Wykład 4_Uniwersytet - idea i rzeczywistość

Socjologia instytucji społecznych
mgr Dorota Janiszewska
Wykład 4:
Uniwersytet – idea i rzeczywistość
14.11.2016
Lektura obowiązkowa:
K. Twardowski, „O dostojeństwie Uniwersytetu”, Poznań 1933
Lektura uzupełniająca:
M. Kwiek „Uniwersytet w dobie przemian”, Warszawa 2015
Struktura wykładu 4
„Uniwersytet – idea i rzeczywistość”:
Wykład
CZĘŚĆ 1: „Od Akademii Platońskiej do uniwersytetu XXI wieku”
CZĘŚĆ 2: „Misja uniwersytetu według Kazimierza Twardowskiego”
Konwersatorium
Czy uniwersytet jest instytucją wyjątkową czy jedną z wielu?
Czy etos uniwersytetu jest ponadczasowy?
Jakie cechy powinien mieć idealny uniwersytet?
CZĘŚĆ 1:
„Od Akademii Platońskiej do uniwersytetu XXI wieku”
1.
2.
3.
4.
Akademia Platońska
Średniowiecze
Renesans i oświecenie
Nowożytne modele uniwersytetów:
a)
b)
c)
d)
e)
Wielka Brytania
Francja
Niemcy
Irlandia
USA
5. Szkolnictwo wyższe w Polsce po 1989 r.
1. Akademia Platońska
 Pragnienie wiedzy wyzwala CIEKAWOŚĆ.
a) Założona przez Platona w ateńskim gaju Akademosa w 387 r. p.n.e.
• Cel – rozwijanie mądrości poprzez odkrywanie Prawdy.
• Instytucją kierował scholarcha
• Działalność naukowo-dydaktyczna w zakresie:
filozofii, matematyki, astronomii, nauk przyrodniczych
• Tradycję Platona kontynuował Arystoteles w Likeionie
(większy nacisk na badania naukowe)
• Istniała 900 lat (3 okresy: starsza, średnia, młodsza)
www.flickr.com
2. Średniowiecze
a) Od IV/V w. chrześcijańskie szkoły przyklasztorne
• nauczanie ograniczone do zrozumienia Pisma Świętego
b) Pierwszy uniwersytet założony w 425 r. w Konstantynopolu
c) Uniwersytet w Bolonii założony przez studentów w 1088 r.
• świecka nauka prawa, medycyny i teologii (tytuł magistra)
d) w XII w. powstają uniwersytety w Oxfordzie i Paryżu
•
•
•
program bardziej religijny, ustalany przez profesorów
młodzi studenci, których czesne opłacają rodzice
licencjat (głównie nauki humanistyczne) i magisterium
e) Uniwersytety w Europie Wschodniej w XIV w.
•
Uniwersytet Karola IV w Pradze (1348 r.)
(konflikt między papieżem Grzegorzem XII a rektorem Janem Husem)
• Akademia Krakowska Kazimierza Wielkiego (1364 r.)
Geneza terminu „uniwersytet”:
Universitas (łac.) = całość, ogół
po raz pierwszy użyto w XIII w. w Paryżu na określenie instytucji naukowej
-> universitas magistrorum et scholarium (ogół nauczycieli i uczniów) lub
studium generale (uczący się i nauczający jako podmioty uniwersytetów).
W XV w. przyjęto nazwę universitas scientiarum (wspólnota nauk).
Obecnie termin „uniwersytet” oznacza powszechność i uniwersalność tej
instytucji życia naukowego.
3. Renesans i oświecenie:
 rozkwit idei universitas jako całości wszystkich nauk
• w centrum zainteresowania samodzielnie myśląca jednostka;
• świat zbudowany na fundamentach religijnych przekształcony w świat
oparty o fundamenty naukowe;
• Kantowskie „wyjście człowieka z niepełnoletniości” (Sapere aude!)
i jego koncepcja „uniwersytetu wolnego” (1798 r.)
Wraz z rozwojem nauki w Europie rozwijały się (niejednolicie) instytucje.
4. Nowożytne modele uniwersytetów:
a) Wielka Brytania – model „Oxbridge”
• wspierane przez państwo, nie będące właścicielem
• uczelnia jako zespół licznych, autonomicznych kolegiów
• edukacja to przekazywanie wiedzy połączone z budowaniem
osobowości dżentelmeńskiej wśród absolwentów
• 2 poziomy: college (nauczanie) i uniwersytety (egzaminowanie)
• uniwersytet wszechstronny (program sztuk wyzwolonych + przedmioty
praktyczne + przygotowanie do zawodu)
4. Nowożytne modele uniwersytetów:
b) Francja – po reformie Napoleona z 1808 r.
• scentralizowany system kierowania i finansowania przez rząd
• autonomia uniwersytetu znacznie ograniczona
• realizacja głównie dydaktyki – zadania
wyższej szkoły zawodowej
(kształcenie profesjonalistów do służby
w administracji)
• możliwość awansu społecznego dla
młodych obywateli ze średnich
i niższych warstw społecznych
www.flickr.com
4. Nowożytne modele uniwersytetów:
c) Niemcy – „model Humboldta” (1809 r.)
•
•
•
•
•
ograniczona zależność od państwa
zagwarantowanie „wolności akademickiej”
jedność nauki i nauczania
podkreślenie funkcji badawczej
student traktowany jak równorzędny partner
w odkrywaniu Prawdy
www.hu-berlin.de
4. Nowożytne modele uniwersytetów:
d) Irlandia – John Henry Newman (1852 r.)
 uczelnia w Dublinie jako reakcja na dyskryminację
katolików przez rząd brytyjski
• rozdzielenie funkcji badawczej i dydaktycznej
• miejsce nauczania wiedzy uniwersalnej
• kształtowanie umiejętności logicznego myślenia
• preferowanie międzynarodowości kadry i studentów
www.flickr.com
4. Nowożytne modele uniwersytetów:
e) USA – model „multiuniwersytetu”
• elastyczna adaptacja idei europejskich –
łączenie różnych praktyk edukacyjnych,
• idea powszechnego dostępu do wyższej
edukacji dla wszystkich obywateli
(w Europie systemy bardziej elitarne
i merytokratyczne),
• system college’ów i uniwersytetów z dużą
mobilnością studentów,
• nacisk na praktyczny wymiar nauki,
• silne powiązania ze światem korporacji.
www.flickr.com
Ujednolicenie systemu szkolnictwa wyższego w Europie:
1987 r. – Program Erasmus:
•
•
rozwijanie międzynarodowej współpracy z uczelniami
wspieranie mobilności studentów i wykładowców
(studia, praktyka, badania)
1988 r. – Karta Bolońska
(Magna Charta Universitatum)
•
zobowiązanie do stworzenia jednolitego systemu kształcenia (licencjat
i magisterium), oceniania i promowania absolwentów
Ujednolicenie systemu szkolnictwa wyższego w Europie:
1997 r. – Konwencja Lizbońska:
•
uznanie kwalifikacji związanych z uzyskaniem wyższego wykształcenia
w Europie
1998 r. – Deklaracja Sorbońska
• ujednolicenie poziomów edukacji
• wprowadzenie mobilności studentów i wykładowców
1999 – Deklaracja Bolońska
•
zharmonizowanie poziomu edukacji (utworzenie EHEA)
Transformacja państwa dobrobytu a szkolnictwo wyższe:
W latach 1945-1973
 rozwój państwa dobrobytu (welfare state) w Europie opartego na keynesizmie
• gwałtowny rozwój usług publicznych finansowanych z budżetu państwa
• redukcja ekonomicznej niepewności przez duże nakłady na edukację,
opiekę zdrowotną i ubezpieczenia społeczne (finansowane z podatków)
(uczelnie beneficjentami)
Po 1973 r.
 kryzys keynesizmu i zastąpienie go neoliberalizmem
• wzrost systemowej konkurencji o kurczące się publiczne zasoby
(„polityka zaciskania pasa” dotyka uczelnie)
Cechy elitarnego systemu szkolnictwa wyższego w PRL:
1) Scentralizowana, biurokratyczna kontrola równoważąca liczbę
absolwentów z potencjalnymi miejscami zatrudnienia
(zamknięty, wewnętrzny rynek pracy)
2) Finansowanie uczelni ściśle uzależnione od rządu (nakłady rosły).
3) Wytyczne dotyczące programów kształcenia, cele badawcze oraz
wymagania przy rekrutacji określała PZPR.
4) Na decyzje dotyczące osób przyjmowanych na studia miały wpływ
kwoty zabezpieczające miejsca dla osób z niższych warstw
społecznych (tzw. „punkty za pochodzenie”).
5) Tradycją nauczania jednolity program studiów magisterskich.
5. Szkolnictwo wyższe w Polsce po 1989 r.:
Cechy:
• dwoisty, publiczno-prywatny
charakter
• mocno urynkowiony
• wysoce zróżnicowany
• znacznie rozbudowany
• o dużej liczbie studentów
Rozróżniamy 2 okresy:
1) Ekspansja (1990-2005)
2) Implozja (2006-2025)
a) Okres ekspansji (1990-2005)
Wzrost liczby studentów
Liczba studentów na polskich uczelniach
(w mln)
2
Wzrost liczby szkół wyższych:
1992/1993 – 124 (w tym 18 niepublicznych)
2010/2011 – 470 (w tym 338 niepublicznych)
1,5
1
0,5
0
1989
2006
2013
a) Okres ekspansji (1990-2005)
Społeczny nacisk na system szkolnictwa wyższego wynikał z:
 wyżu demograficznego
 nowego rynku pracy
• zwiększenie liczby etatów w rozwijającym się sektorze
prywatnym
• wzrost wymagań pracodawców odnośnie kwalifikacji
• ucieczka przed bezrobociem na studia
 wolnorynkowej polityki w stosunku do sektora prywatnego
w szkolnictwie wyższym
 aspiracji rodziców
Stworzyło to „złoty wiek” masowego dostępu do studiów.
Negatywne skutki okresu umasowienia:
1) Koncentracja na zwiększaniu liczby studentów (algorytm dotacji)
2) Ekspansja „miękkich” kierunków (humanistyka i nauki społeczne)
• kierunki wybierane przez 70% studentów w 2002 r., dziś ok. 50%
3) Nadmierne obciążenie pracowników dydaktyką
• „wieloetatowość” jako strategia przetrwania
4) Niski poziom zaangażowania pracowników w badania
• w latach 1999-2010 zmalała (we wszystkich dziedzinach nauki zbiorczo)
liczba habilitacji (o 6%) oraz tytułów profesorskich (o 27%)
5) Marginalna produktywność badawcza
•
•
w latach 1996-2010 polski udział w publikacjach powstających w
regionie (Węgry, Czechy, Słowacja) spadł w dziedzinach „miękkich”
z 43% do 33%
w latach 2007-2014 w ERC tylko 14 grantów polskich na 5 tys. ogółem
a) Okres implozji (2006-2024)
Zmniejszanie się liczby studentów w wyniku niżu demograficznego:
Wg GUS populacja 19-24 lata skurczy się w latach 2007-2025 o 43%.
Wg MNiSW liczba studentów zmniejszy się z prawie 2 mln w 2006 r.
do 1,2 mln w 2025 r.
(w sektorze prywatnym liczba ta w okresie 2007-2022 spadnie ponad 4razy, z 660 tys. do 151 tys.)
a) Okres implozji (2006-2024)
Na świecie:
 trend w kierunku odpłatności za studia (czesne)
oraz
 większe zaangażowania kapitału prywatnego w funkcjonowanie uczelni
(przedsiębiorczość akademicka):
•
•
•
•
•
•
współpraca z przemysłem
usługi konsultingowe
kursy komercyjne oparte na własnych badaniach
inwestycje zewnętrzne
granty i kontrakty badawcze
darowizny
W Polsce:
pula kandydatów na studia maleje, a pula dostępnych miejsc na uczelniach
publicznych jest w miarę stabilna.
Studenci preferują bezpłatne miejsca na uczelniach publicznych.
5. Szkolnictwo wyższe w Polsce po 1989 r.
1) Etapy transformacji:
a) okres PRL: system w pełni publiczny
b) lata 1990-2005: mieszany system publiczno-prywatny
(okres ekspansji i umasowienia)
c) lata 2006-2024: system deprywatyzujący się - okres przejściowy
(zmniejszanie się roli sektora prywatnego i prywatnego
finansowania w sektorze publicznym)
d) po 2024 r.: system zdeprywatyzowany (z marginalną rolą sektora
prywatnego – udział studentów na poziomie 10-20% oraz
dominującą rolą publicznego finansowania)
Jaka przyszłość?
Ranking szanghajski (2016):
 Najlepsze polskie uniwersytety (UW i UJ) spadły do pozycji 401500 (wcześniej pozycje 301-400).
 Po raz 14. na pierwszym miejscu Uniwersytet Harvarda.
 Najlepszy uniwersytet europejski to Cambridge (4. miejsce).
CZĘŚĆ 2:
„Misja uniwersytetu według Kazimierza Twardowskiego”
1. Sylwetka autora
2. Poglądy na instytucję uniwersytetu:
a) cele i zadania uniwersytetu
b) rola wykładowcy
c) zagrożenia
1. Sylwetka autora
Kazimierz Twardowski (1866-1938)
• rozpoczął karierę naukową w Wiedniu
• w 1895 objął katedrę filozofii na Uniwersytecie
Lwowskim, trzykrotnie był jego rektorem
• bardzo ceniony i popularny wśród studentów
• twórca „szkoły lwowskiej”; jego uczniowie (m.in. T.
Kotarbiński) założyli „szkołę lwowsko-warszawską”
www.pl.wikipedia.org (CC)
2. Poglądy na instytucję uniwersytetu
a) cele i zadania
Dostojeństwo instytucji wynika z samej idei uniwersytetu i jego funkcji pełnionych
wobec społeczeństwa.
Dwie drogi wpływu:
1) Nauczanie młodych osób:
Uniwersytet to nie tylko pracujący w nim badacze (profesorzy i docenci), lecz także
studenci mający nabyć umiejętność logicznego myślenia i pracy naukowej.
2) Publikacja prac naukowych:
Wyniki uniwersyteckich prac badawczych nie mogą być tylko podawane
z katedry studentom, lecz powinny być głoszone na całym świecie
(zwolennik „rzeczypospolitej uczonych”)
a) cele i zadania
Zadanie wychowawcze uniwersytetu:
Budzenie i pogłębianie w młodych umysłach ogromnego znaczenia dla ludzkości
prawdy obiektywnej i nauczenie ich jej zdobywania.
„Młodzież powinna współdziałać w tym zdobywaniu i nauczyć się unikać wszystkiego,
co może tę prawdę zaciemniać, a pracę w jej zdobywaniu utrudniać”.
Gdy młody człowiek już raz pojmie znaczenie prawdy obiektywnej – będzie zawsze
stosował metodę naukową, a nie ulegnie rozważaniom w duchu subiektywnych
sympatii i antypatii, pięknym hasłom, czy „łowcom dusz”.
b) rola wykładowcy
Profesor reprezentuje instytucję uniwersytetu swoją postawą:
•
jest sługą prawdy obiektywnej (głosi ją wśród studentów i społeczeństwa),
co wymaga posiadania:
•
•
•
•
•
•
kwalifikacji intelektualnych;
stosownej wiedzy fachowej;
wielkiego hartu ducha i silnego charakteru,
wyrzeka się wszelkich uprzedzeń na drodze ku prawdzie obiektywnej
(np. tradycje, zwyczaje, wpływy otoczenia, osobiste sympatie i antypatie),
nigdy nie powinien faworyzować jednego z rozwiązań problemu
naukowego, tak jak nie może faworyzować studentów
powinien zaakceptować każde rozwiązanie i każdy wynik, który legitymuje
się naukowym uzasadnieniem.
c) zagrożenia
Największym niebezpieczeństwem dla postawy sprzyjającej
prawdzie obiektywnej jest wpływ organizacji, które nakazują
swym członkom wyznawać pewne przekonania
(w postaci doktryn, haseł, programów).
Kto służy takiej organizacji, zrzeka się swej niezależności duchowej
i będzie żywił niechęć do wszystkiego, co się owym nakazom
sprzeciwia.
Podejście to naraża na ciężkie konflikty.
Metafora uniwersytetu jako latarni morskiej:
„Uniwersytet musi odgradzać się od wszystkiego, co nie służy
zdobywaniu prawdy naukowej, musi przestrzegać należytego
dystansu miedzy sobą a nurtem wokół jego murów pochodzącym
ze zgiełku ścierających się prądów społecznych, ekonomicznych, i
politycznych.
Wśród nich powinien trwać niewzruszenia jak latarnia morska,
która wskazuje swym światłem drogę okrętom przez wzburzone
fale nie nurzając się w samych falach.
Gdyby to uczyniła – światło by zgasło, a okręty pozostałyby bez
gwiazdy przewodniej”.
Bibliografia:
M. Kwiek, Uniwersytet w dobie przemian, Warszawa 2015.
A. Śliz, M. Szczepański, Dostojny Uniwersytet?, Warszawa 2014.
K. Twardowski, O dostojeństwie Uniwersytetu, Poznań 1933.