Europa 60+. Starzejące się społeczeństwo jako wyzwanie

EUROPEJSKIE FORUM NOWYCH IDEI 2013
27 września 2013, godz. 15.30 – 17.00
Centrum Konferencyjne Sheraton
Panel dyskusyjny
Europa 60+. Starzejące się społeczeństwo jako wyzwanie rozwojowe

Rola i odpowiedzialność państwa w tworzeniu kultury zdrowia i koordynacji
działań wobec starzejącej się populacji

Nakłady na zdrowie. Koszt czy inwestycja?

Jak dostosować system ochrony zdrowia, edukacji i promocji zdrowia
do zmian demograficznych?
Wprowadzenie
Starzenie się społeczeństwa stanowi poważne wyzwanie dla gospodarki i polityki
zdrowotnej związane m.in. z zapewnieniem właściwej opieki medycznej. Kwestią
wymagającą pilnego rozwiązania jest też zaspokojenie potrzeb osób
niesamodzielnych przy jednoczesnym niedoborze usług opiekuńczych.
Analizując bieżące problemy, wymagające niemal natychmiastowej interwencji,
nie można zapomnieć o tworzeniu długofalowej polityki. Głównym wyzwaniem
rozwojowym w obliczu starzejącego się społeczeństwa staje się stworzenie takich
warunków dla osób starszych, by jak najdłużej pozostawały aktywne. W związku
z tym konieczna jest koordynacja i współpraca resortów odpowiedzialnych
za ochronę zdrowia, pracę i politykę społeczną oraz inne dziedziny,
w tym m.in. edukację. Dłuższa średnia życia i podwyższony wiek emerytalny tworzą
1
także nowe wyzwania z zakresu zarządzania wiekiem w przedsiębiorstwach,
dla systemów zabezpieczenia społecznego i kształcenia ustawicznego.
Profilaktyka: od ogólnych postulatów do konkretnych działań
Według Światowej Organizacji Zdrowia uniwersalne cele polityki zdrowotnej
wobec ludzi starszych to:

Promocja zdrowia osób starszych, utrzymanie i poprawa ich sprawności
fizycznej
oraz
psychicznej,
a
także
edukacja
względem
zachowań
prozdrowotnych i samokontroli stanu zdrowia;

Wczesne wykrywanie i zapobieganie problemom zdrowotnym;

Organizacja opieki w taki sposób, by zapewnić osobom starszym
jak najdłuższe samodzielne funkcjonowanie we własnym domu;

Zapobieganie
instytucjonalizacji
przez
przeciwdziałanie
niesprawności
fizycznej i psychicznej („Strategie działania w starzejącym się społeczeństwie.
Tezy i rekomendacje”, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2012,
s. 48).
Tworzenie kultury zdrowia w starzejącym się społeczeństwie powinno
przede wszystkim wykształcić nawyk samokontroli u osób dojrzałych i starszych
oraz zapewniać instrumenty wczesnego wykrywania problemów.
Koordynacja działań wobec starzenia się społeczeństwa: Ministerstwo
Zdrowia i Polityki Społecznej?
W niektórych krajach, np. w Polsce kompetencje w obszarach zdrowia i polityki
społecznej są rozdzielone między ministerstwami. Zdaniem wielu geriatrów
i gerontologów to sytuacja bardzo niekorzystna i może prowadzić do istotnego
pogorszenia, a w niektórych przypadkach nawet do całkowitego rozpadu współpracy
zespołu opieki środowiskowej (lekarz, pielęgniarka, pracownik socjalny) nad osobami
starszymi na każdym poziomie, zwłaszcza w przypadku podstawowej opieki
zdrowotnej. Czy w obliczu konieczności objęcia seniorów kompleksową opieką
2
w wymiarze medycznym i społecznym nie należałoby skupić kompetencji
w obszarach zdrowia i opieki społecznej w jednych rękach?
Koordynacja działań wobec starzejącego się społeczeństwa: wydłużenie
wieku emerytalnego a kwestie zdrowia i opieki
Zrównanie i wydłużenie wieku emerytalnego to kwestia polityki społecznej,
która jednak będzie miała bezpośredni wpływ na sprawy zdrowia i opieki
nad chorującymi seniorami. Osoby objęte wydłużeniem wieku emerytalnego
to potencjalni przyszli opiekunowie własnych rodziców w podeszłym wieku.
Jak pogodzić długą pracę zawodową z obowiązkiem zapewnienia opieki chorym
bliskim? Opiekunowie, pozbawieni wsparcia ze strony instytucji państwowych,
w wielu przypadkach mogą być zmuszeni do przerwania zatrudnienia lub przejścia
na wcześniejszą emeryturę (a w związku z tym, otrzymają o wiele niższe
świadczenia).
W książce „Społeczne podstawy gospodarki postindustrialnej” Gosta EspingAndersen twierdzi, że rodzinę należy traktować jako zasadniczy element tzw. reżimu
opiekuńczego. Ten duński socjolog pisze m.in.: „Badacze państwa opiekuńczego
często mylnie zakładają, że nowoczesne państwo opiekuńcze przejęło obowiązki
opiekuńcze rodzin.”
Jak dzielić obowiązki opiekuńcze? Czy odpowiedzialność za zapewnienie opieki
nad starszymi, niesamodzielnymi osobami powinna obciążać państwo czy rodzinę?
Jak finansować długoterminową opiekę?
Do obecnie funkcjonujących w Polsce instrumentów opieki długoterminowej można
zaliczyć
zakłady
opiekuńczo-lecznicze
i
pielęgnacyjno-opiekuńcze,
zespoły
długoterminowej opieki domowej czy pielęgniarską opiekę długoterminową. Eksperci
3
zgodnie przyznają, że te formy są niewystarczające, zwłaszcza w obliczu coraz
większego zapotrzebowania społeczeństwa na tego typu usługi.
W krajach Unii Europejskiej dominują dwie metody finansowania: ubezpieczeniowa
i budżetowa. "Jeśli chodzi o wysokość wydatków na opiekę długoterminową,
to wydaje się, że nie jest ona bezpośrednio zależna od przyjętej metody
finansowania
opieki
długoterminowej,
ale
raczej
od
zakresu
świadczeń
indywidualnych i ich poziomu (...). Żadna z metod nie zapewnia stałych
i wystarczających środków na pokrycie wszystkich kosztów opieki długoterminowej.
W przypadku systemu ubezpieczeniowego wysokość środków zależy od liczby osób
zatrudnionych i płacących składki. Z kolei poziom finansowania budżetowego zależy
od bieżących decyzji wynikających z sytuacji gospodarczej" - pisze Zofia CzepulisRutkowska, współautorka Zielonej Księgi ws. opieki długoterminowej w Polsce.
Jak wyobrażamy sobie przyszłość opieki długoterminowej? Jakie instrumenty mogą
zostać wprowadzone? Jakie działania powinny podjąć władze publiczne?
Czy inwestowanie w geriatrię jest opłacalne?
Jak podają autorzy raportu pt. "Starzejące się społeczeństwo jako wyzwanie
ekonomiczne dla europejskich gospodarek" (2011), starzenie się społeczeństwa
będzie miało bezpośrednie skutki finansowe dla systemu finansów publicznych
w postaci wzrostu kosztów opieki zdrowotnej i opieki nad ludźmi starszymi. Szacuje
się, iż koszty opieki zdrowotnej między 2007 a 2060 rokiem wzrosną (w Polsce –
przyp. red.) z 4% do 5,4% PKB. Wzrosną również koszty opieki nad osobami
starszymi – z 0,4% w 2007 roku do 1,1% w 2060 roku.
Łączne koszty w obszarze polityki zdrowotnej i społecznej wzrosną o 2,1% PKB
do 2060 roku, co równać się będzie nawet ok. 15 mld euro dodatkowych nakładów
z budżetu państwa rocznie. Dla porównania, w analogicznym okresie, średnie koszty
4
opieki zdrowotnej w krajach Unii Europejskiej wzrosną z 6,7 do 8,4% PKB, a koszty
opieki długoterminowej – z 1,2 do 2,5% (w sumie 3% PKB).
Oszczędności w systemie zdrowia można by szukać, inwestując w szpitalne oddziały
geriatryczne. Wszak kluczową sprawą w przypadku pacjentów w podeszłym wieku
jest przeprowadzanie indywidualnej całościowej oceny geriatrycznej. Pozwala
ona m.in. na rozpoznanie objawów otępienia, błędów w farmakoterapii
czy zagrożenia upadkiem. Takie podejście do osób po 80 r. życia, przekłada
się, na ich wyższą sprawność, mniejszą ilość rehospitalizacji, rzadsze przekazywanie
do zakładów opieki, mniejsze zużycie leków i dłuższe życie. Dzięki temu,
wg. niektórych wyliczeń roczny koszt opieki medycznej osoby starszej wypisanej
z oddziału geriatrii jest o 25% niższy, niż po wypisaniu jej z oddziału
internistycznego.
Może więc zamiast pytać o to, czy stać nas na inwestowanie w geriatrię warto
zapytać, czy stać nas na oszczędzenia na tej dziedzinie medycyny?
Uniwersytety Trzeciego Wieku dla aktywnych zawodowo?
Uniwersytety Trzeciego Wieku (UTW) to jedna z najpopularniejszych form
aktywizacji osób starszych w Polsce. Jeszcze w 2005 roku działało ich zaledwie
60, dziś jest ich około 430. Zajęcia na UTW są jednak formą spędzania wolnego
czasu, przeznaczoną głównie dla osób nieaktywnych zawodowo, brakuje
w nich oferty dla osób zbliżających się do granicy wieku emerytalnego, aktywnych
na rynku pracy. UTW nie przygotowują 50-latków do starości (rozumianej jako etap
bierności zawodowej) ani nie stawiają sobie za cel przedłużenia aktywności
zawodowej starzejących się osób.
5
Czy działalność UTW oraz innych tego rodzaju instytucji powinna zostać podniesiona
do rangi rządowego zadania administracji publicznej i objęta systemowym
wsparciem ze strony państwa? Czy w związku z podniesieniem granicy wieku
emerytalnego władze publiczne powinny oczekiwać od środowiska UTW otwarcia
się na potrzeby osób aktywnych zawodowo? Jakie umiejętności powinny kształcić?
Czy za wzór może służyć francuski model UTW funkcjonujących w ramach
uniwersyteckich Centrów Dalszego Kształcenia? Realizują one program kształcenia
pozwalający na otrzymanie dyplomu np. kuratora społecznego. Seniorzy kształcą
się m.in. z zakresu doradztwa społecznego, wolontariatu i zagadnień prawnych,
mogą odbyć także staż zawodowy. Otrzymany dyplom umożliwia podjęcie pracy
z młodzieżą oraz z seniorami wymagającymi opieki.
Rynek pracy
dla osób starszych: jak państwo
powinno
wspierać
pracodawców?
W 2011 roku zatrudnionych było tylko 36,9% Polaków w wieku 55-64 lat.
Dla porównania w Szwecji wskaźnik ten wynosił 72,3%, w Niemczech - 59,9%,
w Czechach - 47,6%, w Bułgarii - 43,9%. Zgodnie z programem "Solidarność
pokoleń" z 2008 r. celem polityki rządu w dziedzinie aktywizacji zawodowej
jest zwiększenie do 2020 r. wskaźnika zatrudnienia osób w wieku 55-64 lat do 50%.
Jakimi możliwościami dysponuje Państwo, by przekonać Polaków do dłuższej pracy,
a pracodawców do tego, by chcieli zatrudniać ludzi po 50. roku życia?
Według autorów "Wstępnych standardów zarządzania wiekiem
w przedsiębiorstwach" (Jacek Liwiński, Urszula Sztanderska, Polska Agencja Rozwoju
Przedsiębiorczości,
Warszawa
2010,
s.
21),
zasadniczą
przyczyną
małego
zainteresowania polskich pracodawców zatrudnianiem starszych pracowników
są niektóre zapisy prawa pracy. Chodzi głównie o przepisy stanowiące,
6
że pracodawca nie może wypowiedzieć umowy o pracę pracownikowi, któremu
brakuje mniej niż 4 lata do osiągnięcia wieku emerytalnego.
Jak dostosować prawo pracy do realiów starzejącego się społeczeństwa,
tak by chroniło starszych pracowników, a jednocześnie nie stanowiło bariery
dla pracodawców? Z jakich wzorów w tym zakresie korzystać? Na ile modelem
do naśladowania może być niemiecki
program „Initiative 50plus” (2005-2007,
przedłużony do 2010), którego celem była aktywizacja osób starszych, zniesienie
barier do ich zatrudnienia, obniżenie liczby osób odchodzących na wcześniejszą
emeryturę w wieku 55 lat oraz zwiększenie zatrudnienia osób powyżej 55. roku życia
do ponad 50%. W pierwszym etapie niemiecki program był finansowany częściowo
przez państwo, a częściowo ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
(w sumie 250 mln euro). W ramach „Initiative 50plus” zrealizowano m.in. program
budowy 30 tys. miejsc pracy dla starszych (prace wymagające niskich kwalifikacji,
subsydiowane z budżetu państwa), inicjatywę na rzecz "nowej jakości pracy"
(stworzenie sieci pracodawców wprowadzających ułatwienia dla pracowników)
oraz bony na dokształcanie pracowników powyżej 45. roku życia dla małych
i średnich firm.
Kluczowe pytania:

Jak przekuć ogólne postulaty środowisk medycznych w sprawie profilaktyki
w realne działania na rzecz starzejącego się społeczeństwa? Jakie instrumenty
przyjąć, kto powinien się ich podejmować?

Jak polepszyć współpracę międzyresortową w sprawach kluczowych
dla starzejącego się społeczeństwa? Kto powinien ją koordynować,
tak by działania w sferze ochrony zdrowia i polityki społecznej nie dublowały
się, ale były wzajemnie komplementarne?

Jak można wspierać rodziny niesamodzielnych osób starszych?
Jak finansować i rozwijać instrumenty opieki długoterminowej?
7

Które z postulowanych zmian w opiece medycznej nad osobami starszymi
można wprowadzić „od zaraz”, które wymagają wielkich inwestycji?

Jak promować zdrowe starzenie, by efektem było zwiększenie świadomości
i odpowiedzialności ludzi za własną starość?

Czy UTW powinny być instrumentem zwiększania szans osób starszych
na rynku pracy?

Jak państwo powinno wspierać pracodawców, by zwiększać udział osób
po 55. roku życia w rynku pracy?
Autor: Maciej Zdziarski
8