Układ narządów ruchu
Transkrypt
Układ narządów ruchu
pitagoras.d2.pl II. BIOLOGIA – ANATOMIA I FIZJOLOGIA CZŁOWIEKA 1. Budowa i funkcjonowanie człowieka: Układ narządów ruchu: W skład układu narządów ruchu człowieka wchodzą kości, chrząstki oraz mięśnie szkieletowe. Mięśnie szkieletowe występują zwykle parami (zginacz i prostownik). Działają przeciwstawnie (antagonistycznie) – gdy jeden się kurczy, drugi rozkurcza. Układ pokarmowy: Układ pokarmowy składa się z przewodu pokarmowego i gruczołów (ślinianki, wątroba, trzustka). Rolą układu pokarmowego jest: pobieranie i rozdrabnianie pokarmu, przesuwanie pokarmu, trawienie, wchłanianie i usuwanie niestrawionych resztek. Budowa układu pokarmowego: Jama ustna – początkowy odcinek. Zęby – odcinają i rozdrabniają pokarm. Ślinianki – produkcja śliny, która zmiękcza i częściowo trawi węglowodany (amylaza ślinowa). Język – miesza i smakuje pokarm. Żołądek – gromadzi i miesza pokarm z sokiem żołądkowym. Tu zachodzi częściowe trawienie białka (podpuszczka, pepsyna) i niszczenie bakterii (kwas solny). Jelito cienkie – tu zachodzi trawienie i wchłanianie pokarmu. Dwunastnica – to pierwszy odcinek jelita cienkiego, gdzie uchodzą przewody wątroby i trzustki. Wątroba – wydziela żółć, która rozbija tłuszcz (emulgacja tłuszczu) oprócz tego reguluje stężenie glukozy we krwi, odtruwa organizm. Zaburzenie pracy wątroby skutkuje powstaniem żółtaczki. Trzustka – wydziela sok trzustkowy, który zawiera enzymy trawiące białka, cukry i tłuszcze oraz produkuje insulinę. Zaburzenie pracy trzustki może skutkować powstaniem cukrzycy. Jelito grube – tu zachodzi wchłanianie wody i soli mineralnych oraz następuje formowanie kału. Odbyt – końcowy odcinek usuwający kał. Układ oddechowy: Układ oddechowy tworzą drogi oddechowe (jama nosowa, gardło, krtań, tchawica, oskrzela) i pęcherzykowate płuca. Pęcherzyki płucne, to cienkościenne pęcherzyki oplecione siecią naczyń włosowatych – to tu następuje wymiana gazowa oparta na zasadzie dyfuzji gazów z krwi i do krwi. Rolą układu oddechowego jest pobieranie i doprowadzenie powietrza do płuc, skąd krew zabiera tlen, aby go rozprowadzić po całym organizmie oraz wydalanie dwutlenku węgla. Układ krwionośny: Układ krwionośny tworzą serce oraz naczynia krwionośne (żyły i tętnice). Jest układem zamkniętym. Rola układu krwionośnego: transport (tlenu, dwutlenku węgla, substancji odżywczych, hormonów, produktów przemiany materii), utrzymywanie równowagi płynów ustrojowych, ochrona przed drobnoustrojami chorobotwórczymi, utrzymywanie odpowiedniej temperatury ciała. GB.II.(1) 1 Budowa układu krwionośnego: Serce – jest pompą tłoczącą krew do naczyń, zbudowane jest z tkanki mięśniowej, składa się z dwóch przedsionków (prawy i lewy) i dwóch komór (prawa i lewa). Przedsionki pompują krew do komór, zaś komory wyrzucają krew do krwioobiegu. Prawa i lewa część serca oddzielone są przegrodą, dzięki której krew natlenowana i odtlenowana nie miesza się. W sercu znajdują się zastawki, zapobiegające cofaniu się krwi do przedsionków. Tętnice – to naczynia krwionośne prowadzące krew od serca w kierunku narządów i tkanek, mają grube i sprężyste ściany, tętnią, ciśnienie krwi w nich jest wysokie. Żyły – to naczynia krwionośne prowadzące krew z tkanek i narządów do serca, mają cienkie i wiotkie ściany, wyposażone są w zastawki, zapobiegające cofaniu się krwi, ciśnienie krwi w nich jest niskie. Naczynia włosowate – oplatają narządy i tkanki, ich ściany są bardzo cienkie, zbudowane z jednej warstwy komórek, dzięki temu może nastąpić swobodna wymiana gazów, substancji odżywczych, zbędnych produktów przemiany materii, hormonów, witamin. Obieg krwi: Krwiobieg duży – z komory lewej krew natlenowana jest tłoczona do tętnicy głównej (aorty), następnie coraz mniejszymi tętnicami dociera do włośniczek w tkankach, gdzie następuje wymiana tlenu na dwutlenek węgla i krew odtlenowana wraca do serca żyłami, by na końcu żyłą główną wpaść do przedsionka prawego. Krwiobieg mały (płucny) – z komory prawej krew odtlenowana jest tłoczona do tętnicy płucnej, następnie dociera do naczyń włosowatych w płucach, gdzie następuje wymiana dwutlenku węgla na tlen i krew natlenowana wraca do serca żyłą płucną do przedsionka lewego. UWAGA: Tętnica płucna prowadzi krew odtlenowaną, żyła płucna prowadzi krew natlenowaną. Grupy krwi: Na powierzchni erytrocytów znajdują się specjalne substancje – antygeny A i B, które warunkują grupy krwi. Osoby posiadające grupę krwi A mają antygen A, zaś w osoczu przeciwciała anty-B, grupa B ma antygen B i przeciwciała anty-A, grupa AB ma oba antygeny i brak przeciwciał anty-A i anty-B, zaś grupa 0 nie ma antygenów, ale za to oba przeciwciała anty-A i anty-B. Stąd osoby posiadające grupę 0 są uniwersalnym dawcą (bark antygenów) ale za to najgorszym biorcą (mają oba przeciwciała anty-A i anty-B). Zaś osoby z grupą AB są idealnym biorcą (brak przeciwciał anty-A i anty-B), ale za to są najgorszym dawcą (mają oba antygeny). Informacja o grupie krwi jest niezbędna przy transfuzji krwi, gdyż przetoczenie złej grupy krwi spowoduje zlepianie erytrocytów (aglutynacja). Czynnik Rh: Na erytrocytach znajdują się jeszcze inne specjalne substancje zwane czynnikiem Rh. Osoby je posiadające określa się jako (Rh+) zaś osoby bez tego czynnika jako (Rh–). Jeśli osobie (Rh–) zostanie przetoczona krew dawcy (Rh+) może dojść do rozpadu krwinek czerwonych. Konflikt serologiczny – to niezgodność czynnika Rh między matką a płodem. Dochodzi do niej, jeśli matka ma krew (Rh–) zaś ojciec dziecka (Rh+). W takim wypadku ojciec może przekazać dziecku czynnik (Rh+). W czasie porodu, gdy krew matki miesza się z krwią dziecka, następuje wytworzenie przeciwciał anty-Rh i w czasie kolejnej ciąży, gdy sytuacja się powtórzy i płód będzie mieć krew (Rh+), przeciwciała matki zaatakują rozwijający się płód. 2 Układ limfatyczny: Układ limfatyczny tworzą naczynia limfatyczne (chłonne) oraz narządy limfatyczne: węzły chłonne, migdałki, grasica, śledziona. Jest układem otwartym. Limfa, to tkanka łączna. Jest przesączem krwi, składa się z osocza i krwinek białych. Dociera tam, gdzie nie sięgają naczynia włosowate – do każdej komórki ciała. Rola układu limfatycznego: wchłanianie płynów i dużych cząsteczek (białek i tłuszczów), neutralizacja drobnoustrojów chorobotwórczych (wytwarzanie i działalność makrofagów pochłaniających drobnoustroje), funkcje odpornościowe (wytwarzanie i działalność limfocytów). Odporność organizmu: Obce substancje wywołujące odpowiedź układu odpornościowego to antygeny. W zetknięciu z nimi limfocyty wytwarzają przeciwciała wiążące dany antygen. Substancje wywołujące nadmierną i nieadekwatną do zagrożenia reakcję odpornościową to alergeny. Taką nadmierną reakcję odpornościową organizmu określa się mianem alergii. Rodzaje odporności: • wrodzona, nieswoista – niespecyficzna − bariera mechaniczna – skóra, błony śluzowe, rzęsy − bariera chemiczna – występujący w ślinie, łzach, pocie lizozym niszczy bakterie − bariera biologiczna – makrofagi niszczące drobnoustroje chorobotwórcze • nabyta, swoista – specyficzna, wyrafinowana odpowiedź typu antygen-przeciwciało − czynna naturalna – wytworzenie przeciwciał po chorobie, np. po ospie, śwince itd. sztuczna – wytworzenie przeciwciał po szczepieniu − bierna naturalna – gotowe przeciwciała przekazane dziecku przez matkę w trakcie życia płodowego i po urodzeniu podczas karmienia piersią sztuczna – gotowe przeciwciała podane w surowicy Szczepionka – osłabione, bądź zabite drobnoustroje chorobotwórcze lub ich toksyny. Surowica – preparat zawierający gotowe przeciwciała. Układ wydalniczy: Wydalanie, to usuwanie z organizmu zbędnych, albo szkodliwych substancji powstających podczas przemiany materii (dwutlenku węgla przez układ oddechowy, mocznika i soli mineralnych przez układ moczowy). Układ moczowy tworzą nerki, moczowody, pęcherz moczowy i cewka moczowa. Kora nerki zbudowana jest z nefronów, które filtrują krew i wytwarzają mocz pierwotny. Mocz pierwotny zawiera oprócz szkodliwych substancji również substancje potrzebne, które muszą być z powrotem wchłonięte do krwi. Układ nerwowy: Układ nerwowy dzieli się na: ośrodkowy, w skład którego wchodzi mózgowie (półkule mózgu, pień mózgu, móżdżek), rdzeń kręgowy oraz obwodowy z nerwami czaszkowymi i rdzeniowymi. Półkule mózgu odpowiadają za analizę wrażeń zmysłowych, świadomość i inne wyższe cechy psychiczne. Pień mózgu łączy półkule mózgu z rdzeniem, kontroluje podstawowe czynności życiowe jak oddychanie, pracę serca, przemianę materii, regulację temperatury, połykanie, kaszel itp. Móżdżek znajdujący się w tylnym dole czaszki, odpowiada za koordynację ruchową i ściśle powiązany ze zmysłem równowagi znajdującym się w uchu środkowym. 3 W rdzeniu kręgowym zlokalizowane są ośrodki odpowiadające za ruch mięśni kończyn i tułowia. Rolą układu nerwowego jest rejestrowanie, przekazywanie i analiza napływających informacji zarówno ze środowiska zewnętrznego, jak i sygnałów przekazywanych przez narządy wewnętrzne. Bodźce przekazywane przez komórki nerwowe (neurony) na zasadzie przewodzenia impulsów elektrycznych. Synapsa, to miejsce gdzie akson jednego neuronu styka się z dendrytem drugiego neuronu. W synapsie na drodze chemicznej zostaje przekazany bodziec elektryczny pomiędzy neuronami. Autonomiczny układ nerwowy steruje pracą narządów wewnętrznych bez udziału świadomości. Odruch to automatyczna reakcja na bodziec zewnętrzny lub wewnętrzny. Odruch bezwarunkowy (wrodzony) – wytworzony w ewolucji, zapisany genetycznie, służący zaspokojeniu podstawowych potrzeb i ochronie przed niebezpieczeństwem np. odruch ssania u noworodków. Odruch warunkowy (nabyty) – wyuczony odruch, wymagający powtarzania (łatwo wygasa) np. przy prowadzeniu pojazdu odruchowe hamowanie w razie niebezpieczeństwa. Układ hormonalny: Hormony, to związki chemiczne wytwarzane przez gruczoły dokrewne. Są transportowane przez krew, regulują czynności metaboliczne organizmu. Wybrane gruczoły dokrewne człowieka i wydzielane przez nie hormony: - przysadka mózgowa – hormon wzrostu - szyszynka – melatonina (hormon snu) - tarczyca – hormony odpowiadające za wzrost i rozwój organizmu oraz metabolizm - nadnercza – adrenalina (hormon strachu, stresu – przyśpiesza akcję serca, podnosi ciśnienie krwi, rozszerza źrenicę oka) - trzustka – insulina i glukagon (przeciwstawne hormony regulujące poziom cukru we krwi: insulina obniża poziom glukozy, glukagon podnosi; zaburzenie pracy trzustki może być przyczyną cukrzycy) - jądra – testosteron (hormon męski) - jajniki – estradiol (hormon żeński) i progesteron (hormon ciążowy) 2. Genetyka – nauka o dziedziczeniu cech: Dziedziczenie zapewnia utrzymanie zmienności (różnic) między osobnikami oraz między populacjami. Nośnikiem informacji genetycznej są geny. To one decydują, jakie cechy będzie posiadał dany osobnik, które ujawniają się jako fenotyp. Geny są umiejscowione w chromosomach. Całkowity zestaw chromosomów w danym gatunku to kariotyp. Komórki o pojedynczym zestawie chromosomów zwanym genomem to kom. haploidalne (1n), a o podwójnym to kom. diploidalne (2n). Komórką diploidalną jest zygota powstała w wyniku zapłodnienia, z komórek płciowych (plemnika i komórki jajowej). Komórki płciowe (gamety) są haploidalne (1n) i powstają w wyniku podziału jądra komórkowego, w trakcie którego dochodzi do redukcji materiału genetycznego z podwójnej do pojedynczej ilości chromosomów – mejozy. Mitoza jest podziałem jądra komórkowego bez redukcji ilości materiału genetycznego. Wcześniej musi nastąpić replikacja, czyli podwojenie materiału genetycznego (DNA zostaje rozpleciony, następnie na matrycy starej nici dobudowywana jest nowa). 4 DNA (kwas deoksyrybonukleinowy) to dwuniciowy nośnik informacji genetycznej w komórce. Występuje głównie w jądrze komórkowym. RNA (kwas rybonukleinowy) jest jednoniciowy, występuje przede wszystkim w rybosomach, w jądrze komórkowym i w cytoplazmie. RNA przepisywane jest z DNA w procesie transkrypcji. RNA bierze udział w biosyntezie białek. Informacja genetyczna zawarta jest w kolejności nukleotydów, które są podstawową jednostką budowy DNA i RNA. Nukleotyd zbudowany jest z cukru, reszty fosforanowej i zasady azotowej (w DNA: adenina, guanina, cytozyna i tymina, zaś w RNA zamiast tymininy jest uracyl). Kolejność nukleotydów wpływa na kolejność aminokwasów w białkach. Translacja czyli synteza białka odbywa się w rybosomach zbudowanych z r-RNA (RNA rybosomalne). Na nici m-RNA (RNA matrycowe) odbywa się biosynteza białka: trójka nukleotydów (kodon) jest odczytywana przez komplementarny antykodon na t-RNA (RNA transportowy). t-RNA transportuje odpowiedni aminokwas i niejako wkleja go na odpowiednie miejsce syntetyzowanego białka. Wszystkie geny organizmu to genotyp. Genotyp zdrowego człowieka to 23 pary chromosomów: 22 pary autosomów (2n) i 1 para chromosomów płciowych (1n). Płeć człowieka warunkowana jest przez obecność lub brak chromosomu płciowego Y (mężczyzna XY, kobieta XX). Każdy chromosom zdrowego człowieka istnieje w dwóch odmianach (para homologiczna). Różne odmiany tego samego genu nazywamy allelami i oznaczamy tą samą literą. Gdy allele są takie same pod co do dominacji, to organizm jest homozygotą dominującą (AA) lub recesywną (aa). Gdy allele różnią się, wówczas mamy do czynienia z heterozygotą (Aa). Allel dominujący to taki, który ujawnia się w fenotypie heterozygoty, obecność allelu recesywnego jest wtedy maskowana. Występują różne typy dominacji: • zupełna – jeden allel całkowicie dominuje nad drugim, np jeśli allel dominujący nadający czerwony kolor, zaś recesywny białą, wówczas heterozygota (Aa) będzie miała kwiaty czerwone (np. krzyżówka kwiatów: czerwone + białe = czerwone). • niezupełna – gdy fenotyp heterozygoty będzie pośrednim między fenotypami rodziców (np. krzyżówka kwiatów: czerwone + białe = różowe). • kodominacja – jest to współdziałanie. Heterozygota posiada jednocześnie cechy obojga rodziców (np. krzyżówka kwiatów: czerwone + białe = biało-czerwone). Pierwsze prawo Mendla, nazywane prawem czystości gamet mówi, że przy powstawaniu gamet allele jednego genu wykluczają się (do jednej gamety przechodzi tylko jeden allel danego genu). Drugie prawo Mendla mówi, że allele dwóch różnych genów przechodzą do gamet niezależnie od siebie. Jest to prawo niezależnej segregacji cech. Grupy krwi są dziedziczne. Grupa krwi A (IAIA, IAi) oraz grupa B (IBIB, IBi), dziedziczą się jako cechy dominujące, grupa AB (IAIB) jest wynikiem kodominacji alleli dominujących, a grupa 0 (ii) dziedziczy się recesywnie. Podobnie czynnik Rh – jego obecność jest warunkowana przez gen dominujący. 5 Choroby genetyczne powodowane są przez mutacje, czyli błędy w genach. Mutacje chromosomowe płciowe: Monosomia – zamiast pary chromosomów płciowych występuje tylko jeden chromosom X. Jest to Zespół Turnera. Choroba występuje u dziewcząt (brak Y). Kobiety takie nie wykazują zwykle drugo- i trzeciorzędowych cech płciowych. Trisomia – zamiast pary chromosomów płciowych występują trzy. Przykłady trisomii płciowych: Zespół nadkobiety (XXX) – dotyczy kobiet z trzema chromosomami X . Choroba objawia się rozwojem wybujałych cech płciowych. Zespół Klinefeltera (XXY) dotyczy mężczyzn mających dwa chromosomy X. W okresie dojrzewania ujawniają się objawy takie jak: niedorozwój jąder; typowy dla kobiet rozwój sutka, głos i rozkład tkanki tłuszczowej. Zespół nadmężczyzny (XYY) dotyczy mężczyzn mających dwa chromosomy Y. Cechuje ich wysoki wzrost, często wykazują znaczną agresywność (wysoki poziom testosteronu). Mutacje chromosomowe autosomalne: Zespół Downa (trisomia 21 pary chromosomów), zwany mongolizmem, który cechuje niedorozwój umysłowy, nieprawidłowe proporcje ciała, często poważne wady serca. Mutacje punktowe autosomalne: Choroby genetyczne są spowodowane nie tylko mutacjami liczby chromosomów lecz także mutacją punktową w obrębie jednego genu. Niektóre z nich nie objawiają się w żaden sposób, inne powodują zmiany obniżające komfort życia, ból, a nawet śmierć. Najczęstszymi są choroby metaboliczne polegające na zablokowaniu produkcji enzymów niezbędnych do przeprowadzenia konkretnych reakcji chemicznych w organizmie. Przykładami takich mutacji są: Mukowiscydoza objawia się tym, że organizm produkuje nadmiernie lepki śluz. W płucach może prowadzić do zakażeń, powodować uszkodzenie płuc i niewydolność oddechową. Fenyloketonuria to choroba w której brak jest enzymu rozkładającego fenyloalaninę (ważnego dla organizmu aminokwasu). W skutek tego aminokwas ten przechodzi inne przemiany przekształcając się w silnie toksyczne dla układu nerwowego kwasy. Ich nagromadzenie w organizmie powoduje silne upośledzenie umysłowe i prowadzi w końcu do śmierci. Fenyloketonuria leczona jest poprzez stosowanie specjalnej diety ubogiej w fenyloalaninę, by organizmowi dostarczać tylko minimalną niezbędną do życia jej ilość. Albinizm to niedobór enzymu (melaniny), który odpowiada za produkcję barwnika występującego we włosach, skórze, tęczówce oka. Osoby takie mają bardzo jasna karnację, włosy oraz blady kolor oczu, nieraz różowy ze względu na prześwitujące naczynia krwionośne. Brak barwnika w skórze skutkuje brakiem ochrony przed promieniowaniem słonecznym (UV). Mutacje punktowe sprzężone z płcią: Choroby sprzężone z płcią warunkowane są zmutowanym, recesywnym allelem zlokalizowanym na chromosomie X . Należą do nich: Dystrofia mięśniowa – zanik mięśni; Daltonizm – nie rozróżnianie barwy zielonej i czerwonej; Hemofilia – brak odpowiedniego czynnika odpowiedzialnego za proces krzepnięcie krwi. Nie ma skutecznych sposobów na wyleczenie chorób genetycznych. Być może w przyszłości będzie to możliwe dzięki inżynierii genetycznej. Polega ona na wprowadzaniu do komórek określonego odcinka DNA. Wycina się je za pomocą tzw. enzymów restrykcyjnych. Potem wkleja za pomocą specjalnych przenośników tzw. wektorów, którymi mogą być zmodyfikowane wirusy. 6 3. Witaminy: Witaminy – organiczne związki chemiczne, substancje egzogenne (t.j. takie, które są niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania organizmu żywego, a które muszą być dostarczone z pożywieniem, gdyż sam organizm nie potrafi ich wytworzyć). Nazwa pochodzi od łacińskich słów vita (życie) i amina - związek chemiczny zawierający grupę aminową. W rzeczywistości nie wszystkie witaminy taką grupę posiadają. Nazwa została wymyślona przez polskiego biochemika Kazimierza Funka w 1912 r. Witaminy nie należą do typowych składników pokarmowych - pełnią funkcję regulacyjną. Nazwa Znaczenie dla organizmu A • prawidłowe widzenie • funkcjonowanie naskórka • normalny wzrost • kurza ślepota • rogowacenie i łuszczenie się naskórka • masło, jaja, ser, wątroba, nerki, tłuste mięso • gospodarka Ca i P • metabolizm tkanki kostnej • krzywica • rozmiękczanie kości • tran, mleko, jaja, masło • „starzenie” się skóry • zaburzenia płodności • jarzyny, oleje roślinne • procesy krzepnięcia krwi • obniżenie krzepliwości krwi • kapusta, kalafior, wątroba, olej sojowy • procesy utleniania komórkowego • stan tkanki nerwowej • zapalenie nerwów • Beri-Beri • mięso, jaja, owoce strączkowe, chleb razowy • procesy krwiotwórcze • wytwarzanie erytrocytów • niedokrwistość złośliwa • zmiany w szpiku • drożdże, mleko, wątroba, mięso • odporność organizmu • udział w procesach utleniania komórkowego • wchłanianie Fe • szkorbut (owrzodzenie dziąseł, wypadanie zębów) • obniżenie odporności • owoce głogu, cytryna, pomidory, kapusta kiszona, czarna porzeczka Akseroftol D Kalcyferol E Tokoferol K Filochinon B1 Tiamina (Aneuryna) B6 i B12 Pirydoksyna i Kobalamina C Kwas askorbinowy • • • • „witamina młodości” przeciwutleniacz wpływ na płodność chroni przed poronieniem Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach: A Objawy niedoboru Źródło D E K. 7 4. Wybrane choroby i czynniki je wywołujące: WIRUSOWE: odra, ospa, świnka, polio (choroba Heinego-Medina), półpasiec, różyczka, grypa, WZW (wirusowe zapalenie wątroby – żółtaczka zakaźna), wścieklizna, opryszczka, AIDS (zespół nabytego niedoboru odporności wywołany przez wirus HIV), żółta febra, gorączka krwotoczna (Ebola), nosówka, ptasia grypa. BAKTERYJNE: gruźlica, angina, borelioza (przenoszona przez kleszcze), salmonelloza, błonica, cholera, dur brzuszny, dżuma, kiła, krztusiec, rzeżączka, trąd, tężec, zapalenie opon mózgowych, zapalenie płuc, dyzenteria (czerwonka bakteryjna). PASOŻYTNICZE: płazińce: nicienie: pierwotniaki: tasiemczyca (tasiemiec); włośnica (włosień spiralny), glistnica (glista ludzka) śpiączka (świdrowiec), malaria (zarodziec), toksoplazmoza (toksoplazma), rzęsistkowica (rzęsistek) GENETYCZNE: mutacje chromosomowe: mutacje punktowe autosomalne: mutacje punktowe sprzężone z płcią: UKŁADU RUCHU: zespół Turnera, zespół Klinefeltera, zespół Downa albinizm, fenyloketonuria, mukowiscydoza daltonizm, hemofilia, dystrofia mięśniowa skrzywienia kręgosłupa (boczne – skolioza, tylne – kifoza, przednie – lordoza), krzywica (niedobór witaminy D), płaskostopie, osteoporoza (kruchość i łamliwość kości spowodowana m.in. niedoborem wapnia), reumatoidalne zapalenie stawów (obrzęki stawów). UKŁADU ODDECHOWEGO: katar sienny (alergiczny), astma oskrzelowa (napad duszności spowodowany np. alergią), zapalenie płuc, gruźlica, pylica (przewlekła duszność, kaszel jako skutek pracy w pyle). UKŁADU KRWIONOŚNEGO: nadciśnienie tętnicze, miażdżyca (zwężenie naczyń spowodowane odkładaniem się cholesterolu), zawał serca (niedokrwienie mięśnia sercowego, spowodowane zwężeniem lub zamknięciem naczyń wieńcowych). BADANIE KRWI – MORFOLOGIA: obniżony poziom krwinek czerwonych: obniżony poziom hemoglobiny: podwyższony poziom krwinek białych: podwyższone OB: podwyższony poziom płytek krwi: obniżony poziom płytek krwi: niedokrwistość (anemia) niedokrwistość (anemia) stan zapalny w organizmie, białaczka (nowotwór krwi) stan zapalny w organizmie nadmierna krzepliwość krwi (groźba zakrzepów krwi) niska krzepliwość krwi (groźba krwotoków) Uwaga: SZCZEPIONKI stosuje się głównie w zapobieganiu chorób wirusowych (ale i bakteryjnych) ANTYBIOTYKI stosuje się tylko w leczeniu chorób bakteryjnych 8