Gady w niewoli…

VET-PRESS
WETERYNARIA W PRAKTYCE
dr n. wet. Jarosław Zajączkowski
Gady
w niewoli…
fot. Shutterstock
specjalista chorób ptaków
JAK IM POMÓC?
Można nie znosić gadów, ale nie
można przejść obok nich obojętnie. Od zarania ludzkiej cywilizacji,
we wszystkich kulturach, na wszystkich kontynentach gady odnalazły
swoje godne, stałe miejsce w mitologiach i barwnych legendach, pobudzając wyobraźnię, wzbudzając
niekłamane zainteresowanie, podziw, a czasem strach.
Nic dziwnego, że wielu z nas, mniej lub
bardziej profesjonalnie czy choćby w sposób czysto amatorski, poświęca swój czas
i pieniądze na zgłębianie wiedzy na temat
„współczesnych smoków”. Chcąc być jak
najbliżej swoich pupili, na przysłowiowe
wyciągnięcie ręki, pasjonaci herpetologii
konstruują w domowym zaciszu czasem
bardzo drogie, wyposażone w skomplikowane urządzenia klimatyzacyjne terraria, oddając się ekscytującym obserwacjom sposobu życia rozmaitych rodzajów
i gatunków jaszczurek, węży oraz żółwi.
OCHRONA
ZAGROŻONYCH GADÓW
Od pewnego czasu można usłyszeć opinie wskazujące na konieczność objęcia
ochroną wielu gatunków gadów, których
egzystencja na Ziemi jest zagrożona. Należy powstrzymać degradację ich naturalnych siedlisk, zmniejszać kontaminację środowiska, ograniczać polowania
i odłów w celach komercyjnych.
Jaką rolę w ochronie gadów mamy do
odegrania my, lekarze medycyny wete-
90
WRZESIEŃ-PAŹDZIERNIK • 5/2008
www.weterynaria.elamed.pl
rynaryjnej, mieszkający w Polsce, Europie, z dala od problemów wynikających
z dewastacji lasów tropikalnych? Poprzez fachową poradę hodowlaną, profesjonalne stosowanie zasad profilaktyki i terapii chorób możemy w znacznym
stopniu ograniczyć wysoką śmiertelność
„pechowców”, czyli gadów, które dały
się złapać, wywieźć z miejsc naturalnego występowania, sprzedać i w końcu
trafić np. do tekturowego pudełka spełniającego funkcję domowego terrarium
(eksport zwierząt druzgocąco przewyższa rozród w niewoli!). W trakcie wieloletniej praktyki herpetopatologicznej
doszedłem do przekonania, że główną
przyczyną wysokiej śmiertelności gadów w niewoli są błędy hodowlane wynikające z braku zapewniania zwierzętom
odpowiednich w odniesieniu do ich wymagań warunków środowiska, w szczególności temperatury otoczenia, wilgotności, dostępności promieniowania UV,
sposobu żywienia oraz wielkości zbiorników hodowlanych. W walce o ochronę gatunków ginących bądź zagrożonych
wyginięciem musimy poznać sekrety życia tych niecodziennych pacjentów, aby
skutecznie przekonywać ich właścicieli
o konieczności dostosowania parametrów środowiska w niewoli do wymagań tak delikatnych stworzeń, jakimi są
ich węże, jaszczurki i żółwie.
PRZYSTOSOWANIE
ŚRODOWISKOWE
Liczba współcześnie żyjących gadów szacowana na około 7000 gatunków wyraźnie przewyższa liczbę gatunków ssaków,
których doliczono się zaledwie 4250. Gdy
weźmiemy pod uwagę powyższe liczby
oraz zdolności przystosowawcze, budowę
anatomiczną czy zasady fizjologii, wydaje
się, że określanie tej grupy zwierząt jako
„zwierzęta ewolucyjnie niższe” jest wysoce niesprawiedliwe. Różnorodność współczesnych gadów jest zdumiewająca. Pomimo ograniczeń wynikających choćby z ich
fizjologii zasiedliły one wiele środowisk,
czasem w sposób ekstremalny różniących
się od siebie (tropikalny las deszczowy,
pustynia), dopasowując swoją strategię
życia zapewniającą im przetrwanie oraz
zachowanie ciągłości gatunkowej.
ZMIENNOCIEPLNOŚĆ:
WADA CZY ZALETA?
Niezdolność gadów do wytwarzania wewnętrznego metabolicznego ciepła znacząco wpływa na rozmieszczenie i sposób zachowywania się tych zwierząt.
Co prawda nieliczne gatunki, np. samice pytona, podczas wysiadywania jaj potrafią podnieść temperaturę wewnętrzną
na drodze termogenezy drżeniowej, jednak ich „ektotermalność” skazuje je –
w mniejszym lub większym stopniu – na
„termiczną” łaskę środowiska, w którym
przebywają. Dążąc do utrzymania równowagi termicznej przy braku własnej produkcji, gady wytworzyły wiele mechanizmów kumulujących ciepło otrzymywane
z otoczenia, ograniczając równocześnie
możliwości jego utraty. Jest to tzw. termoregulacja behawioralna.
Gady to prawdziwe „słoneczne dzieci”.
To właśnie Słońce jest praktycznie jedynym powszechnym źródłem promienio-
VET-PRESS
WETERYNARIA W PRAKTYCE
wania dostępnym dla zwierząt zmiennocieplnych. Aby zoptymalizować absorpcję
promieniowania, zwierzęta wykorzystują
barwę ciała, a także ułożenie ciała względem słońca (wygrzewanie). Wiele gatunków gadów, np. kameleony, potrafi zmieniać barwę ciała poprzez zmianę
koncentracji melaniny w komórkach skóry właściwej. Ciemna skóra wyraźnie
zwiększa absorpcję promieniowania słonecznego, przyspieszając osiągnięcie preferowanej temperatury ciała podczas wygrzewania, tzw. temperatury ekrytycznej.
Innym skutecznym, stosowanym równolegle z opisanym powyżej, sposobem
intensyfikacji absorpcji promieniowania
jest zwiększenie powierzchni ciała wystawianej na jego działanie. Podczas wygrzewania zwierzęta starają się ułożyć swoje ciało pod kątem prostym do kierunku
padania promieni słonecznych. Maksymalnie rozpłaszczają ciało i rozpościerają kończyny. Dodatkowym źródłem ciepła
jest dla nich także podłoże, np. rozgrzane
kamienie, do których zwierzęta dosłownie przywierają całą powierzchnią piersiowo-brzusznej części ciała.
Proces wygrzewania kończy się w momencie uzyskania optymalnej dla zwierzęcia temperatury wewnętrznej. Skóra
ulega rozjaśnieniu, zwierzę zmienia pozycję ciała względem słońca, aż w końcu
chroni się w cieniu (ryc. 1).
Utrata ciepłoty ciała zachodzi u wszystkich zwierząt stałocieplnych i zmiennocieplnych na trzy sposoby: przez przewodzenie, promieniowanie i parowanie. Aby
utrzymać uzyskaną podczas wygrzewania
temperaturę ciała warunkującą zachowanie aktywności życiowej (pobieranie pokarmu, ucieczka przed drapieżnikiem,
rozród), niezbędne są mechanizmy fizjologiczne ograniczające utratę ciepła.
Dzieje się tak przy udziale serca i obwodowego układu krążenia. Podczas wygrzewania wzrasta aktywność skurczowa serca przy jednoczesnym zwiększeniu
ilości krwi w ogrzewanej skórze (rozszerzenie łożyska naczyniowego). Ogrzana
krew szybko dociera do wewnętrznych
narządów miąższowych (wątroba, śledziona, nerki), pełniących funkcję „ku-
mulatorów” ciepła. Przy stopniowym
ochładzaniu częstotliwość skurczów serca maleje wraz ze zmniejszaniem się łożyska naczyniowego w obrębie skóry,
ograniczając straty energii cieplnej zmagazynowanej w ogrzanych narządach wewnętrznych.
Skóra gadów odgrywa również istotną
rolę bariery mechanicznej, ograniczającej
utratę ciepła na drodze parowania. Jej zewnętrzna, zgrubiała warstwa tworzy rogowe łuski, narośla i grzebienie charakterystyczne dla gatunku gada. U wielu
gatunków tuż pod jej powierzchnią rozwijają się niewielkie kości skórne (osteodermy), czyniące powłokę wytrzymalszą na uszkodzenia, a także odporniejszą
na utratę wody.
TEMPERATURA
W ZBIORNIKACH HODOWLANYCH
Znając mechanizmy termoregulacji behawioralnej gadów, powinno się konstruować zbiorniki hodowlane w taki
sposób, aby warunki panujące wewnątrz
terrarium były możliwie wiernym odwzorowaniem środowiska naturalnego występowania zasiedlającego zbiornik gatunku.
Odpowiednikiem słońca w terrarium
jest solidnie zabezpieczona oprawą żarówka lub promiennik (tzw. kwoka).
W zależności od wielkości terrarium
może być wyposażone w jeden lub więcej promienników ciepła. Promienniki
zawiesza się nad miejscami wygrzewania (rozległe, płaskie kamienie) minimum 30 cm od ich powierzchni. Jest to
bezpieczna odległość zapobiegająca poparzeniom skóry wygrzewających się
zwierząt. W celu zapewnienia optymalnej, bezpiecznej dla zwierząt temperatury w miejscu wygrzewania (32-35°C)
żarówki należy połączyć z termoregulatorem wyłączającym obwód prądu w momencie przekroczenia górnej granicy
temperatury. W związku z powyższym
promienniki ciepła nie powinny spełniać
funkcji źródła światła (przerwy w oświetleniu). Terrarium musi być oświetlane
przez 11-12 godzin dziennie niezależnym
systemem „zimnych” świetlówek, w tym
Ryc. 1. Zmiany dobowe temperatury wewnętrznej ciała gadów na skutek termoregulacji behawioralnej
świetlówki emitującej promieniowanie
UVB, niezbędne do prawidłowego rozwoju tkanki kostnej zwierząt (biosynteza witaminy D).
W porze nocnej wszystkie źródła światła, w tym promienniki ciepła, powinny zostać wygaszone. Aby zapobiec w tym czasie zbytniemu przechłodzeniu terrarium,
stosuje się dodatkowe źródła ciepła, np.
umieszczane w podłożu terrarium kable
i maty grzejne. Warto podłączyć te urządzenia z termoregulatorem ustawionym na
utrzymanie optymalnej dla zasiedlającego
gatunku gada nocnej temperatury (ryc. 2).
Temperatura otoczenia to istotny, ale
nie jedyny faktor środowiskowy warunkujący dobry stan zdrowia gadów utrzymywanych w niewoli. Równie widoczny
wpływ na samopoczucie i prawidłowy
rozwój zwierząt wywierają wilgotność
powietrza, promieniowanie UV, wentylacja, żywienie czy nawet kompozycja wystroju zbiornika hodowlanego.
PYTON ZIELONY
(MORELIA VIRIDIS)
Pyton zielony należy do rodziny Pythonidae. Jest średniej wielkości wężem dochodzącym do całkowitej długości w granicach 1,2 metra, wyjątkowo do 2 metrów.
Długość życia pytona to 15-20 lat. W naturze występuje on na Nowej Gwinei i sąsiadujących z nią wyspach (z wyjątkiem
Archipelagu Bismarcka) oraz w Australii na terytorium wschodniej części Cape
York w stanie Queensland. W ostatnim
czasie badania mitochondrialnego i jądrowego DNA populacji pytona zielonego
wykazały istotne różnice, co prawdopodobnie zaowocuje w najbliższym czasie
wyodrębnieniem dwóch podgatunków
pytona zielonego.
Naturalnym habitatem pytona zielonego są tropikalne lasy deszczowe od poziomu morza do wysokości około 2000 m.
Jest typowym zwierzęciem nocnym, prowadzącym wyłącznie nadrzewny tryb życia. Odpoczywa w charakterystycznej
pozycji, zwisając z gałęzi, trzymając głowę pośrodku splotów ciała. Niechętnie
zmienia terytorium. Jeden osobnik może
przebywać na tym samym drzewie, nie
Ryc. 2. Schemat systemu ogrzewania terrarium
WRZESIEŃ-PAŹDZIERNIK • 5/2008
www.weterynaria.elamed.pl
91
VET-PRESS
opuszczając go nawet na chwilę, przez
kilkanaście lat. Do zmiany miejsca osiedlenia może zmusić pytona jedynie niedostatek pokarmu w jego okolicy.
Pyton zielony należy niewątpliwie do
najpiękniejszych węży świata (wg autora).
Delikatne łuski pokrywające jego grzbiet
i boki ciała są jaskrawozielone lub zielonkawoniebieskie. Wzdłuż linii grzbietu
i po bokach przebiegają bezładnie porozrzucane pojedyncze białe i żółte łuski. Po
bokach, od linii grzbietu po część brzuszną, przechodzą słabo zaznaczone na zielonym tle pasma łusek w kolorze jasnoniebieskim. Łuski na stronie brzusznej są
koloru kremowego lub jasnożółtego. Samice ciężarne oraz opiekujące się złożonymi jajami zmieniają barwę ciała na żółtą lub turkusową. Młode osobniki różnią
się zasadniczo ubarwieniem od dorosłych
węży. Barwą dominującą łusek pokrywających ich ciało mogą być kolory żółty, czerwony, brązowy, a nawet czarny. „Dorosła”
barwa ciała pojawia się u nich stopniowo
dopiero w wieku trzech lat.
Doskonałym przystosowaniem do
życia wśród konarów drzew jest silny
i chwytny ogon, na którym wąż może zawisnąć, zabezpieczając się przed upadkiem z drzewa podczas polowań na przelatujące w jego pobliżu ptaki.
Kształtna, trójkątna głowa jest dobrze
oddzielona od reszty ciała wyraźnie zaznaczonym odcinkiem szyjnym. Zęby,
podstawowy atrybut każdego drapieżnika, u pytona zielonego wyglądają rzeczywiście imponująco. Wyraźnie widoczne w otwartej paszczy węża kilkadziesiąt
sztuk zakrzywionych ku tyłowi zębów,
osiągających długość około centymetra,
musi budzić uzasadniony respekt. Tęczówka koloru żółtego lub zielonożółtego u młodych węży przybiera kolor łusek
pokrywających ciało. Źrenica, podobnie
jak u innych węży prowadzących nocny
tryb życia, pojawia się w postaci wertykalnej, czarnej szczeliny. Oglądając głowę węża, nie sposób nie zauważyć rzędu
symetrycznie ułożonych w okolicy dolnych i górnych warg bardzo dobrze rozwiniętych jamek termoreceptorowych.
Pomimo braku wyodrębnionych podgatunków znanych jest kilka odmian geograficznych pytona zielonego, różniących
się wyraźnie zarówno cechami morfologicznymi (wielkość, ubarwienie), jak
i behawiorem.
– Biak. Odmiana osiągająca największe
rozmiary pod względem wagi i długości
całkowitej węża (do 2 m). Wąż ten jest
również najbardziej agresywny. Dominującymi barwami ciała są kolory żółty, żółtozielony lub zielony. Na tym tle
na grzbiecie pojawiają się składające się
z kilku lub klikunastu sąsiadujących łu-
92
WRZESIEŃ-PAŹDZIERNIK • 5/2008
www.weterynaria.elamed.pl
WETERYNARIA W PRAKTYCE
sek białe plamy. Łuski brzuszne mają nocą po około 45-56 dniach inkubacji.
kolor białożółty i są ciemno nakrapia- Ważą 10 g przy długości całkowitej ciała
ne. Podobne ciemne nakrapianie wy- 25-30 cm. Po przebiciu się przez skorustępuje na ogonie. Odmiana występu- pę wystawiają tylko głowę i jeszcze przez
je na wyspach Biak, Yapen, Nymphor dobę przebywają w jajku, wchłaniając zaoraz sąsiadujących z nimi mniejszych wartość woreczka żółtkowego.
wysepkach.
– Sorong. Węże tej odmiany osiągają dłu- Terrarium
gość do 1,7 m. Dominujące barwy ciała Pyton zielony wymaga wysokiego terto jasna zieleń, turkus oraz jasny błękit. rarium typu tropikalnego. Niezbędnym
Niektóre osobniki wyróżniają się prze- elementem wystroju zbiornika są solidnie umocowane do
biegającym od głopodstawy konary i gawy do nasady ogoPodgatunek pyton zielony jest
łęzie, umożliwiające
na niebieskim pasem.
objęty międzynarodową ochrozwierzęciu wspinaczBrzuch jest jednolity,
ną prawną w myśl przepisów
kę. Obwód konarów
biały lub żółtobiały.
konwencji waszyngtońskiej CIpowinien być równy
W porównaniu z odTES (załącznik II) oraz Rozpoobwodowi zwierzęmianą biak są spokojrządzenia Komisji Europejskiej
cia lub większy. Rozniejsze i mniej agreRKE (załącznik B).
gałęziające się konary
sywne. Młode węże
to miejsca, w których
są żółte, czerwono nakrapiane. Ta odmiana węża występuje na samice najczęściej inkubują zniesione
północnym wybrzeżu Nowej Gwinei oraz jaja. Klimat tropikalnego lasu zapewniają umieszczane wśród gałęzi oraz
na wyspie Irian Jaya.
– Aru. Dominująca barwa łusek pokry- na ściankach terrarium liczne – natuwających ciało, szczególnie u młodych ralne lub sztuczne – rośliny. Węże tego
węży, przybiera odcień szmaragdowy. gatunku raczej nie dewastują wystroTuż po wykluciu się młode węże są ju terrarium. Można więc, nie obawiaciemnobrązowe, a nawet czarne, na- jąc się zniszczeń, umieścić we wnętrzu
krapiane drobnymi, białymi plamkami. terrarium rozmaite gatunki roślin troZmiana ubarwienia z młodzieńczego pikalnych, na przykład takie jak: fikus
na dorosłe następuje po dwóch latach. Beniamina, fikus długolistny, hoya, fiGłowa jest krótsza i bardziej owalna lodendrony, bromelie, storczyki, scinniż u pozostałych odmian pytona zie- dapsus i inne pnącza.
Co prawda wąż niechętnie przebywa
lonego, ozdobiona licznymi niebieskimi łuskami w okolicy warg i przestrze- w wodzie, jednak obecność basenu wyni między prawą i lewą żuchwą. Całe bitnie polepsza parametry wilgotności
ciało węża pokrywają białe plamy, naj- panujące wewnątrz zbiornika. Dobrze
większe w okolicy kręgosłupa. Ogon jest także zainstalować automatyczjest najkrótszy spośród wszystkich od- ne zraszacze roślin ze względu na komian, a jego tępy koniec jest jaskrawo- nieczność codziennego, kilkukrotnego
niebieski. Łuski brzuszne są białe lub zraszania całego zbiornika. Zraszacze
białożółte. Wąż ten żyje na obszarze ca- automatyczne umożliwiają utrzymywałej Nowej Gwinei, Aru oraz okolicznych nie wilgotności bez konieczności ustawicznego otwierania terrarium, dzięki
wysepkach.
– Cape York. Występuje w Australii. Po- czemu można uniknąć sytuacji stresudobny do odmiany aru, z tą różnicą, że jących węża. Krople wody pokrywająbiałe plamy układają się tylko wzdłuż ce liście roślin to główne źródło wody
grzbietu, a łuski brzuszne są wyraźnie pitnej. Optymalna wartość wilgotności
względnej dla pytona zielonego wynożółte.
Pytony zielone osiągają dojrzałość si 80-85%. Na utrzymanie w granicach
płciową w wieku trzech lat, przystępu- optymalnych wilgotności ma również
jąc do godów raz na dwa lata. Do kopu- wpływ rodzaj podłoża. Najczęściej użylacji dochodzi w miesiącach zimowych wane są: ziemia ogrodowa, torf, mech
(grudzień). W trakcie ciąży samica zmie- oraz kawałki kory drzew.
Temperatura optymalna mieści się
nia kolor na ciemniejsze odcienie barwy
podstawowej lub, w wypadku odmian aru w granicach 28-32°C, natomiast temi sorong, staje się turkusowa lub błękitna. peratura pod promiennikiem wynosi 32Rozwój jaj w narządach rozrodczych trwa -35°C. W celu uzyskania, a co najważokoło trzech miesięcy, po których samica niejsze – utrzymania stałej temperatury
składa zlepione ze sobą jaja w rozwidle- w terrarium niezbędne jest stosowanie
niu gałęzi drzewa, w opuszczonej dziupli minimum dwóch systemów grzewczych:
lub innym miejscu umożliwiającym bez- podłogowego w postaci mat lub kabli
pieczne ogrzewanie jaj w splotach ciała. grzewczych zainstalowanych w podstaMłode węże wykluwają się najczęściej wie terrarium oraz promienników pod-
VET-PRESS
WETERYNARIA W PRAKTYCE
czerwieni zawieszanych nad miejscami
wygrzewania się zwierząt.
Zapobiegając parowaniu szyb oraz
rozwojowi grzybów i pleśni wewnątrz
zbiornika, należy zadbać o odpowiednią jego wentylację. Najprostszym sposobem jest umieszczenie w dolnej i górnej części ścian terrarium odpowiedniej
ilości otworów wentylacyjnych zabezpieczonych plastikową lub metalową siatką.
Jeśli zajdzie taka potrzeba, można instalować wentylatory elektryczne. Należy
pamiętać, że zbyt silna wentylacja może
obniżać parametry temperatury i wilgotności w zbiorniku. Aby zachować optymalne warunki środowiska hodowlanego, należy doświadczalnie „dopasować”
współpracę systemów grzewczych, zraszaczy i wentylacji.
Ze względu na nocny tryb życia pytona zielonego stosowanie intensywnego oświetlenia nie jest wskazane, choć
bywa konieczne ze względu na umieszczone w terrarium żywe rośliny. Średni
czas świetlny od maja do września wynosi 14 godzin. Oświetlenie terrarium nie
powinno pełnić funkcji ogrzewania.
W warunkach niewoli pyton zielony
żywi się dostosowanymi wielkością do
wieku zwierzęcia małymi gryzoniami
(myszy, szczury, chomiki itp.) oraz ptakami (pisklęta, przepiórki). Młode wężyki
preferują w jadłospisie zjadanie jaszczurek lub małych żab. Karmienie powinno
odbywać się wieczorem lub w nocy. Dorosłe węże karmi się co dwa tygodnie,
a młode – co tydzień.
Pyton zielony nie wykazuje wyraźnych
oznak dymorfizmu płciowego. Samce,
podobnie jak u większości pytonów, są
drobniejsze i smuklejsze. Przy łusce zakrywającej otwór kloaki posiadają pazury, które u samic są ledwo widoczne
lub nie stwierdza się ich wcale. Najpewniejszą metodą różnicowania płci jest
sondowanie uchyłków półprącia. W przypadku samca sonda zagłębia się na głębokość 7-9 łusek ogonowych, podczas
gdy u samic maksymalnie na głębokość
2-3 łusek.
W warunkach niewoli pytony zielone
rozmnażają się bardzo trudno. Trudno
bowiem osiągnąć w domowych warunkach doskonałe warunki hodowli, odpowiadające wymaganiom zwierząt.
Sezon godów przypada na grudzień.
Podejmując próby skutecznego rozmnażania tych gadów, należy od września
poddać zwierzęta stopniowej „środowiskowej” stymulacji płciowej poprzez:
• stopniowe obniżanie temperatury
o 3-5°C;
• skrócenie czasu świetlnego do 10 godzin;
• utrzymywanie wilgotności względnej
na poziomie 70-85%.
Zwierzęta, które zamierzamy przeznaczyć do rozrodu, najlepiej trzymać w oddzielnych terrariach. W okolicy grudnia
pojawiają się pierwsze zwiastuny zbliżającego się okresu godowego, czyli spadek apetytu u samca i zwiększony apetyt
samicy. Jest to najlepszy czas na połączenie węży. Wówczas należy przenieść
samca do zbiornika samicy. Po krótkim
czasie aklimatyzacji do nowych warunków dochodzi do kopulacji trwającej
około 15 godzin.
Gody w warunkach terraryjnych trwają około 7 dni. Po tym czasie umieszczamy zwierzęta w oddzielnych zbiornikach.
Podczas trwania ciąży podnosi się stopniowo temperaturę w zbiorniku samicy
do 27-29°C, a pod promiennikiem – do
34°C. Samica w tym czasie zaprzestaje
polowań. Po 90 dobach od godów następuje zniesienie jaj. Jeśli samica nie interesuje się jajami, należy przenieść je do inkubatora, w którym panują temperatura
28-29°C i 85-95-procentowa wilgotność.
Należy unikać obracania jaj. Inkubacja jaj
trwa 45-56 dni.
‰
dr n. wet. Jarosław Zajączkowski
51-110 Wrocław, ul. Osobowicka 25/13
e-mail: [email protected]
WRZESIEŃ-PAŹDZIERNIK • 5/2008
www.weterynaria.elamed.pl
93