Młody obywatel we współczesnej demokracji europejskiej

Wprowadzenie
J
akość demokracji przyszłości w dużej mierze zależy od społecznych i politycznych postaw młodego pokolenia, które kształtują się dzisiaj. Pierwsze bezpośrednie doświadczenia udziału w życiu wspólnoty politycznej w największym
stopniu rzutują na przyszłe wybory. Osiągając wiek wyborczy, młodzi ludzie stają
się pełnoprawnymi obywatelami każdego demokratycznego państwa. W życiu
każdego człowieka jest to moment symboliczny, choć bywa, że pozostaje niezauważony, gdyż wyposaża jednostkę zdaną dotąd na decyzje starszych w nowy
społeczno-polityczny status, z którego wypływają tak prawa jak i obywatelskie
obowiązki. W pierwszej kolejności jest to prawo wyboru. Z jednej strony, prawo
do bycia aktywnym obywatelem, który ma ambicję wpływania na kształt i kierunki prowadzonej polityki, udzielania akceptacji rządzącym lub jej odmowy czy
publicznego artykułowania problemów, których powszechnie się nie dostrzega.
Rzetelność obserwatora życia społecznego nakazuje jednak zauważyć drugą
stronę tego problemu. Z chwilą osiągnięcia wieku politycznej dojrzałości każdy
obywatel może także skorzystać z prawa do pozostania biernym, skupienia się
na sferze prywatnej. Bycie dobrze poinformowanym nie jest i nie może być
imperatywem. Ludzie różnią się pod względem poziomu posiadanej wiedzy,
kapitału społecznego, zainteresowania sprawami publicznymi i zupełnie naturalnym jest fakt, że jedni wybierają drogę aktywisty, inni – jak pisał Alfred Schütz,
„światłego obywatela”, a jeszcze inni „człowieka z ulicy”, dla którego sfera
szeroko rozumianej polityki wydaje się obojętna, a nawet wroga1. Dlatego tak
ważne jest to, na jaką drogę wprowadzą młodych obywateli ich pierwsze lekcje
demokracji.
1 A. Schütz, Światły obywatel. Esej o społecznym zróżnicowaniu wiedzy, „Literatura na Świecie”,
1985, nr 2.
10
Wprowadzenie
1. Młody obywatel, czyli kto i dlaczego?
Głównym celem tego opracowania jest szczegółowa refleksja nad społecznymi
rolami młodych obywateli we współczesnej demokracji. Powodem jej podjęcia
była chęć weryfikacji słuszności pesymistycznego scenariusza obecnego w literaturze podejmującej ten temat. Zgodnie z nim dzisiejsza młodzież (the young
of today) stanowi zagrożenie dla „demokracji jutra” (the democracy of tomorrow)2. Negatywistyczne wizje formułuje się zawsze najprościej, jednakże często
wynikają one z mniej lub bardziej uświadomionego uprzedzenia badacza. Dodatkowym powodem była ciekawość poznawcza i dostępność danych, które mają
potencjał jej zaspokojenia. Postawy, wartości i wzory zachowań młodych ludzi
są bowiem niezwykle cennym źródłem wiedzy na temat problemów i sukcesów,
lęków i aspiracji całego społeczeństwa. Należy się zgodzić z Krystyną Szafraniec,
w opinii której „diagnozy młodzieży w naturalny sposób zmuszają do myślenia
o przyszłości, wprowadzają w ten rodzaj praktyki intelektualnej, bez której trudno
sobie wyobrazić uprawianie światłej i dalekowzrocznej polityki – są naturalnym
punktem odniesienia dla prognoz”3. Zmiana społeczna w zakresie norm, wartości, idei czy interesów przyspiesza zawsze międzypokoleniowo4. Obserwując już
dzisiaj stan świadomości społecznej młodego pokolenia, można z sensem mówić
o szansach i zagrożeniach dla „demokracji jutra”. Autorki pracy Psychologiczne
portrety młodych obywateli oddały esencję tej tezy, twierdząc, iż w gruncie rzeczy
„trudno oczekiwać, że pasywni młodzi ludzie staną się aktywnymi obywatelami
w dorosłości i będąc dorosłymi zaczną angażować się w życie społeczne i aktywność
obywatelską”5. Współcześnie w wielu aspektach życia to młodzi ludzie stają się
„nauczycielami dorosłych”6, są dla starszych pokoleń „translatorem nowych znaczeń”7. W dyskursie na temat ich roli w ramach systemu politycznego mocno
zaznacza się jednak odmienne podejście. W jego konwencji dzisiejsza młodzież
jest niedojrzała, stanowi gorszą jakościowo reprodukcję poprzednich generacji. Takie nastawienie prowadzi do unikania pytań o zdanie samej młodzieży.
2 J. Forbrig, Introduction: Democratic Politics, Legitimacy and Youth Participation, [w:] J. Forbrig
[red.], Revisiting Youth Political Participation: Challenges for Research and Democratic Practice in
Europe, Strasbourg 2005, s. 7.
3 K. Szafraniec, Młodzi 2011, Warszawa 2011, s. 11.
4 R.D. Putnam, Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych, Warszawa 2008, s. 410–456.
5 A.M. Zalewska, B. Krzywosz-Rynkiewicz, Psychologiczne portrety młodych obywateli. Rozwojowe
i podmiotowe uwarunkowania aktywności obywatelskiej młodzieży, Warszawa 2011, s. 17.
6 W. Adamski, Młodzież i społeczeństwo, Warszawa 1976, s. 26.
7 W. Broszkiewicz, Kapitał kulturowy młodego pokolenia Polski współczesnej. Studium na przykładzie wybranych społeczności Podkarpacia, Rzeszów 2010, s. 52. Te role są konsekwencją dynamicznych
zmian w różnych sferach życia opisywanych w antropologiczno-kulturowej koncepcji faz kultury
przez Margaret Mead. Zob. M. Mead, Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego,
Warszawa 1978, s. 60 i nast.
Wprowadzenie
11
To opracowanie ma być próbą postawienia takiego pytania. I zarazem próbą
odpowiedzi na nie.
Dotychczasowe krótkie rozważanie nad problematyką poddaną analizie w tej
publikacji od początku inspiruje do stawiania szeregu pytań. Jedno z nich dotyczy
granicy między okresem dorosłości i młodości. Gdzie jest ta granica i jakie kryteria
pozwalają ją wyznaczyć? Jakie kryterium wybrano dla niniejszego przypadku?
Kolejne skupia się na znaczeniu pojęcia „obywatelskości”. Kim jest ów – nie tylko
młody – obywatel? Jeśli ma prawo bycia aktywnym lub bycia biernym, to w czym
konkretnie się ono wyraża?
Ludzie w społeczeństwie pełnią rozmaite role. Nasze działania mają jawne
lub ukryte funkcje. Często powiązane są one z wiekiem, który wyznacza szanse
i możliwości, jednakże wiek jako kryterium biologiczne nie jest jedyną determinantą ludzkiego zachowania8. Dlatego też próby zdefiniowania pojęcia „młodość”
czy „młodzież” rodzą tak wiele komplikacji, a ich efekty są często kontrowersyjne.
W pewnym sensie można to wytłumaczyć przez fakt, że wszyscy ludzie rozwijają się
w różnym tempie, a tym samym w różnym wieku osiągają dojrzałość9. Na gruncie
literatury (pedagogicznej, psychologicznej czy socjologicznej) problem ten jest
szeroko rozwijany. W tym miejscu warto jedynie przyjąć kilka ogólnych założeń.
Autorem pierwszego z nich jest Klaus-Jürgen Tillmann. Jego definicja młodości
nie budzi sporów: „Dzisiaj wydaje się niemal oczywiste, że pomiędzy dzieciństwem
a dorosłością istnieje młodość jako szczególny okres życia, wypełniony przede
wszystkim kształceniem szkolnym i zawodowym”10. W tym sensie młodość nie jest
tylko i wyłącznie epizodem biologicznym w życiu człowieka11. Mimo że wiek jest
podstawowym czynnikiem decydującym o przynależności do kategorii społecznej
określanej jako młodzież, to jednocześnie jest warunkiem niewystarczającym do
jej zaistnienia12. Tillmann uważa, że młodzież (młodość) nie jest wytworem natury,
ale stanowi fenomen społeczno-kulturowy, który jest podporządkowany wymiarom historyczno-społecznym13. Jeśli chcieć bardziej konkretnie zakreślić granice
tej fazy życia, to należałoby uznać, że wkroczenie w okres młodości przypada
na czas tzw. pokwitania (ok. 13. roku życia), a moment zakończenia wciąż nie
jest jednoznaczny14. Przede wszystkim ze względu na dynamikę wzorów zacho 8 Mourad Mahidi kieruje uwagę raczej na tzw. wiek społeczny niż chronologiczny, który „odnosi
się do biologicznego rozwoju człowieka, ignorując społeczne role przypisane do wieku”, M. Mahidi,
The Young and the Rightless? The Protection of Youth Rights in Europe, Brussels 2010, s. 26.
9 Tamże.
10 K.-J. Tillmann, Teorie socjalizacji. Społeczność, instytucja, upodmiotowienie, Warszawa 2006,
s. 174.
11 E. Pietrzak, R. Szczepanik, Ł. Zaorski-Sikora, Aksjologia życia publicznego, Łódź 2011, s. 167.
12 W. Broszkiewicz, dz. cyt., s. 51; M. Bernasiewicz, Młodzież i popkultura. Dyskursy światopoglądowe, recepcja i opór, Katowice 2009, s. 44.
13 K.-J. Tillmann, dz. cyt., s. 175.
14 Za Tillmanem także inni autorzy zwracają uwagę na odmienność perspektyw proponowanych
przez różne dyscypliny naukowe. W cytowanej Aksjologii życia publicznego problem ten wyjaśnia się
12
Wprowadzenie
wań młodych ludzi. W praktyce społecznej przejawia się ona w postaci dwóch
zjawisk: pluralizacji wieku młodzieńczego oraz indywidualizacji dróg życiowych.
Ich skutkiem są, z jednej strony, zróżnicowane drogi życiowe, a z drugiej przesuwanie się granicy wyjścia z fazy młodości, która obecnie – jak twierdzi Tillmann
– znajduje się pomiędzy 20. a 30. rokiem życia15. W związku z tym bardzo często
rezygnuje się z próby precyzyjnego określenia biologicznego wieku wyznaczającego początkowe i końcowe granice młodości na rzecz podejścia, traktującego
młodzież jako „dynamiczną konstrukcję społeczną”16. Jego egzemplifikacją jest
pojęcia „pokolenie”, który stanowi pewnego rodzaju uogólnienie grupy młodych
ludzi17. Pokolenie łączy osoby w podobnym wieku, ale najważniejszym elementem
identyfikacji jest tzw. wspólne przeżycie pokoleniowe18, a także „wspólne warunki
społeczne, wspólne doświadczenia i traumy społeczne, lecz również pewne dążenia, aspiracje, ideały, których urzeczywistnienie staje się motorem zachowań
zbiorowych i wyznacznikiem społecznej tożsamości”19. Na rozmaite znaczenia
terminu pokolenie zwraca uwagę Maria Ossowska. Po pierwsze, pokolenie rozumiane jako „poszczególne ogniwo ciągu genealogicznego” (rodzice i dzieci należą
do dwóch odrębnych pokoleń). Po drugie, pokolenie jako „ogniwo w genealogii
kulturowej” (kryterium odróżniającym jest podział ról, np. profesor i student).
Po trzecie, pokolenie jako koncepcja używana do mierzenia czasu (np. jedno
stulecie to trzy pokolenia). Po czwarte, pokolenie traktowane jako grupa ludzi
znajdująca się pewnej fazie życia, która posiada charakterystyczne właściwości
(np. młode pokolenie, starsze pokolenie). Młodzi, jak przekonuje Ossowska,
„według potocznej opinii uchodzą za ludzi kontrolujących w słabszym stopniu
swoje uczucia, ludzi godzących się trudniej na kompromisy”. Jest to koncepcja
ahistoryczna, która pozwala porównywać analogiczne grupy wieku w różnych
społeczeństwach z różnych epok20. Po piąte, pokolenie ludzi urodzonych w konkretnym okresie. Jest to koncepcja historyczna, a „pokolenie jest tu związane
z określonymi datami procesu dziejowego”. Jego definicja głosi, że pokolenie to
„grupa ludzi o pewnych wspólnych postawach i wspólnej hierarchii wartości. Te
postawy i hierarchie wartości przypisuje się wspólnym doniosłym doświadczeniom, które przyczynić się miały do takiego, a nie innego ukształtowania osobow następujący sposób: „Ze względu na właściwości i przemiany fizjologiczne młodzież charakteryzowana jest pod pojęciem pokwitania (biologiczna kategoria wieku młodzieńczego). Dojrzewanie
stanowi przedmiot analiz psychologicznych, młode pokolenie analizowane jest w kontekście historycznym, natomiast termin młodość pojawia się najczęściej jako kategoria socjologiczna”, E. Pietrzak,
R. Szczepanik, Ł. Zaorski-Sikora, dz. cyt., s. 165.
15 K.-J. Tillmann, dz. cyt., s. 178.
16 M. Bernasiewicz, dz. cyt., s. 44.
17 E. Pietrzak, R. Szczepanik, Ł. Zaorski-Sikora, dz. cyt., s. 167.
18 Tamże, s. 170.
19 S. Czarnowski, Kultura, Warszawa 1958, za: W. Broszkiewicz, dz. cyt., s. 54.
20 M. Ossowska, Koncepcja pokolenia, [w:] M. Ossowska, O człowieku, moralności i nauce. Miscellanea, Warszawa 1983, s. 500–501.
Wprowadzenie
13
wości”21. Wydaje się, że to ostatnie znaczenie jest najbardziej adekwatnym dla
analiz politologicznych podjętych w niniejszym opracowaniu22. Maria Ossowska
twierdzi zarazem, że część z powyższych interpretacji można traktować komplementarnie, a zatem uzupełnieniem powinno być czwarte znaczenie, gdyż faza
życia, w której znajdują się tytułowi „młodzi obywatele” z pewnością nie jest bez
znaczenia zarówno dla sposobu, w jaki są oni postrzegani z zewnątrz, jak też
dla ich specyficznych form partycypacji, wyrażania poglądów i komunikowania
się z otoczeniem. Autorzy Aksjologii życia publicznego podkreślają, że „wspólnym mianownikiem pokoleniowości jest usytuowanie czasowo-przestrzenne oraz
jednorakie doświadczenia historyczne, natomiast czynnikiem różnicującym są
społeczne, ekonomiczne i kulturowe warunki dorastania młodzieży”23. Młodzi
obywatele to ludzie dorastający, wychowujący się i kształtujący swą polityczną
kulturę i kapitał społeczny w wolnej, demokratycznej i integrującej się Europie
w coraz większym stopniu pozbawionej granic, w zglobalizowanym świecie rozprzestrzeniających się nowoczesnych technologii organizujących ich życie. Świat,
w którym żyją, nie jest także wolny od problemów i zagrożeń: dla bezpieczeństwa fizycznego (terroryzm) czy finansowego (kryzys gospodarczy, bezrobocie).
Dlatego jest światem, przed którym stoją poważne wyzwania, jak np. walka
z kryzysem ekonomicznym, kontynuowanie integracji europejskiej, zabieganie
o pokój na świecie i demokratyczny charakter wszystkich państw w Europie,
zmiany klimatyczne itp.
Jeden z nurtów badań nad tą problematyką zakłada, że młodzież stanowi
grupę osób, które dopiero przystosowują się do pełnego życia w społeczeństwie24.
Podobną perspektywę można odnaleźć u Tillmanna, który twierdzi, że cechą młodości jest moratorium – odroczenie obowiązków, głównie finansowych i związanych
z założeniem własnej rodziny25. Takie podejście związane jest z utożsamianiem
młodości z biologiczną kategorią pokwitania, o czym pisano wcześniej. Koncepcja
niniejszej pracy zakłada jednak, że obiektem zainteresowania jest młody człowiek,
ale jednocześnie obywatel. Stąd cezura 18. roku życia, która będzie oznaczać dolną
granicę obywatelstwa młodych ludzi. Ujęcia pedagogiczne czy psychologiczne,
które utożsamiają młodość z pokwitaniem czy dojrzewaniem skupiają się na
wcześniejszych latach życia jednostki. Z politologicznego punktu widzenia ważny
jest jednak moment, w którym działanie jednostki staje się znaczące dla systemu
politycznego, wspólnoty, w której ona żyje – moment, kiedy jednostka uzyskuje
podmiotowość prawną i polityczną – choć ta w niektórych obszarach będzie jeszcze długo ograniczana (np. prawo kandydowania na urząd prezydenta). W politologicznym koncepcie młody obywatel to osoba, dla której odroczenie obowiązków
21 Tamże, s. 502.
Tamże, s. 503.
23 E. Pietrzak, R. Szczepanik, Ł. Zaorski-Sikora, dz. cyt., s. 171.
24 Tamże, s. 167.
25 K.-J. Tillmann, dz. cyt., s. 177.
22 14
Wprowadzenie
właśnie się skończyło. Musi ona podjąć wyzwanie bycia pełnoprawnym członkiem
wspólnoty, którą współtworzy. Ale tak rozumiane „młode obywatelstwo” to także
czas, kiedy kształtuje się właściwy stosunek jednostki do systemu politycznego.
Zyskuje ona pierwsze doświadczenia, dokonuje pierwszych wyborów, podejmuje
pierwsze decyzje. To okres, który w dużej mierze utrwali określony typ kultury
politycznej danego obywatela.
W kontekście powyższych refleksji za najbardziej optymalną kategorię badawczą uznano osoby w wieku od 18 do 24 lat. W pewnym sensie ten przedział
należy uznać za wymuszone uproszczenie. Z pewnością ma on charakter arbitralny i łatwo poddaje się krytyce. Z pewnych względów jest jednak uzasadniony.
Przede wszystkim przez specyfikę źródeł danych wykorzystanych w analizie.
Dane ilościowe z badań o charakterze sondażowym (Eurobarometr, Europejski
Sondaż Społeczny, Europejskie Badanie Wartości, Światowy Sondaż Wartości
itp.) dostarczają dużej ilości informacji na dany temat, jednakże uniemożliwiają
traktowanie poszczególnych przypadków indywidualnie. Komunikują raczej
o skali danego zjawiska niż o jego jakościowej charakterystyce. Stąd konieczność
kategoryzacji badanej populacji wedle wybranych kryteriów, np. wieku. Także
w raportach z wielu badań, jak również w komputerowych zbiorach danych
stosuje się często bardzo podobne kryteria społeczno-demograficzne opisujące zróżnicowanie grupy osób poddanych badaniu. Przykładowo w raportach
Eurobarometru wykorzystuje się cztery grupy wiekowe respondentów: „15–24”,
„25–39”, „40–54” oraz „55+”, a w raportach polskiego Centrum Badania Opinii
Społecznej (CBOS) sześć grup: „18–24”, „25–34”, „35–44”, „45–54”, „55–64” oraz
„65 lat i więcej”26. Przyjęcie jasno zdefiniowanych granic przedziału wiekowego,
który będzie charakteryzował młodego obywatela umożliwia także porównywanie danych pochodzących z różnych badań, jak również porównania między
poszczególnymi społeczeństwami czy grupami społeczeństw (np. „stara” Unia
Europejska, „nowa” Unia Europejska) w ramach jednego projektu badawczego.
Jednocześnie takie uproszczenie pozwala uchwycić i zdiagnozować świadomość
społeczną grupy względnie podobnych do siebie osób, które z racji na usytuowanie
czasowo-przestrzenne miały okazję wspólnie doświadczać podobnych wydarzeń,
podlegać podobnym procesom czy przeżywać podobne lęki i euforie. Wśród nich
znajdują się m.in. integracja europejska, zamachy terrorystyczne, wojna w Iraku
i Afganistanie, globalizacja czy kryzys gospodarczy. Wszystkie one kształtują
nowe pokolenie młodych obywateli, którzy w przyszłości stanowić będą o jakości
europejskiej demokracji.
26 W analizach zawartych w niniejszym opracowaniu wykorzystywano jednak nie gotowe dane
z raportów, a komputerowe pliki danych surowych, z których generowano zbiory dla kategorii wiekowej 18–24 lata.
Wprowadzenie
15
2. Baza źródłowa
W niniejszej publikacji zostaną przedstawione rezultaty i wnioski z analizy
danych ilościowych zbieranych podczas realizacji międzynarodowych projektów
badawczych, których celem była diagnoza społecznych i politycznych postaw
współczesnych społeczeństw. Do badania wykorzystano najbardziej aktualne
komputerowe zbiory danych zdeponowanych w serwisie ZACAT, pozwalającym
na wyszukiwanie, przeglądanie, analizę i pobieranie danych z badań społecznych,
a dostarczanych przez niemiecki instytut badawczy GESIS (Leibniz-Institut für
Sozialwissenschaften)27, jak również na portalu Norwegian Social Science Data
Services, który umożliwia dostęp do danych Europejskiego Sondażu Społecznego28
oraz na stronach internetowych Europejskiego Badania Wartości i Światowego
Sondażu Wartości29. Po przeanalizowaniu kwestionariuszy ankiet użytych w tych
badaniach wybrano szereg zmiennych, których wartości składają się na pewien
spójny obraz młodego człowieka w demokratycznym systemie politycznym. Dane
te zostaną przedstawione – w formie tabelarycznej lub graficznej – w podziale na
cztery kategorie, pozwalające dostrzec zróżnicowanie postaw młodych obywateli
w Unii Europejskiej. Pierwsza z nich zawiera zagregowane informacje na temat
wszystkich 27 krajów UE, druga – skupia się tylko na społeczeństwach tzw. „starej Unii”, tj. 15 państw, które tworzyły Wspólnotę Europejską aż do 2004 roku.
Trzecia grupa państw tworzy tzw. „nową Unię”, a więc 10 państw, które stały się
członkami UE po roku 2004 oraz Bułgarię i Rumunię, których akcesja do struktur
europejskich miała miejsce w 2007 roku. Ostatnią kategorią są młodzi Polacy.
Wśród najważniejszych źródeł informacji o stanie świadomości społecznej
młodzieży europejskiej trzeba wskazać na następujące projekty badawcze:
(1) Eurobarometr (Eurobarometer, EB) – badania realizowane począwszy od
1973 roku w dwóch turach: wiosennej i jesiennej na zlecenie Komisji Europejskiej we wszystkich państwach Unii oraz krajach kandydujących: Turcji, Chorwacji, Byłej Jugosłowiańskiej Republice Macedonii, Islandii i Czarnogórze
oraz na terytorium Cypru Północnego. Początkowo Eurobarometr był formą
akademickich badań sondażowych, z czasem stał się narzędziem zdobywania
informacji dla rozwoju polityki publicznej w UE30. Standardowy kwestionariusz
zawiera tzw. główne pytania trendowe dotyczące m.in. poziomu zadowolenia
27 EVS 2008: European Values Study (release 3, 2011), 4th wave, Integrated Dataset. GESIS Data
Archive, ZA4800 Data File Version 3.0.0 (2011-11-20), http://zacat.gesis.org.
28 ESS Round 5: European Social Survey Round 5 Data (2010). Data file edition 2.0, Norwegian
Social Science Data Services, http://www.europeansocialsurvey.org.
29 WVS: World Values Survey 1981–2008 official aggregate v.20090901, World Values Survey
Association, http://www.worldvaluessurvey.org.
30 M. Lagos, International Comparative Surveys: Their Purpose, Content and Methodological Challenges, [w:] W. Donsbach, M.W. Traugott [red.], The Sage Handbook of Public Opinion Research,
Thousand Oaks 2008, s. 584.
16
Wprowadzenie
z życia, ocen sytuacji ekonomicznej, problemów danego państwa i Unii Europejskiej, opinii na temat integracji europejskiej, zaufania do unijnych instytucji
czy przyszłości UE. Dodatkowo, pojawiają się pytania dotyczące konkretnych
kwestii i polityk europejskich, np. kryzysu gospodarczego, obywatelstwa UE,
rynku wewnętrznego UE, akceptacji waluty euro czy ocen funkcjonowania
Parlamentu Europejskiego31. W analizach na potrzeby tej pracy wykorzystano
głównie źródłowe pliki danych z lat 2010–2011 (EB 73.3–EB 76.1).
(2) Europejski Sondaż Społeczny (European Social Survey, ESS) – to badanie,
którego celem jest zgromadzenie informacji dotyczących postaw, poglądów
i zachowań społecznych w krajach europejskich. Jego istotą jest uzupełnianie i rozszerzanie zakresu obszarów życia społecznego diagnozowanych przez
inne projekty32. Wszystkie dane z tego projektu wykorzystane w niniejszym
opracowaniu pochodzą z realizacji 5. rundy ESS, w której uczestniczyło
28 europejskich państw33. Badanie to prowadzone jest cyklicznie co dwa
lata (pierwsza runda miała miejsce w 2002 roku, kolejne w 2004, 2006, 2008
i 2010). W instrukcji dla ankietera podkreśla się, że „dane uzyskane w projekcie ESS są wykorzystywane w szerokim zakresie przez Komisję Europejską,
rządy poszczególnych krajów, instytucje administracji publicznej, analityków
zajmujących się polityką państwa, zespoły eksperckie, polityków, dziennikarzy i pracowników naukowych, a także szeroko pojęte społeczeństwa państw
europejskich (…). Badanie to jest również użyteczne z punktu widzenia historii społecznej, ponieważ pozwoli przyszłym pokoleniom na wgląd w opinie
i odczucia ludzi w odniesieniu do najistotniejszych zagadnień społecznych.
Tym samym badanie ESS dostarcza wyjątkowego, długofalowego obrazu
tkanki społecznej współczesnej Europy, interakcji między zmieniającymi się
strukturami politycznymi i instytucjonalnymi na przestrzeni lat i odpowiadających im zmian w postawach i wartościach”34.
(3) Europejskie Badanie Wartości (European Values Study, EVS) – stanowi program
badania ankietowego na temat podstawowych ludzkich wartości. Pozwala na
odtworzenie idei, przekonań, preferencji, postaw, wartości i opinii mieszkańców Europy w zakresie życia społecznego, rodzinnego, zawodowego, a także
religii i polityki. Po raz pierwszy badanie to przeprowadzono w 1981 roku.
Dotychczas zrealizowano cztery jego edycje. W ostatniej – z której dane
31 Zob. także: Eurobarometr, http://ec.europa.eu/public_opinion/index_en.htm (15.08.2012).
R. O’Shea, C. Bryson, R. Jowell, Comparative Attitudinal Research in Europe, http://www.
europeansocialsurvey.org (15.08.2012).
33 W badaniu nie zostały uwzględnione wszystkie państwa Wspólnoty, z kolei włączone do niego
zostały niektóre państwa spoza UE. Aby zapewnić maksymalną porównywalność danych w analizie
wykorzystano wartości dla 20 państw UE. Były to: Belgia, Bułgaria, Cypr, Czechy, Dania, Estonia,
Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Niemcy, Polska, Portugalia, Słowacja,
Słowenia, Szwecja, Węgry i Wielka Brytania.
34 Europejski Sondaż Społeczny. Instrukcja dla ankietera, http://ess.nsd.uib.no/ess/round5/fieldwork/Poland (15.08.2012).
32 Wprowadzenie
17
wykorzystano w tym opracowaniu – udział wzięło 47 państw i regionów
w 2008 roku35. Dane Europejskiego Badania Wartości mogą być użyteczne dla
ustawodawców, polityków, dziennikarzy czy aktywnych obywateli, aby lepiej
poznać i zrozumieć społeczeństwo, którego są częścią36.
(4) Światowy Sondaż Wartości (World Values Survey, WVS) – jest badaniem,
podczas którego diagnozuje się zmiany w zakresie społecznej aksjologii i ich
wpływ na życie społeczne i polityczne. Wśród najważniejszych kwestii objętych
badaniem znajdują się zmiany wartości dotyczących sfery religii, społecznych
ról kobiety i mężczyzny, motywacji do pracy, demokracji, dobrego rządzenia
(tzw. good governance), kapitału społecznego, politycznej partycypacji, tolerancji, ochrony środowiska oraz subiektywnego samopoczucia. Dyrektor WVS
Ronald Inglehart podkreśla, że badania te dostarczają cennych informacji
na temat istotnego komponentu zmiany społecznej, tj. wartości, przekonań
i motywacji zwykłych obywateli37. Od 1981 roku przeprowadzono pięć edycji
Światowego Sondażu Wartości. Piąta edycja (realizowana w latach 2005–2008)
– będąca podstawą prezentowanych poniżej analiz – obejmowała 54 państwa
na całym świecie38.
Ponadto, jako kontekst lub uzupełnienie, odwoływano się do: danych Polskiego
Generalnego Studium Wyborczego (PGSW) oraz The American National Election Studies (ANES), raportów z badań realizowanych przez Centrum Badania
Opinii Społecznej (CBOS), pracownię Ipsos MORI oraz brytyjskie stowarzyszenie
Hansard Society, jak również danych gromadzonych przez U.S. Bureau of the
Census, Eurostat oraz Główny Urząd Statystyczny (GUS).
3. Struktura opracowania
Niniejsza praca została podzielona na cztery rozdziały, których tematyka wskazuje
na złożoność rzeczywistości społeczno-politycznej, w której żyją i którą tworzą
współcześni młodzi obywatele Europy. Rozdział pierwszy (Rola młodych obywateli we współczesnej demokracji) wypełniają rozważania teoretyczne, uzasadnienie
obranego podejścia badawczego oraz refleksje nad dominującym w literaturze
dyskursem na temat młodzieży. Autor skupił uwagę na pesymistycznej wizji
35 About EVS, http://www.europeanvaluesstudy.eu/evs/about-evs (15.08.2012). Do analizy na
potrzeby niniejszego opracowania wykorzystano dane dla 27 krajów członkowskich Unii Europejskiej.
36 EVS 2008 Guidelines and Recommendations, GESIS-Technical Reports 2010/16, http://www.
europeanvaluesstudy.eu (15.08.2012).
37 R. Inglehart, B. Puranen, Values Change the World, http://www.worldvaluessurvey.org
(15.08.2012).
38 Wśród nich znalazło się tylko 10 państw członkowskich Unii Europejskiej (Bułgaria, Cypr,
Finlandia, Hiszpania, Niemcy, Polska, Rumunia, Słowenia, Szwecja i Włochy). Z uwagi na wynikającą
z tego faktu ograniczoną możliwość dokonywania analiz rezultaty WVS wykorzystane w tej publikacji
należy potraktować z większym dystansem.
18
Wprowadzenie
postaw obywatelskich młodych ludzi, nie poprzestając jednak na tym negatywistycznym podejściu. Dopiero dostrzeżenie, że problemy ludzi młodych są jedynie
bardziej intensywnym odbiciem problemów całego współczesnego społeczeństwa
demokratycznego skłania do stawiania pytań o sens partycypacji w ogóle i rodzi
chęć zarysowania idealnej, ale możliwej do zaistnienia, koncepcji aktywnego obywatela. W rozdziale drugim (Polityka w życiu młodego obywatela) z jednej strony
zaprezentowano czynniki warunkujące poziom tzw. politycznego wyrafinowania
(political sophistication), a w konsekwencji zaangażowania, z drugiej skupiono
się na polityce jako wartości w hierarchii aksjologicznej, a także politycznych
ambicjach młodych osób oraz źródłach wiedzy o polityce i postawach (bierności/
aktywności) na różnych poziomach partycypacji: od działalności społecznej (także
wolontariackiej) po polityczną (np. członkostwo w organizacjach czy związki z partiami politycznymi), a nawet wyborczą (deklaracje uczestnictwa). W rozdziale
trzecim (Postawy obywatelskie młodych Europejczyków) autor dokonał diagnozy
kapitału społecznego i obywatelskich postaw młodego pokolenia Europejczyków
takich, jak: tolerancja czy gotowość do współpracy oraz stosunek do innych grup
społecznych. W tym celu wykorzystał zmienne dotyczące socjalizacji politycznej,
społecznych dystansów, jak również zaufania interpersonalnego i publicznego.
Odrębną kwestią stała się legitymizacja wartości demokratycznych, opinie o funkcjonowaniu demokracji, postawy wobec prawa i poziom akceptacji dla zachowań
nieobywatelskich. Dla rozdziału czwartego (Młodzi obywatele w Unii Europejskiej)
punktem wyjścia stała się analiza uwarunkowań (problemów i wyzwań) funkcjonowania współczesnej Unii Europejskiej. Wśród nich zwrócono szczególną
uwagę na konsekwencje globalizacji. Autor odniósł się do ocen i opinii na temat
UE, skojarzeń z UE, wiedzy o UE. Opisał także poglądy młodego pokolenia na
temat problemów, przed jakimi stoi dzisiaj UE, a także ocenił poziom akceptacji
dla różnych wymiarów integracji europejskiej. Szczególne miejsce poświęcono
rozważaniom nad tzw. „deficytem demokracji” w UE oraz tożsamością i obywatelstwem europejskim. Omówiono także jeden z najważniejszych problemów
młodych obywateli we współczesnej Europie, tj. kwestię zapewnienia jej bezpieczeństwa finansowego, którego nie należy postrzegać w pierwszej kolejności jako
żądanie zabezpieczenia socjalnego, ale umożliwienie łatwiejszego startu w dorosłe
życie poprzez ułatwienia w dostępie do rynku pracy. Kontekstem analizy stał się
kryzys gospodarczy, który w dużej mierze dotyka młodych ludzi w Europie. Autor
odtworzył subiektywnie postrzegane miejsce młodych w strukturze społecznej,
a także dokonał diagnozy siły oddziaływania kryzysu gospodarczego na otoczenie
młodych ludzi oraz ich własną sytuację. Na koniec skupił się na opiniach na temat
przyczyn, które spowodowały kryzys, a także na propozycjach działań, które należy
podjąć, aby poprawić sytuację młodych obywateli.