Model aktywnego stylu schematów Junga

378
E. Ogłodek, A. Araszkiewicz
Model aktywnego stylu schematów Junga
EWA OGŁODEK, ALEKSANDER ARASZKIEWICZ
Katedra Psychiatrii Collegium Medicum w Bydgoszczy, kierownik: prof. dr hab. med. A. Araszkiewicz
Model aktywnego stylu schematów Junga
The Yung model of active style of schema
Ogłodek E., Araszkiewicz A.
Ogłodek E., Araszkiewicz A.
Katedra Psychiatrii Collegium Medicum w Bydgoszczy
Chair of Psychiatry, Medical University of Bydgoszcz
Yung sądził, iż osobowość borderline jako patologia wypływa z przeżyć przerażonego, doznającego przemocy dziecka, które zostaje
pozostawione samo sobie we wrogim świecie. W tej sytuacji, owo
dziecko, pragnąc bezpieczeństwa jednocześnie pozostaje nieufne i
odczuwa lęk przed wykorzystaniem, zranieniem i odrzuceniem. W
celu zrozumienia gwałtownych zmian w zachowaniu jednostki z zaburzeniami osobowości z pogranicza Yung rozwinął koncepcję przedstawioną w latach osiemdziesiątych XX wieku przez Aarona Becka
na warsztatach terapeutycznych. Koncepcja Becka zakładała, że
niektóre stany patologiczne wyrażały silne stany emocjonalne doświadczane w dzieciństwie na zasadzie regresji. Yung przedstawił
je w formie konceptualizacji w kategoriach aktywnych stylów schematów. Poza stanami regresji wyodrębnił również mniej regresywne
style schematów. Styl schematów należy rozumieć jako wzorzec
odczuwania, myślenia i zachowania, opierający się na określonym
zbiorze schematów i cechuje się niezależnością od innych stylów.
Yung was of an opinion that the borderline personality as a pathology
results from the experiences of a frightened and violence-experiencing
child who is left to their own devices in the hostile world. In that situation, the child, longing for safety, simultaneously experiences fear of
abuse, hurt and rejection and remains distrustful. In order to understand the dramatic changes in the individual’s behaviour, in case of the
borderline personality disorders, Yung developed the concept, presented by Aaron Beck at the therapeutic workshops in the 1980s. Beck’s
concept was based upon the assumption that some pathological states
expressed strong emotional states, experienced in childhood on the
basis of regression. Yung presented them in the form of conceptualization in the categories of the active styles of schema. Apart from the
states of regression, he also differentiated less regressive styles of schema. The style of schema should be interpreted as a pattern of experiencing, thinking and behaviour, based upon a determined set of schema,
and characterized by independence from other styles.
Słowa kluczowe: lęk, psychoterapia, styl schematów
Key words: anxiety, psychotherapy, the style of schema
Pol. Merk. Lek., 2011, XXXI, 186, 378
Pol. Merk. Lek., 2011, XXXI, 186, 378
W terapii osób z zaburzeniem osobowości typu borderline
istotne jest ustalenie strategii współpracy, której najważniejszym elementem jest dostarczanie przez terapeutę rodzicielskiego wsparcia brakującego choremu w dzieciństwie. Ponadto ważne jest zawarcie jasnego kontraktu między terapeutą a pacjentem oraz koncentracja i przeciwdziałanie sytuacjom zagrażającym współpracy. Ważną rolę odgrywa również wypracowanie bezpiecznej więzi. Niezwykle istotne jest
przepracowanie traumatycznych wspomnień z dzieciństwa.
Na psychoterapię osób z zaburzeniami osobowości z pogranicza potrzeba niekiedy kilka lat [7,24].
puje tutaj skłonność do samo karania. Przekonania kluczowe to: „nie mam prawa do swoich pragnień, uczuć i
opinii”, „jestem zły – zasługuję na karę” itd. Uczuciem dominującym w tym stanie jest poczucie winy.
– Styl braku obrońcy – ma charakter obronny i zostaje uruchomiony przez dziecko w celu przetrwania we wrogim
otoczeniu. Zadaniem tego stylu jest ochrona jednostki
przed przywiązaniem, ponieważ „wiązanie się z ludźmi
nie ma sensu, a nawet jest niebezpieczne” [5,18].
Poza przedstawionymi stylami Yung wyróżnił styl dorosłego zdrowego prezentujący zdrowe aspekty osobowości
pacjenta. W modelu aktywnego stylu schematów Yunga są
stosowane następujące techniki pracy i metody interwencji:
– ustalenie hierarchii spraw i problemów, którymi należy się
zająć, np. „kwestie życia i śmierci”, relacje terapeutyczne,
autodestrukcja, przetwarzanie urazów, praca nad schematami, pozostałe problemy;
– zażegnywanie kryzysów – przyjmując stanowczą postawę wobec zachowań destrukcyjnych należy jednocześnie
zachować akceptację i spokój wobec pacjenta; należy unikać nadmiernego i zbyt wczesnego udzielania wskazówek, ponieważ może to wywołać u chorego zachowania
polegające na samo karaniu;
– wyznaczanie granic – zakładając, że chory może się nie
orientować, co jest dopuszczalne, a czego mu nie wolno
czynić, należy wyraźnie nakreślić normy zachowania np.
używanie obelg przez pacjenta w stosunku do terapeuty
jest niedopuszczalne;
– techniki poznawcze – karty ze wskazówkami, które chory
nosi ze sobą, pomagające mu zapamiętać wynik jaki osiągnął podczas sesji, praca z dychotomicznym myśleniem
oraz odkrywanie głębokich schematów;
– techniki doświadczeniowe – takie jak: odgrywanie sytuacji
z przeszłości i zmiana scenariusza w wyobrażeniu (te dwie
techniki, na poziomie schematów pozwalają na modyfika-
STYLE SCHEMATÓW FUNKCJONOWANIA
Wśród psychoterapeutów istnieje pogląd, że chorzy z osobowością borderline mogą sprawiać wrażenie osób niedojrzałych wręcz dziecinnych [3, 9]. Yung wyróżnił i opisał cztery style schematów funkcjonowania typowych dla chorych z
osobowością borderline.
– Styl dziecka wykorzystanego i opuszczonego – w wyniku grożącego pacjentowi opuszczenia i przemocy może
on regresywnie popaść w stan rozpaczy. Kluczowymi przekonaniami dla tego stanu są następujące twierdzenia: „ludzie są wrodzy i niegodni zaufania, karzą lub opuszczają”, „mój ból emocjonalny będzie trwał zawsze, pozostanę sam, nie ma nikogo kto by się o mnie zatroszczył”.
– Styl dziecka rozłoszczonego/impulsywnego – jest to
stan wyrażający w sposób impulsywny dziecinną wściekłość, który w miarę upływu czasu staje się niszczący dla
związków chorego. Kluczowymi przekonaniami dla tego
stanu są twierdzenia typu: „inni ludzie są źli”, „muszę ciągle walczyć”, „odbierają mi podstawowe prawa” itp.
– Styl schematu „karzący rodzic” – często po tych stanach występuje uruchomienie stanu karzącego. Wystę-
Model aktywnego stylu schematów Junga
cję bolesnych wspomnień z dzieciństwa), techniki pustego
krzesła (psychodrama) – karzący rodzic siedzący na krześle, wykorzystywanie technik ekspozycji z terapii behawioralnej, np. ćwiczenia pisania w celu doświadczania emocji;
– techniki behawioralne – eksperymenty z nowymi zachowaniami oraz rozwijanie umiejętności interpersonalnych
poprzez odgrywanie ról [6, 15, 28].
TERAPIE POZNAWCZE I PSYCHODYNAMICZNE
Warto zauważyć, że pod wieloma względami terapie poznawcze i psychodynamiczne ulegają zbliżeniu w aspekcie leczenia głębszych zaburzeń osobowości [1, 13].
Współczesna psychodrama sprawdza się w pracy z chorymi z osobowością typu borderline i wnosi wiele dobrego do
leczenia tej grupy pacjentów. Według opinii niektórych autorów [22] w pracy z osobami z zaburzeniami osobowości z pogranicza, skuteczniejsza jest terapia indywidualna. Inni autorzy jednak donoszą, że psychodrama jako forma terapii grupowej osób z głębszymi zaburzeniami osobowości, takimi jak
osobowość borderline daje możliwość skutecznej neutralizacji nadmiernej, często destrukcyjnej agresji [2, 8, 12]. Mając
na uwadze deficyty wewnętrznej struktury osobowości, które
powszechnie występują u chorych z borderline, psychodrama
umożliwia reparacje, np. w scenach dzięki tzw. „poszerzonej
rzeczywistości”. Stwarzając bowiem dobrze ustrukturalizowaną i bezpieczną sytuację, daje okazję doświadczania w regresji tego czego brakowało im dzieciństwie: wsparcia i właściwej
opieki oraz miłości i pomocy w umiejętnym przeżywaniu trudnych uczuć [20]. Dzięki swojej podtrzymującej strukturze, psychodrama nadaje regresji charakter terapeutyczny i zapobiega ewentualnym zagrożeniom w funkcjonowaniu pacjenta z
osobowością z pogranicza, które (w innej sytuacji) mogłyby
towarzyszyć regresji. Jednocześnie psychodrama umożliwia
różnorodne treningi umiejętności, nowych ról lub eksperymentowania z nowymi zachowaniami [14]. Przedstawione funkcje
i zalety psychodramy zaspokajają w dużym stopniu potrzeby
terapeutyczne chorych z zaburzeniami osobowości typu borderline. W leczeniu psychoterapeutycznym metodami wywodzącymi się z nurtu poznawczo – behawioralnego ważne jest
określenie formy terapii mając na uwadze z jednej strony czas
przeznaczony na działania terapeutyczne, jak i stopień pożądanych zmian na poziomie schematów kluczowych [23].
Krótka terapia, trwająca około roku, z założenia może być
ukierunkowana jedynie na najtrudniejsze i najniebezpieczniejsze problemy typowe dla osób z osobowością borderline. Terapeuta dąży wówczas do obniżenia impulsywności,
ograniczenia zachowań autodestrukcyjnych, nadużywania
substancji psychoaktywnych i jeśli to jest możliwe, realizuje
terapię pozwalającą przynajmniej częściowo zapanować nad
emocjami, a także dającą wgląd w problemy, co z kolei pomoże w kontynuować psychoterapię w przyszłości. W terapiach krótkotrwałych podstawowym zadaniem jest wspólne
wyznaczenie celów, które polegają na zmniejszeniu wpływu
schematów dysfunkcjonalnych poprzez zastąpienie ich zdrowymi strategiami. Zabroniona jest postawa moralizatorska,
należy wyjaśniać dlaczego nowe, zdrowe schematy są lepsze od dotychczas funkcjonujących. Bardzo pomocne są
wówczas odgrywanie ról i eksperymenty behawioralne [11].
Głębsze i rozleglejsze zmiany na poziomie schematów kluczowych wymagają dłużej trwającej terapii, pozwalającej na
wytworzenie się silnej, osobistej relacji między terapeutą a
chorym. Nawiązanie poprawnych relacji z pacjentem z osobowością borderline wymaga od terapeuty zaangażowania i czasu, ponieważ muszą oni pokonać fundamentalny brak zaufania do ludzi (zwłaszcza bliskich), a także patologiczny styl tworzenia więzi, tak charakterystyczny dla osób z zaburzeniami
osobowości z pogranicza [29]. Stworzenie nowej, bezpiecznej więzi staje się początkiem fundamentalnych zmian w dobrym kierunku, zastępując stopniowo patologiczne schematy
wywodzące się najczęściej z wczesnego dzieciństwa. Sporo
379
czasu wymaga również przepracowanie z pacjentem traumatycznych wspomnień z dzieciństwa, które należą do szczególnie delikatnej, intymnej sfery życia emocjonalnego osób borderline i z natury rzeczy muszą być odpowiednio rozłożone w
czasie [17]. Cele i rodzaj terapii rzutują nie tylko na czas jej
trwania, ale i na typ relacji, jaki terapeuta próbuje wypracować
z chorym. Jeśli terapia ma trwać krótko, to terapeuta powinien
wypracować nieco większy dystans. Pozwoli to na bezpieczne zakończenie terapii, które nie byłoby możliwe w przypadku
nawiązania się relacji głębszej, dającej bezpieczeństwo. Głębsze więzi chorego z terapeutą, nagle przerwane prowadzą u
niego do zachowań destrukcyjnych. W takich sytuacjach, które prowadzą do kryzysu należy zapewnić pacjentowi odpowiednie wsparcie (numer telefonu do terapeuty lub kontakt do
ośrodków interwencji kryzysowych). Natomiast w przypadku
prowadzenia krótkotrwałych terapii, z utrzymanym odpowiedniego dystansu między chorym a psychoterapeutą, terapeuta
nie ma obowiązku angażowania się w sytuacji kryzysowej [27].
Podstawą długotrwałych terapii jest dostarczenie pacjentowi z osobowością typu borderline rodzicielskiego wsparcia,
którego zabrakło w dzieciństwie. Niesie to za sobą określone
konsekwencje, np. chcąc wspierać rozwój bezpiecznej więzi
terapeuta udostępnia pacjentowi numer telefonu, pozwalając
mu na kontakt między sesjami terapeutycznymi, wychodząc
naprzeciw ewentualnym emocjonalnym potrzebom swojego
podopiecznego. Taka postawa terapeuty przyczynia się do
stopniowego podważenia przekonania pacjenta, że nikt się o
niego naprawdę nie troszczy. Chory ma porzucić wiarę w to,
że zostanie porzucony lub ukarany jeśli da upust negatywnym
emocjom. Naukę tolerancji i akceptacji negatywnych uczuć
terapeuta rozpoczyna od rozmowy, wysłuchania i przede
wszystkim akceptacji pacjenta będącego w kryzysie. W chorym z osobowością borderline zaczyna powstawać przekonanie, że taka postawa terapeuty zaczyna przynosić ukojenie
podczas tzw. burzy emocjonalnej. Nie oznacza to jednak stałej i całodobowej dostępności terapeuty, byłoby to zbyt dużym
obciążeniem dla terapeuty. Znając zasady postępowania, chory
powinien mieć zawsze dostęp do ośrodka interwencji kryzysowej, w sytuacji braku kontaktu z terapeutą lub gdyby rozmowa nie przyniosła wyciszenia emocjonalnego. W celu zapewnienia sobie bezpieczeństwa terapeuta musi wyraźnie wytyczać granice, aby zapobiec sytuacjom, kiedy chory zaczyna
próbować wychodzić poza przyjęte zasady i normy zawarte
m.in. w przymierzu terapeutycznym [19, 25].
GRANICE RELACJI Z PACJENTEM
Wyznaczanie granic jest elementem koncepcji dostarczania
rodzicielskiego wsparcia, chociaż szczególnie na początku
powoduje u podopiecznego frustrację. Wyznaczaniu granic
przez psychoterapeutę w relacji z pacjentem pogranicznym
towarzyszą dwie zasady.
– Powody instytucjonalne i zawodowe nie mogą przesłaniać
osobistych motywacji, którymi terapeuta kierował się wyznaczając granice np. wyraźnie komunikuje pacjentowi, że
kryterium czasu, tj. godziny, do której może się kontaktować z nim, wynikają z jego osobistych zobowiązań wobec
najbliższych albo z potrzeby wytchnienia i wypoczynku.
– Terapeuta powinien unikać przypisywania czegokolwiek
cechom charakteru pacjenta, tak jak to czynili w przeszłości jego opiekunowie, powinien ustosunkowywać się jedynie do zachowań chorego [26].
Opisywana metoda terapeutyczna wymaga od terapeuty
tolerowania silnych emocji, zwłaszcza kierowanej w jego stronę złości, ale także rozpaczy czy smutku. Z drugiej strony,
uczucia pozytywne, taki jak: pragnienie jego miłości lub inne
oczekiwania o nieadekwatnym charakterze, mogą przysporzyć terapeucie wiele kłopotów. Niezwykle trudne jest również znalezienie właściwej równowagi w relacji pacjent – terapeuta. Równowagę tę wyznacza etap terapii, który determinuje utrzymywanie dystansu lub stopniowe rezygnowanie
380
z niego na rzecz zbliżenia podczas kontaktów terapeutycznych. Nie małą rolę odgrywają tutaj lęki, nieufność, które zostały wywołane przez terapię.
Istotnym problemem jest też przedwczesne przerywanie
terapii przez osoby z borderline, powodowane często unikaniem lub odpychaniem od siebie kłopotliwych uczuć, bądź
myśli, jako sposobu na przetrwanie. Ze strony terapeuty powinien wówczas wystąpić aktywny sprzeciw i próba zatrzymania pacjenta poprzez dzwonienie do chorych nie zgłaszających się na wizyty, pytanie o powody unikania spotkań terapeutycznych. Często pacjent z zaburzeniami osobowości
z pogranicza zaczyna myśleć schematami, np. „nie zasługuję na terapię, powinienem zniszczyć pozytywne rzeczy w
swoim życiu, aby się ukarać”. Po stronie terapeuty leży przekonanie pacjenta, że zaprzestanie terapii będzie kontynuowaniem patologii i odebraniem sobie szansy na zmianę przekonań. Istnieją badania, które potwierdzają obniżenie odsetka
rezygnujących z terapii przy zastosowaniu tej techniki [4].
Zdrowszy wzorzec regulacji emocji terapeuta może wypracować u pacjenta z osobowością borderline okazując mu
akceptację i uprawomocniając jego emocje.
KONFRONTACJA EMPATYCZNA
Konfrontacyjny przekaz jest ostatnią ważną techniką budowania relacji. Na konfrontację empatyczną składają się trzy
elementy:
– empatyczna informacja wyrażająca zrozumienie terapeuty
dlaczego dana dysfunkcjonalna strategia została wybrana;
– konfrontacja z negatywnymi skutkami strategii, a także z
funkcją tej strategii w podtrzymywaniu zaburzenia;
– otwarte sformułowanie nowej strategii o charakterze przystosowawczym oraz apelowanie do chorego, aby z niej
skorzystał [10].
Pod koniec terapii należy przygotować pacjenta do samodzielnego funkcjonowania, ponieważ perspektywa zakończenia terapii bywa dla niego przerażająca. Ważne jest ustalenie
listy pozostałych problemów i uzgodnienie dalszej perspektywy
leczenia. Terapeuta stopniowo wygasza więź w relacji terapeutycznej z pacjentem, poprzez zmniejszenie częstotliwości spotkań, przygotowując go do życia bez stałej pomocy terapeuty.
Sesje terapeutyczne podtrzymujące, które służą utrwalaniu strategii funkcjonalnych zapobiegają uruchamianiu starych schematów funkcjonowania. Możliwe jest również, praktykowane przez niektórych terapeutów, tzw. zakończenie
otwarte, które daje pacjentowi możliwość powrotu na kilka
sesji w razie wystąpienia takiej konieczności. Zakończenie
otwarte przynosi pacjentowi oparcie dzięki, któremu zmniejsza się ryzyko powrotu zaburzenia [21].
Warto podkreślić, iż w dłuższej perspektywie dobry związek z kochającym partnerem jest najlepszą ochroną przed
nawrotem zaburzenia u chorych z osobowością borderline.
Nieocenione jest zachęcanie chorego do rozwoju osobowego poprzez odkrywanie i pielęgnowanie zainteresowań, co z
pewnością wpływa na wybór zawodu, poziom wykształcenia
oraz dobór przyjaciół i życiowych partnerów. Na zakończenie terapii piorytetem staje się wypracowanie zdrowej, dobrej atmosfery obejmującej jak najwięcej sfer życia [16].
PODSUMOWANIE
Podsumowując zagadnienia związane z psychoterapią z zastosowaniem metod wywodzących się z nurtu behawioralno-poznawczego należy zaznaczyć, iż intensywna i ukierunkowana interwencja poznawcza może zmodyfikować leżące
u podstaw zaburzenia schematy kluczowe, takie jak: schematy związane z urazami tak istotne dla całego kontekstu
osobowości borderline, ograniczyć niestabilność funkcjonalną chorego z osobowością borderline, a także zmienić postawę nieufności względem otoczenia.
E. Ogłodek, A. Araszkiewicz
PIŚMIENNICTWO
1. Case B.G.: Dialectical behavior therapy versus general psychiatric management in the treatment of borderline personality disorder. Am. J. Psychiatry, 2010, 167(4), 475-476.
2. Froján M.X., Montano M., Calero A.: Therapists’ verbal behavior analysis: a descriptive approach to the psychotherapeutic phenomenon. Span.
J. Psychol., 2010, 13(2), 914-926.
3. Gabbard G.O., Horowitz M.J.: Insight, transference interpretation, and
therapeutic change in the dynamic psychotherapy of borderline personality disorder. Am. J. Psychiatry, 2009, 166(5), 517-521.
4. Gibbons M.B., Crits-Christoph P., Barber J.P. et al.: Unique and common
mechanisms of change across cognitive and dynamic psychotherapies.
J. Consult. Clin. Psychol., 2009, 77(5), 801-813.
5. Goodman M., Patil U., Steffel L. et al.: Treatment utilization by gender in
patients with borderline personality disorder. J. Psychiatr. Pract., 2010,
16(3), 155-163.
6. Hadjipavlou G., Ogrodniczuk J.S.: Promising psychotherapies for personality disorders. Can. J. Psychiatry, 2010, 55(4), 202-210.
7. Hoerst M., Weber-Fahr W., Tunc-Skarka N. et al.: Correlation of glutamate levels in the anterior cingulate cortex with self-reported impulsivity in
patients with borderline personality disorder and healthy controls. Arch.
Gen. Psychiatry, 2010, 67(9), 946-954.
8. Hörz S., Rentrop M., Fischer-Kern M. et al.: Personality structure and
clinical severity of borderline personality disorder. Z. Psychosom. Med.
Psychother., 2010, 56(2), 136-149.
9. Jacob G.A., Gutz L., Bader K. et al.: Impulsivity in borderline personality
disorder: impairment in self-report measures, but not behavioral inhibition. Psychopathology, 2010, 43(3), 180-188.
10. Jacob G.A., Hellstern K., Ower N. et al.: Emotional reactions to standardized
stimuli in women with borderline personality disorder: stronger negative affect,
but no differences in reactivity. J. Nerv. Ment. Dis., 2009, 197(11), 808-815.
11. Johnson A.B., Gentile J.P., Correll T.L.: Accurately diagnosing and treating borderline personality disorder: a psychotherapeutic case. Psychiatry, 2010, 7(4), 21-30.
12. Kröger C., Schweiger U., Sipos V. et al.: Dialectical behavior therapy and an
added cognitive behavioural treatment module for eating disorders in women with borderline personality disorder and anorexia nervosa or bulimia
nervosa who failed to respond to previous treatments. An open trial with a
15-month follow-up. J. Behav. Ther. Exp. Psychiatry, 2010, 41(4), 381-388.
13. Kuritárné I.S.: Psychotherapy of trauma-related borderline pathology.
Psychiatr. Hung., 2005, 20(5), 357-362.
14. Látalová K., Prasko J.: Aggression in borderline personality disorder.
Psychiatr. Q., 2010, 81(3), 239-251.
15. Lobbestael J., Arntz A., Löbbes A. et al.: A comparative study of patients
and therapists' reports of schema modes. J. Behav. Ther. Exp. Psychiatry, 2009, 40(4), 571-579.
16. Löffler-Stastka H., Szerencsics M., Blüml V.: Dissociation, trauma, affect
regulation and personality in patients with a borderline personality organization. Bull. Menninger. Clin., 2009, 73(2), 81-98.
17. Lueboonthavatchai P., Thavichachart N.: Universality of interpersonal
psychotherapy (IPT) problem areas in Thai depressed patients. BMC
Psychiatry, 2010, 10, 87.
18. Maddock G.R., Carter G.L., Murrell E.R.: Distinguishing suicidal from nonsuicidal deliberate self-harm events in women with Borderline Personality Disorder. Aust. N. Z. J. Psychiatry, 2010, 44(6), 574-582.
19. McCarthy L., Duggan C.: Engagement in a medium secure personality
disorder service: a comparative study of psychological functioning and
offending outcomes. Crim. Behav. Ment. Health., 2010, 20(2), 112-128.
20. Morey L.C., Lowmaster S.E., Hopwood C.J.: A pilot study of Manual-Assisted Cognitive Therapy with a Therapeutic Assessment augmentation for
Borderline Personality Disorder. Psychiatry Res., 2010, 178(3), 531-535.
21. Neacsiu A.D., Rizvi S.L., Vitaliano P.P. et al.: The dialectical behavior
therapy ways of coping checklist: development and psychometric properties. J. Clin. Psychol., 2010, 66(6), 563-582.
22. Pollak T.: The „body-container”: a new perspective on the ‘body-ego’. Int.
J. Psychoanal., 2009, 90(3), 487-506.
23. Souillac M., Allilaire J.F., Vinco M.: Psychodrama, 4 years experience in a
day care unit with limited stay. Ann. Med. Psychol., 1992, 150(1), 29-34.
24. Spindler M.: High-conflict-divorce and personality disorder. Prax. Kinderpsychol. Kinderpsychiatr., 2009, 58(9), 733-750.
25. Stein D.J.: Borderline personality disorder: toward integration. CNS.
Spectr., 2009, 14(7), 352-356.
26. Stone M.H.: Recovery from borderline personality disorder. Am. J. Psychiatry, 2010, 167(6), 618-619.
27. Streeck-Fischer A., Streeck U.: Psychoanalytic-interactional psychotherapy of severely disturbed adolescents. Prax. Kinderpsychol. Kinderpsychiatr., 2010, 59(6), 435-452.
28. Urnes O.: Self-harm and personality disorders. Tidsskr. Nor. Laegeforen., 2009, 129(9), 872-876.
29. Wingenfeld K., Mensebach C., Rullkoetter N. et al.: Relationship between coping with negative life-events and psychopathology: major depression and
borderline personality disorder. Psychol. Psychother., 2009, 82(Pt 4), 421-425.
Adres do korespondencji:
Dr med. Ewa Ogłodek, Katedra Psychiatrii Collegium Medicum w Bydgoszczy, 85-094 Bydgoszcz, ul. Kurpińskiego 19, tel. 0669-300-460 lub +48(52)
585-42-60 lub +48(52) 585-42-68, faks: +48(52) 585-37-66,
e-mail: [email protected]