. także polscy notariusze, którzy w sprawach bezspornych mogą
poświadczać dziedziczenie ustawowe lub testamentowe. Zanim dokument
austriacki wejdzie do obrotu prawnego w Polsce, musi zostać przełożony
przez tłumacza przysięgłego. W związku z tym tłumacz przed
sporządzeniem tłumaczenia poświadczonego takiego dokumentu powinien
zapoznać się z procedurami spadkowymi obowiązującymi w Austrii i przestudiować specyficzną dla tego rodzaju prawa leksykę specjalistyczną
[Kubacki, 2008: 117].
Porównując ww. dokument pod kątem występowania w nim
austriacyzmów z dokumentem wydawanym przez sądy w RFN, można
stwierdzić, iż dobitnie potwierdza on omówione w punkcie 5 dyferencjacje.
Najwięcej różnic uwidacznia się w odmiennej leksyce specjalistycznej. Już
sama nazwa dokumentu Einantwortungsbeschluss - postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku wskazuje na austriacką proweniencję dokumentu,
ponieważ w Niemczech znany jest on pod postacią Beschluss über die
Erteilung des Erbscheins. Omawiany dokument został wydany przez
221
notariusza działającego w funkcji komisarza sądowego (w tym przypadku
dokument wydał aplikant notarialny, zwany notabene Notariatskandidat
als Substitut des öffentlichen Notars) w imieniu austriackiego sądu
pierwszej instancji, tj. Bezirksgericht, którego odpowiednikiem w Niemczech jest Amtsgericht, zaś w Polsce sąd rejonowy. Akta sprawy oznaczono
odpowiednim numerem i opatrzono nazwą Ordnungsbegriff (sygnatura
akt), która w niemieckich dokumentach występuje jako Aktenzeichen (AZ)
lub Geschäftszeichen (GZ). Ponadto w całym dokumencie spadek określany
jest konsekwentnie austriacyzmem Verlassenschaft, a nie niemieckim leksemem Nachlass lub Erbschaft, zaś samo postępowanie spadkowe jako
Verlassenschaftsabhandlung (A), a nie Nachlassverfahren (D). Również
czynność formalnego przekazania spadku określana jest specyficznym
czasownikiem einantworten (übergeben, förmlich übertragen). W dokumencie użyto także pochodzącego z łaciny terminu Legatar - zapisobierca na
określenie osoby, dla której przeznaczony jest zapis w testamencie, a która
w Niemczech określana jest wyrazem rodzimym Vermächtnisnehmer.
W badanym tekście występują ponadto różnice we frazeologii
specjalistycznej, tj. pojawiają się w nim całe zwroty charakterystyczne dla
austriackiej odmiany niemieckiego języka prawa. Do najciekawszych należą:
Einverleibung des Eigentumsrechts für jedn. – wpisanie prawa własności
na rzecz kogoś [do ksiąg wieczystych]; Antrag auf Verbücherung des
Einantwortungsbeschlusses - wniosek o dokonanie wpisu w księdze
wieczystej zgodnego z postanowieniem o nabyciu spadku; unbedingte/
bedingte Erbantrittserklärung - oświadczenie o przyjęciu spadku wprost,
czyli bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe/z dobrodziejstwem inwentarza, czyli z ograniczeniem odpowiedzialności za długi
spadkowe; bei sonstiger Exekution – pod rygorem wszczęcia egzekucji;
bei gerichtlicher Einhebung der Erben zur ungeteilten Hand – pod
rygorem sądowego ściągnięcia kwoty od spadkobierców odpowiadających solidarnie za wniesienie opłaty.
Wśród różnic morfologicznych należy wymienić użycie przegłosu
w liczbie pojedynczej w leksemie Gerichtskomissär, który w standardowej
niemczyźnie występuje bez przegłosu, oraz sytuację odwrotną, czyli
pozbawienie przez Austriaków rzeczownika przegłosu w liczbie mnogiej w
zleksykalizowanym zwrocie zu Handen – do rąk (kogoś). Na uwagę
zasługują także różnice w słowotwórstwie, które ujawniają się w trzech
nieuzualnych dla niemieckich orzeczeń sądowych skrótach, tj. mj. minderjährig - małoletni, erbl. - erblasserisch - spadkobierczy) oraz GKZ Geschäftskennzahl - numer repertorium. Zdziwienie budzi także użycie
przyimka nach w odniesieniu do spadku po kimś, co w dokumentach
niemieckich oddawane jest za pomocą przyimka von w konstrukcji jemand
ist beerbt worden von.
222
Natomiast do różnic pragmatycznych można zaliczyć środkowe
umiejscowienie oraz odmienny sposób opisu zmarłego testatora poprzez
nieuzualny w Niemczech skrót gest. (gestorben) zamiast verst. (verstorben)
oraz zupełnie nieużywany w tym kontekście imiesłów czasu przeszłego
gewesen dla wyrażenia informacji, iż zmarły ostatnio zamieszkiwał w.
Podaje się również obywatelstwa testatora. Świadczy o tym poniższy
przykład:
Jan Nowak
geb. am 1.01.1920, gest. am 1.01.2009
zuletzt wohnhaft gewesen in 1210 Wien, Brunner Straße 110,
österreichischer Staatsbürger
W niemieckich dokumentach spadkowych oznaczenie spadkodawcy zawiera
miejsce urodzenia i miejsce zgonu, a nie zawiera informacji o obywatelstwie, np.
Helena Maria Fleischer
geb. Faller, verstorben am 1.01.2009 in Friedrichshafen, geboren am
1.01.1920 in Göttingen,
zuletzt wohnhaft Vorburggasse 1-3, 88709 Meersburg.
Różnice pragmatyczne dotyczą także użycia tytułów akademickich przed
nazwiskiem notariuszy lub ich aplikantów sporządzających dokumenty
spadkowe w Austrii.
7. Wnioski
Świadomość różnic istniejących pomiędzy austriacką a niemiecką
terminologią prawną jest bardzo istotna w pracy tłumacza parającego się
przekładem tekstów prawnych i prawniczych pochodzących z Austrii.
Niestety, różnice terminologiczne pomiędzy standardową niemczyzną a jej
odmianą austriacką nie są jeszcze w sposób wystarczający udokumentowane, a wiele dużych słowników niemieckich ich nie odnotowuje. Z drugiej
strony wielu tłumaczy nie wie, iż na rynku dostępne są słowniki poświecone
austriacyzmom, nawet tym występującym w języku specjalistycznym. Brak
dostępu tłumaczy polskich do tekstów austriackich z zakresu prawa ogranicza
ich możliwości badania specyfiki języka specjalistycznego, a więc uświadamiania sobie różnic na wielu płaszczyznach językowych: morfologicznej, składniowej, leksykalnej i pragmatycznej. Podstawową przyczyną odmienności
językowych jest fakt, że Niemcy i Austria to dwa różne organizmy państwowe
posiadające odrębne systemy polityczne, gospodarcze, kulturowe i społeczne. W efekcie nie jest więc możliwe używanie ujednoliconej terminologii, gdyż jej zróżnicowanie służy oddaniu zróżnicowanej i niepowielającej
się rzeczywistości. Z tego powodu tłumacz podczas pracy musi wziąć pod
uwagę fakt, na potrzeby którego kraju tłumaczy, by posługiwać się
223
charakterystyczną dla niego terminologią. O skali trudności związanej
z przekładem tekstu prawniczego pochodzącego z Austrii świadczy choćby
poddany analizie niewielki objętościowo dokument potwierdzający nabycie
spadku wydany przez aplikanta notarialnego. Jego analiza językowa
potwierdziła, iż rozbieżności pomiędzy niemiecką a austriacką rzeczywistością prawną uwidocznione w odmiennej terminologii i różnicach
morfologiczno-pragmatycznych są tak znaczne, iż tłumacz bez wykorzystania odpowiednich narzędzi nie będzie w stanie przełożyć poprawnie
tekstu austriackiego na język polski.
Bibliografia:
Bęza S., 2004, Eine kleine Landeskunde der deutschsprachigen Länder,
PWN, Warszawa.
Die österreichische Terminologie. Verzeichnis wichtiger Rechtsbegriffe
geordnet nach Rechtsgebieten Deutsch-Polnisch, Österreichischer Verband der
Gerichtsdolmetscher Wien 1997.
Duden, 2006, Deutsches Universalwörterbuch, Dudenverlag, Mannheim [i in.].
Iluk J., Kubacki A. D., 2003 Wzory polskich i niemieckich dokumentów
do ćwiczeń translacyjnych, Wydawnictwo Gnome, Katowice.
Iluk J., Kubacki A. D., 2006 Wybór polskich i niemieckich dokumentów
do ćwiczeń translacyjnych, Wydawnictwo Promocja XXI, Warszawa.
Kadric M., Kaindl K., Kaiser-Cooke M. 2005, Translatorische Methodik,
Basiswissen Translation 1, Facultas Verlags- und Buchhandel AG, Wien.
Krzysztoforska-Weisswasser Z., 1994, Mustersammlung österreichischer
Dokumente und Schriftstücke für Gerichtsdolmetscher, Wydawnictwo TEPIS,
Warszawa.
Kubacki A. D., 2008, Wybrane problemy przekładu niemieckich i polskich
dokumentów z zakresu prawa spadkowego, [w:] „Rocznik przekładoznawczy
3/4. Studia nad teorią, praktyką i dydaktyką przekładu”, E. KościałkowskaOkońska, L. Zieliński (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika,
Toruń, s. 117-127.
Markhardt H., 1999, JUS versus JURA. Eigenheiten der österreichischen
Sprache im juristischen Bereich, [w:] „Lebende Sprachen“, 3, Zeitschrift für
fremde Sprachen in Wissenschaft und Praxis, P. A. Schmitt, R. Werner (red.),
Niemeyer, München, s. 102-104.
Markhardt H., 2006, Wörterbuch der österreichischen Rechts-,
Wirtschafts- und Verwaltungsterminologie, Peter Lang, Frankfurt am Main.
Österreichisches Wörterbuch, 2006, 40. neu bearbeitete Auflage,
herausgegeben im Auftrag des Bundesministeriums für Bildung, Wissenschaft
und Kultur, öbvhpt, Wien.
Protokoll Nr. 10 über die Verwendung österreichischer Ausdrücke der
deutschen Sprache im Rahmen der Europäischen Union. Anhang zur
Beitrittsakte zum österreichischen Beitritt zur EG, [w:] „EU-Beitrittsvertrag“,
BGBL. 1995/45:2544.
224
ARTYKUŁY MOTS
4 – 2011
TOMASZ BORKOWSKI
TERMINOLOGIA PRAWNA W UJĘCIU
TERMINOGRAFICZNYM
Intencją artykułu jest zwięzłe przedstawienie najistotniejszych
wybranych zagadnień związanych z metodologią tworzenia modelu polskoangielskiego branżowego słownika terminologii prawnej jako formy
utrwalenia wiedzy zawodowej zakodowanej w tekstach ustawodawczych.
Znacznie szersze ujęcie tej tematyki zaprezentowano w rozprawie doktorskiej pt. „Polsko-angielski tezaurus terminologii prawnej a harmonizacja
prawa. Zasady konstruowania” napisanej pod kierunkiem J. Lukszyna.
Potrzeba stworzenia takiego modelu wynika z dostrzeżonych podczas prac
w ramach europejskiego projektu EuroTermBank mankamentów istniejących zbiorów terminologii w Europie Wschodniej, które istotnie utrudniają skuteczną komunikację międzynarodową w ramach Unii Europejskiej,
a więc spowalniają proces integracji. Zaproponowany model dwujęzycznego
tezaurusa w formie optymalnego układu mikrostruktury i składu makrostruktury miałby zatem przyczynić się do usprawnienia procesu komunikacji zawodowej w ramach technolektu prawnego właściwego dla jednego
z filarów integracji europejskiej – legislacji.
Konstrukcja takiego modelu tezaurusa wymaga, po pierwsze, opisu
charakterystyki technolektu prawnego. Język prawny to język, w którym
tworzy się akty prawne, czyli teksty (akty) prawodawcze – ustawy i rozporządzenia [Wróblewski 1948]. Język ten obejmuje język (prawny)
przepisów prawnych (w którym formułuje się teksty prawne) i język
(prawny) norm prawnych. Według dominującego podejścia lingwistycznego
normy prawne są zawarte w przepisach jako pewne wypowiedzi językowe,
których znaczeniem jest wzór powinnego zachowania, lub które bezpośrednio nakazują/zakazują określonemu podmiotowi w określonych
okolicznościach określone zachowanie się. Przepisy prawne są podstawą
rekonstrukcji wszystkich norm prawnych tworzących system prawny
danego państwa jako czynniki kreujące doniosłe prawnie zachowania
225
społeczne [Bator (red.) 2006: 112, 166, 180; Kielar 2003: 127; Zieliński 1999:
50, 63-64; Sarkowicz, Stelmach 2001: 51, 53, 58; Malinowski 2006: 19].
W perspektywie komunikacyjnej teksty prawodawcze obejmują
zbiór komunikatów w formie przepisów prawnych kodujących normy
prawne nadawanych przez prawodawcę i skierowanych do adresatów tych
norm. Język tekstów prawnych jest swoistym politechnolektem [Kierzkowska
2002: 16], którym posługuje się prawodawca (podmiot fikcyjny i zazwyczaj
wieloosobowy, a jednocześnie racjonalny i spersonifikowany) i jest on przejawem specjalistycznych umiejętności językowych tego legislatora swoistych
dla wspólnoty (społeczności) dyskursu prawnego, której członków charakteryzuje kompetencja dyskursywna (interakcyjna kompetencja komunikacyjna
w komunikacji prawnej). Istota komunikacji w języku prawnym polega więc na
tym, że prawodawca koduje normy prawne w normatywnym (preskryptywnym) języku przepisów prawnych, a adresat norm, chcąc podporządkować
się ich treści, a więc zachowywać się zgodnie z prawem (systemem prawa),
posługuje się interpretacją tych przepisów wynikającą z wykładni prawa.
Pozwala ona odkodować normy jednoznacznie określające sposób zachowania
danych podmiotów w określonych warunkach poprzez przypisanie tym przepisom znaczenia. Naturalnie, różny jest potencjał zrozumienia przez odbiorców – adresatów norm – rzeczywistych intencji prawodawcy wysłowionych
w danym akcie prawnym i zależy on od stopnia wykształcenia ogólnego,
a także wiedzy o systemie prawa, czyli od różnego stopnia przynależności do
wspólnoty dyskursu prawnego, której próg członkowski stanowi znajomość
specjalistycznej leksyki [Duszak 1998: 18-21, 254; Kierzkowska 2002: 77;
Mamet 2002: 143-151; Pieńkos 1999: 9, 40, 45; Zieliński 1999: 61].
Z perspektywy terminograficznej, właśnie w związku ze specyfiką
dyskursu prawnego, struktura i treść tezaurusa terminologii prawnej
powinna umożliwić choć w pewnym zakresie przekroczenie owego progu
członkowskiego wspólnoty dyskursu. Specyfika terminologii prawnej
wynika z faktu, że język prawny jest językiem wiedzy specjalistycznej
zakodowanej przede wszystkim w tych terminach będących nazwami
(znakami) danych pojęć instytucji prawnych (osoby, instytucje, stosunki
prawne, w tym elementy tych stosunków, czynności prawne, w tym obiekty
będące przedmiotem konkretnego działania) jako elementach określonego
systemu prawnego. Termin prawny jest więc sposobem rozumienia (znaczeniem) pojęcia prawnego ustalonym na drodze definicji ustawowych (legalnych)
służących jako pomoc w zagwarantowaniu spójności terminologicznej tekstów
prawnych (założenia użycia dla danego pojęcia zawsze tego samego terminu)
oraz jednolitej interpretacji i jednolitego stosowania prawa poprzez redukcję
niedookreśloności znaczenia terminów, a więc ścisłe określenie granic pojęcia
terminu prawnego. Stąd definicja legalna jest swoistą konwencją terminologiczną wskazującą wzorzec (normę) pożądanego zachowania językowego
(konieczność przypisywania ściśle określonego znaczenia wyrazowi/wyra226
żeniu stanowiącemu definiendum), nawet jeśli znaczenie terminu prawnego
ustalone jest w drodze definicji aksjomatycznych ujednoznaczniających
terminy niezdefiniowane explicite poprzez odpowiednio dobrany kontekst
językowy [Kielar 1991: 134; Kierzkowska 2002: 21; Malinowski 2006: 61, 152153; 157-158, 164-165, 172; Šarčević 1997: 153-156; Zieliński 1999: 58].
Wobec tego terminy prawne jako elementy specjalistycznego leksykonu prawnego tworzą spójny system terminologiczny, u którego podstaw
leży system ściśle określonych pojęć prawnych. A ponieważ system prawa
jest systemem norm prawnych, zasadne wydaje się stwierdzenie, że terminy
prawne oprócz znaczenia leksykalnego w systemie prawnym ustalonego
w definicjach mają również znaczenie normatywne wynikające z faktu, że
w wymiarze systemowym pojęcia prawne tworzą precyzyjne struktury wiedzy
o normach prawnych zakodowanych w przepisach przetwarzane w procesie
myślenia ustawodawcy i interpretatora na podstawie jego zinternalizowanego
języka norm prawnych. Znaczenie normatywne będzie więc rezultatem roli
danego terminu prawnego pełnionej w przekazaniu treści normy prawnej,
a więc będzie to znaczenie uzupełniające intensję pojęcia terminu określoną
w wymiarze leksykalnym [Pommer 2007: 61; Zieliński 1999: 64]. A zatem
oba rodzaje znaczenia terminów prawnych muszą znaleźć odzwierciedlenie
w tezaurusie.
Kolejne istotne uwarunkowania związane ze stworzeniem optymalnego układu tezaurusa wynikają z harmonizacyjnego kontekstu tworzenia
polskiego systemu prawa w Unii Europejskiej. Harmonizacja zakładająca
zbliżenie prawodawstw narodowych w niektórych dziedzinach prawa w oparciu o wdrażanie w ich systemach norm zawartych we wspólnotowych aktach
prawnych determinuje zmiany merytoryczne i językowe w tych legislacjach.
Ich celem jest ciągłe udoskonalanie funkcjonowania wspólnego rynku na
drodze stopniowej likwidacji barier jego działania w oparciu o zagwarantowanie swobody przepływu: a) towarów (ruch bezcłowy); b) osób (zbliżone
uprawnienia pracownicze w innym kraju członkowskim); c) świadczenia
usług (przedsiębiorczości): prowadzenie działalności gospodarczej w dowolnym kraju członkowskim; d) przepływu kapitału (inwestycje obywateli
danego kraju członkowskiego w innych krajach Unii). Różne sposoby harmonizacji stanowią swoistą regulację poziomu szczegółowości implementowanych norm wspólnotowych odwrotnie proporcjonalnego do marginesu
swobody implementacyjnej państw członkowskich: im bardziej szczegółowe
są normy wspólnotowe dotyczące danego obszaru harmonizowanego prawa
(tzn. im bardziej harmonizacja jest intensywna), tym mniejszą dowolność
mają organy państw członkowskich implementujące te normy w zakresie
ich treści. Stąd tezaurus terminologii prawnej w harmonizacyjnym kontekście prawotwórczym powinien uwzględniać potencjalne zróżnicowanie
treści źródłowych norm wspólnotowych zakodowanych w przepisach prawa
wspólnotowego i norm implementujących je w prawie krajowym, z jedno227
czesnym uwzględnieniem harmonizacji leksykonu systemu terminologicznego wyjściowego (tj. danego kraju członkowskiego) z systemem prymarnym (tj. jednym z języków urzędowych Wspólnoty wyrażającym wiedzę z harmonizowanej dziedziny na najwyższym poziomie w legislacji wspólnotowej)
[Kierzkowska 2002: 90-92; Kurcz 2004: 32, 72-115; 136-165; 191-192; Lukszyn,
Zmarzer 2001: 60; 63; Noble 2000: 39-42; Steiner, Woods 1996: 38-64].
Na podstawie powyższych faktów za szczególnie interesującą dziedzinę badawczą w kontekście terminograficznym można uznać terminologię
prawną dotyczącą wdrożenia w polskim prawie norm w zakresie wprowadzenia nowoczesnych technologii informatycznych – narzędzia w postaci
podpisu elektronicznego – do działalności gospodarczej osób fizycznych
i prawnych. Konieczność implementacji norm zawartych we wspólnotowych
aktach prawnych w tej dziedzinie, jako nieuregulowanej w polskim systemie
prawnym przed akcesją do Unii Europejskiej, wiąże się z wprowadzaniem
do niego nowych pojęć prawnych, co powoduje zderzenie dwóch systemów
pojęciowych norm prawnych (języków norm prawnych) i wyrażających ich
systemów terminologicznych. Wobec powyższego interesuje nas ujęcie
wyniku tego zderzenia w ramy dwujęzycznego zbioru terminologii prawnej
będącej nośnikiem treści języka prawnego – branżowego słownika terminologicznego (BST) określonego rodzaju i w odpowiedniej formie, jako obrazu
faktycznego rezultatu harmonizacji w dziedzinie uregulowań w zakresie
podpisu elektronicznego, z jednoczesną możliwością wykazania potencjalnych różnic pojęciowych pomiędzy terminami hasłowymi w obu językach.
BST to rodzaj słownika ideograficznego, gdzie termin podany jest
jako określona wartość, w której odbija się określony „światopogląd zawodowy”, dzięki czemu słownik ten spełnia swoje podstawowe zadanie, którym
jest ustalenie i rejestracja zawartości wiedzy profesjonalnej w określonym
momencie rozwoju społeczeństwa. Stąd BST odtwarza rzeczywistą postać
systemu terminologicznego w płaszczyźnie konceptualnej, a więc odpowiedni typ myślenia zawodowego w postaci makroznaku wiedzy specjalistycznej [Zmarzer 2001: 41]. W związku z tym pozwala on najlepiej utrwalić status zawodowy danej wiedzy [Lukszyn, Zmarzer 2001: 126].
Na podstawie parametrów podziału słowników terminologicznych
ujętych w postaci szeregu dychotomicznych opozycji terminograficznych
decydujących o ocenie tego słownika oraz określenia makro- i mikrostruktury konkretnego słownika w projekcji na te parametry [Lukszyn, Zmarzer
2001: 141-157], optymalny typ BST to słownik: a) dyferencjalny; b) definiujący; c) egzocentryczny; d) systemowy; e) zharmonizowany z prymarnym
systemem terminologicznym; f) normatywny; g) otwarty [Lukszyn, Zmarzer
2001: 155; Michałowski 2004: 199], a dodatkowo dwujęzyczny, co umożliwia
spełnienie wymogu z litery e – międzyjęzykową harmonizację terminologii
w słowniku. A zatem taki BST powinien mieć formę dwujęzycznego tezaurusa – szczególnego typu języka informacyjno-wyszukiwawczego, mającego
228
zdolność odzwierciedlenia treści analizowanych informacyjnie w sposób
dokładny i na różnych poziomach szczegółowości, a także umożliwiającego
bezbłędne odczytanie tak dokonanego zapisu [Leski 1978: 1-35].
Tezaurus stanowi zespół deskryptorów – najwłaściwszych nazw
określonych konceptów o ściśle określonym znaczeniu – w formie
artykułów deskryptorowych zawierających deskryptor tytułowy (tj.
stanowiący hasło artykułu deskryptorowego) wraz z definicją oraz
deskryptory związane z nim różnymi relacjami semantycznymi, których
rodzaj oznacza się odpowiednim wskaźnikiem. Wobec tego jest to pewien
system służący do precyzowania powiązań deskryptorów, wykorzystywany
do określania zawartości dokumentów [Leski 1978: 1-35; PN-92/N-09018: 2;
Lukszyn (red) 2005: 25].W kontekście techniki leksykograficznej szczególna zaleta tezaurusa polega na możliwości reprezentacji w nim wiedzy
zawodowej za pomocą techniki tezauryzowania ujmującej deskryptor
tytułowy w odpowiednim paradygmacie terminologicznym ustalającym jego
wartość systemową na podstawie konstruowania mikropól terminologicznych w ramach makropola. Terminy łączone są w ramach mikropola
za pomocą relacji inkluzji, implikacji, koniunkcji, dysjunkcji, ekwiwalencji
itd., na podstawie tekstów odpowiedniego technolektu, odtwarzając w ten
sposób system konceptualny LT (aktualny poziom wiedzy zawodowej
w formie typu myślenia zawodowego utrwalonego w odpowiednich
algorytmach tego myślenia prezentujących strukturę pojęciową danej
dziedziny) explicite w mikrostrukturze, co stanowi realizację celu sporządzania BST [Lukszyn (red.) 2005: 126; Lukszyn, Zmarzer 2001: 152-153,
159; Zmarzer 1991: 125, 129-130].
Ujęcie potencjalnego zróżnicowania struktur konceptualnych obu
systemów prawnych uzyskamy w ramach słownika terminologicznego
równoległego, lub kontrastowego będącego dwujęzycznym tezaurusem dokumentacyjnym, w którym ekwiwalentne hasła nie muszą być przekładami,
a członami łączącymi oba języki są tylko deskryptory [Babik 1999: 52; Felber,
Budin 1994: 181-182; Zmarzer 2008: 255].
Zasadę konstrukcji makrostruktury tego tezaurusa stanowi odniesienie trzech głównych parametrów makrostruktury (kwantytatywnych,
konceptualnych, strukturalnych) do trzech zasad pracy terminograficznej
(adekwatne ograniczenie terminologii w słowniku; systematyzacja terminów wewnątrz słownika; harmonizacja międzyjęzykowa w artykułach
deskryptorowych) tworzących wspólnie swoiste filtry terminograficzne.
Filtry takie pozwalają ujawnić potencjał terminograficzny tekstów będących
nośnikiem wiedzy prawnej zawartej w leksykonie odzwierciedlającym
zakres tematyczny tezaurusa [Łukasik 2005: 156-159; Tatarinov 2006: 241],
stanowiący odbicie obiektywnego obrazu aktualnego stanu wiedzy prawnej
w zakresie pojęcia podpisu elektronicznego w obu systemach. Na tej
podstawie tworzony jest systematyczno-hierarchiczny schemat zakresu
229
tematycznego, a więc schemat tematyczny tezaurusa. Schemat taki jest
podstawą konstrukcji każdego tezaurusa, a tu obejmie on wyniki procesu
rekonstrukcji norm w tekstach prawnych polskich i wspólnotowych na
podstawie identyfikacji semantyczno-logicznej struktury przepisów prawnych kodujących normę i odniesienia tej struktury do struktury logicznej
normy. Uwzględni także wymiar leksykalny znaczenia terminów prawnych
[Leski 1978: 36-41; Grinev 1995: 67] i stąd określony jest w rozprawie
ściślej jako „schemat językowo-normatywny” z uwagi na rodzaj informacji
o terminologii prawnej odzwierciedlonej w nim w kontekście dwóch
rodzajów mikrotezaurusów, o których poniżej.
Budowę schematu na drodze ekscerpcji odpowiednich terminów
i ich usystematyzowania w ramach trzech poziomów pochodności konceptualnej umożliwiła analiza tekstów prawnych, której celem była identyfikacja hipertekstów stanowiących składnię logiczną tych tekstów w formie
zespolenia tematycznego i semantycznego sądów dotyczących danej
dominanty semantycznej w ramach odtwarzalnych strukturalnie jednostek
hiperskładniowych. A ponieważ hiperteksty reprezentują algorytmy myślenia zawodowego jako elementy struktury semantycznej tekstu w formie
paradygmatów, w analizie podjęto próbę odniesienia struktury przepisów
prawnych wyrażających konkretną normę do struktury jednostki hiperskładniowej. W tym kontekście elementy norm prawnych będących swoistymi
hipertekstami tekstów prawnych (algorytmy myślenia wyrażone są w dziedzinie prawa właśnie w języku norm prawnych) zidentyfikowano w kodujących je łańcuchach konektorów dyskursywnych, głównie implicytnych (co
wynika z wysokiego stopnia kondensacji treści norm w aktach ustawodawczych), spajających te jednostki w odtwarzalne całości [J. Lukszyn
2006; 2007; 2008a; 2008b; STP 2005: 50, 106, 109, 117, 127].
Potencjalne zróżnicowanie systemów konceptualnych obu legislacji
decyduje o wyborze języka polskiego jako wyjściowego w tezaurusie, a jako
docelowego – angielskiego, będącego, obok francuskiego, jedynym urzędowym językiem aktów prawnych wspólnotowych publikowanych w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej, z którego dokonuje się tłumaczeń tych
tekstów na wszystkie języki narodowe krajów członkowskich.
Układ mikrostruktury kontrastowego tezaurusa terminologii prawnej
zdeterminowany uwarunkowaniami modelu tezaurusa określonymi powyżej
ma więc umożliwić zestawienie, a nie przetłumaczenie, odnośnych mikrotezaurusów rekonstruujących paralelne normy w obu systemach prawnych
w obu językach. Rolę deskryptorów tytułowych w mikrostrukturach pełnią
więc ekwiwalentne jednostki terminologiczne, których systemowy i normatywny potencjał dyskursywny naszkicowany w schemacie tematycznym
ujawnia odpowiednią składnię logiczną stanowiącą podstawę konstrukcji
obu mikrotezaurusów. Zastosowanie w mikrostrukturach techniki tezauryzowania trzeciego stopnia dokładności odzwierciedlenia hipertekstów w tezauru230
sie pozwalającej na identyfikację lakun pojęciowych i stąd konkretnych
różnic w algorytmach myślenia zawodowego w poszczególnych mikrotezaurusach pozwoli ujednolicić strukturalnie artykuły deskryptorowe w tezaurusie [Lukszyn, Zmarzer 2001: 157-162; Łukasik 2005: 157-160].
Rolę wspólnej matrycy logicznej, w projekcji na którą skojarzone są
treści norm w obu systemach prawnych, mogą w takim tezaurusie
kontrastowym pełnić mikrosieci semantyczno-normatywne [Borkowski
2005: 56-69], czyli faktycznie mikrotezaurusy normatywne, ustalające
wartość terminu w systemie znaczeń norm prawnych na podstawie ujęcia
go w bezpośrednim kontekście tekstowo-normatywnym, odtwarzając w ten
sposób treść normy prawnej jako algorytmu myślenia zakodowanego
w hipertekście [Lukszyn 2006: 161-172]. W związku z logiczną strukturą
normy ujętą w ramy stosunku prawnego poszczególne jej elementy
powiązane są asocjacyjnymi relacjami przyczynowo-skutkowymi.
Natomiast odzwierciedlenie wymiaru znaczenia leksykalnego terminów prawnych w systemie prawnym stanowi uzupełnienie mikrostruktur
i następuje przez podanie w nich intensji terminów-identyfikatorów
poszczególnych elementów normy prawnej na podstawie zdefiniowania ich
i umieszczenia treści tej definicji w mikrotezaurusach "tradycyjnych"
(systemowych), czyli opartych o relacje nadrzędności/ podrzędności/
asocjacji i odtwarzających strukturę paradygmatów terminologicznych w
rozwinięciu leksykalnego potencjału dyskursywnego ustalonego w schemacie tematycznym. Zestaw wszystkich mikrotezaurusów systemowych ma
ułatwiać użytkownikom tezaurusa zrozumienie struktury pojęciowej wiedzy
prawnej ujawnionej w mikrotezaurusach normatywnych tych mikrostruktur, dzięki czemu ten zbiór terminologii spełniłby zadanie postawione
mu w rozprawie: umożliwienie użytkownikom choć w pewnym stopniu
przekroczenia progu członkowskiego wspólnoty dyskursu prawnego.
W tym kontekście konieczne jest także uporządkowanie leksykonu
w ramach tezaurusa, czyli jego przekształcenia w system terminologiczny
dzięki zastosowaniu na poziomie paradygmatów (w istocie szeregów wertykalnych) parametrów charakterystyki systemowej leksykonu [Lukszyn, Zmarzer
2001: 42, 112; Lukszyn 2004: 57-58; Lukszyn 2005: 13; Zmarzer 2005: 20].
Układ danych terminograficznych optymalny dla przejrzystego zawarcia wszystkich wyżej określonych elementów mikrostruktury oparty jest na
strukturze elektronicznych baz danych terminologicznych EuroTermBank,
IATE oraz UKIE, a także na kluczowych źródłach teoretycznych [m.in.
Felber, Budin 1994: 183-193; 233; PN-92/N-09018: 8; 11; 15; PN-ISO 1087-1:
36; Rirdance, Vasiļjevs (red.) 2006: 101-105]. Wymóg precyzji języka
deskryptorowego tezaurusa powoduje konieczność użycia specyficznego metajęzyka jako pewnego kodu w formie przejrzystych symboli terminograficznych
reprezentujących zarówno istotę wymiaru leksykalnego w systemie prawa,
jak i normatywnego deskryptorów tytułowych i ich ekwiwalentów, a także
231
stopień zróżnicowania pojęciowego obu terminów i norm z nimi związanych
[Felber, Budin 1994: 133, 138, 140; Szulc 1984: 110-111]. Rysunki 1 i 2
prezentują symbole zastosowane w mikrostrukturze wraz z opisem ich roli.
Rys. 1-2. Symbole terminograficzne polsko-angielskiego tezaurusa terminologii
prawnej.
232
Zamieszczone
w
tezaurusie
artykuły
deskryptorowe
stanowią
odzwierciedlenie zestawienia polskich przepisów prawnych i wdrażanych
przez nie w różnym stopniu przepisów wspólnotowych w zakresie
warunków stosowania podpisu elektronicznego oraz skutków prawnych
jego stosowania. Warunki te określone są w części artykułu związanej z
mikrotezaurusem systemowym, a skutki prawne – w części dotyczącej
mikrosieci semantyczno-normatywnej. Rezultatem powyższych wywodów
oraz zastosowania zaprezentowanych symboli jest poniższy przykład
artykułu deskryptorowego polsko-angielskiego tezaurusa terminologii
prawnej z dziedziny podpisu elektronicznego, zawierający część tych
symboli (rys. 3-5):
Rys. 3. Artykuł deskryptorowy polsko-angielskiego tezaurusa terminologii
prawnej w harmonizacyjnym kontekście prawotwórczym – część 1.
233
Rys. 4. Artykuł deskryptorowy – część 2.
Rys. 5. Artykuł deskryptorowy – część 3.
234
W pozostałych artykułach deskryptorowych zaprezentowano następujące
deskryptory tytułowe (w porządku alfabetycznym): bezpieczne urządzenie
służące do składania podpisu elektronicznego; bezpieczne urządzenie
służące do weryfikacji podpisu elektronicznego; certyfikat; dane służące do
składania podpisu elektronicznego; dane służące do weryfikacji podpisu
elektronicznego; kwalifikowany certyfikat; osoba składająca podpis
elektroniczny; podpis elektroniczny; umowa o świadczenie usług drogą
elektroniczną zawarta drogą elektroniczną; urządzenie służące do składania
podpisu elektronicznego; urządzenie służące do weryfikacji podpisu
elektronicznego; usługa świadczona drogą elektroniczną; usługobiorca;
usługodawca.
Na podstawie wszystkich artykułów deskryptorowych zamieszczonych
w rozprawie można stwierdzić, że analiza terminograficzna wyekstrahowanej
terminologii pozwoliła potwierdzić słuszność podziału opisu znaczenia terminów prawnych na wymiar znaczeń językowych i normatywnych,
ponieważ każdy z tych wymiarów ujawnia w mikrostrukturze zupełnie inny
potencjał dyskursywny deskryptorów tytułowych i ich ekwiwalentów. Co
więcej, stopnie podobieństw i/lub różnic deskryptorów tytułowych i ich
ekwiwalentów we wszystkich zamieszczonych artykułach deskryptorowych
wskazane w wyniku analizy porównawczej mikrotezaurusów systemowych
i normatywnych (mikrosieci semantyczno-normatywnych) w mikrostrukturach artykułów deskryptorowych pozwoliły wysnuć konkretne wnioski
dotyczące szczegółowych różnic w strukturze konceptualnej polskiego
i wspólnotowego systemu prawa w zakresie wybranej tematyki.
Tak skonstruowany i przedstawiony w rozprawie model terminograficznego obrazu terminologii prawnej w harmonizacyjnym kontekście prawotwórczym w formie dwujęzycznego tezaurusa kontrastowego może stanowić
skuteczne narzędzie będące w stanie sprostać wyzwaniom globalizacji
w kontekście komunikacji wielojęzycznej. Struktura tezaurusa i metodologia
wyboru materiału językowego dla jej wypełnienia może być zastosowana
przy tworzeniu dwu- lub wielojęzycznych tezaurusów w innych dziedzinach
prawa w harmonizacyjnym kontekście prawotwórczym. Dzięki temu tezaurusy
tego typu mogłyby umożliwić członkom społeczności europejskich zapoznanie
się z wiedzą zakodowaną w systemach prawnych oraz z jej formami językowymi, i stąd potencjalnie usprawnić proces tej komunikacji na podstawie
przekroczenia przez odbiorców – w ramach układu komunikacji zawodowej,
układu glottodydaktycznego oraz układu translatorycznego – choć w pewnym stopniu progu członkostwa społeczności dyskursu prawnego.
W wyniku pewnej redukcji barier komunikacyjnych tworzonych przez
komunikacyjną dyferencjację między członkami danego społeczeństwa,
tezaurusy zgodne z przedstawionym modelem mogą przyczyniać się do
rozwoju społeczeństwa informacyjnego i przyspieszenia wciąż dokonującej
się integracji europejskiej [Grucza: 1994; 2002].
235
Bibliografia:
Babik W., 1999, O definiowaniu w leksykografii wielojęzycznej, [w:]
„NEOTERM” Nr 13/14/1999, Polski Komitet Międzynarodowej Organizacji
Unifikacji Neologizmów Terminologicznych, Warszawa, s. 50-56.
Bator A. (red.), 2006, Wprowadzenie do nauk prawnych. Leksykon
tematyczny, LexisNexis, Warszawa.
Borkowski T., 2005, Mikrosieci semantyczno-normatywne jako „matryca”
porównawcza w tłumaczeniu prawniczym w kontekście harmonizacji prawa,
[w:] Lewandowski J., Kornacka M. (red.), Języki specjalistyczne 5. Teksty
specjalistyczne w kontekstach zawodowych i tłumaczeniach, KJS UW,
Warszawa, s. 56-69.
Duszak A., 1998, Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Felber H., Budin G., 1994, Teoria i praktyka terminologii, Wydawnictwa
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Grinev S.V 1995 - Гpинёв C.B., 1995, Bвeдeниe в тepминoгpaфию,
MПУ, Мocквa.
Grucza F., 1994, O językach specjalistycznych (=technolektach) jako
pewnych składnikach rzeczywistych języków ludzkich, [w:] Grucza F.,
Kozłowska Z. (red.), Języki specjalistyczne. Materiały z XVII Ogólnopolskiego
Sympozjum ILS UW, Warszawa, 9-11 stycznia 1992, Akapit-DTP, Warszawa, s.
7-27.
Grucza F., 2002, Języki specjalistyczne – indykatory i/lub determinanty
rozwoju cywilizacyjnego, [w:] Lewandowski J. (red.), Języki specjalistyczne.
Problemy technolingwistyki, KJS UW, Warszawa, s. 9-26.
Kielar B. Z., 1991, Problemy tłumaczenia tekstów specjalistycznych, [w:]
Grucza F. (red.), Teoretyczne podstawy terminologii, Zakład Narodowy
imienia Ossolińskich, Wyd. PAN, Wrocław, Warszawa, Kraków, s. 133-140.
Kierzkowska D., 2002, Tłumaczenie prawnicze, Wydawnictwo TEPIS,
Warszawa.
Kurcz B., 2004, Dyrektywy Wspólnoty Europejskiej i ich implementacja do
prawa krajowego, Zakamycze, Kraków.
Leski K., 1978, Zasady budowy tezaurusów, Polska Akademia Nauk.
Ośrodek Informacji Naukowej, Warszawa.
Lukszyn J., 2004, Leksykon specjalistyczny – słownik terminologiczny –
seria terminograficzna, [w:] Lewandowski J. (red.), Języki Specjalistyczne 4.
Leksykografia terminologiczna – teoria i praktyka, KJS UW, Warszawa, s. 5564.
Lukszyn J., 2005, Struktura kognitywna leksykonu specjalistycznego, [w:]
Lewandowski J., Kornacka M. (red.), Języki specjalistyczne 5. Teksty
Warszawa, s. 9-14.
236
Lukszyn J., 2006, Zasady analizy tekstów specjalistycznych, [w:]
Wołodźko-Butkiewicz A., Zmarzer W. (red.), Glottodydaktyka i jej konteksty
interkulturowe, IR UW, Warszawa, s. 161-172.
Lukszyn J., 2007, Tekst specjalistyczny pod lingwistyczną lupą, [w:]
Kornacka M. (red.), Języki specjalistyczne 7. Teksty specjalistyczne jako
nośniki wiedzy fachowej, KJS UW, Warszawa, s. 51-70.
Lukszyn J., 2008a, Uniwersalia tekstów specjalistycznych, [w:] Lukszyn J.
(red.), Języki, kultury, teksty, wiedza 5. Podstawy technolingwistyki I, Wyd.
Euro-Edukacja, Warszawa, s. 173-181.
Lukszyn J., 2008b, Parametry analizy tekstów specjalistycznych, [w:]
Lukszyn J. (red.), Języki, kultury, teksty, wiedza 5. Podstawy technolingwistyki I, Wyd. Euro-Edukacja, Warszawa, s. 182-196.
UW, Warszawa.
Łukasik M., 2005, Teksty terminonośne – filtry terminograficzne – stopień
dokładności tezaurusa, [w:] Lewandowski J., Kornacka M. (red.), Języki specjalistyczne 5. Teksty specjalistyczne w kontekstach zawodowych i tłumaczeniach, KJS UW, Warszawa, s. 155-164.
Malinowski A., 2006, Polski język prawny. Wybrane zagadnienia,
LexisNexis, Warszawa.
Mamet P., 2002, Relacja pomiędzy kompetencją językową a kompetencją
merytoryczną na przykładzie języka biznesu, [w:] Lewandowski J. (red.),
Języki specjalistyczne 2. Problemy technolingwistyki, KJS UW, Warszawa, s.
141-151.
Michałowski P., 2004, W poszukiwaniu idealnego modelu słownika terminologii przedmiotowej, [w:] Lewandowski J. (red.), Języki Specjalistyczne 4.
Leksykografia terminologiczna – teoria i praktyka, KJS UW, Warszawa,
s.193-201.
Noble A., 2000, Przewodnik po Unii Europejskiej. Od Rzymu do Maastricht
i Amsterdamu, Książka i Wiedza: Warszawa.
Pieńkos J., 1999, Juryslingwistyka. Język w prawie – Prawo w języku,
Oficyna Prawnicza MUZA S.A., Warszawa.
PN-92/N-09018 – Tezaurus jednojęzyczny. Zasady tworzenia, forma i
struktura, Polski Komitet Normalizacyjny, Warszawa.
PN-ISO 1087-1 – Działalność terminologiczna. Terminologia. Część 1: Teoria i
zastosowanie, Polski Komitet Normalizacyjny, Warszawa.
Pommer S., 2007, Legal Terminology and European Integration, [w:]
Kierzkowska D. (red.), Court Interpreting and Legal Translation in the
Enlarged Europe 2006, Translegis Publishing, Warszawa, pp. 61-64.
Rirdance S., Vasiļjevs A. (ed.), 2006, Towards Consolidation of
European Terminology Resources. Experience and Recommendations from
EuroTermBank Project, Tilde, Riga.
Sarkowicz R., Stelmach J., 2001, Teoria prawa, Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Steiner J., Woods L., 1996, Textbook on EC law, Blackstone Press Limited,
London.
237
Szulc A., 1984, Podręczny słownik językoznawstwa stosowanego, PWN,
Warszawa.
Šarčević S., 1997, New Approach to Legal Translation, Kluwer Law
International, Hague, London, Boston.
Tatarinov V.A. 2006 – B.A. Taтapинoв, 2006, Oбщee тepминoвeдeниe. Энцuклoпeдичecкий cлoвapь, Mocкoвcкий Лицeй, Mocквa.
Wróblewski B., 1948, Język prawny i prawniczy, Polska Akademia
Umiejętności, Kraków.
Zieliński M., 1999, Języki prawne i prawnicze, [w:] Pisarek W. (red.),
Polszczyzna 2000. Orędzie o stanie języka na przełomie tysiącleci, Ośrodek
Badań Prasoznawczych UJ, Kraków, s. 50-74.
Zmarzer W., 1991, Leksykografia terminologiczna, [w:] Grucza F. (red.),
Teoretyczne podstawy terminologii, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich.
Wyd. Polskiej Akademii Nauk, Wrocław, Warszawa, Kraków, s. 117-132.
Zmarzer W., 2001, Typologia słowników terminologicznych, [w:] Lukszyn
J. (red.), Metajęzyk lingwistyki. Systemowy słownik terminologii
lingwistycznej, KJS UW, Warszawa, s. 26-44.
Zmarzer W., 2005, Onomazjologiczne klasy słownictwa specjalistycznego,
[w:] Lewandowski J., Kornacka M. (red.), Języki specjalistyczne 5. Teksty
Warszawa, s. 15-22.
Zmarzer W., 2008, W kwestii typologii słowników terminologicznych, [w:]
Lukszyn J. (red.), Języki, kultury, teksty, wiedza 5. Podstawy
technolingwistyki I, Wydawnictwo Euro-Edukacja, Warszawa, s. 248-256.
238
ARTYKUŁY MOTS
4 – 2011
WYBRANE PROBLEMY PRZEKŁADU
TERMINOLOGII UBEZPIECZENIOWEJ
Ubezpieczenia to jedna z najstarszych zorganizowanych działalności
ludzkich, przy pomocy których człowiek próbuje zabezpieczyć się przed nieszczęśliwym wypadkiem lub przynajmniej zminimalizować jego skutki. Z historii ubezpieczeń wiadomo ze już około 2500 p.n.e wśród egipskich kamieniarzy istniała forma wzajemnej pomocy w pokrywaniu kosztów pogrzebu.
Później pojawiły się porozumienia zawierane pomiędzy organizatorami
karawan na Bliskim Wschodzie, których celem było wspólne ponoszenie
szkód losowych powstałych wskutek padnięcia, rozszarpania przez drapieżniki lub rabunku wielbłądów. Przechowały się również wiadomości o samoubezpieczaniu się żołnierzy rzymskich z czasów imperium. Żołnierze ci
przed wyruszeniem na szczególnie niebezpieczne wyprawy wojenne oddawali część żołdu do wspólnej puli, która następnie była wypłacana rodzinie
tych którzy z wojny nie powrócili.
Następne stulecia to przede wszystkim ubezpieczenia morskie związane
głownie z wyprawami kupieckimi. Przełom, dzięki któremu ubezpieczenia
stały się zjawiskiem masowym, nastąpił dopiero w wieku XVIII wraz z odkryciem w matematyce tzw. prawa wielkich liczb. Dzięki temu odkryciu stały
się możliwe dokładne kalkulacje statystyczne określonych ryzyk. To umożliwiło z kolei bardziej wiarygodne szacowanie składek ubezpieczeniowych,
dzięki czemu ubezpieczenia stały się dostępne dla każdego. W dzisiejszych
czasach mieszkańcy krajów rozwiniętych powszechnie korzystają dzięki
temu z dobrodziejstw tzw. ubezpieczeń społecznych oraz coraz bogatszej
oferty ubezpieczeń prywatnych.
Powyższe informacje przedstawiłam nie bez przyczyny. Pamiętając
bowiem o długiej i bogatej historii ubezpieczeń łatwiej będzie zrozumieć
dlaczego istnieje całkiem znacząca grupa terminów, których dokładne tłumaczenie na język polski lub angielski nastręcza tłumaczom wiele kłopotów.
A jeśli dodamy do tego jeszcze fakt, ze obecnie działalność ubezpieczeniowa
239
w krajach rozwiniętych regulowana jest w dużej mierze przez odpowiednie
akty prawne, obowiązujące przecież na mocy różnych systemów prawnych,
staje się jasne dlaczego przekład łatwych z pozoru „polis” może stać się
prawdziwym wyzwaniem translatorskim.
1.
Zacznijmy od przekładu trzech pozornie prostych pojęć z teorii
ubezpieczeń: physical hazard, moral hazard i morale hazard. Wyraz
hazard słownik definiuje jako danger czy tez source of danger i każe go
tłumaczyć jako niebezpieczeństwo, ryzyko czy zagrożenie. Jednak po
zapoznaniu się ze stosownymi podręcznikami akademickimi z dziedziny
ubezpieczeń okazuje się, ze termin ten tłumaczony jest jako kalka czyli
hazard: odpowiednio hazard fizyczny, moralny i duchowy. Oczywiście,
nie ma on w tym znaczeniu zbyt wiele wspólnego z potocznym
rozumieniem tego wyrazu, czyli sytuacja w której podejmujemy ryzyko
w celu osiągnięcia potencjalnych korzyści, zwykle majątkowych.
Najbardziej popularnym rozumieniem hazardu w tym znaczeniu jest
sytuacja związana z odpłatnym uczestnictwem w pewnej grze zwanej grą
hazardową, w której decydującą rolę odgrywa przypadek W teorii
ubezpieczeń hazard definiowany jest natomiast jako kompleks wszelkich warunków i okoliczności bezpośrednio wpływających na akt realizacji niebezpieczeństwa. Jak więc widać, próba bezrefleksyjnego
tłumaczenia terminu, zarówno na polski jak i na angielski, zakończyłaby
się fiaskiem – zamiast poprawnego physical hazard – hazard fizyczny
otrzymalibysmy błędne tłumaczenia: fizyczne ryzyko, niebezpieczeństwo lub zagrożenie, zaś na angielski z pewnym odcieniem
humorystycznym: physical gambling.
2. Podobny kategorialnie bląd bezrefleksyjności można popełnić przy tłumaczeniu terminów z dziedziny ubezpieczeń morskich free of particular average lub general average clause. Mylące jest tutaj pozornie
znajomy wyraz average, którego powszechnie używamy w znaczeniu
średnia, przeciętna etc. Jednak po zapoznaniu się z etymologią wyrazu
okazuje się ze w terminologii ubezpieczeniowej wyraz ten przeszedł
z języka francuskiego (avarie), a wczesniej z włoskiego avaria i arabskiego awar, gdzie oznacza „uszkodzenie”. Stad poprawne tłumaczenie
omawianych terminow: free of particular average to wolny od awarii
poszczegolnej oraz general average - awaria generalna. Bezrefleksyjne
tłumaczenie na polski oznaczałoby zatem użycie niezrozumiałego terminu wolny od poszczegolnej sredniej/ przecietnej, zas na angielski free
of particular damage.
3. Ostatni przykład z tej kategorii to popularny termin grace period.
I znów dosłowne tłumaczenie zwiedzie niedoświadczonego tłumacza na
manowce. Jednym ze znaczeniem tego wyrazu jest co prawda łaska (co
jest blisko związane ze znaczeniem terminu jako okresu bycia objętym
240
ochroną ubezpieczeniową mimo niepłacenia skladki) ale tłumaczenie
jako czas miłosierdzia wydaje się nadawać towarzystwom
ubezpieczeniowym – nieprzysługujące im chyba – nadnaturalne moce.
Lepszym ekwiwalentem wydaje się nie budzący żadnych kontrowersji
okres karencji.
Druga kategoria problemów tłumaczeniowych dotyczy rozpowszechnionego
również w wielu innych językach specjalistycznych zjawiska jednoczesnego
funkcjonowania dwóch ekwiwalentów: polskiego oraz anglicyzmu w mniej
lub bardziej spolszczonej formie. Od razu zaznaczam, ze oba terminy są
całkowicie identyczne jeśli chodzi o ich zakres znaczeniowy.
I tak bytują obok siebie: assistance insurance - ubezpieczenie
assistance oraz ubezpieczenie pomocowe, insurance cover – ochrona
ubezpieczeniowa oraz pokrycie ubezpieczeniowe, insurance broker –
pośrednik ubezpieczeniowy oraz broker ubezpieczeniowy, non-life
insurance – ubezpieczenie nie na zycie, ubezpieczenie inne niż na życie,
ubezpieczenie non-life. open policy- polisa otwarta oraz polisa typu
open, engineering insurance – ubezpieczenie inzynieryjne oraz
techniczne., bancassurance – bancassurance lub współpraca bankowo-ubezpieczeniowa.
Po bliższym przyjrzeniu się powyższym terminom i ich tłumaczeniom wydaje
się, że nie można udzielić zdecydowanie jednoznacznej odpowiedzi na pytanie: termin rodzimy czy obcy? Na przykład terminy open policy jako
polisa otwarta czy ubezpieczenie pomocowe zamiast assistance wydaja się
dobrymi tj. krótkimi, jednoznacznymi, łatwo odmienialnymi ekwiwalentami.
Podobnie termin insurance cover – mający długą tradycje w języku polskim
jako ochrona ubezpieczeniowa, teraz doczekał się chyba niepotrzebnego
dubletu, wynikającego raczej z niedbałości i lenistwa tłumacza - pokrycie
ubezpieczeniowe. Ten sam los spotkał również termin engineering
insurance – pierwotnie dobrze funkcjonujący jako ubezpieczenia techniczne, teraz konkuruje z terminem ubezpieczenia inżynieryjne .
Inna rzecz ma się natomiast z terminem non-life insurance. Dosłownie
tłumaczone polskie ekwiwalenty grzeszą nadmierną rozwlekłością: ubezpieczenia nie na życie, ubezpieczenia inne niż na zycie. Natomiast propozycja
ubezpieczenie non-life jest krótka oraz wpisuje się w dobrze zakorzeniona
w języku polskim matryce non-profit (firma non-profit, działalność nonprofit). Mankamentem jest jednak brak możliwości polskiego zapisu oraz
niewytworzenie komplementarnej pary antonimicznej – ubezpieczenia na
życie: ubezpieczenia non-life.
Podobnie termin bancassurance – za pozostawieniem go przemawia przede
wszystkim jego zwięzłość (jeden wyraz w przeciwieństwie do rozwlekłej współpracy bankowo-ubezpieczeniowej). Jednak brak polskiego ekwiwalentu
powoduje ze otrzymujemy niezbyt poprawne gramatycznie zdania typu:
241
Wartość polskiego bancassurance na koniec 2006 roku wyniosła ok. 8
mld złotych.
2. Przez ostatnie pięć lat bancassurance w naszym kraju zanotowało
dziesięciokrotny wzrost.
3. W niektórych państwach udział bancassurance w rynku dochodzi
nawet do 80 proc
4. W ramach towarzystwa ubezpieczeń powstała specjalna jednostka,
która będzie odpowiedzialna za realizację strategii rozwoju
bancassurance z bankowością spółdzielczą.
1.
Nie trzeba chyba nikogo przekonywać, ze istnienie takich dubletów jest w
wielu przypadkach niekorzystne gdyż może powodować zakłócenia komunikacyjne u odbiorcy, który nie wie czy ma do czynienia z dwoma rzeczywistościami (np. ubezpieczenia techniczne i inzynieryjne) czy z jedną.
Innym problemem translatorskim, typowym nie tylko dla ubezpieczeń ale
tekstów ekonomicznych w ogóle, jest tłumaczenie i użycie skrótów i skrótowców. W tekstach ubezpieczeniowych odnajdziemy skróty dwóch rodzajów:
utworzone od polskich terminów np. OWU- Ogólne Warunki Ubezpieczenia. Jednak większość skrótów i skrótowców to abrewiatury utworzone od
terminów angielskich: FLEXA – Fire, Lightning, Explosion, Aircraft (Crash
Landing) czyli ubezpieczenie od ognia, uderzenia pioruna, wybuchu i upadku statku powietrznego, AAR – Against All Risks czyli ubezpieczenie od
wszystkich ryzyk, CAR – Contractors All Risks czyli ubezpieczenie wszystkich ryzyk budowy czy ACV – Actual Cash Value – ubezpieczenie według
wartosci rzeczywistej.
W tekstach polskich skróty tego typu nie są na ogół tłumaczone, można więc
usłyszeć zdania typu:
1.
Podstawą ubezpieczenia firmy jest polisa majątkowa chroniąca przed
konsekwencjami pożaru, kradzieży czy zalania czyli ryzyka opartego
na standardzie flexa ...
2. Ubezpieczenia rzeczowe są ważnym instrumentem ochrony ... FLEXA,
czyli ogień, uderzenie pioruna, wybuch i upadek statku powietrznego.
3. Majątek może być ubezpieczony na przykład od wszelkich ryzyk, a BI
tylko w zakresie FLEXA (ogień, uderzenie pioruna, wybuch, upadek
statku powietrznego).
4. Oświadczenie, że przed zawarciem umowy lub umów Wykonawca
będzie posiadać ubezpieczenie kontraktu CAR (ubezpieczenie
wszystkich ryzyk budowy).
Mamy więc do czynienie z sytuacją, w której naruszona zostaje zgodność
logiczna i semantyczna między wyrazami: Odbiorca tekstu zostaje postawiony w sytuacji niejasnej: przedstawiony zostaje skrót, a następnie jego wytłumaczenie, którego pierwsze litery bynajmniej nie tworzą owego skrótu. Jest
242
to podobny zgrzyt jakiego doznalibyśmy gdyby ktoś wytłumaczył nam ze
skrót PKO pochodzi od Alicji w krainie czarów. Dodatkową trudnością która
pojawia się w tym kontekście jest wymowa takiego terminu: czy mówić
kontrakt typu ‘kar’ czy „car”, a może „c-a-r’ lub wymawiane z angielska „siej-ar”? Oczywiście, w języku polskim funkcjonują skrótowce na podobnej
zasadzie typu USA, NATO, czy UNICEF ale z reguły maja one spolszczona
wymowę oraz są skrótami o ogromnej rozpoznawalności i frekwencyjności.
Trudno powiedzieć czy podane przeze mnie skróty ubezpieczeniowe
również można zaliczyć do tej kategorii.
Ostatni problem translatorski któremu chciałabym poświęcić nieco uwagi
dotyczy tłumaczenia terminów które nie maja swoich odpowiedników w systemach prawnych kraju, na którego język tłumaczymy lub nie funkcjonują
w tamtejszej praktyce ubezpieczeniowej. Klasycznym przykładem takiej
sytuacji jest popularne ubezpieczenie OC (odpowiedzialności cywilnej) oraz
AC czyli autocasco. W Polsce oznacza ono ubezpieczenie pojazdów mechanicznych od skutków uszkodzenia, zniszczenia i kradzieży (AC) oraz uszkodzenia własności osób trzecich (OC). W Wielkiej Brytanii podział ryzyk
przebiega inaczej. Jeśli chcemy ubezpieczyć pojazd od uszkodzenia własności osób trzecich wtedy wykupujemy tzw. collision insurance. Jeśli dodatkowo chcemy ubezpieczyć się od uszkodzenia i zniszczenia auta, wtedy
należy wykupić tzw. comprehensive insurance. Nie obejmuje ono jednak,
jak ma to miejsce w polskim AC, kradzieży. Jeśli zatem chcemy ubezpieczyć
auto również od tego ryzyka, musimy wykupić dodatkowe- trzecie ubezpieczenie od kradzieży czyli theft insurance (które na marginesie nie jest już
ubezpieczeniem komunikacyjnym ale ubezpieczeniem mienia). Jak widać,
dwom polskim terminom - OC i AC- odpowiadają aż trzy angielskie:
collision, comprehensive i theft insurance.
Na zakończenie nieco lżejsza nuta. Rzadko zdarza się ze terminy spotykane
w ubezpieczeniach przedostają się do świadomości zbiorowej i staja się
tytułami dzieł literackich. Przykładem takiego terminu jest wzięte z języka
prawnego określenie wrongful death. W angielskim i amerykańskim systemie prawnym oznacza ono “A wrongful death lawsuit claims that the victim
was killed as a result of negligence (or other type of unjust action) on the
part of the person or entity”. Natomiast w systemie polskim tłumaczone
jako ‘nieumyślne spowodowanie śmierci’ używane jest w kontekście prawa
cywilnego odnośnie roszczeń z tytułu spowodowania śmierci po prostu, a
słówko "wrongful" często jest pomijane i nie powoduje to zmiany znaczenia.. Problem może pojawić się jedynie wtedy kiedy termin taki staje się
znaczący, jak miało to miejsce w tym przypadku. „Wrongful deaths” to tytuł
popularnej również w Polsce powieści Williama Whartona, w którym opisuje on tragedie jaka przeżył w związku ze śmiercią swojej córki, zięcia i dwóch
wnuczek w karambolu na autostradzie spowodowanym przez dymy
243
unoszące się nad polami, na których farmerzy wypalali trawę. W tej sytuacji
tłumaczenie ‘wrogful deaths’ jako ‘nieumyślnie spowodowane śmierci’
wydaje się nosić zbyt techniczny charakter jak na tytuł dzieła literackiego.
Dlatego przetłumaczono ten termin jako ‘niezawinione śmierci’, co wydaje
się być dobrym rozwiązaniem tłumaczeniowym. Jest to dobry przykład na
to, jak jedno i to samo określenie może mieć różne ekwiwalenty w zależności od kontekstu w jakim funkcjonuje i funkcji jakie pełni – odmiennych
w tekście specjalistycznym, odmiennych w tekście literackim.
Bibliografia:
Jaślan J., Jaślan H., Słownik terminologii prawniczej i ekonomicznej,
Wiedza Powszechna, Warszawa
Monkiewicz J. (red.), 2004, Podstawy ubezpieczeń – mechanizmy i
funkcje, Poltext, Warszawa
Monkiewicz J. (red.), 2004, Podstawy ubezpieczeń – produkty, Poltext,
Warszawa
Pearsall J (ed.), The New Oxford Dictionary of English, Oxford University
Press
Wróblewska J., Hadyniak B., 2004, Słownik finansów i ubezpieczeń,
Poltext, Warszawa
244
ARTYKUŁY MOTS
4 – 2011
ŁUKASZ KARPIŃSKI
PRZEGLĄD PRAC TERMINOLOGICZNYCH
NA PRZYKŁADZIE JĘZYKA SPECJALISTYCZNEGO
POŻARNICTWA70
Współczesny świat jest rządzony przez informacje. Przełamywane są
bariery językowe, rozwijają się środki masowego przekazu, ludzie
komunikują się coraz szybciej i na coraz większe odległości. Wraz ze stale
rosnącymi zasobami informacji pojawiają się też szumy i zakłócenia informacyjne, generujące błędy komunikacyjne. W zakresie pożarnictwa straty
materialne, wynikają zazwyczaj z nieodpowiedzialności lub niedbałości
ludzi czy niesprawnego sprzętu. Można tu jednak dodać również aspekt
językowy - rozwój techniki, za którym nie podążają zmiany w świadomości
ludzkiej, nie determinowane przez odpowiednio aktualizowaną terminologię specjalistyczną również powoduje wzrost zagrożenia pożarowego W tak
szeroko pojętym branżowym układzie komunikacyjnym wzrasta rola
różnego rodzaju kompendiów rejestrujących aktualne zasoby leksykalne
istniejących odmian języka, w szczególności tych, którymi posługują się
fachowcy. Im właśnie słownik ma pomóc w prawidłowej komunikacji, wskazaniu norm i wyjaśnieniu wątpliwości semantycznych i stylistycznych.
Etapem przygotowawczym w procesie leksykograficznym jest określenie zakresu prac i dziedzin, którym poświęcony będzie przyszły leksykon.
Chyba najistotniejszym czynnikiem pozostaje jednak aktualność zasobów
słownikowych i rejestracja zmian znaczeniowych terminologii pożarniczej.
Zmiany w systemach zabezpieczeń przeciwpożarowych i różnych procedurach zapobiegawczych, w trakcie i po akcji gaśniczo-ratunkowej stymulują
regulację odpowiednich przepisów dotyczące bezpieczeństwa pożarowego.
Przepisy te w formie Ustaw parlamentarnych i Rozporządzeń odpowiednich
ministrów przechodzą na drodze legislacyjnej część procesów charakterystycz70
Materiał wystąpienia na Konferencji MOTS, na bazie którego powstał niniejszy artykuł
stanowi rozszerzenie koncepcji publikacji: Karpiński Ł., 2009, Pożarnictwo jako przykład
dziedziny opisywanej sformalizowanym słownictwem specjalistycznym – analiza terminologiczna, [w:] «Komunikacja Specjalistyczna», t.2, str. 113-121.
245
nych dla porządkowania języków specjalistycznych. Zjawiska te są sformalizowanym elementem reakcji danego leksykonu terminologicznego na zachodzące zmiany w obrębie danej dziedziny wiedzy. Wielość typów konkretnej
pracy terminologicznej w literaturze jest określana następującymi parametrami: porządkowanie, harmonizacja, regulowanie, normalizacja, standaryzacja,
unifikacja, kodyfikacja i reglamentacja71. Przykłady ilustrujące zjawiska językowe, charakterystyczne dla określonych typów prac terminologicznych
zostały opracowane na podstawie analizy frekwencyjnej wykonanej przy
pomocy autorskiego programu komputerowego, cytowane dane frekwencyjne
i przykłady pochodzą z programowego raportu analizy tekstów.72.
Porządkowanie jest procesem określania miejsca danego leksykonu terminologicznego w układzie dostępnych języków specjalistycznych,
odzwierciedlających wszystkie dostępne rodzaje wiedzy fachowej. Spośród
trzech dostępnych modeli tematycznych73 pożarnictwo można opisać
modelem wspólnym podrzędnym, w którym rozmiary i zakres dziedziny
zasadniczej jest podobny do wielkości pokrewnych, kontekstowo powiązanych innych obszarów działalności człowieka.
Mimo pierwotnej koncepcji, aby zakres tematyczny słownictwa przedstawiać przy użyciu modelu współrzędnego, to po uwzględnieniu wskazówek,
jakie w tym zakresie niosą różne klasyfikacje nauk oraz wysoki stopień
„penetracji” przez słownictwo dziedzin pokrewnych – prawa, budownictwa
i systemu organizacyjnego służb mundurowych – proponowany jest model
„wspólny podrzędny”. Według Polskiej Klasyfikacji Tematycznej Komitetu
Badań Naukowych „631987 Ochrona przeciwpożarowa budynków i budowli”
stanowi część dziedziny „Budownictwo” i spokrewniona jest z „631900
71
por. Lukszyn J., Zmarzer W., Teoretyczne podstawy terminologii, KJS UW, Warszawa, 2001,
s. 86-89.
72
Analiza autorskim programem komputerowym „PANTEXT” v.1.51, © Ł. Karpiński, cytowane
dane frekwencyjne i przykłady pochodzą z programowego raportu z analizy tekstów:
Tekst 1 - Rozporzadzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, objętość ok.262300
znaków/ 6,55 ark.wyd. (z czego ok.111800 to znaki literowe, pozostałe to spacje i dane liczbowe), wyodrębniono 17069 wyrazów skojarzonych ze sobą w 1149 wpisach, co oznacza że
średnio w tekście nie powtarzał się co 15-ty wyraz.
Tekst 2 – Zbiór objaśnień pojęć pożarnictwa, objętość ok.51450 znaków/1,3 ark. wyd. (z czego
ok.27480 to znaki literowe), wyodrębniono 4023 wyrazy, skojarzone w 819 wpisach, co oznacza,
że średnio w tekście nie powtarzał się co 5-ty wyraz.
73
Model współrzędny – rozmiary i zakres dziedziny zasadniczej jest podobny do wielkości
pokrewnych, kontekstowo powiązanych innych obszarów działalności człowieka.
Model podrzędny – dziedzina podlegająca działaniom leksykograficznym stanowi wyodrębnioną lub
autonomiczną część większego tematycznie zagadnienia. Zachodzą dwustopniowe związki
kontekstowe; zarówno z innymi poddziedzinami w ramach dziedziny nadrzędnej oraz z pokrewnymi większymi dziedzinami.
Model wspólny podrzędny, w którym źródłem dla rozpatrywanej wyodrębnionej dziedziny
tezaurusa są dwie dziedziny nadrzędne (ewentualnie w skrajnych przypadkach więcej). W takim
układzie zachodzą kontekstowe relacje z innymi dziedzinami zarówno nadrzędnymi jak i współrzędnymi [Karpiński 2008:20-22].
246
Instalacje budowlane i wyposażenie obiektów budownictwa”. Ponadto
ochrona przeciwpożarowa jest ściśle określona odpowiednimi przepisami
prawnymi, których zmiana pociąga za sobą niekiedy znaczne zmiany w ich
realizacjach technicznych.
Najistotniejsze dziedziny pokrewne to fizyka, chemia, materiałoznawstwo,
matematyka. Do tego należy dodać dziedziny wynikające ze współpracy
strażaków z innymi służbami mundurowymi i ratowniczymi, prawnikami,
konstruktorami, ubezpieczycielami, itd. Wizualizację modelu przedstawia
poniższy rysunek 1:
Rys. 1.
Wpływy różnych dziedzin, zarówno technicznych jak i prawnych można
zaobserwować w większości definicji i określeń odnoszących się do pożarnictwa. Poniższy tekst zawiera zarówno leksykę pożarniczą jak i prawną,
specjalistyczne skróty i oznaczenia oraz formalne znaczniki:
Strefa pożarowa - przestrzeń wydzielona w taki sposób, aby w określonym czasie pożar
nie przeniósł się na zewnątrz lub do wewnątrz wydzielonej przestrzeni. Zgodnie z §226
rozp. MGPiB z dnia 14.12.1994 strefę pożarową może stanowić: budynek lub jego
część, oddzielona od innych budynków lub innych części terenu elementami oddzieleń
przeciwpożarowych, bądź też pasami wolnego terenu o szerokości nie mniejszej niż
dopuszczalna odległość od innych obiektów budowlanych, określonych w §270-272
rozp. MGPiB z dnia 14.12.1994; powierzchnia składowiska, oddzielonego od innych
obiektów budowlanych ścianami o odporności ogniowej co najmniej 240 min. i wysokości co najmniej 0,5 m powyżej poziomu składowania lub wolnymi pasami terenu o szerokości nie mniejszej niż dopuszczalna odległość tego składowiska od innych obiektów
budowlanych; w budynkach zaliczonych do kategorii zagrożenia ludzi każda kondygnacja budynku, oddzielona od innych kondygnacji w sposób zabezpieczający przed
przenikaniem ognia zgodnie z §216 ust. 1 oraz § 245 i § 246 rozp. MGPiB z dnia
14.12.1994. Zgodnie z §231 rozp. MGPiB z dnia 14.12.1994, przy określaniu wielkości
stref pożarowych powierzchnie kondygnacji połączonych ze sobą nie zamykanymi
otworami należy zsumować, a dopuszczalne powierzchnie stref pożarowych w budynku o zróżnicowanej wysokości przyjmuje się oddzielnie dla każdej części budynku.
247
Przy określaniu miejsca i granic tematycznych danego leksykonu
terminologicznego w układzie dostępnych języków specjalistycznych można
posłużyć się modułową klasyfikacją terminologii. Wywodzi się ona z
metodologicznych założeń, dotyczących funkcjonowania i nadzorowania
systemów inwestycyjnych, opracowywanych zgodnie z doktryną teorii
systemów74.
Założenia teoretyczne tej klasyfikacji opierają się na następujących
postulatach:
1. Określeniu przedmiotu danej dziedziny nauki - głównego zagadnienia,
obiektu, który stymuluje całą dziedzinę do rozwoju i modyfikacji.
2. Podzieleniu wszelkich procesów, przedmiotów, ludzi i innych
elementów związanych z tą dziedziną na trzy etapy.
3. Rozpoczęciu grupowania i klasyfikowania materiału od modułu projekt,
traktowanego jako pierwszy w obiegu informacji.
Podział procesów przedstawia się następująco: pierwszy z trzech modułów
znajdujących się wokół zbioru centralnego (obiektu) zawiera pojęcia związane z
opracowaniami teoretycznymi (projektowymi) danego obiektu. Jego
zasadnicza nazwa to moduł projekt (idea). Drugi moduł - budowa
(wdrożenie) zawiera elementy praktycznej realizacji projektu. Kolejny,
trzeci moduł - eksploatacja odnosi się do czynników składających się na
proces użytkowania obiektu danej terminologii oraz może ukazywać
przyszłe potrzeby. Elementy klasyfikacji stanowią spójną, uzupełniającą się
i współzależną całość. Modułowa struktura tezaurusa ma charakter otwarty,
może przyłączać kolejne grupy terminów powiązanych logicznie z różnymi
elementami struktury, również z innych „galaktyk” (systemów) terminologicznych. Można będzie obserwować, które pojęcia występują najbliżej
centrum klasyfikacji i stanowią podstawę kategorialną danego technolektu.
Proponowany układ klasyfikacji modułowej dla dziedziny pożarnictwa
przedstawiono na rysunku 2.
Harmonizacja terminologii rozumiana jest jako porównanie
danych terminologicznych zawartych w słowniku z tzw. prymarnym
systemem terminologicznym odpowiedniego języka światowego. Celem tego
działania jest przekształcenie narodowego słownictwa w kompatybilny pod
względem formy i treści system terminologiczny [por. Kielar 2001]. Do
korzyści, wynikających z tego procesu można zaliczyć ułatwienie
porozumiewania się, upowszechnienie postępu technicznego oraz
utrwalenie osiągnięć techniki, bezpieczeństwo pracy i użytkowania oraz
bezpieczeństwo ekologiczne. Z racji ujednolicania i/lub dostosowywania
Polskich Norm w zakresie pożarnictwa do norm europejskich można
przyjąć iż proces harmonizacji w pożarnictwie odbywa się w całej pełni i
mocy. Spośród najważniejszych dokumentów związanych z pożarnictwem
74
Karpiński Ł., 2008: 209.
248
(a ich liczbę można określić na 270)75, 110 posiada status norm
europejskich, wdrożonych do polskiego systemu normalizacji (PN-EN),
kolejnych 22 ma status PN-EN-ISO i 26 status PN-ISO lub PN-IEC. Liczba
zunifikowanych norm sukcesywnie się zwiększa i powyższe dane mogą być
niedługo niepełne. Oczywiście wymienione zostały tu zaliczone zasadnicze
normy techniczne, jednak duża część norm stricte technicznych (nieterminologicznych) zawiera rozdział dotyczący zawartych terminów i określeń,
których brzmienie i znaczenie porównywane jest z normami prymarnymi.
Rys. 2.
Regulowanie zakłada stosowanie rekomendacji terminologicznych dotyczących stosowania zapożyczeń, neosemantyzmów i neologizmów
terminologicznych. Warunek stosowany jest przede wszystkim w praktyce
terminograficznej oraz w działalności oświatowej i popularyzatorskiej
i narzuca stosowanie w specjalistycznych i/lub dydaktycznych tekstach
oficjalnie zatwierdzonych jednostek terminologicznych. Przykładowo,
w procesie dydaktycznym wprowadzając pojęcia materiał palny i materiał
niepalny bazuje się na znaczeniach terminologicznych z dziedzin
pokrewnych (np. chemia, fizyka) oraz wprowadza kolejne ściśle określone
pojęcia uzupełniające, często również posiadające status terminu:
75
według materiałów szkoleniowych XXXI Kursu Specjalistów Ochrony Przeciwpożarowej,
Szkoła Główna Służby Pożarniczej w Warszawie.
249
MATERIAŁ NIEPALNY – materiał, który podczas badań w określonych warunkach
nie ulega procesowi spalania zdefiniowanemu przez znormalizowane kryteria
MATERIAŁ PALNY – materiał, który ma zdolność do utleniania w obecności
Utleniacza. Podział materiałów palnych:
- zwęglające się – ciała organiczne, stałe charakteryzujące się zmienną szybkością
spalania,
- nie zwęglające się – charakteryzujące się tym, że mają stałą szybkość spalania, np.
ciecze, tworzywa sztuczne termoplastyczne,
- niezapalne – niezapalne w danych warunkach pomiarowych,
- trudnozapalne – określane wg kryteriów badawczych (czas do samozapłonu,
wzrost temperatury gazów spalinowych),
- łatwozapalne – wg kryteriów badawczych,
- stałe – w przypadku, których proces spalania dzieli się na dwa etapy…,
- spalanie części lotnych,
- spalanie pozostałości popirolitycznej,
- ciekłe – spalanie paliwa ciekłego jest znacznie większa niż paliw stałych i gazowych. Spalanie paliwa ciekłego polega na spaleniu wytworzonej uprzednio pary,
- gazowe,
- naturalne – np. torf, drewno, ropa naftowa,
- sztuczne – koks, benzyna.
W przypadku pojęć, które wchodzą do systemu terminologicznego (pożarnictwa) również w procesie dydaktycznym oraz komunikacji specjalistów
można napotkać dublety terminologiczne, z których z czasem jeden
pozostanie w sferze żargonu, drugi zaś zostanie uznany za oficjalnie
stosowane normatywne wyrażenie, np.:
BLEVE - akronim określenia Boiling Liquids Expanding Vapours Explosions co w
dosłownym brzmieniu oznacza : wybuchy par wrzących cieczy.
BLEVE definiuje się jako wybuch (stanowiący kombinację wybuchu fizycznego i
chemicznego) spowodowany nagłym wyciekiem łatwo zapalnej cieczy o temperaturze
wyższej od jej temperatury wrzenia przy normalnym ciśnieniu atmosferycznym,
powstały w wyniku dużego wielomiejscowego uszkodzenia zbiornika,
Do powstania zjawiska typu BLEVE konieczne jest spełnienie następujących
warunków:
- materiałem musi być ciecz lub gaz w stanie skroplonym,
- ciecz musi być magazynowana w zbiorniku bardzo szczelnie zamknietym,
- temperatura cieczy w zbiorniku musi być wyższa niż temperatura wrzenia tej
cieczy, przy ciśnieniu atmosferycznym.
Działalność normalizacyjna uwzględnia międzynarodowe standardy
i wytyczne w zakresie terminologii ustalone przez ISO – Międzynarodową
Organizację Normalizacyjną, IEC, a w kraju Polski Komitet Normalizacyjny.
Działalność ta jest niezbędna, gdyż działa jako aktualizacja systemu terminologicznego danego technolektu. „Leksykon terminologiczny musi adekwatnie
i szybko reagować na wszystkie zmiany zachodzące w obrębie odnośnej dziedziny wiedzy. Oznacza to nie tyle konieczność wprowadzania do leksykonu
nowych jednostek terminologicznych, ile mniej lub bardziej głęboką
250
reorganizację odpowiedniego systemu konceptualnego” [Lukszyn&Zmarzer
2001:85-87]. Przykładem reorganizacji może być pojęcie zagrożenia
pożarowego. W „starej” polskiej normie dotyczącej ochrony przeciwpożarowej
pojęcie „zagrożenie pożarowe” występowało w znaczeniu prawdopodobieństwa
możliwości wybuchu pożaru w danym miejscu, natomiast według nowej normy
ISO „zagrożenie pożarowe” to wszelkie konsekwencje wynikające z pożaru.
Ponadto, każdy technolekt ma swoje oparcie w rdzennym etnolekcie
oraz w granicach swojego zakresu terminologicznego zawiera jednostki innych
technolektów. W trakcie prac normalizacyjnych należy zwrócić szczególną
uwagę, czy dany modyfikowany termin wymaga zmian również w innych
systemach terminologii branżowej, oraz czy nie tworzy się terminu, który w innym kontekście jest już głęboko zakorzeniony w świadomości ludzi i nie będzie
powodował zakłóceń w prawidłowym rozumieniu. W tym kontekście na
miejscu będzie wspomnieć o zjawisku polisemii, czyli właściwości występowania słowa w różnych znaczeniach. Ponieważ w zakresie języka pożarnictwa zasadnicza terminologia została znormalizowana76, „echa” polisemii
w słownictwie ochrony przeciwpożarowej można odnaleźć w określeniach
wąż (gaśniczy) i bosak. Pierwszy z nich w oczywisty sposób kojarzy się z
dziedziną biologii, jednak funkcje związane z różnym zastosowaniem
desygnatów tych wyrazów są diametralnie różne. Drugi termin spotykany
jest również w środowisku żeglarskim i dotyczy w istocie podobnego
narzędzia. Proste rozróżnienie znaczeń można łatwo określić na podstawie
kolokacji, np. Hydranty wewnętrzne z wężem półsztywnym.
Z drugiej strony warto wspomnieć o efektach „totalnego” stosowania
reguł normalizacyjnych i umiędzynaradawiania określeń. Przed wprowadzeniem norm europejskich Straż Pożarna posługiwała się symbolami z Polskiej
Normy, wg której samochody używane przez służby gaśnicze dzieliły się na trzy
klasy i były określane symbolami np. GBA 2.5/16, GCBA 5/24 czy GCBA 3/47.
Obecnie przykładowa znormalizowana nazwa samochodu ma postać np. PNEN 1846-1 M-I-6-800-10/2000-1, a drabina strażacka, która posiadała symbol:
SD30, według nowej normy ma postać PN-EN 1846-1 M-I-3-30/10-1-1. Przy
międzynarodowych zamówieniach na dostawę sprzętu trudno w takim
wypadku o pomyłkę.
76
PN-ISO 8421 1:1997 Ochrona przeciwpożarowa. Terminologia. Terminy ogólne i dotyczące
zjawiska pożaru; PN-ISO 8421 2:1997 Ochrona przeciwpożarowa. Terminologia. Budowlane środki
ochrony przeciwpożarowej; PN-ISO 8421 4:1998 Ochrona przeciwpożarowa. Terminologia.
Wyposażenie gaśnicze; PN-ISO 8421 5:1997 Ochrona przeciwpożarowa terminologia. Ochrona
przed zadymieniem; PN-ISO 8421 8:1998 Ochrona przeciwpożarowa. Terminologia. Zwalczanie
pożaru, ratownictwo i obchodzenie się z materiałami niebezpiecznymi; PN-92/E-05200 Ochrona
przed elektrycznością statyczną – Terminologia; PN-91/B-02840 Ochrona przeciwpożarowa
budynków. Nazwy i określenia; PN-78/M-51005 Urządzenia gaśnicze i zabezpieczające. Podział
i nazwy; PN-74/M-51530 Urządzenia gaśnicze. Urządzenia zraszaczowe. Określenia; PN-ISO 84216:1997 Ochrona przeciwpożarowa. Terminologia. Ewakuacja i środki ewakuacji; PN-EN 1127-1:2001
Atmosfery wybuchowe. Zapobieganie wybuchowi i ochrona przed wybuchem. Pojęcia podstawowe i
metodologia.; PN-EN 60695-4:2001 Badanie zagrożenia ogniowego – Terminologia dotycząca prób
ogniowych; PN-EN ISO 13943:2002 Bezpieczeństwo pożarowe – Terminologia.
251
Standaryzacja odnosi się do procedur porównania zbioru
terminologii z właściwym prototypem terminologicznym, tj. modelem tworzenia i/lub modyfikowania nowych jednostek wyrazowych. Jeśli dotychczas
funkcjonujące w danym języku specjalistycznym pojęcia były tworzone wg
stałego schematu opierającego się np. na prefiksoidach języków klasycznych,
czy też na rdzeniach wyrazowych pochodzenia rodzimego nie powinno się
wprowadzać innych sposobów słowotwórczych w celu uniknięcia rozdźwięku pomiędzy wprowadzanym normatywem terminologicznym, a jego praktycznym zastosowaniem. W dziedzinie ochrony przeciwpożarowej procedury
standaryzacji należy rozpatrywać poprzez pryzmat słowotwórczy dziedzin.
Stąd też określenia definiowane w oparciu o język prawa (chemii i fizyki
również), będą odwoływać się do języków klasycznych, natomiast pojęcia
budowlane i stricte pożarowe bazują częściowo na języku rodzimym, np.
kondygnacja, kubatura, piroliza, ale urządzenie tryskaczowe, ogień, wyjście
końcowe, ślepy obszar, zwęglanie, spalanie, żarzenie, tlenie, utlenienie.
Wiele określeń utworzono na zasadzie połączenia dwóch lub więcej jednostek wyrazowych przy pomocy sufiksu -o-, np. drzewostan, dymotwórczość,
endotermiczny, piorunochron, piroliza, samoograniczenie, samozapłon,
zdawczoodbiorczy.
Unifikacja polega na podporządkowaniu zebranego materiału regułom i normom danego języka narodowego zarówno pod kątem formalnym jak
i znaczeniowym. „Procedura unifikacji narodowych leksykonów terminologicznych ma wyraźnie zaznaczony społeczny wymiar. W kontekście współczesnej terminologii teoretycznej narodowy leksykon terminologiczny powinien
stanowić zunifikowany, zharmonizowany i znormalizowany system konwencjonalnych znaków językowych” [Lukszyn&Zmarzer, 2001:89-93]. Każda czynność w zakresie unifikacji konkretnego zbioru terminologicznego ma ściśle
określony cel, co w przypadku pożarnictwa przekłada się na określenie przy
pomocy odpowiedniej składni konkretnych czynności i zachowań oraz związanych z nimi konsekwencji prawnych. Terminologia tej dziedziny stanowi przy
tym konglomerat pojęć stricte technicznych, oraz rygorystycznie narzucanych
i systemowo powiązanych ze sobą prawnych przepisów budowanych.
W zakresie składni można odnotować charakterystyczne dla tekstów
prawnych częste użycie czasowników jest [43] i rozumie (się) [9] w połączeniu z imiesłowami i rzeczownikami odczasownikowymi zakończonymi na
-anie/-enie. W pierwszej setce na liście frekwencyjnej występuje też
odpowiednio dużo imiesłowów: wydzielający, zabezpieczający, oddzielający, powstały, spełniający, dotyczący, mający. Do charakterystycznych
końcówek wyrazów w zakresie pożarnictwa można zaliczyć m.in.:
− -ść, np. dymotwórczość, konieczność, nośność, palność, szczelność,
szerokość, toksyczność, użyteczność, wysokość, zapalność, zdolność;
− -anie/-enie, np. działanie, gaszenie, obciążenie, osłabienie, pomieszczenie, promieniowanie, rozprzestrzenianie, urządzenie, wykonywanie, zagrożenie, zmniejszenie, zniszczenie;
252
Odnosząc się do teorii języków specjalistycznych jako narzędzi
kształcenia i pracy zawodowej oraz wskaźników rozwoju cywilizacyjnego,
wyrażających się zasadniczo poprzez, neutralne emocjonalnie, skonwencjonalizowane i systemowe terminy, warto wskazać jednostki wyrazowe,
pochodzące ze słownictwa ogólnego, tj. hipoterminy77 [STP, 2005: 35, 40].
Poniżej przedstawiono zestawienie trzech grup hipoterminów. W nawiasach
kwadratowych podano numer porządkowy na liście frekwencyjnej.
Tabela 1. Zestawienie przykładów hipoterminów
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Przymiotniki
pożarowy [4]
ewakuacyjny [8]
ogniowy [12]
stały [15]
palny [38]
budowlany [43]
przeznaczony [55]
użytkowy [83]
dopuszczalny [92]
egzekucyjny [117]
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Czasowniki
rozumieć [9]
spalać [22]
służyć [31]
jest/są [43]
układać [102]
mieć [118]
składować [126]
mierzyć [152]
stosować [171]
spowodować [188]
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Rzeczowniki
materiał(y) [6]
urządzenie [11]
powietrze [14]
sieć [20]
zagrożenie [22]
instalowanie [24]
odpowiednik [26]
działanie/-nia [29]
wyjście [34]
poziom [36]
Poniższy przykład ilustruje formalne i znaczeniowe dostosowanie terminologii pożarniczej do reguł języka ogólnego poprzez precyzyjne i formalnie
poprawne definiowanie:
Budynek gospodarczy - budynek przeznaczony do niezawodowego wykonywania
prac warsztatowych oraz do przechowywania materiałów, narzędzi i sprzętu służących
do obsługi budynku mieszkalnego, zamieszkania zbiorowego, użyteczności publicznej,
rekreacji indywidualnej, a także ich otoczenia, a w zabudowie zagrodowej również do
przechowywania środków i sprzętu do produkcji rolnej oraz płodów rolnych.
Kondygnacja - rozumie się przez to poziomą, nadziemną lub podziemną część budynku,
zawartą między podłogą na stropie lub warstwą wyrównawczą na gruncie a górną
powierzchnią podłogi bądź warstwy osłaniającej izolację cieplną stropu znajdującego
się nad tą częścią, przy czym za kondygnację uważa się także poddasze z pomieszczeniami przeznaczonymi na pobyt ludzi oraz poziomą część budynku stanowiącą
przestrzeń na urządzenia techniczne, mającą wysokość w świetle większą niż 1,9 m,
przy czym za kondygnację nie uznaje się nadbudówek ponad dachem, takich jak
maszynownia dźwigu, centrala wentylacyjna, klimatyzacyjna lub kotłownia gazowa.
Kodyfikacja jest określana jako obecność danych jednostek terminologicznych w autorytatywnym korpusie tekstów, tj. występowania danych
jednostek terminologicznych w oficjalnych dokumentach oraz w tekstach
77
Wyrazy ogólne, funkcjonujące w leksykonie terminologicznym. Status systemowy takiego wyrazu
wiąże się z: 1. ograniczeniem jego paradygmatu fleksyjnego i słowotwórczego, 2. tekstową dezaktualizacją powiązań synonimicznych i interpretacji stylistycznych. Hipoterminami są np. czasowniki
egzystencjalne i procesywne, rzeczowniki osobowe, niektóre przymiotniki. W określonych
warunkach hipoterminy mogą przekształcać się w terminy [STP, 2005: 35].
253
naukowo-dydaktycznych i słownikach. W przypadku terminologii pożarnictwa
(ochrony przeciwpożarowej) liczba norm terminologicznych gwarantuje
prawidłowe i legislacyjnie uwarunkowane stosowanie właściwych jednostek
terminologicznych w tekstach oficjalnych. Przykładem może być obowiązkowa dla każdego większego budynku instrukcja dot. ochrony
przeciwpożarowej i zachowań podczas zagrożenia pożarowego78, która
stanowi z jednej strony dokument formalny, z drugiej zaś skierowana jest
do administratorów, ale i pośrednio do użytkowników tych budynków79.
Sprawdzenie występowania jednostek terminologicznych w tekstach
wykonane metodą analizy frekwencyjnej potwierdziło występowanie pojęć
uznawanych za właściwe dla dziedziny pożarnictwa w obydwu badanych
próbkach tekstów, co widać w przytaczanych wyżej przykładach.
W zakresie terminologii ochrony przeciwpożarowej reglamentacja,
a więc wyłonienie zbędnych synonimów i dubletów, niejednoznacznych i okazjonalnych jednostek terminologicznych zostało doprowadzone do poziomu
rejestracji na bieżąco zmian językowych. Te języki specjalistyczne, w których od
szybkości komunikacji zależy efektywność działań mogą wykształcać i zachowywać słownictwo żargonowe, często zróżnicowane regionalnie (zwłaszcza
w sytuacji gdy oprócz Państwowej Straży Pożarnej funkcjonują struktury
Ochotniczej Straży Pożarnej oraz działają firmy montujące i konserwujące
systemy pożarowe). Stąd pochodzi np. dżokejka, czyli pompa rozruchowa
systemów tryskaczowych, nazwana tak ze względu na skojarzenie jej kształtu. Wyrażenia żargonowe stosowane są jednak wewnętrznie, natomiast w użyciu oficjalnym zarówno sposób formułowania ustnych komunikatów jak
i tekstów pisemnych charakteryzuje się specyficzną składnią i wysokim
stopniem terminologizacji.
Oprócz wymienionych parametrów określających działania prowadzone na określonym języku specjalistycznym badane są również hierarchiczne i asocjacyjne wzajemnego powiązania pojęć danej dziedziny.
Łatwość wyodrębnienia wielostopniowych struktur zawierających stopniowo
pojęcia o zawężających się zakresach znaczeniowych pozwala wnioskować o
uporządkowaniu, harmonizacji, kodyfikacji i systemowości. Poniżej zawarto
przykład systemowości strukturalnej w klasyfikacji urządzeń gaśniczych:
78
Instrukcja ta może mieć postać wielostronnicowej broszury i z nazwy bywa mylona z umieszczaną w widocznym miejscu jednostronnicową tablicą informacyjną na wypadek pożaru.
79
W miarę precyzyjne określenie wymagań organizacyjnych, technicznych i porządkowych,
stanowi gwarancję bezpieczeństwa osób przebywających w danym obiekcie i umożliwia sprawne
prowadzenie ewentualnej akcji ratowniczej z zewnątrz. Praktyczna realizacja tych wymagań,
zarówno w sferze organizacyjnej jak i technicznych środków zabezpieczeń przeciwpożarowych,
a także działań o charakterze porządkowym, wymaga określenia zadań i odpowiedzialności
poszczególnych użytkowników obiektu oraz ich pracowników, w ramach ich zadań i kompetencji. Egzekwowania realizacji tych obowiązków dokonuje przedstawiciel naczelnej instancji
danego przedsiębiorstwa osobiście lub poprzez upoważnione osoby szczebla nadzoru np.
kierownika zespołu ds. eksploatacji – administratora, a także przez użytkowników obiektu.
254
Urządzenie gaśnicze - urządzenie przeznaczone do gaszenia pożaru uruchamiane
ręcznie lub samoczynnie, trwale połączone z chronionym obiektem.
Stałe urządzenie gaśnicze - urządzenie gaśnicze, do którego środek gaśniczy
podawany jest ze stałych źródeł zasilania, trwale połączonych z tym urządzeniem.
Stałe urządzenia gaśnicze wodne - urządzenia spełniające kryteria określone w
punkcie "stałe urządzenie gaśnicze", w których środkiem gaśniczym jest woda. Są to:
stałe urządzenia tryskaczowe, stałe urządzenia zraszaczowe, stałe działko wodne,
hydrant wodny.
Urządzenie tryskaczowe - stałe wodne urządzenie gaśnicze służące do gaszenia
pożaru i alarmowania o jego powstaniu
Ostatnią kwestią w analizie danego języka specjalistycznego jest sprawdzenie prawidłowości budowania definicji pojęć. W wyniku zastosowania
parametrów określonych w niniejszym artykule nie może być mowy o podstawowych błędach w definiowaniu, takich jak za wąska lub za szeroka
definicja, czy błędy kategorialne. Sprawdzenie prawidłowości i trafności
definicji w systemie terminologicznym można dokonać prostą metodą
podstawienia i rozwinięcia znaczeń. Dana definicja podstawowa:
Spalanie - egzotermiczna reakcja (A) palnego materiału (B) z utleniaczem (C) zwykle
z towarzyszeniem płomieni (D), i/lub żarzenia (E.) i/lub dymu (F).
zostaje rozwinięta poprzez wyodrębnione elementy:
(A) reakcja egzotermiczna – reakcja chemiczna podczas której wydzielane jest ciepło.
(B) materiał palny - materiał, który nie został zaliczony do materiałów niepalnych wg
umownych znormalizowanych kryteriów ßà materiał niepalny - materiał, który
podczas badań w określonych warunkach nie ulega procesowi spalania
zdefiniowanemu przez znormalizowane kryteria.
(C.) utlenienie jest to proces łączenie się materiału palnego z tlenem zachodzące
w każdej temperaturze ale z różną szybkością. Związki, które mają zdolność oddawać
tlen innym materiałom nazywa się utleniaczami.
(D) płomień - przestrzeń, w której spala się faza gazowa z emisją światła;
(E.) żarzenie - tlenie stałych produktów rozkładu termicznego charakteryzujące się
emisją światła. ßà tlenie - spalanie bezpłomieniowe;
(F) dym - układ dyspersyjny składający się z mieszaniny powietrza i gazów
z cząstkami stałymi i ciekłymi powstającymi w wyniku niecałkowitego spalania
Po wprowadzeniu poprawek stylistycznych otrzymuje się spójną znaczeniowo definicję:
Spalanie – reakcja chemiczna, podczas której wydzielane jest ciepło, w którą wchodzi
materiał, który nie został zaliczony do materiałów niepalnych wg umownych
znormalizowanych kryteriów ze związkami chemicznymi które mają zdolność
oddawać tlen innym materiałom w każdej temperaturze ale z różną szybkością zwykle
z towarzyszeniem przestrzeni, w której spala się faza gazowa z emisją światła i/lub
spalaniem
bezpłomieniowym
stałych
produktów
rozkładu
termicznego
charakteryzującym się emisją światła i/lub pojawieniem się układu dyspersyjnego
składającego się z mieszaniny powietrza i gazów z cząstkami stałymi i ciekłymi
powstającymi w wyniku niecałkowitego spalania.
255
Jedyne zastrzeżenia mogą dotyczyć spalania bezpłomieniowego, w którego
rozwinięciu pojawia się „emisja światła”, a więc płomień oraz odwołanie się
do definiowanego pojęcia spalanie we fragmencie opisującym pojęcie dym.
Metoda powyższa mimo pewnej pracochłonności pozwala wychwycić
ewentualne logiczne i znaczeniowe błędy w definiowaniu.
Literatura:
Karpiński Ł., 2004, Wytyczne bezpieczeństwa pożarowego dla podmiotów
produkujących elementy ekranów akustycznych oraz odporność ogniowa
stawiana tym elementom, praca końcowa XXXI Kursu specjalistów ochrony
przeciwpożarowej, Szkoła Główna Służby Pożarniczej, Warszawa.
Karpiński Ł., 2008, Zarys leksykografii terminologicznej, KJS UW,
Warszawa.
Karpiński Ł., 2009, Pożarnictwo jako przykład dziedziny opisywanej sformalizowanym słownictwem specjalistycznym – analiza terminologiczna, [w:]
«Komunikacja Specjalistyczna», t.2, str. 113-121.
Kielar B.Z., Zarys translatoryki, KJS UW, Warszawa, 2003.
Lukszyn J., Leksykon specjalistyczny – słownik terminologiczny – seria
terminograficzna, [w:] «Języki specjalistyczne», t.4, KJS UW, Warszawa, 2004,
s.55-64.
Lukszyn J., Zmarzer W., 2001, Teoretyczne podstawy terminologii, WLSiFW,
Warszawa.
256
ARTYKUŁY MOTS
4 – 2011
WERONIKA SOBITA
Uniwersytet Jagielloński – Instytut Filologii Angielskiej
PLAIN ENGLISH W LEGISLACJI – IMPLIKACJE DLA
TŁUMACZA TEKSTÓW PRAWNYCH NA PRZYKŁADZIE
AUSTRALIJSKIEJ USTAWY PODATKOWEJ
1. Istota ruchu plain English
W założeniu dyskurs prawny i prawniczy [Wróblewski 1948: 52 i nast.]
powinien cechować się takimi przymiotami jak koherentność, która pozwala
na przeprowadzenie jasnego wywodu logicznego, precyzja (osiągnięta dzięki
zastosowaniu dokładnie zdefiniowanych pojęć) czy jednoznaczność. Od
twórców tekstów prawniczych oczekuje się także zaawansowanej znajomości rodzimego języka, a także umiejętności retorycznych, czy wręcz
w przypadkach niektórych zawodów prawniczych − umiejętności oratorskich.
Wszystkie te okoliczności sugerowałyby, że końcowy produkt − tekst prawny lub prawniczy będzie jasny, zrozumiały i wysokiej jakości. Tymczasem
w powszechnym przekonaniu − a także w praktyce – zrozumienie tekstów
prawniczych jest niemożliwe nie tylko bez znajomości terminologii i posiadania pozajęzykowej wiedzy, ale i bez znajomości specyficznych zasad
interpretacyjnych, które są konieczne, by odbiorca mógł dokonać
prawidłowej wykładni tekstu [Jopek-Bosiacka 2008: 11]. Można by uznać tę
sytuacją za normalną, gdyż język prawa jest klasyfikowany jako język
specjalistyczny. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, że często jego odbiorcami są niespecjaliści, nieposiadający odpowiedniej wiedzy ani umiejętności
pozwalających na odkodowanie adresowanych do nich komunikatów, takich
jak stosowane w codziennym obrocie umowy czy też przepisy prawa. Nie
należą do rzadkości sytuacje zaciągania wieloletnich zobowiązań finansowych przez osoby niebędące w stanie zrozumieć skomplikowanej kilkudziesięciostronicowej umowy kredytu hipotecznego czy też trudności ze
zrozumieniem przepisów Ordynacji Podatkowej niezbędnej do prawidłowego wypełnienia zeznania podatkowego. Należy wskazać, że problem
zrozumienia tekstów specjalistycznych dotyka także specjalistów, czego
przykładem mogą być prospekty skomplikowanych instrumentów finanso257
wych opartych na tzw. kredytach sub-prime, których zawartość była trudna
do zrozumienia dla fachowców pozostających poza kręgiem osób bezpośrednio zaangażowanych w projektowanie produktu [Anderson 2009].
Nadmierne użargonowienie może przynieść więc wymierne straty, czego
w Polsce doświadczyli między innymi przedsiębiorcy, którzy podpisali
kontrakty opcyjne oparte na kursie walut, nie rozumiejąc często do końca
ich istoty. Pragnienie dostosowania formy komunikatu do odbiorcy – poza
potrzebą przywrócenia językowi prawnemu i prawniczemu klarowności
i elegancji – jest głównym czynnikiem motywującym wprowadzanie
w legislacji w krajach anglosaskich zasad plain English – „odżargonowionego”
języka, mającego być przeciwieństwem mętnego i napuszonego legalese.
W tym miejscu wypada jednakże zrobić zastrzeżenie, że ambicją
środowisk prawniczych promujących plain English nie jest takie sporządzanie tekstów specjalistycznych, by były zrozumiałe dla każdego (tekst
zrozumiały dla każdego trudno nazwać tekstem specjalistycznym), a wyeliminowanie tych stylistyczno-leksykalnych elementów prawnego dyskursu
specjalistycznego (np. tautologie, latynizmy, nienaturalne lub nadmiernie
rozbudowane struktury składniowe), które nic do niego nie wnoszą, a jedynie czynią go mętniejszym, rozwleklejszym i mniej zrozumiałym dla
docelowego odbiorcy (docelowym odbiorcom tekstów prawnych może być
konsument lub też prawnik-specjalista) [por. Garner 2001].
2. Plain English w australijskiej legislacji.
Australia jest zdecydowanym pionierem jeżeli chodzi zarówno o skalę,
jak i rozwój metodologii prawotwórczej opartej na filozofii plain English.
Trwający od ponad dekady projekt edycji ustaw obejmuje nie tylko stosowanie nowych zasad języka prawa, ale także wdrożenie nowej koncepcji
logicznej organizacji ustawy jako całości oraz graficznej organizacji tekstu.
Sztandarowym australijskim projektem w tej dziedzinie jest nowa
wersja ustawy podatkowej Income Tax Assessment Act. Prace nad aktualizacją
ustawy przebiegają etapami. Ustawę zorganizowano na bazie piramidy:
Rys. 1. Na podstawie: The Income Tax Assessment Act 1997. 1.5. The Pyramid.
258
Na początku przedstawiono najważniejsze informacje o ustawie,
łącznie ze wskazówkami dotyczącymi jej organizacji, poradami dotyczącymi
nawigacji po jej tekście oraz zasadami definiowania terminów. Kolejna
część ustawy poświęcona jest przepisom ogólnym, następnie umieszczono
części poświęcone poszczególnym kwestiom szczegółowym dotyczącym
opodatkowania. Czwarty rozdział poświęcono dokumentacji, a piąty przepisom różnym (np. kwestii zastosowania przepisów Kodeksu Karnego).
Rozdział szósty zatytułowano „Dictionary”. Zawiera on objaśnienie koncepcji
i zagadnień poruszonych w ustawie, a także wyczerpujący słownik.
Każdy rozdział dzieli się na mniejsze działy, z których każdy
rozpoczyna się artykułem objaśniającym cel danego działu (zatytułowanym
What is this subdivision about?). Tytuły działów i artykułów często mają
postać pytań:
4. How to work out the income tax payable on your taxable income?
4.1 Who must pay the income tax?
co ułatwia odbiorcy (podatnikowi) znalezienie tej części ustawy, gdzie
znajdzie odpowiedź na nurtujący go problem.
Ustawę zredagowano w drugiej osobie liczby pojedynczej, zwracając
się bezpośrednio do jej odbiorcy (podatnika). Dodatkową korzyścią z tego
zabiegu jest otrzymanie tekstu napisanego językiem inkluzyjnym i zminimalizowanie liczby przypadków, gdzie w celu zachowania neutralności
genderowej konieczne jest zastosowanie podwójnych, czy nawet potrójnych
zaimków (his or her, his, her or its).
3. Oznaczanie i definiowanie terminów w zredagowanej na nowo
ustawie podatkowej The Income Tax Assessment Act 1997
Jedną z cech szczególnych tego projektu jest wprowadzenie do
ustawy dużej liczby terminów i ich definicji, co jest konsekwencją przyjętego
podejścia, które zakłada zachowanie maksymalnej zwięzłości i przejrzystości przy utrzymaniu relatywnie krótkich zdań. Wprowadzenie nowego
terminu pomaga uniknąć zbytecznych powtórzeń i rozwlekłości. W ustawie
nowe terminy są oznaczone gwiazdką(*) i zdefiniowane w danym przepisie
lub też w glosariuszu na końcu ustawy (jeżeli termin został zdefiniowany
w tekście ustawy, glosariusz odsyła do odpowiedniego przepisu). W danym
artykule zdefiniowany termin jest oznaczony gwiazdką tylko raz – w miejscu, gdzie pojawia się po raz pierwszy. Ponadto we wstępie zdefiniowano
tzw. „terminy podstawowe” („uczestnicy” np. osoba, spółka, jednostka oraz
„koncepcje kluczowe” jak kwota, oszacowanie, Ustawa).
Niezwykle istotną kwestią jest także zastosowanie standardów plain
English przy opracowaniu definicji terminów.
259
Przyjrzyjmy się fragmentowi tekstu ustawy i niektórym jego cechom
organizacyjnym ukazanym na poniższym rysunku:
Rys. 2. Fragment ustawy z komentarzem wskazującym na niektóre
z zastosowanych rozwiązań.
Jak wskazano na powyżej gwiazdka (*) sugeruje pierwsze wystąpienie
zdefiniowanego terminu w danym przepisie i odsyła do glosariusza
zamieszczonego w ostatniej części ustawy. W tym przypadku glosariusz
ponownie odsyła do przepisów działu 34-B. np.:
non-compulsory, in relation to a * uniform, has the meaning given by subsection 34-15(2).
uniform has the meaning given by subsection 34-15(1).
Poniżej zacytowano przepis 34-15(1), do którego odsyła zawarta w glosariuszu definicja uniform:
34-15 What is a non-compulsory uniform?
What is a uniform?
(1) A uniform is one or more items of clothing (including accessories)
which, when considered as a set, distinctively identify you as a person
associated (directly or indirectly) with:
(a) your employer; or
(b) a group consisting of your employer and one or more of your
employer’s *associates.
260
Zgodnie ze standardem plain English w definicji:
− wykorzystano czas teraźniejszy (a uniform is zamiast a uniform
shall mean);
− zastosowano stronę czynną;
− wyłączono informacje dodatkowe w nawias zamiast rozdzielenia ich
przecinkami;
− z długiego zdania wyodrębniono graficznie podpunkty.
Co więcej, definicję opracowano z wykorzystaniem stosunkowo prostego
słownictwa i naturalnej składni, z pominięciem wyrażeń typowo żargonowych.
Należy jednakże zauważyć, że definicja zawiera kolejny termin zasygnalizowany gwiazdką: *associates. Oprócz tego definicja, a także wcześniejszy przepis, zawierają zdefiniowane we wstępie „terminy podstawowe” (np. deduct,
expenditure), których w tekście nie oznaczono poprzez dodanie„*” (konieczne uprzednie zapoznanie się z zasadami definiowania terminów w ustawie).
Tymczasem definicja associate zawarta w glosariuszu odsyła do innej
ustawy:
associate has the meaning given by section 318 of the Income Tax Assessment Act 1936.
W związku z tym, by zrozumieć dogłębnie znaczenie przepisu należy
dokonać szeregu czynności, których przebieg obrazuje rycina 3:
Ryc. 3. Czynności, których wykonanie jest niezbędne w celu prawidłowego
zrozumienia przepisu.
261
Ustawa the Income Tax Assessment Act 1936 (tekst ujednolicony), nie
została sporządzona w plain English, a zawarta w niej definicja, do której
odsyła glosariusz, liczy sobie ponad 4000 słów i znacznie odbiega
poziomem trudności od definicji zawartych w omawianym tekście, co może
prowadzić do wniosku, że pomimo zmian redakcyjnych zrozumienie
znaczenia tej ustawy może być trudne dla podatnika. Z drugiej strony należy
jednak zwrócić uwagę na fakt, że autorzy ustawy w ogóle poinformowali
odbiorcę, że ma do czynienia ze zdefiniowanym terminem prawnym, a sam
podatnik może nie odczuwać potrzeby zgłębienia znaczenia terminu
uniform poniżej poziomu 5 (pomimo nieznajomości terminu associated
zawartego w definicji terminu uniform może uznać definicję terminu
uniform na tym poziome za wystarczającą dla własnych celów).
Przyjrzyjmy się kolejnemu punkowi tego samego artykułu ustawy:
34-20 What are occupation specific clothing and protective clothing?
[…]
(2)
Protective clothing is clothing of a kind that you mainly use to protect
yourself, or someone else, from risk of:
(a) death; or
(b) *disease (including the contraction, aggravation, acceleration or
recurrence of a disease); or
(c) injury (including the aggravation, acceleration or recurrence of an
injury); or
(d) damage to clothing; or
(e) damage to an artificial limb or other artificial substitute, or to a
medical, surgical or other similar aid or appliance.
Example: Protective clothing includes overalls, aprons, goggles, hard
hats and safety boots, when worn to protect the wearer.
Meaning of disease
(3) Disease includes any mental or physical ailment, disorder, defect or
morbid condition, whether of sudden onset or gradual development and
whether of genetic or other origin.
Podpunkt (2) zawiera termin *disease, który zdefiniowano w podpunkcie (3) (definicja zawarta w Glosariuszu odsyła do pkt. 34-20(3)).
Dzięki „*” podatnik otrzymuje informację, że w tym przypadku ma do
czynienia z terminem prawnym. Dodatkowo w pkt. (2) ustawodawca podaje
przykłady („Example”) odzieży ochronnej, którą zdefiniowano powyżej, co
stanowi dodatkowe ułatwienie dla odbiorcy.
Reasumując, dzięki zastosowanym zmianom podatnikowi łatwiej
jest poruszać się po tekście ustawy, odnaleźć definicje interesujących go
terminów, a także zrozumieć same normy prawne, które zostały zredagowane w bardziej przejrzysty i przystępny sposób.
262
4. Plain English – implikacje dla tłumaczy tekstów prawnych
4.1. Tłumaczenie tekstów ustaw w plain English na język polski
Teksty sporządzone w plain English niosą dla tłumacza pewne
wyzwania, ale i oferują istotne ułatwienia. Bez wątpienia trudno tłumaczowi
przełożyć tekst ustawy zachowując drugą osobę liczby pojedynczej, gdyż
polskie przepisy zredagowane są z zastosowaniem konstrukcji bezosobowej.
Zastosowanie prostej składni i unikanie żargonu nie powinno jednakże
sprawiać tłumaczowi trudności, gdyż zgodnie z polskimi zasadami techniki
prawodawczej:
W ustawie należy unikać posługiwania się:
1) określeniami specjalistycznymi (profesjonalizmami), jeżeli mają
odpowiedniki w języku powszechnym;
2) określeniami lub zapożyczeniami obcojęzycznymi, chyba że nie mają
dokładnego odpowiednika w języku polskim;
[Rozporządzenie Prezesa RM z 20 czerwca 2002 r. w sprawie Zasad techniki
prawodawczej].
Punkt 10 przywołanego powyżej rozporządzenia nakazuje także zachowanie
spójności terminologicznej ( Do oznaczenia jednakowych pojęć używa się
jednakowych określeń, a różnych pojęć nie oznacza się tymi samymi
określeniami.), a wprowadzone w modelu australijskim oznaczanie terminów gwiazdką(*) znacznie ułatwia tłumaczowi identyfikację terminów
prawnych, w tym terminów zdefiniowanych w innych ustawach, w obcym,
nieznanym mu często dogłębnie systemie prawnym.
4.2. Plain English a tłumaczenie polskich tekstów prawnych
na angielski
W sytuacji, gdy standard plain English, rozumiany jako „odżargonowienie” i przywrócenie jasności i elegancji dyskursu prawnego, jest wprowadzany nie tylko w legislacji, ale i do programów nauczania prawa na
uczelniach i kursów sporządzania tekstów prawniczych dla praktykujących
prawników, wypada uznać go za alternatywę dla legalese w sporządzaniu
tłumaczeń tekstów prawnych i prawniczych z języka polskiego na angielski.
Teksty „odchudzone” w ten sposób nie tylko nie tracą nic w kontekście
dokładności przekazu, ale i zyskują na jasności i klarowności.
Posłużmy się tu jednym przykładem - tłumaczeniem definicji Art. 5a.3)
Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych:
[Ilekroć w ustawie jest mowa o:]
3) przedsiębiorstwie - oznacza to przedsiębiorstwo w rozumieniu przepisów
Kodeksu cywilnego
a) Tłumaczenie z Polish Tax Law. 2006:
3) an undertaking – it shall mean an undertaking within the meaning of the
provisions of the Civil Code
263
b) Definicja przeredagowana zgodnie z zasadami plain English (propozycja
własna, tłumaczenie terminu pozostawiono).
3) an undertaking – it means an undertaking as defined in the
Civil Code
Choć wprowadzone zmiany redakcyjne mają charakter czysto
preferencyjny, wypada się zgodzić, że im definicja prostsza i mniej
redundantna, tym lepsza. Stąd też uzasadniona potrzeba zaznajomienia
tłumaczy z tym coraz tym popularniejszym alternatywnym standardem −
zarówno w toku kształcenia adeptów zawodu, jak i w ramach procesu
doskonalenia zawodowego. W ocenie autorki warto także uwzględnić
standard plain English w kontekście oceniania tłumaczeń tekstów
prawniczych sporządzanych z języka polskiego na język angielski,
szczególnie w kontekście egzaminów dla adeptów zawodu oraz egzaminów
dla kandydatów na tłumacza przysięgłego, gdyż rezygnacja z legalese może
być w pełni świadomym i uprawnionym alternatywnym wyborem, który nie
przekreśla umiejętności tłumacza ani nie oznacza, że nie zna on zasad
„starej szkoły”.
Teksty cytowane:
Income Tax Assessment Act 1997 (tekst jednolity z 1.10.2009).
Ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych z 26 lipca 1991 (tekst
jednolity: Dz.U z 2000 r., Nr 14, poz. 176).
Rozporządzenie Prezesa RM z 20 czerwca 2002 r. w sprawie Zasad techniki
prawodawczej (Dz.U z 2002 r. Nr 100, poz. 908)
Polish Tax Law. English Edition, 2002, E. Puławska (tłum.), Warszawa: C.H.
Beck.
Bibliografia:
Anderson, G., 2009, Did jargon causa the credit crunch? [in:] «Plain
English», 2009 (74), pp. 4-6.
Butt, P., Castle R., 2001, Modern Legal Drafting. A Guide To Using Clearer
Language, Cambridge University Press, Cambridge.
Garner, B. A., 2001, Legal Writing in Plain English, University of Chicago
Press, Chicago.
Gizbert-Studnicki
T.,
1986,
Język
prawny
z
perspektywy
socjolingwistycznej, PWN, Warszawa.
Jopek-Bosiacka, A., 2008, Przekład prawny i sądowy, PWN, Warszawa.
Wróblewski, Bronisław, 1948, Język prawny i prawniczy, Polska
Akademia Umiejętności, Kraków.
Australian Government. Office of Parliamentary Counsel, Plain English
Manual, artykuł dostępny w Internecie, dostęp 18.10.2009, adres dostępu
http://www.opc.gov.au/about/docs/PEM.pdf
264
SPRAWOZDANIA
ZAPOWIEDZI
KOMUNIKATY
4 – 2011
BORIS SCHWENCKE
O WYBIERANIU WODY Z MORZA ŁYŻKĄ
- Boris Schwencke w Galerii 2.0
W dniu 15.10.2010 w Galerii 2.0 w Warszawie, przy Krakowskim
Przedmieściu 5 odbyło się otwarcie wystawy pt. „O wybieraniu wody
z morza łyżką“, autorstwa Borisa Schwencke. Wystawa czynna była w
okresie od 18.10.2010 do 29.10.2010. Sam autor tak określił w słowie
wstepnym wizję wystawy:
Mózg ludzki jest częścią centralnego systemu nerwowego. Kora mózgowa, chociaż przeciętnie ma tylko 3mm grubości, składa się z 10 miliardów
komórek nerwowych. Za pomocą włókien nerwowych komórki nerwowe
są ze sobą różnorodnie połączone. Każda z nich może mieć do 10 000
połączeń z innymi komórkami.
Gdzieś pośród tych 10 miliardów
komórek, z których zbudowany jest
mój mózg, znajduje się fragment
obrazu tyrolskiego malarza i rzeźbiarza Michaela Pachera. Jest na
nim przedstawiony św. Augustyn z
dzieckiem, które trzyma w ręku
łyżkę. Legenda głosi, że kiedy św.
Augustyn spacerował brzegiem morza, zatopiony w swoich myślach, zobaczył dziecko, które zrobiło sobie
na zdj. autor pierwszy z prawej
dołek w piasku na plaży i przelewało do niego łyżką wodę z morza.
Zapytał dziecko o to, co robi, a ono odpowiedziało: „Robię to samo co ty!
Próbuję łyżką wyczerpać wodę z morza, tak jak ty próbujesz swoim
rozumem pojąć istotę Trójcy Świętej!“
265
Każdej wiedzy towarzyszy niewiedza. Świadomość niewiedzy wydaje się
integralną i fundamentalną częścią wiedzy - daje temu wyraz św.
Augustyn w swoich rozważaniach na temat czasu, kiedy sam udziela
sobie odpowiedzi na pytanie: „Czymże więc jest czas? Jeśli nikt mnie o to
nie pyta, wiem. Jeżeli pytającemu usiłuję wytłumaczyć, nie wiem“.
Z jednej strony świadomosć ta może
prowadzić do zwątpienia, ale z drugiej strony uzmysłowienie sobie
granic poznania i pogodzenie się
z ograniczonością ludzkiego pojmowania może prowadzić do otwarcia zmysłów na poezję, tajemnicę,
piękno i czar otaczającego świata.
Jak wobec mnogości gwiazd na
niebie, wody w morzu i komórek
nerwowych w mózgu utrzymać
wewnętrzny porządek?
Pomimo, że wnętrze to wygląda jak
skład towarów w sklepie na Powiślu, w Berlinie albo w Wałczu, gdzie
na półkach stoją obok siebie kwaszone ogórki, miód, kawa, zapałki,
radość i nadzieja, zwątpienie i wyrzuty sumienia, duma, arogancja,
ignorancja, system słoneczny, ojczyzna i rodzina, i kwiaty, i motyle...
Tematem wystawionych rzeźb, reliefów i szkiców jest wiedza o świecie oraz o tym, co jest wokół nas i w
nas. Źródłem inspiracji jest natomiast ograniczoność i niedoskonałość naszej wiedzy z towarzyszącym jej podziwem dla tego, co
niewytłumaczalne.
Za tworzywo prac posłużyło przede wszystkim drewno, ale także papier,
beton, gips, brąz, kamień, marcepan, piernik, bursztyn i różne znalezione
przedmioty. Punktem wyjścia było to dziecko, które cierpliwie i z pokorą
wybierało wodę z morza...
266
Boris Schwencke ukończył Wydział Urbanistyki i Planowania Regionalnego na Uniwersytecie Technicznym w Berlinie. W roku 1996 rozpoczął
studia na Wydziale Rzeźby Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Dyplom
z wyróżnieniem otrzymał w pracowni prof. Adama Myjaka w 2001 roku.
Aneks do dyplomu – cykl medalierski – wykonał w pracowni prof. Piotra
Gawrona. Brał udział w wielu wystawach w Polsce, Niemczech, Francji,
Portugalii i Stanach Zjednoczonych. Jego prace znajdują się między innymi
w zbiorach Muzeum Sztuki Medalierskiej we Wrocławiu i w British Museum
w Londynie. Wystawa w Galerii 2.0 jest częścią doktoratu. Przewód doktorski
jest otwarty na Wydziale Rzeźby Warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych.
Promotorem pracy doktorskiej jest prof. Antoni Janusz Pastwa.
Wystawy indywidualne:
Muzeum Książąt Pomorskich, Darłowo, 1999
Galeria „Na Piętrze“, Koszalin, 2000
Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej, Rypin, 2001
Podziemie Kamedulskie, Warszawa-Bielany, 2004
Muzeum Ziemi Wałeckiej, Wałcz, 2004
Galeria Ożywcza, Warszawa, 2006
Galeria 2.0 ASP, Warszawa, 2010
Udział w wystawach zbiorowych:
VSVU Ruzomberok (Słowacja), 1999
Centrum Rzeźby Polskiej , Orońsko, 1999
BWA Gorzów Wlkp., IX Biennale Sztuki Sakralnej, 2000
Sala wystawowa przy Kościele Środowisk Twórczych, Warszawa, 2000
Galeria w Pałacu Lubomirskich, Warszawa, 2000
Galeria Prezydenta Miasta Warszawy, 2000
Galeria Miejska „Arsenał“, XII Biennale Rzeźby, Poznań 2000
FIDEM, Paryż 2002
Galeria Miejska „Arsenał“, XIII Biennale Rzeźby, Poznań 2002
Galeria Browarna, Łowicz, 2003
Podziemie Kamedulskie, Warszawa-Bielany, 2003
Płocka Galeria Sztuki, Płock, 2004
BWA Galeria Miejska,Tarnów, 2004
Płocka Galeria Sztuki, Płock, 2004
BWA Gorzów Wlkp., X Biennale Sztuki Sakralnej, 2004
FIDEM, Seixal (Portugalia), 2004
Galeria Studio, Warszawa, 2005
Goethe-Institut, Nancy (Francja), 2005
Karlsruhe (Niemcy), 2005
Młodzieżowy Dom Kultury, Lublin ,2006
Stadtmuseum Erfurt (Niemcy), „Große kleine Kunst“, 2007
Stiftung Moritzburg, „Die Welt en miniature“, Halle (Niemcy), 2007
FIDEM, California Springs (Stany Zjednoczone), 2007
Seixal (Portugalia), 5th International Biennial of Contemporary Medals, 2008
ZPAP, Warszawa, 2009
FIDEM, Tampere (Finlandia), 2010
267
SPRAWOZDANIA
ZAPOWIEDZI
KOMUNIKATY
4 – 2011
EWA ZWIERZCHOŃ-GRABOWSKA
Międzynarodowa konferencja naukowa Stowarzyszenia
Germanistów Polskich
DISKURSE ALS MITTEL UND GEGENSTÄNDE
DER GERMANISTIK
Olsztyn, 8 − 10 maja 2009 roku
Coroczna międzynarodowa konferencja naukowa Stowarzyszenia
Germanistów Polskich, która odbyła się w Olsztynie w dniach 8-10 maja
2009 r., poświęcona była dyskursom jako przedmiotom zainteresowań
germanistyki, jak i analizie samego dyskursu germanistycznego.
Jej temat brzmał: Diskurse als Mittel und Gegenstände der Germanistik.
Organizatorem konferencji było Stowarzyszenie Germanistów Polskich wraz
z Uniwersytetem Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie. Miejscem obrad była
aula im. Marii i Georga Dietrichów Wydziału Humanistycznego UWM
w Olsztynie.
Konferencja została otwarta przez Przewodniczącego Stowarzyszenia
Germanistów Polskich, profesora Franciszka Gruczę, który na wstępie
powitał wszystkich zebranych, tj. ponad 130 uczestników konferencji,
zauważając przy tym, że liczba uczestników na corocznych konferencjach SGP
zwiększa się z roku na rok. Serdecznie przywitał gospodarzy spotkania,
w szczególności reprezentującego Uniwersytet Warmińsko-Mazurski
Prorektora ds. Rozwoju Uczelni profesora Szczepana Figiela oraz Kierownik
Katedry Filologii Germańskiej panią profesor Ewę Żebrowską. Następnie
profesor Franciszek Grucza podziękował za przybycie i powitał gości
honorowych: pana Jensa Lütkenherma, kierownika działu kultury ambasady
Niemiec w Warszawie, doktora Randolfa Oberschmidta, dyrektora przedstawicielstwa DAAD w Warszawie, pana Wiktora Marka Leyka, przedstawiciela
Sejmiku Województwa Warmińsko-Mazurskiego. Serdeczne słowa powitania
Przewodniczący skierował również do przybyłych na konferencję laureatów
honorowej Statuetki SGP, czyli najwyższego odznaczenia tego stowarzyszenia, stanowiącego wyraz uznania wybitnych osiągnięć w rozwijaniu
268
polsko-niemieckiej współpracy naukowej w dziedzinie badań germanistycznych: profesor Margot Heinemann, profesora Wolfganga
Heinemanna
oraz profesora Karla-Dietera Büntinga. Na zakończenie profesor Franciszek
Grucza poinformował o przebiegu Walnego Zgromadzenia oraz składzie
nowowybranego Zarządu Stowarzyszenia. Zwrócił przy tym uwagę na stale
rosnącą liczbę członków Stowarzyszenia oraz podkreślił istotną rolę, jaką
SGP odgrywa w jednoczeniu germanistyki polskiej. Profesor Grucza
podziękował również instytucjom, które udzieliły finansowego wsparcia
Stowarzyszeniu Germanistów Polskich w zorganizowaniu konferencji w
Olsztynie, w szczególności Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej, Biuru
Niemieckiej Wymiany Akademickiej (DAAD) oraz polskiemu Ministerstwu
Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Z racji pełnienia funkcji Przewodniczącego Stowarzyszenia Germanistów Polskich, a od 2005 roku również Prezydenta Międzynarodowego
Stowarzyszenia Germanistów (Internationale Vereinigung für Germanisten
– IVG), profesor Grucza przypomniał zebranym o mającym się odbyć
w roku 2010 w Warszawie Światowym Kongresie Germanistów na temat
Vielheit und Einheit der Germanistik weltweit, organizowanym przez
Międzynarodowe Stowarzyszenie Germanistów i zaprosił do aktywnego
uczestnictwa, by, jak podkreślił, polska germanistyka, która w roku 2010
obchodzi trzechsetlecie swojego istnienia, była na tym Kongresie
odpowiednio reprezentowana.
Następnie Przewodniczący poprosił o zabranie głosu gości
honorowych. Profesor Szczepan Figiel, Prorektor ds. Rozwoju Uczelni, w
imieniu jego Magnificencji Rektora oraz własnym, powitał zebranych w
murach Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, a w swoim przemówieniu
zwrócił uwagę, że konferecja i jej temat doskonale wpisują się w proces
internacjonalizacji nauki. Następnie Wiktor Marek Leyn, przedstawiciel
Sejmiku Województwa Warmińsko-Mazurskiego, skoncentrował się na
kwestii mniejszości etnicznych i narodowych, w szczególności na mniejszości
niemieckiej oraz znaczeniu języka niemieckiego i germanistyki w procesie
łączenia kultur w regionie o największej liczbie mniejszości etnicznych.
Kolejny gość honorowy, Jens Lütkenherm, kierownik działu kultury
ambasady Niemiec w Warszawie, zauważył, że germanistyka polska jest
największą germanistyką zagraniczną i odgrywa istotną rolę w germanistyce
światowej. Wspomniał również o prowadzonych obecnie projektach, m.in.
Partnerschulinitiative oraz Deutschwagen.
Do projektów tych nawiązał również doktor Randolf Oberschmidt,
dyrektor przedstawicielstwa DAAD w Warszawie, podkreślił potencjał
germanistyki polskiej i jej dostosowywanie się do zmieniającej się
rzeczywistości oraz istotny wkład SGP w rozwój współpracy polskoniemieckiej. Po przemówieniach gości honorowych głos ponownie zabrał
profesor Franciszek Grucza, który nawiązał do wypowiedzi gości honorowych
i jeszcze raz podziękował im za przybycie.
269
Po krótkiej przerwie rozpoczęły się wykłady plenarne. Moderatorem
pierwszej rundy był profesor Karl-Dieter Bünting (Essen), który po krótkim
wstępie poprosił o wygłoszenie wykładu pierwszego prelegenta profesora
Sambora Gruczę (Warszawa). W swoim wystąpieniu zatytułowanym Fachwissen - Fachsprache - Fachdiskurs: Fachdiskursanalyse aus der Sicht der
anthropozentrischen Sprachtheorie, profesor S. Grucza najpierw odniósł się
kolejno do pojęcia wiedzy fachowej, języka fachowego i dyskursu fachowego
oraz ich wzajemnych relacji, po czym przystąpił do przedstawienia
zagadnienia analizy dyskursu fachowego z perspektywy antropocentrycznej
teorii języków ludzkich. Drugi wykład tej rundy wygłosił profesor Stephan
Habscheid (Siegen), który w swoim wystąpieniu Sprachlich-mediale
Diskurse im Kontext von Krisen-/Notfalleinsätzen zaprezentował wyniki
przeprowadzonej empirycznej analizy nagrań audio i wideo przedstawiających przykład dyskursu medialnego w sytuacji kryzysowej. W trzecim
wykładzie rundy zatytułowanym Kein Grund zur Panik? Die Vogelgrippe
und der mediale Angst-Diskurs profesor Gerd Antos i magister Bettina
Radeiski (Halle) pokazali na podstawie analizy medialnych komunikatów o
ptasiej grypie, jak w mediach prowadzony jest tzw. dyskurs strachu.
Drugą rundę wykładów plenarnych moderował profesor Wolfgang
Heinemann (Lipsk). Otwierał ją wykład profesor Christiny Gansel
(Greifswald) Zu Möglichkeiten eines systemtheoretischen Diskurses in der
Linguistik, w którym przedstawiła pojęcie dyskursu w ujęciu teoretycznosystemowym powołując się na Michaela Foucaulta i Niklasa Luhmannsa
i podjęła próbę odpowiedzi na pytanie, w jakich obszarach badań
lingwistycznych może znaleźć zastosowanie teoria systemów. Następnie
profesor Michail L. Kotin (Zielona Góra) w wystąpieniu Sprachgeschichte
als Diskursgeschichte poddał analizie diachronicznej wzorce tekstualizacji i
typy tekstu koncentrując się na stałych i zmiennych elementach dyskursu.
Rundę zamykał wykład profesora Marka Ostrowskiego (Łódź)
Sprachanalyse in den Diskursen der Paul Celan Forschung poświęcony
analizie języka w dyskursach odnoszących się do twórczości Paula Celana.
Drugi dzień rozpoczęła runda wykładów moderowana przez profesor
Zofię Berdychowską (Kraków), a wykłady wygłosili profesor Ingo Warnke
(Brno), profesor Zenon Weigt (Łódź) oraz doktor Marek Laskowski (Zielona
Góra). W pierwszym referacie zatytułowanym Methodologie und Methoden
der Diskurslinguistik profesor Ingo Warnke skoncentrował się na
zagadnieniach metodologii lingwistyki dyskursu. Następnie głos zabrał
profesor Zenon Weigt , który w swoim wystąpieniu Fachtext im
didaktischen Diskurs zajął się kwestią propedeutyki, zwracając uwagę na
problem włączania tekstów fachowych do dyskursu dydaktycznego bez
równoczesnego przygotowania fachowego studentów i kadry dydaktycznej.
Z kolei doktor Marek Laskowski w swoim wykładzie Diskursmarker und
Textorganisation przedstawił analizę tekstu najpierw ze względu na funkcję
partykuł w dyskursie, po czym skoncentrował się na roli partykuł jako
znaczników organizacji tekstu.
270
Po przerwie kolejną rundę wykładów moderował profesor Lech
Kolago (Warszawa). Profesor Henk de Berg (Sheffield) rozpoczął swoje
wystąpieniu Ist der Westen noch zu retten? Zum Diskurs der Kulturkritik
und des islamischen Fundamentalismus od krytycznego przedstwienia
współczesnej kultury zachodu wyrażanego m.in. przez teoretyka islamskiego
fundametalizmu Sayyida Qutba, by następnie zająć się analizą tej krytyki
oraz w dziewięciu tezach przedstawić swoją interpretację kultury i funkcjonowania społeczeństw zachodu. Z kolei profesor Rolf-Peter Janz (Berlin)
w swoim wykładzie Die Transformation von Mythen. Heiner Müllers
"Philoktet" als Beispiel zajął się kwestią transformacji i ciągłej aktualności
mitów od czasów antycznych po czasy współczesne, obrazując to zjawisko
na przykładzie dramatu „Philoktet“ Heinera Müllera inspirowanego
utworem Sofoklesa. Referat doktora Krzysztofa Tkaczyka (Warszawa)
zatytułowany Mythos, Bild, Sprache. Die romantischen Diskurse bei Karl
Philipp Moritz poświęcony był mitom, obrazom literackim i językowi jako
współwystępującym elementom w dyskursach romantycznych Karla
Philippa Moritza.
Trzeciej rundzie przewodniczył profesor Zdzisław Wawrzyniak
(Rzeszów), a pierwszym prelegentem był profesor Wolfgang Neuber (Berlin).
W swoim wykładzie Die Familie als Diskurs. Soziale Konstruktionsformen
in Familienbüchern der Frühen Neuzeit podjął temat rodziny jako
dyskursu, koncentrując się na socjalnych formach konstrukcji w księgach
rodzinnych wczesnych czasów nowożytnych. Następnie profesor Nikolaj
Rymar (Samara) w wystąpieniu Die Sprache der Grenze als ein
literaturwissenschaftliches Problem podjął temat języka pisarzy rejonów
przygranicznych odzwierciedlającego się m.in. w określonej kompozycji
utworu, stylu czy konstelacji motywów. Rundę zamykało wspólne
wystąpienie profesor Zofii Bilut-Homplewicz, doktor Marty Smykały
(Rzeszów) i doktora Waldemara Czachura (Warszawa) Vom Text zum
Diskurs - Darstellung eines Projekts: „Lingwistyka tekstu w Polsce i w
Niemczech. Pojęcia, problemy, perspektywy.” Na początku profesor Zofia
Bilut-Homplewicz przedstawiła główne założenia projektu, następnie doktor
Marta Smykała i doktor Waldemar Czachur omówili jego realizację i wyniki.
Kolejną rundę tego dnia moderował doktor hab. Hans-Jörg Schwenk
(Saarbrücken/Warszawa). W wykładzie zatytułowanym Der erotische
Diskurs in der höfischen Literatur des deutschen Hochmittelalters profesor
Marzena Górecka (Lublin) omówiła literacki fenomen „miłości dworskiej“
jako prowadzony w późnośredniowiecznej literaturze dyskurs o założeniach
i celach prawdziwej miłości erotycznej. Następnie doktor Peter Risthaus
(Bochum) w swoim wystąpieniu Diskursanalyse des Exemplarischen
przedstawił analizę podawanych w dyskursach przykładów i zaprezentował
powstającą w ramach projektu „Archiv des Beispiels” internetową bazę
danych, w której zbierane i analizowane są jednostki występujące w dyskursach jako przykłady.
271
Trzeci dzień konferencji rozpoczęła runda pod przewodnictwem
profesor Camilli Badstübner-Kizik (Poznań). W pierwszym wykładzie tej
rundy zatytułowanym Wege und Irrwege der Bezeichnung Glaube profesor
Alicja Sakaguchi (Poznań) podjęła temat dyskursu religijnego i pojęcia
„wiary”. Następnie doktor Joanna Pędzisz (Lublin) w swoim wystąpieniu
zatytułowanym Zur diskursiven Einbettung von Blogs. Am Beispiel der
Internetportale von ARD und TVN24 przedstawiła przykłady dyskursów
prowadzonych w blogach na portalach internetowych ARD i TVN24, a z
perspektywy glottodydaktycznej
zwróciła uwagę
na możliwość
wykorzystania blogów w rozwijaniu kompetencji komunikacyjnej.
Po wykładach plenarnych podobnie jak podczas poprzednich
konferencji SGP miała miejsce prezentacja projektów i dorobku naukowego
gospodarzy, czyli tym razem Katedry Filologii Germańskiej Uniwersytetu
Warmińsko-Mazurskiego. Poprowadziła ją profesor Ewa Żebrowska, która
przedstawiła główne kierunki prowadzonej w Katedrze działalności
naukowej, po czym przekazała głos profesor Barbarze Breysach a następnie
profesorowi Clausowi Zittelowi, którzy przedstawili realizowane przez siebie
projekty.
W krótkim podsumowaniu profesor Ewa Żebrowska wyraziła radość z
faktu, że konferencja odbyła się w Olsztynie na Uniwersytecie WarmińskoMazurskim, a po jej wystąpieniu głos zabrał Przewodniczący SGP profesor
Franciszek Grucza, który podziękował profesor Ewie Żebrowskiej za
współorganizowanie konferencji i możliwość poznania działalności
naukowej prowadzonej przez germanistykę UWM. Podziękował również
wszystkim referującym za wygłoszenie referatów, wszystkim zabierającym
głos w dyskusjach oraz osobom zaangażowanym w organizowanie
konferencji. Na zakończenie wyraził nadzieję, że konferencja ta wzbogaciła
uczestników o nowe inspiracje do pracy naukowej, i zaprosił na kolejną
konferencję SGP, jak również na Światowy Kongres IVG w 2010 r.
w Warszawie.
272
SPRAWOZDANIA
ZAPOWIEDZI
KOMUNIKATY
4 – 2011
ŁUKASZ KARPIŃSKI
Konferencja „Retoryka w komunikacji specjalistycznej”,
Uniwersytet Warszawski, 25-26 listopada 2010 r.
Pałac Kazimierzowski gościł w dniach 25-26 września 2010 r. uczestników konferencji „Retoryka w komunikacji specjalistycznej”, zorganizowanej przez Polskie Towarzystwo Retoryczne we współpracy z Katedrą
Italianistyki Uniwersytetu Warszawskiego.
Konferencję uroczyście otworzyli: prof. dr hab. Jakub Z.Lichański, reprezentujący Instytut Języka Polskiego UW, a jednocześnie poprzedni
przewodniczący PTR, dr Joanna Szymkowiak z Katedry Italianistyki UW
oraz dr Maria Załęska z Katedry Italianistyki UW, obecna przewodnicząca
PTR.
Dwudniowa konferencja podzielona została na siedem sesji
tematycznych.
W pierwszej sesji, poświęconej „antycznym początkom komunikacji
specjalistycznej” wykład inauguracyjny pt. „Dziedzictwo klasycznej sofistyki
i kultura współczesna” wygłosił dr hab. Cyprian Mielczarski. Zawarte
w wykładzie tezy nakreślały z jednej strony całą wagę antycznego dziedzictwa kulturowego, a z drugiej strony wskazywały na wciąż aktualne
problemy i kierunki rozwoju retoryki.
273
W drugiej sesji pt. „Retoryka dyskursu ekspertów”, swoje referaty
przedstawili kolejno prof. dr hab. Marek Czyżewski – „Retoryczne aspekty
tzw. społeczeństwa wiedzy”, dr Maria Załęska – „Ethos, reputacja,
wizerunek eksperta” oraz dr Agnieszka Kampka – „Jak wygrać, komentując
wybory – retoryka ekspertów, doradców i komentatorów politycznych”.
Referaty wywołały ogólną dyskusję na temat osoby i roli (często
samozwanczych) ekspertów w szeroko pojętych mediach. Poruszono także
aspekt sztucznego kreowania autorytetów oraz potencjalne przyczyny
kreowania ekspertów w społeczeństwie informacyjnym.
Trzecia sesja dotyczyła „Retoryki w nauce
i popularyzacji naukowej”. Prelegenci w swoich
referatach odnosili się do różnych praktycznych
zastosowań technik retorycznych, mających
wpływ zarówno na tworzenie jak i odbiór tektów
przez odbiorców (czytelników).
Kolejne sesje były zaplanowane na dzień
następny, natomiast po zakończeniu dyskusji
organizatorzy konferencji zaprosili uczestników
na spotkanie w mniej formalnej atmosferze.
Drugi dzień konferencji otworzyła sesja poświęcona „Retoryce w
komuniakcji politycznej i dziennikarskiej”. Wystąpienia poświęcone były
m.in. retoryce równych szans w amerykańskich uniwersytetach,
przedwyborczym debatom telewizyjnym oraz wiarygodności dziennikarstwa
informacyjnego.
W kolejnej sesji pt. „Retoryka i (nie)zrozumiałość przekazu”
wystąpili pracownicy naukowi Wydziału Lingwistyki Stosowanej UW. Dr
Urszula Zaliwska-Okrutna przedstawiła referat „Retoryka a pismo: specjalizacja myślenia”, doc. dr Tomasz Konik wskazał „Retorycznie istotne
skróty i modyfikacje tekstowe w tłumaczeniu prasowym (tematyka gospodarcza)”, a dr Łukasz Karpiński ukazał „Leksykograficzny wymiar retoryki
w komunikacji na przykładzie eurosceptycznego merchandisera z oxybiodegradowalnym gabarytem w SUV-ie pod dyskontem” wskazując
i omawiając rejestrowane w języku różnorodne zjawiska słowotwórcze
w porządku podyktowanym tytułem referatu.
Przedostatnia sesja dotyczyła zagadnienia „Retoryka a profesjonalizacja komunikacji”, w której uwagę skupił referat U.Kulety „Retoryczna
actio: wybrane elementy komunikacji niewerbalnej a wizerunek profesjonalisty”. Prelegentka – logopeda, członek Zarządu Głównego Polskiego
Towarzystwa Logopedów, przestawiła zasadnicze aspekty pracy z dziennikarzami, w tym prezenterami telewizyjnymi i radiowymi, wskazując
najczęstrze błędy popełniane przez osoby występujące w mediach oraz
techniki doskonalące publiczne wystąpienia.
274
Ostatnia, podsumowująca sesja dotyczyła „Retoryki w instytucjach i
czasopismach”. W pierwszym wystąpieniu prof. dr hab. Jakub Z. Lichanski
w referacie „Instytucjonalizacja retoryki” wskazał na obecną pozycję
retoryki w życiu zawodowym, mediach i edukacji, a także przypomniał
zebranym o przypadającym 10-cio leciu Polskiego Towarzystwa Retorycznego. Wskazał przy tym na stare i nowe wyzwania stojące przed
Towarzystwem i jego nowymi władzami. W drugim referacie J. TkaczykNowakowska przybliżyła w referacie „Toastmasters: retoryka praktyczna,
praktyka retoryczna” działalność statutową oraz strukturę tytułowej
międzynarodowej organizacji, której celem jest szerzenie umiejętności
przemawiania i przewodzenia (speaking & leadership). Stowarzyszenie
założone w 1924 roku skupia członków z około 90 państw.
W dyskusji podsumowującej ostatnią sesję, prowadzonej w przyjaznym tonie, wyrażono m.in. przewrotne skojarzenia, jakie przed wystąpieniem budziła nazwa „Toastmasters”
w kontekście retoryki. Na zakończenie dr Julian Daszkowski przedstawił
publikację pt. „Retoryczne aspekty
wiedzy o zarządzaniu”, krótko
charakteryzując praktyczne zastosowania retoryki w świecie biznesu.
Konferencja została następnie podsumowana przez przewodniczącą
PTR, która wyraziła zadowolenie z formuły spotkania, poziomu wystąpień
oraz przydatności wygłoszonych na konferencji sądów. Życząc wszystkim
dalszych sukcesów w pracy naukowej i zawodowej dr Maria Załęska
zamknęła konferencję.
275
RECENZJE, WYDAWNICTWA
4 – 2011
STANISŁAW SZADYKO
Natalia Bondar, Sergiusz Chwatow,
БИЗНЕС-КОНТАКТ. Komunikacja biznesowa po
rosyjsku. Część 1. Biznes w Rosji. Część 2. Transakcje w
handlu zagranicznym. Wydawnictwo REA. Warszawa 2010, ss. 562
Aby właściwie się przygotować i następnie bardzo dobrze zdać,
chyba najbardziej znany i najbardziej popularny, w dobie obecnej, egzamin
na międzynarodowy certyfikat z języka rosyjskiego w biznesie, należy
dokładnie opanować i utrwalić materiał dydaktyczny z podręcznika Natalii
Bondar80 i Sergiusza Chwatowa81 „Бизнес-контакт. Komunikacja biznesowa po rosyjsku”.
80
Doc. dr Natalia Bondar jest pracownikiem naukowo-dydaktycznym Zakładu Języka Rosyjskiego Moskiewskiego Instytutu Lotnictwa (Państwowego Uniwersytetu Technicznego). Jej dorobek naukowy jest duży.
Liczy on ponad 20 pozycji. Wymienię tylko najważniejsze z nich: a) podręczniki: Аннотирование технического
текста: учебное пособие для студентов, обучающихся по программе бакалавра. Из-во МАИ. Москва 2010,
сс. 160; Реферирование технического текста: учебное пособие для аспирантов и студентов стар-ших
курсов авиационных вузов. Из-во МАИ. Москва 2008, сс. 163; Как спросить? Как сказать? Пособие по
развитию речи для изучающих русский язык как иностранный. Москва 2006, сс. 256 (współaut. N.I Łutina);
b) ważniejsze artykuły: Русский именительный и творительный на шкале потенциальной активности.
„Новое в теории и практике описания и преподавания русского языка”, Варашава 2004 (współaut. N.I
Łutina); Некотороые принципы стандартизации информации в рекламных объявле-ниях. „Теория и
практика преподавания русского языка в вузе МГИМО”. Москва 2004; О систе-матизации лексикограмматического материала на продвинутом этапе обучения (на примере обозна-чения временных
характеристик). „Новое в теории и практике описания и преподавания русского языка”, Варашава
1997; Критерии выбора слова в официально-деловом стиле. „Новое в теории и практи-ке описания и
преподавания русского языка”, Варашава 1996; Эмоциональное начало в современной российской
прессе и формы его преподавания. „Новое в теории и практике описания и преподавания русского
языка”, Варашава 1995 i in.
81
Dr Sergiusz Chwatow jest pracownikiem naukowo-dydaktycznym Instytutu Rusycystyki WLS UW. Jego
doro-bek naukowy jest imponujący. Liczy on ponad 50 pozycji. Wymienię tylko najważniejsze z nich: a)
podręczniki: Język rosyjski w biznesie. WSiP. Warszawa 1999, 2000 (współaut. R.Hajczuk); Biznes-kontakt.
REA. Warszawa 1998, 2002 (współautorstwo N.Bondar); Podręcznik do nauki języka rosyjskiego dla
studentów-obcokrajowców. Wyd. „Russkij jazyk”. Moskwa 1990, t. 1-2; Пишем друзьям. Podręcznik do nauki
języka rosyjskiego. Wyd. „Russkij jazyk”. Moskwa 1989; b) słowniki: Wielki słownik rosyjsko-polski i polskorosyjski pod red. naukową S.Chwatowa i M.Timoszuka. REA. Warszawa 2008; Słownik polsko-rosyjski, rosyjskopolski. Kompakt plus słownik multimedialny. REA. Warszawa 2007 (współautorstwo M.Timoszuk); Słownik
polsko-rosyjski, rosyjsko-polski. Wyd. Philip Wilson. Warszawa 2004 (współautorstwo Z.Kurylin); Współczesny
słownik polsko-rosyjski, rosyjsko-polski. REA. Warszawa 2002, 2005, 2006 (współaut. M.Timoszuk); Uniwersalny
276
Program wspomnianego egzaminu odpowiada czwartemu poziomowi (Vantage Level) standardów Rady Europy oraz trzeciemu poziomowi
(Intermediate level) ustalonemu przez Londyńską Izbę PrzemysłowoHandlową.
Międzynarodowy certyfikat, wydawany wspólnie przez Państwowy
Instytut Języka Rosyjskiego imienia Aleksandra Puszkina oraz Izbę
Przemysłowo-Handlową Federacji Rosyjskiej, stanowi referencje przy
zatrudnieniu w firmach, instytucjach a także w placówkach dyplomatycznych.
Egzamin składa się z ośmiu testów i trwa zwykle dwa dni.
W pierwszym dniu odbywają się testy pisemne, zaś w drugim – ustne.
W trakcie egzaminu sprawdzane są następujące sprawności lingwistyczne,
faktograficzne i profesjonalne:
1. Test z czytania tekstów o charakterze ekonomicznym: korespondencja
oraz dokumentacja handlowa, reklamy, kontrakty, specjalistyczne
artykuły prasowe i inne. Czas trwania testu – 60 minut.
2. Test rozumienia ze słuchu. Stanowi sprawdzian rozumienia specjalistycznych tekstów emitowanych w mediach, a także w rozmowach
bezpośrednich i telefonicznych. Czas trwania testu – 45 minut.
3. Test samodzielności językowej w zakresie redagowania pism i dokumentów (korespondencja handlowa, CV, biznes plan i inne). Czas
trwania testu – 60 minut.
4. Test poprawności językowej w zakresie posługiwania się
słownictwem specjalistycznym (tj. terminologią business communication). Czas trwania testu – 45 minut.
słownik polsko-rosyjski, rosyjsko-polski. REA. Warszawa 1998, 2001 (współaut. R.Hajczuk); c) ważniejsze
artykuły: Русский язык делового общения в филологической аудитории. Материалы XIII Международной
конференции „Русистика и современность”. Рига 2010; Komunikacja biznesowa po rosyjsku – опыт
преподавания русского языка делового общения польским студентам-филологам. Материалы
международной научной конференции: „Актуальные проблемы методики преподавания русского
языка как иностранного и русского языка как неродного”. СПб 2010; Роль переводного словаря в
межкультурной коммуникации. „Язык и межкультурные коммуникации”. Вильнюс-Минск 2009;
Формирование навыков деловой коммуникации у студентов-филологов. „Nauczanie języka rosyjskiego
studentów na kierunkach filologicznych i niefilologicznych”. Warszawa-Lublin 2009; Русский язык
делового общения на инновационном рынке образовательных услуг. „Русский язык как язык
межкультурного и делового сотрудничества в полилингвальном контексте Евразии”. Материалы II
Международного конгресса 1-3 октября 2009 г. Астана 2009; Русский язык делового общения в
межкультурной коммуникации. I Международная научно-методическая конференция „Состояние и
перспективы методики преподавания русского языка и литературы”. Сборник статей. Москва, РУДН
2008; Публичный, общественный или государственный? (Лингвистические аспекты социальных
проблем). Международная научная конференция „Многоязычная Европа и русский язык: тестирование,
учреждения и средства для новой медиации”, Болония 2008; Русский язык делового общения на рынке
образовательных услуг. Materiały IV Międzynarodowej Konferencji Naukowej „Русский язык в языковом и
культурном пространстве Европы и мира: человек, сознание, коммуникация, интернет”. Warszawa 2008;
Лексическая эквивалентность в словарном и коммуникативном аспектах. „Słowo z perspektywy
językoznawcy i tłumacza”, red. A.Pstryga, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2008, t. III; Деловая
коммуникация в обучении межкультурному общению. Международная научная конференция „Русский
язык и литература в международном обра-зовательном пространстве: современное состояние и перспективы”. Гранада, 7-9 мая 2007 г. 2007, т. 1; Русский язык делового общения в Варшавском университете.
„Материалы Международной научно-практической конференции специалистов-филологов и преподавателей русистов по проблемам функционирования, преподавания и продвижения русского языка за
рубежом (Москва, 11-13 декабря 2007 г.)”. Москва 2007 i in.
277
5. Test z gramatyki. Stanowi sprawdzian znajomości konstrukcji
gramatycznych używa-nych w specjalistycznym języku biznesowym.
Czas trwania testu – 60 minut.
6. Test samodzielności językowej w komunikacji ustnej (rozmowy
handlowe, negocjacje, ustalenia i inne). Czas trwania testu – 20 minut
na jedną osobę egzaminowaną.
Część pierwsza recenzowanego podręcznika pt. Biznes
w Rosji składa się z trzech rozdziałów obejmujących
aktualną, wielobranżową problematykę ekonomiczną,
biznesową, prawną, geograficzną, marketingową, komercyjną, elementy działalności giełdowej, ubezpieczeniowej,
celnej, reklamowej, promocyjnej oraz bankowej. Są to
następujące rozdziały: 1. Rosja – wasz partner gospodarczy (Россия – ваш экономический партнер) (s. 766); 2. Promocja towaru na rynku (Продвижение
товара на рынке) (s. 67-121); 3. Struktura i działalność
firmy (Структура и деятельность фирмы) (s. 122-176).
Każdy z wymienionych rozdziałów dzieli się na drobniejsze części
glottodydaktyczne, tj. na podrozdziały. Pierwszy rozdział, tj. Rosja – wasz
partner gospodarczy zawiera pięć następujących podrozdziałów: (a) Rosja
w XXI wieku (Россия в XXI веке); (b) Stan współczesny i perspektywy
rozwoju gospodarki rosyjskiej (Современное состояние и перспективы
развития российской экономики); (c) Prawo i przedsiębiorczość (Право
и предпринимательство); (d) Rodzaje podmiotów gospodarczych (Виды
экономических субъектов); (e) Jak organizować swój biznes (Как
организовать свой бизнес). Dalej podrozdziały dzielą się na mniejsze
jednostki metodyczne, które tworzą bardzo zgrabną i logiczną strukturę
glottodydaktyczną. Zaś cały rozdział (i wszystkie pozostałe siedem
rozdziałów całego podręcznika) ma formę klasycznej piramidy glottodydaktycznej. Każdy rozdział zawiera ogromną ilość różnorodnych ćwiczeń
(np. pierwszy rozdział jest opatrzony 94 ćwiczeniami), które przygotowują
uczącego się przede wszystkim do egzaminu międzynarodowego z języka
rosyjskiego według programu „Język rosyjski w biznesie. Handel
zagraniczny”, na poziomach średniozaawansowanym (B2) i zaawansowanym (C1), zgodnie ze standardami Rady Europy. Oczywiście uczący się
najpierw, i to jest jego prymarny cel, opanowuje rosyjski język specjalistyczny business communication. Moim zdaniem recenzowany podręcznik
gwarantuje właściwe opanowanie ww. języka specjalistycznego po
należytym przerobieniu danego materiału glottodydaktycznego. Drugi
rozdział, tj. Promocja towaru na rynku składa się z trzech następujących
podrozdziałów: (a) Marketing (Маркетинг); (b) Sposoby promocji
towarów i usług (Способы продвижения товаров и услуг); (c) Reklama
(Реклама). W tym rozdziale autorzy umieścili 60 typów różnorodnych
ćwiczeń umożliwiających uczącym się lepiej opanować zawarty w pod278
ręczniku materiał glottodydaktyczny. Trzeci rozdział, tj. Struktura i
działalność firmy zawiera trzy następujące podrozdziały: (a) Organizacja
strukturalna firmy (Структурная организация фирмы); (b) Działalność
firmy (Деятельность фирмы); (c) Rynek pracy i zatrudnienie (Рынок
труда и трудоустройство). Ten rozdział został zaopatrzony przez autorów
w 50 różnorodnych typów ćwiczeń. Część pierwszą recenzowanego podręcznika kończą załączniki, zawierające zarówno 35 tekstów i dialogów do
czytania jak i rozumienia ze słuchu, 13 testów kontrolnych i ponad 120
testów sprawdzających oraz ponad 120 rozwiązań testów.
Część druga recenzowanego podręcznika pt. Transakcje
w handlu zagranicznym składa się z czterech następujących rozdziałów: 1. Zawarcie transakcji handlowej
(Заключение коммерческой сделки) (s. 7-64); 2. Korespondencja handlowa i dokumentacja w handlu
zagranicznym (Внешнеторговая коммерческая корреспонденция и документация) (s. 65-125); 3. Banki
(Банки) (s. 126-154); 4. Giełdy. Spółki ubezpieczeniowe
(Банки. Страховые компании) (s. 155-174).
Tutaj, tak samo jak i w części pierwszej, rozdziały dzielą się na
podrozdziały. Pierwszy rozdział, tj. Zawarcie transakcji handlowej zawiera
cztery następujące podrozdziały: (a) Operacje handlu zagranicznego.
Rodzaje cen i formy płatności (Внешнеторговые операции. Виды цен и
формы платежа); (b) Warunki dostawy towaru (Условия поставки
товара); (c) Dokumentacja w handlu zagranicznym (Внешнеторговая
документация); (d) Podatki (Налоги). W tym rozdziale autorzy umieścili 59
typów różnorodnych ćwiczeń umożliwiających uczącym się lepiej opanować
zawarty w podręczniku materiał glottodydaktyczny. Drugi rozdział, tj.
Korespondencja handlowa i dokumentacja w handlu zagranicznym składa
się z sześciu następujących podrozdziałów: (a) Sporządzenie korespondencji
handlowej (Оформление внешнеторговой корреспонденции); (b) Zwykłe
listy handlowe (Простые коммерческие письма); (c) Listy handlowe:
zapytanie ofertowe i odpowiedź na zapytanie ofertowe (Сложные
коммерческие письма: письмо-запрос и ответ на него); (d) Listy
handlowe: oferta pisemna i odpowiedź na ofertę pisemną (Сложные
коммерческие письма: письмо-предложение и ответ на него); (e) Kontrakt
handlowy (Коммерческий контракт); (f) Reklamacja i odpowiedź na
reklamację (Рекламация и ответ на нее). W tym rozdziale mamy 86 typów
różnorodnych ćwiczeń umożliwiających uczącym się lepiej opanować
zawarty w podręczniku materiał glottodydaktyczny. Trzeci rozdział, tj.
Banki zawiera dwa następujące podrozdziały: (a) Rodzaje banków i ich
funkcje (Виды банков и их функции); (b) Działalność banku (Деятельность банка). W tym rozdziale mamy 34 typy różnorodnych ćwiczeń.
W czwartym rozdziale pt. Giełdy. Spółki ubezpieczeniowe autorzy umieścili
dwa następujące podrozdziały: (a) Rodzaje handlu giełdowego i operacji
279
giełdowych (Виды биржевой торговли и биржевых операций); (b)
Ubezpieczenie (Страхование). W danym rozdziale mamy 21 typów
różnorodnych ćwiczeń. Ponadto druga część podręcznika została zaopatrzona w następujące załączniki: (a) 30 tekstów do czytania jak i rozumienia
ze słuchu, (b) 32 testy kontrolne i (c) ponad 110 testów sprawdzających oraz
ponad 110 rozwiązań testów, (d) słownik rosyjsko-polski, liczący ponad
4000 jednostek leksykalnych, a także (e) lista około 200 skrótów
graficznych i skrótowców rosyjskich.
W recenzowanym podręczniku autorzy zaprezentowali pełny
aktualny opis rosyjskiego języka specjalistycznego business communication.
A więc mamy tu dogłębnie przedstawioną problematykę: (a) finansów,
bankowości i giełdy, tj. technolektu, który obejmuje definicje, deskrypcje i
kolokacje związane z podstawowymi terminami z zakresu: pojęcia konta,
pożyczek, kredytów i ich obsługi, finansów publicznych, rządowych,
korporacyjnych i przedsiębiorstw, bankowości komercyjnej, warunków
płatności w transakcjach, giełd, ich funkcjonowania i podstawowych
transakcji giełdowych, ubezpieczeń, podatków i ceł, nadużyć i przestępstw
finansowych i in.; (b) prawnego otoczenia biznesu, tj. prawnego języka
specjalistycznego biznesu, który wprowadza podstawową terminologię
biznesu i dotyczy lingwistycznego kontekstu pojęć związanych m.in. z:
prawną obsługą firmy, przygotowywaniem kontraktów, prawną ochrona
produktów, logo czy marki, prawami pracownika i pracodawcy, prawnymi
aspektami reklamy i public relations, przestępstwami w biznesie itd.; (c)
komunikacji marketingowej, tj. sposobu komunikowania się firmy czy
przedsiębiorstwa z rynkiem, za pomocą jakich działań i środków producent
przekazuje rynkowi informacje charakteryzujące produkt czy wyrób, w jaki
sposób kształtuje potrzeby nabywców oraz pobudza, ukierunkowuje popyt
oraz zmniejsza jego elastyczność. W tej dziedzinie, omawiany przez autorów
recenzowanego podręcznika, technolekt business communication funkcjonuje w takich obszarach jak: etyczne i społeczne aspekty marketingu,
międzykulturowa analiza rynków globalnych, badanie rynku i jego
otoczenia, badanie zachowań konsumenckich, segmentacja rynku, a także
strategia produktu, strategia cenowa, strategia dystrybucyjna i strategie
promocyjne itp.; (d) międzynarodowego komunikowania w biznesie, tj.
specjalistyczny język międzynarodowego komunikowania w biznesie
funkcjonuje w takich obszarach jak: definiowanie kulturowego otoczenia
partnera w interesie, świadomość różnic kulturowych w nawiązywaniu
kontaktów handlowych czy biznesowych, kierowanie zróżnicowanymi kulturowo zespołami, identyfikowanie istotnych różnic kulturowych w
zachowaniach negocjacyjnych, analiza i typologia kultury organizacyjnej i
in.; (e) negocjacji handlowych, rozwią-zywania konfliktów, tj. technolekt
tej sfery działalności zawodowej to oczywiście zbiór charakterystycznej
leksyki (tj. terminologii), frazeologii oraz idiomatyki, ale także
profesjonalna wiedza na temat zasad negocjowania z partnerami z różnych
obszarów kulturowych. Zakres tematyczny to m.in.: sposoby prowadzenia
280
negocjacji, style negocjacyjne, profile osobowości negocjatora, typy
rozwiązań negocjacyjnych, budowanie świadomości negocjacyjnej, rola
negocjacji w rozwiązywaniu konfliktów, mediacje, międzykulturowe aspekty
negocjacji, trudne sytuacje negocjacyjne: manipulacje i działania podstępne, bariery emocjonalne i in.; (f) pisemnej komunikacji w biznesie, tj.
różnorodność form przekazu pisemnego oraz możliwość korzystania
z najnowszych technologii przekazywania informacji sprawiły, że pisemna
komunikacja w biznesie to obszar znacznie szerszy niż tradycyjnie
pojmowana korespondencja handlowa. Zakres tematyczny tej kategorii
business communication dotyczy m.in.: planowania i przygotowywania
dokumentów, analizy potrzeb odbiorcy, organizacji i kompozycji
dokumentów, specyfiki stylistycznej poszczególnych form przekazu
pisemnego, szczególnie zaś języka kontraktu i dokumentów (m.in. atesty,
ceduły, certyfikaty, faktury, gwarancje, instrukcje, konosamenty, kwity,
oferty, protokoły, rachunki, specyfikacje, świadectwa, umowy, zamówienia,
zaświadczenia, zawiadomienia, zlecenia, a także listów, telegramów, faksów,
teleksów, e-maili, poczty elektronicznej) i in.
Całkowicie zasadne jest twierdzenie autorów, że „podręcznik
Бизнес-контакт. Komunikacja biznesowa po rosyjsku jest adresowany
do osób, które chcą opanować i doskonalić język rosyjski używany aktualnie
w transakcjach międzynarodowych, we współpracy ekonomicznej oraz przy
nawiązywaniu i podtrzymywaniu kontaktów biznesowych w różnych
branżach i dziedzinach gospodarki. Jest to doskonała pomoc dla osób, które
pragną znacząco podnieść swój poziom znajomości języka rosyjskiego w
zakresie business communication” [Część 1, s. 5]. Zaś odbiorcami bogatej
zawartości pracy, moim zdaniem, będą przede wszystkim studenci,
doktoranci i początkujący naukowcy kierunków handlowych, ekonomicznych, menedżerskich, politologicznych, translatorycznych, lingwistyki
stosowanej, języków specjalistycznych i oczywiście słuchacze studiów
rusycystycznych.
Kolejną ważną zaletą recenzowanego podręcznika jest jego treść
i układ. Tak więc konstrukcja pracy odpowiada wymaganiom egzaminu
międzynarodowego, składającego się z szeregu testów, pogrupowanych
zgodnie z ww. obszarami aktywności językowej i założonymi glottodydaktycznymi aspektami przyswajania języka rosyjskiego jako obcego.
Również wszystkie umieszczone w pracy teksty i dialogi są wyekscerpowane
z aktualnych źródeł, są one w sposób umiejętny zaadaptowane dla potrzeb
glottodydaktycznych, można wręcz kon-statować, że ich walory poznawcze
i dydaktyczne są nader atrakcyjne dla uczących się. Zaś wybrane dialogi
i sytuacje tematyczne odzwierciedlają realia rosyjskiego biznesu oraz problemy, z którymi spotkać się może przedsiębiorca-obcokrajowiec.
W siedmiu rozdziałach swojego podręcznika autorzy umieścili ok. 400
typów różnorodnych ćwiczeń umożliwiających uczącym się lepiej opanować zawarty w podręczniku materiał glottodydaktyczny.
281
Do podręcznika są dołączone obszerne załączniki. Jest ich osiem.
Zawierają one 65 tekstów oraz dialogów przeznaczonych do czytania
i rozumienia ze słuchu, 45 testów kon-trolnych (analogicznych do testów
egzaminacyjnych) i ponad 230 testów sprawdzających oraz ponad 230
kluczy do testów kontrolnych i najtrudniejszych ćwiczeń, słownik rosyjskopolski, liczący ponad 4000 jednostek leksykalnych (tj. podstawowych
terminów z zakresu rosyjskiego języka business communication), a także
wykaz około 200 skrótów graficznych i skrótowców rosyjskich. Również
autorzy dołączyli do pracy dwie płyty CD z tekstami i dialogami, które
w znacznym stopniu ułatwią naukę rozumienia tekstu ze słuchu.
Jak powszechnie wiadomo wszystkim nauczającym języków
obcych (i nie tylko) w pracach podręcznikowych i skryptowych,
przeznaczonych do nauki, nie powinno być żadnych, nawet najmniejszych
błędów. Dlatego niezmiernie ważna jest tu rola i funkcja jaką spełniają
zarówno recenzent wydawniczy, korekta tekstu przeznaczonego do druku,
a także praca redaktora. Niestety w recenzowanym podręczniku spotyka się
pewne niedociągnięcia w tej dziedzinie. Żal, że poza korektorką nie
występują w danej pracy ani recenzent, ani redaktor.
282
4 – 2011
PIOTR TWARDZISZ
Henning Bergenholtz, Sandro Nielsen & Sven Tarp (eds)
LEXICOGRAPHY AT A CROSSROADS. DICTIONARIES
AND ENCYCLOPEDIAS TODAY, LEXICOGRAPHICAL
TOOLS TOMORROW
Peter Lang 2009, Bern, 372 pages.
The reviewed book is a collection of 14 articles which
reflect recent research in lexicography. The articles have
been collected and edited by three prominent scholars
in the field of lexicography: Henning Bergenholtz,
Sandro Nielsen and Sven Tarp, all three professors at
Aarhus University and authors of numerous
publications. As the very title of the book suggests,
research in lexicography has come to a point where it is
necessary to describe the state-of-the-art in the field
and to put forward proposals for future research.
As a general observation, the editors invoke two competing strands of
theoretical lexicography: one focusing on the description of existing dictionaries and the other concentrating on the dictionary and the user. These
two areas of research are claimed to have come to a point from which new
directions are needed. Indeed, the contributions can be divided into two
general groups: one containing those articles that deal with general lexicographic issues and the other including those that focus on specific dictionary projects. One of the most important observations made by the editors
is that the papers demonstrate a theoretical dichotomy, or even a gap,
which, in the words of the editors, is inappropriate. Therefore, in order to
fill this gap, one needs to take stock and focus on the future theoretical
course that must be set.
The collection of articles is a follow-up of the international symposium: “Lexicography at a Crossroads: Dictionaries and Encyclopedias
Today, Lexicographical Tools Tomorrow”, hosted by the Centre for
Lexicography, Aarhus University in Denmark, 19-21 May 2008. The aim of
283
this enterprise was to draw the attention of scholars working in the field to
the future theoretical course of lexicography. The meeting was attended by
scholars from around the world. The conference had two specific goals: (1)
the discussion of theories and principles relevant to printed and electronic
dictionaries and encyclopedias, and (2) the establishment of an international
research network. In the concluding discussion rounding off the symposium
divergent opinions were voiced concerning the issues under consideration.
One way of improving the quality of future dictionaries, the editors
note in the introduction, is to develop bilingual dictionary generation
systems for computer assisted dictionary compilation. Although the editors
state that contemporary electronic dictionaries are becoming much more
than electronic versions of paper dictionaries, it remains debatable in the
light of the observations made in some of the articles included in the
volume. A few authors make it quite clear that despite innovative features,
the contents of most pocket electronic dictionaries are the same as printed
dictionaries. The not-too-futuristic visions drawn in this volume assume
that the optimal dictionary would be a hybrid of printed and electronic
versions with innovative search functions and user-friendly interfaces. Most
probably, the new inventions will involve a fuzzier boundary between PDAs,
palm-top PCs, mobile phones and pocket electronic dictionaries. Static
sense ordering, currently prevailing, should be replaced by a dynamic
adjustment of sense ordering, which presumably involves a closer collaboration with artificial intelligence systems in electronic dictionaries. The editors
seem to have found the answer to the question why lexicography has reached
a crossroads. Apparently, lexicographers are not certain how to implement
new technological findings to lexicographical work. However, with the
potential shift from printed and traditional electronic dictionaries to online
reference tools, the outlook for the future is bright.
Not only is the discipline “at a crossroads”, according to Sven Tarp,
but it also suffers a kind of “identity crisis” (p. 17). If so, the question of the
placement of lexicography among other related disciplines seems a necessity.
Interestingly, Tarp doubts whether assigning lexicography to applied
linguistics and treating it as its part should be considered correct. In
addressing the issue of identity crisis, he notices some kind of schism
between the majority of the dictionaries compiled at present and the most
advanced lexicographic theories which have made their presence in
lexicographic practice only symbolically. Furthermore, Tarp proposes that
lexicography be viewed as an independent research discipline and pursued
outside of linguistics (which remains largely undefined in the reviewed
publication), as the two disciplines have two completely different subject
fields.
With reference to Tarp’s claim that lexicography is a science, one
may have certain reservations. While it may seem beyond dispute that
lexicography “is rooted in the form of concepts, categories, theories and
hypotheses” (p. 23), still it is not clear whether this is sufficient to render
284
lexicography a science. What is even more dubious is the fact that, in Tarp’s
words, lexicography is a science because it “has its own subject field:
dictionaries and other lexicographic works, […], the production, composition and usage of these works […]” (p. 22). The compilation, production,
not to mention, usage of dictionaries do not have to be scientific especially
that many academic and non-academic publishers deal with the production
of such works and that the production process does not have anything to do
with science even defined most loosely. Also, the fact that a given discipline
has its own subject field (without it, the discipline would not exist), does not
necessarily make it a science.
Presumably the most important of Tarp’s observations is his
comparison of new electronic devices to just faster horses in the sense used
by Henry Ford at the beginning of the 20th century. Apart from being faster
to access, their content is the same as what it was before. Tarp claims that
“lexicographic Model T Fords” are both needed and possible (pp. 28-29).
His proposals are to make full use of the interactive possibilities of the
electronic media, to base search criteria on associations, and to replace
traditional dictionary articles containing fixed structures with articles
containing dynamic data, unique for each search related to a specific type of
user in a specific situation. Given this, Tarp proposes a completely new
discipline which he calls “information and data accessology” (p. 29).
The volume contains a number of articles which deal with more
‘regional’ issues. Yukio Tono describes types of pocket electronic dictionaries in
Japan. Given the traditional notion of the high-tech advancement of this
country, it should come as no surprise that the area of pocket electronic
made-in-Japan dictionaries attracts extra attention. After giving a brief
historical sketch, the author presents the market situation with particular
attention to its size. Target users are classified as: home users, students,
professional and business persons, and elderly and handicapped people.
Further, the author classifies the products according to their functions, e.g.
multi-volumes and multi-titles, various search functions and graphics.
Again, a comparison between electronic devices and their paper equivalents
is made. Regrettably, as noted by Tono, despite modern features, the
contents of most pocket electronic dictionaries are very similar to, if not the
same as, printed dictionaries. As an interesting feature of this article, one
needs to mention Tono’s discussion of functions that are unique to pocket
electronic dictionaries made in Japan, which is not a sole manufacturer of
such dictionaries in Asia. In conclusion, the author makes the point of
increasing integrity among pocket electronic dictionaries and a growing
fuzzy boundary between different products.
Similarly, a few other authors attend to rather ‘regional’ issues.
Serge Verlinde and Jean Binon offer another critique of modern electronic
dictionaries in France which do not take full advantage of the added value
offered by electronic support. The point being made is that apart from some
interesting functionalities (e.g. the pronunciation of words, or research
285
functionalities on the whole text), the electronic versions focus mainly on
the accumulation of resources. Another ‘peripheral’ issue, namely the case
of dictionaries in Brazil, is dealt with by Philippe Humblé. Brazil is at a
linguistic crossroads mainly because it is growing economically and it is
growing demographically and it has been changing constantly over the last
30 years. The author informs the reader that Brazil has four fully-fledged
general dictionaries. By contrast, languages with strong lexicographic
traditions have only one or two general comprehensive dictionaries (Dutch,
French, German, Italian, British). Roughly within the ‘regional’ area one
can place the article by Raja Saravanan, who pronounces also Indian
lexicography being at a crossroads. Importantly for the student-reader,
Saravanan discusses the microstructure and macrostructure of a dictionary
as well as the importance of semantics, especially lexical semantics, for the
compilation of dictionaries. Apart from focusing on the dictionary type in
general and in particular, this article is an essential read for students
because of its discussion of the structure of an entry. A somewhat different
‘regional’ theme is taken up by Patrick Leroyer in his article discussing new
information tools for tourists, who need fast, easy and situation-adapted
access to experiential data, including cultural instructions and
recommendations. As conventional lexicographic tools for tourists focus
exclusively on communicative data, their purpose cannot be fulfilled for
users with no or very little previous knowledge of the language, notes
Leroyer. He proposes a metamorphosis of existing lexicographic tools for
tourists in particular and of user-needs adapted information tools in
general,
using
three
transformational
strategies:
localisation,
functionalisation and lexicographisation (i.e. setting up flexible, external
and internal search routes in order to provide easier and faster access to
needed data). The idea that lexicographic products must be regarded as
utility products is pronounced very strongly in this contribution.
A special place in the volume under discussion is occupied by the
articles addressing the issue of Internet appliances. In the twenty-first
century the most relevant development in the space of dictionaries and
encyclopedias is the advent of Wikipedia, claims Gerard Meijssen. He also
alerts the reader to a few other Internet projects worth mentioning:
Logosdictionary (one of the oldest dictionary projects on the Internet),
WordNet (in practice a monolingual resource) and OmegaWiki (a reaction
to the projects that were around at the time). According to Pedro A.
Fuertes-Olivera, Wiktionary is a prototype of collective free multiplelanguage Internet dictionaries. Internet dictionaries can be divided into two
main types: institutional Internet reference works and collective free
multiple-language Internet reference works (e.g. Wikipedia, Wiktionary,
OmegaWiki). Wiktionary receives special attention in this article. It
favours interactivity by including forums and discussion rooms such as the
functionality ‘Talk’, which is a kind of chat for making comments on the
entries, asking questions, receiving answers, etc. It includes the link ‘All
286
languages’ which contains a kind of table of contents of the data included
for the language covered. It offers very simple grammatical data,
comprehensible for most users. This chapter touches upon a more general
topic, namely the future of the Internet dictionary in view of two opposing
forces: democratisation versus exclusivity. A similar theme is taken up by
Joseph Dung in his article concerning online dictionaries in a Web 2.0
environment which he approaches from a user-interface perspective. The
author acknowledges that the user’s perspectives and needs have been
taken into account in many lexicographic research projects. However, he
notes that very little has been done to analyse online dictionary
presentation models. More attention, according to Dung, should be paid to
issues of lexical processing, especially in a networked environment. That
will require some application of natural language processing (NLP)
techniques which, among other things, can guide the dictionary application
in learning how a word’s co-occurrence with other words in its context
contributes to the word’s meaning.
The volume also hosts a few papers focusing on the microstructure
of a dictionary. Among them, the article by Jón Hilmar Jónsson addresses
the issue of the lemmatisation of multi-word lexical units. The practical
problem is supposedly well-known, namely under which lemma is a given
phrase to be found? Also, a multi-word lexical unit is difficult to spot in a
comprehensive entry article. The lemmatisation model described here is
based on a phraseological description of Icelandic. The author raises some
points regarding the position of multi-word units in a traditional dictionary
description and the status of such lemmas compared to single-word
lemmas. He rightly points out that “most general dictionaries contain quite
a large number of multi-word lexical units which for the most part are
hidden behind the single-word lemmas” (p. 165). Jónsson offers some
essential arguments for giving multi-word lemmas a considerable role in
the lemma file. Also, with reference to the microstructure of a dictionary,
Robert Lew ponders over possibilities of sense ordering in, what he calls,
multiple-sense entries. As noted by Lew, users tend to stop at the initial
sense given. This initial sense does not have to be the one that is sought by
the dictionary user on a particular occasion. Traditional sense ordering
strategies, such as chronology, frequency, logic, pragmatics, to name but a
few, should be substituted by optimal ordering strategies. As there are
numerous dictionary users, the same sense ordering will not work best for
all of them. Consequently, the author’s preoccupation is with the possibility
of developing the idea of variable and even dynamic sense ordering. Lew
brings to light polyfunctional electronic dictionaries where sense ordering
could be adjusted to suit the currently active function. Additionally, there
might be a user-selectable option for the different pre-programmed
functions. Furthermore, the dictionary might take a more active role and
interact with the user to determine the current function, for example, by
presenting the user with specific prompts requiring feedback. Last but not
287
least, the author proposes that the dictionary might be programmed to
adjust by monitoring a number of factors in the environment, such as what
applications are running in the foreground.
One more common theme in this volume that can be mentioned is
the vastness of the discipline under consideration. Viewed narrowly,
lexicographers may place themselves in the business of dictionary making,
but in the broader sense, as Rufus H. Gouws notes, it is rather the
knowledge industry. One ought to be aware of the fact that nowadays
dictionaries are not the only sources of lexical information and dictionary
users have access to a variety of sources in which similar or related data can
also be found. Thus it is becoming increasingly important to be aware of the
more general context in which dictionaries function as sources of reference.
More on extending the scope of lexicography can be found in the article by
Julia Pajzs who writes about the possibility of creating multifunctional
lexicographical databases. New opportunities are opening up owing to the
ongoing revolution in the field of lexicography caused by the efficient use of
computers. Interestingly, Pajzs also makes reference to terminology as
a very quickly changing field. To maintain its required up-to-dateness, it is
essential for such dictionaries to be utilised primarily online (p. 332). Also
in this paper the author touches upon the need for dynamic sense ordering
in quickly changing circumstances. However, the strongest accent is placed
on the multifunctionality of dictionary databases which should allow
unlimited usability for different kinds of users. In turn, to facilitate the use
of multifunctional lexicographical databases, highly flexible user interfaces
are needed. Finally, Zhang Yihua, discusses the Bilingual Dictionary
Generation System (BDGS) which is designed to produce dictionaries out of
a lexicographical database. The complexity of the proposed system shows
up in its several facets: the computer network as data processing platform,
the corpus as linguistic data resources, the lexicographical microstructure
as data framework, and the mental lexicon theory as the theoretical basis of
that framework in order to build up such a database.
In the closing chapter Birger Andersen and Sandro Nielsen list
several questions which the participants of the symposium were trying to
answer with more or less success.
Let us then assess those pivotal points around which the entire collection
hovers. The question: Is lexicography a genuine part of linguistics? is
posed as the first one. It must be then essential for the participants of the
enterprise. The answer reached is inconclusive, though for the majority it is
an independent discipline. No evidence in support of either option has been
presented. One may glean from the argumentation offered that it has been
decided that linguistics has no part to play in lexicography. However, one
can also imagine that a different set of arguments can be brought up in
support of the other view. Another question raised, namely Data collection:
The more the better or the less the better?, has been voted a false dilemma,
with the real problem lying somewhere else, that is in the presentation of
288
the data to the users. A further question such as Who is the master? The
computer, the lexicographer, the database system…? reflects the constant
mental battle emerging out of some of the articles in this volume. It goes
with the diminishing role of the lexicographer in favour of the computer
(people) and the user (who often becomes a contributor). With the
lexicographer still in charge, the process of the ‘democratisation’ of
lexicography and dictionaries cannot be reversed. To the question Many
dictionaries in one system? the participants say: not ‘many’ or ‘faster’, but
‘different’, which has a direct reference to portable electronic devices made
in Japan. Is the printed dictionary dead or dying? remains an unresolved
issue, as again there are enthusiasts and opponents of the printed
dictionary.
The questions Dynamic data: What is data? Presentation of data for
a certain need for a certain user type? invite a unanimous opinion from the
participants. Quite unsurprisingly, the essential problem of dynamic data,
they say, does not reside in the storing of the data in the database, but in
finding ways of presenting the data dynamically to the users to fit in with
the needs of the user in a given user situation.
The volume under consideration is a valuable contribution to the
ongoing dispute taking place within lexicography. The articles raise a
number of essential issues over which lexicographers from different
cultures have different opinions. Presumably the two theses which do not
harbour disagreement are the following: (1) lexicography should
concentrate on the users’ needs and the foreseen functions of the
dictionary, and (2) computer technology contributes greatly to the
development of lexicographical studies and dictionary-making. With the
second point in mind, presumably more effective collaboration is needed
between lexicographers and computer people. The articles which stress
such necessity do not offer any concrete proposals of improved
collaboration between specialists in the two fields. Many people realise that
there is insufficient application of the advanced functionalities already
available in IT to lexicographic devices. Unfortunately, the volume does not
tell us how to narrow the gap.
289
4 – 2011
MARTYNA KLEJNOWSKA
Kazimierz Luciński
ЯЗЫКОВЫЕ ЗАИМСТВОВАНИЯ И МЕНТАЛЬНОСТЬ.
О влиянии заимствованных языковых средств на
ментальность лингвокультурных общностей. На
материале русского языка в сопоставлении с
польским
Wydawnictwo Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana
Kochanowskiego, Kielce, 2009, s. 192.
Książka językoznawcy rusycysty K. Lucińskiego pt. Языковые
заимствования и ментальность. О влиянии заимствованных
языковых средств на ментальность лингвокультурных общностей.
На материале русского языка в сопоставлении с польским
(Zapożyczenia językowe i mentalność. O wpływie pożyczek językowych na
mentalność wspólnot lingwokulturowych. Na materiale rosyjskim w
konfrontacji z polskim) jest drugą publikacją autora na temat zapożyczeń
językowych. Zapożyczenia tutaj nie są analizowane tak, jak w większości
prac leksykograficznych. Autor stara się przedstawić najnowsze
zapożyczenia w języku rosyjskim w konfrontacji z językiem polskim i ich
wpływ na mentalność społeczeństwa. Głównym celem było „omówienie
najnowszych zapożyczeń, by na tej podstawie przeanalizować pojęcia-klucze
współczesnej kultury, zawierające pewien obraz rozwoju naszych krajów po
okresie transformacji ustrojowej …”(s. 191). Zebrane przez autora
zapożyczenia odnoszą się do różnych sfer życia i zostają w pewien sposób
uporządkowane. Książka składa się ze wstępu, sześciu rozdziałów,
zakończenia, bibliografii, indeksu zapożyczeń i streszczenia w językach
polskim i angielskim.
We wstępie K. Luciński opisując kwestię stosunku do zapożyczeń,
odwołuje się do XVIII wiecznego sporu między zwolennikami A. Szyszkowa
i N. M. Karamzina, powołuje się na artykuły m.in. A.M. Kusznira i T.
Mitronowoj dotyczące ich podejścia do pożyczek językowych, stara się
zdefiniować termin „mentalność”, który w języku rosyjskim ma dwa odpowiedniki (zapożyczone słowo „менталность” oraz słowo „менталитет”,
mające typowo rosyjską końcówkę). Autor stara się rozróżnić oba terminy,
290
formułując ich definicje. Ponadto stawia pytanie o rolę, jaką grają
zapożyczenia w zmianie mentalności społeczeństwa a jego celem jest
przedstawienie systemu wartości społeczeństwa poprzez pryzmat pożyczek
językowych.
W rozdziale I (Еще раз к вопросу о менталитете) autor jeszcze
raz stara się sformułować definicję pojęcia mentalność odwołując się do
metafor konceptualnych, które są z nim związane. Przedstawia główne
źródła, z których korzystał przy wyborze zapożyczeń, omówionych w
publikacji. Są to: Толковый словарь русского языка начала XXI века,
Актуальная лексика pod redakcją G. N. Sklarewskoj, Nowe słowa J.
Bralczyka, Inny słownik języka polskiego pod red. M. Bańko, internetowe
reklamy na rosyjskich i polskich portalach oraz internetowa encyklopedia
(Wikipedia).
Rozdział II (О языковой моде и других факторах как причине
использования лексических заимствований) został poświęcony
scharakteryzowaniu przyczyn zapożyczeń leksykalnych. Luciński wskazuje
m. in. na lingwistyczne aspekty (wypełnienie luk w leksykonie języka, w
którym brak słów na określenie realiów i pojęć, które przeniknęły z innego
kraju) oraz modę językową. Analizując zjawisko mody językowej autor
podaje przykłady zapożyczeń, które się do niej odnoszą np. terminy płeć
(гендер), audyt (аудит), ekskluziw (эксклюзив), prefiks mega- (мега-).
W rozdziale III (О заимствованиях со значением лицо и тело в
свете современных тенденций культуры) autor bada zapożyczenia
związane z wizerunkiem człowieka, które wprowadzają do podświadomości
społeczeństwa metaforę konceptualną: człowiek – artefakt kultury. Z nią
związane są również następujące metafory: ciało – wartość, ciało –
przedmiot nieożywiony, twarz – maska. Występowanie takich metafor
powoduje pojawianie się określonych modeli zachowania co wpływa na
mentalność społeczeństwa.
Rozdział IV (Шопинг-культура: ключевые понятия и
метафоры) odnosi się do „szoping kultury”. Obecnie centrami
kulturowymi zamiast muzeów i teatrów stają się supermarkety. Autor
analizuje szereg zapożyczeń związanych z „szoping kulturą” (шопингкультура) m. in. pojęcia: szoping (шопинг), marketing (маркетинг),
dyskonto (дисконт), butik (бутик), second-hand (сэконд-хэнд), marka
(бренд) i formułuje kolejną metaforę: supermarket to świat.
W rozdziale V (Новая политическая реальность в свете
заимствований) rozpatrywane są zapożyczenia związane z dyskursem
politycznym takie jak: pluralizm (плюрализм), referendum (референдум),
elektorat (электорат), konsensus (консенсус) oraz zapożyczenia z
terminologii ekonomicznej, które weszły do tego dyskursu np. marketing
polityczny (политический маркетинг), dealer (дилер), broker (брокер),
konsulting (консалтинг), franczyza (франчайзинг) i in. Przenikanie
leksyki związanej z marketingiem do dyskursu politycznego nasuwa kolejną
metaforę konceptualną: polityka to marketing.
291
Rozdział VI (Денди или метросексуал? К картине вариантов
гендерного поведения сквозь призму заимствований) traktuje o
zapożyczeniach związanych z kategoryzacją ze względu na płeć. W tym
rozdziale pojawiają się takie zapożyczenia jak: metroseksualista
(метросексуалист), playboy (плейбой), macho (мачо), dandys (денди),
uniseks (унисекс), busineswoman (бизнесвумен,) yuppie (яппи).
Niwelowaniu różnic płciowych towarzyszy unifikacja stylu życia – dążenie
do sukcesu.
Wartość pozycji obniżają pewne niedostatki językowe i edytorskie
książki. Przede wszystkim występują w niej liczne literówki oraz błędy w
druku (brak spacji, powtórzenia tych samych wyrazów obok siebie). Należy
mieć nadzieję, że wszelkie niedociągnięcia zostaną poprawione w kolejnym
wydaniu.
Omawiana publikacja jest godna polecenia z uwagi na unikatowe
podejście autora do kwestii zapożyczeń językowych. Stanowi ona przegląd
najnowszych zapożyczeń zarówno w języku rosyjskim, jak i polskim. Należy
podkreślić, że książce towarzyszy obszerna informacja bibliograficzna, która
systematyzuje literaturę przedmiotu i może okazać się pomocna w
poszukiwaniu materiałów na ten i podobne tematy. K. Luciński udowodnił,
że pożyczki językowe, które weszły do języków rosyjskiego i polskiego
można usystematyzować, jeśli przyjmiemy, że pochodzą one z dyskursów,
które obecnie dyktują nam modele zachowań, gdyż obejmują kluczowe idee
współczesnej kultury konsumpcyjnej.
292
INFORMACJE
EDYTORSKO-WYDAWNICZE
Biuletyn poświęcony jest komunikacji specjalistycznej rozumianej w szerokim kontekście. Aktualnie poruszana problematyka jest grupowana w numerach
tematycznych.
W przygotowaniu tom uzupełniający wątek terminologiczny o problemy
dydaktyki i translacji specjalistycznej.
Kolejny tom to anglojęzyczne ujęcie tematyki: „Review of LSP problems”.
RODZAJE PUBLIKACJI
Redakcja przyjmuje do druku zamówione materiały oraz nadesłane
artykuły, które wpisują się w tematykę poszczególnych tomów. Języki artykułów:
polski, angielski, niemiecki, rosyjski (wyjątek stanowią tomy 5–7). Materiały będą
publikowane w następujących działach:
1. Rozprawy naukowe i artykuły – zagadnienia aplikatywne stanowią zbiory
wcześniej niepublikowanych prac, zatwierdzonych do druku przez Radę Redakcyjną. Objętość tekstu nie powinna przekraczać 15 stron znormalizowanych.
Publikacja prac o większej objętości wymaga uzgodnienia z Redakcją.
2. Sprawozdania – zapowiedzi – komunikaty – zawiera relacje z krajowych i zagranicznych konferencji tematycznych oraz materiały dotyczące kolejnych konferencji, a także informacje o planowanej i oferowanej współpracy naukowodydaktycznej oraz działalności samorządu studenckiego i kół naukowych.
3. Recenzje i wydawnictwa jest otwarty na opisy prac naukowych, skryptów,
pomocy dydaktycznych, słowników itd., związanych tematycznie z językami i
komunikacją specjalistyczną. Objętość recenzji nie powinna przekraczać 5 stron.
4. Sylwetki naukowe.
5. Varia.
TECHNICZNE PRZYGOTOWANIE TEKSTÓW
Artykuły prosimy przysyłać pocztą elektroniczną w postaci dokumentu w formacie
Word na adres [email protected], czcionka Times New Roman 12, interlinia 1,5
wiersza (proszę nie stosować dodatkowych akapitów /odstępów/, liczonych w
punktach82), tekst bez przenoszenia wyrazów. Przypisy dolne – wyrażone cyframi83.
82
83
opcja w programie MS Word.
w przypisach dolnych proszę również nie dzielić wyrazów.
293
Odsyłacze do cytowanej/przytaczanej literatury w tekście w nawiasach
kwadratowych z podaniem roku wydania pracy i stron(y), np. [Lukszyn 2001: 15].
Do artykułu należy dołączyć tytuł oraz streszczenie w języku angielskim. Do
publikacji obcojęzycznych proszę również dołączyć tytuł oraz streszczenie w języku
polskim. Objętość streszczeń: około 500–800 znaków.
Po imieniu i nazwisku autora należy zamieścić nazwę instytucji
i miejscowość. Dalej tytuł pogrubioną czcionką, a następnie treść pracy. Tytuł
w drugim języku wraz ze streszczeniem należy zamieścić na końcu, po artykule
i bibliografii. Jeżeli w tekście występują zdjęcia lub schematy, należy je dołączyć do
maila w osobnym pliku graficznym (.jpg, .tif, .bmp). Schematy, tabele i rysunki nie
mogą być szersze niż 12,5 cm.
Preferowane sposoby numerowania i punktowania:
wariant 1:
1. Przykładowy punkt zasadniczych tez.
2. Kolejny punkt przykładowy.
wariant 2:
a) wypunktowanie treści;
b) kolejne treści.
wariant 3:
- stosowanie myślników do wyliczenia treści;
- kolejne treści.
Bibliografia powinna zostać sporządzona według następującego wzoru:
(dla monografii):
nazwisko i inicjał(y) imienia pogrubione, rok wydania pogrubiony, tytuł
pracy kursywą, nazwa wydawnictwa/ wydawcy, miejscowość.
np. Górnicz M., 2003, Mowa zależna w języku angielskim w ujęciu
leksykalnym, KJS UW, Warszawa.
(dla artykułów):
nazwisko i inicjał(y) autora pogrubione, rok pogrubiony, tytuł kursywą,
[w:] «tytuł czasopisma», tom X, podtytuł, A. Przykładowy (red.), wydawca,
miejscowość, s. 23–37.
np. Marchwiński A., 2003, Determinanty ekwiwalencji przekładowej
tekstów specjalistycznych, [w:] «Języki Specjalistyczne», t. 3, Lingwistyczna identyfikacja tekstów specjalistycznych, B.Z. Kielar, S. Grucza
(red.), KJS UW, Warszawa, s. 147–158.
(dla prac opublikowanych w Internecie):
nazwisko i inicjał(y) imienia pogru-bione, rok zamieszczenia
pogrubiony (jeśli dostępny), tytuł kursywą, artykuł dostępny w Internecie,
dostęp 01.01.2009, adres: www.przykladowyadres.pl/artykul1.
294

TOM IV Od terminologii do leksykografii

Transkrypt

Podobne dokumenty

Kultur | Architektur | Natur Kultura | Architektura | Natura

PDF: Transplantacja - ks. dr Grzegorz Chojnacki

FUGO S.A. Przekładnie i elementy uzębione

PDF | PL

Interferencje kultury współczesnej 6-8 grudnia 2013 r.