Pobierz artykuł - Studia Philosophica Wratislaviensia

Studia Philosophica
Wr a t i s l av i e n s i a
vol. VI, fasc. 1 (2011)
RENATA ZIEMIŃSKA
Czy Pirron był sceptykiem?
Nowe interpretacje starożytnego sceptycyzmu*
RICHARD BETT (red.), The Cambridge Companion to Ancient Scepticism, Cambridge University Press, Cambridge-New York 2010, ss. 380.
Polska literatura na temat sceptycyzmu starożytnego dysponuje przekładami większości
zachowanych dzieł Sekstusa Empiryka (brakuje tylko Przeciw etykom i Przeciw fizykom,
które już zapowiada Zbigniew Nerczuk w Wydawnictwie Marek Derewiecki), dzieł Cycerona, które informują o sceptycyzmie akademickim, Diogenesa Laertiosa, św. Augustyna oraz przekładami innych źródeł (na przykład Biblioteka Focjusza, O pijaństwie Filona z Aleksandrii). Daje się odczuć brak przekładu Przygotowania do Ewangelii Euzebiusza
z Cezarei i Boskich instytucji Laktancjusza, które pokazują wczesną chrześcijańską recepcję
starożytnego sceptycyzmu. Większe opracowania to wciąż dwa tomy Adama Krokiewicza
Sceptycyzm grecki. Od Pirrona do Karneadesa i Sceptycyzm grecki (od Filona do Sekstusa)
oraz Leona Joachimowicza Sceptycyzm grecki. Wybrane zagadnienia. Można też dodać podręcznik G. Reale Historia filozofii starożytnej (tom 3 i 4), który relacjonuje nowszą literaturę
na temat sceptycyzmu.
W literaturze zagranicznej w ostatnich latach pojawiło się wiele śmiałych hipotez, na
przykład że Pirron nie był sceptykiem1 i ciekawych dyskusji, na przykład, czy sceptycy mieli
jakieś poglądy2. Wiele z tych nowości znalazło wyraz w nowo wydanym tomie The Cambridge
Companion to Ancient Scepticism, pod redakcją Richarda Betta (wprowadzenie i piętnaście
artykułów). Tom prezentuje główne postaci starożytnego sceptycyzmu. Osobne artykuły poświęcone są Pirronowi z Elidy (Svavar H. Svavarsson), Arkezylaosowi i Karneadesowi (Harald
Thorsrud), Ainezydemowi (R.J. Hankinson) i Sekstusowi Empirykowi (Pierre Pellegrin). Brakuje artykułu na temat Agryppy. Jest dużo informacji na temat pomniejszych przedstawicieli
starożytnego sceptycyzmu. Mi-Kyoung Lee prezentuje sceptyczne idee we wczesnej filozofii
* Praca naukowa finansowana ze środków na naukę w latach 2009–2011 jako projekt badawczy.
1 R. Bett, Pyrrho, his Antecedents, and his Legacy, Oxford 2003.
2 The Original Sceptics: A Controversy, M. Burnyeat, M. Frede (red.), Indianopolis 1998.
Studia Philosophica Wratislaviensia vol. VI, fasc. 1, 2011
© for this edition by CNS
SWP_III_korekta.indb 169
2011-03-18 11:07:03
170
Recenzje
greckiej, a Carlos Levy pisze o późnych akademikach, zwłaszcza Kleitomachu, Filonie z Laryssy i Cyceronie.
Richard Bett wymienia we wprowadzeniu najważniejsze kwestie sporne w odniesieniu
do sceptycyzmu starożytnego: Czy sceptycy mogą mieć jakieś przekonania i jeśli tak,
to jakie? Czy i jak sceptycy mogą podejmować decyzje i działać? Czy sceptycyzm da
się pogodzić z jakąś etyką? Czy jest istotna różnica między sceptycyzmem akademickim
i pirrońskim? W recenzowanym tomie Casey Perin podejmuje pierwszą kwestię, Katja
M. Vogt drugą, Richard Bett trzecią, a Gisela Striker ostatnią. Mamy też pięć kolejnych
artykułów poświęconych innym ważnym kwestiom dotyczącym starożytnego sceptycyzmu.
Paul Woodruff pisze o sceptycznych tropach, James Allen o relacji między pirronizmem
a szkołami medycznymi, Emidio Spinelli o krytyce sztuk wyzwolonych u Sekstusa, Luciano Floridi o odkrywaniu starożytnego sceptycyzmu w nowożytności, Michael Williams
zaś o jego kartezjańskiej transformacji. Skupię się na nowej hipotezie wykluczenia Pirrona
z tradycji sceptycznej.
Wielkie zdziwienie wzbudza pierwsze zdanie pierwszego artykułu Mi-Kyoung Lee, Antecedents in early Greek philosophy głoszące, że sceptycyzm został sformułowany przez akademików w III wieku p.n.e. oraz pirronistów w I wieku p.n.e. Pirron z Elidy jest pominięty (s. 13).
Stanowisko to jest zgodne z poglądem Richarda Betta, który Pirrona nazywa niesceptykiem,
a dokładnie dogmatykiem przy zastosowaniu klasyfikacji Sekstusa Empiryka3. Dodatkowo
Bett we Wprowadzeniu do recenzowanego tomu pisze, że wpływ Pirrona na Arkezylaosa
jest wątpliwy: „sugerowano, że Pirron wpłynął jakoś na Arkezylaosa i to jest możliwe (chociaż
ani on sam, ani nikt inny w Akademii, na ile nam wiadomo, nie przyznał tego). Sam Arkezylaos faktycznie twierdził, że uczył się od Sokratesa (Cicero, Acad. 1.45). Z pewnością Sokratejska praktyka argumentowania w wielu Platońskich dialogach mogła być dobrym wzorem dla
konstruowania opozycyjnych argumentów prowadzących do zawieszenia sądów”4. Bett skłania
się zatem do poglądu, że sceptycyzm narodził się w Akademii Platońskiej, a Pirrona należy
z tradycji sceptycznej wykluczyć.
Podobny pogląd zdaje się akceptować Harald Thorsrud (w artykule Arcesilaus and Carneades), pisząc, że Pirron był inspiracją dla późnych pirronistów, ale nie dla sceptyków
akademickich, czyli Arkezylaosa. Przyjmuje, co prawda, słaby związek między Pirronem
i Arkezylaosem, ale uważa, że Arkezylaos zainicjował sceptycyzm w Akademii na podstawie „nowatorskiego odczytania dialogów Platona” (s. 58). Podobnego zdania jest tłumacz
i interpretator Cycerona Charles Brittain: „pełny sceptycyzm — tj. metoda prowadząca
do zawieszenia wszelkich sądów — nie pojawił się wcześniej niż u Arkezylaosa”5. Podobne
interpretacje pojawiają się także w Polsce. Wojciech Sady w książce Dzieje religii, filozofii
i nauki, wskazuje, że Cyceron w najstarszym ocalałym źródle o sceptycyzmie nie wspomina o Pirronie, choć wie o jego istnieniu i zalicza go do moralistów. I pyta: „może ruch
sceptyczny zaczyna się jednak od Arkezylaosa?”6, a Pirron to tylko postać mityczna, święty
sceptycyzmu7.
W recenzowanym tomie funkcję obrońcy Pirrona jako sceptyka pełni Svavar H. Svavarsson
w artykule Pyrrho and early Pyrrhonism. Przyznaje, że milczenie Cycerona na temat scep3 R. Bett, Pyrrho, s. 4: „In Sextus’ own terms, Pyrrho would qualify as a ‘dogmatist’ rather than
as a sceptic”.
4 Numer strony bez nazwiska i roku będzie odsyłał do recenzowanego tomu.
5 C. Brittain, Introduction, [w:] Cicero, On Academic Scepticism, Indianopolis-Cambridge 2006,
s. xxxvi.
6 W. Sady, Dzieje religii, filozofii i nauki, Kęty 2010, s. 290.
7 Por. R.J. Hankinson, The Sceptics, London 1995, s. 68.
Studia Philosophica Wratislaviensia vol. VI, fasc. 1, 2011
© for this edition by CNS
SWP_III_korekta.indb 170
2011-03-18 11:07:03
Studia Philosophica Wratislaviensia VI, 1 (2011)
171
tycznych poglądów Pirrona jest zaskakujące. Był wszak dobrze wykształcony i zaangażowany
w jasne przedstawienie historii sceptycyzmu. Co gorsza, wymienia Pirrona wśród greckich
filozofów, tak jakby znał jego poglądy, ale nie zalicza go do grupy filozofów zawieszających
sądy. Może zatem późni sceptycy wybrali Pirrona na swojego patrona, chociaż wcale nie był
sceptykiem?
Svavarsson broni Pirrona jako sceptyka przez analizę źródeł, a zwłaszcza kanonicznego
tekstu Arystoklesa, dostępnego dzięki Euzebiuszowi (Prep. Evang. 14.18 = LS 1F8). Obrona
jest polemiką z interpretacją tego tekstu w książce Richarda Betta Pyrrho, his Antecedents,
and his Legacy. Zdaniem Betta w tekście Arystoklesa Pirron ustami Tymona stwierdza,
że rzeczy z natury nie różnią się między sobą (adiaphora), czyli nie mają natury, która pozwalałaby na takie odróżnienie, dalej, nie mają stałej natury (astathmeta) i nie mają określonej
natury (anepikrita). Te zbliżone do siebie własności Bett określa łącznie nieokreślonością
rzeczy z natury i broni tezy o nieokreśloności (indeterminacy thesis) jako tezy Pirrona9. Skutkiem nieokreśloności rzeczy jest niemożność uzyskania na ich temat prawdziwych spostrzeżeń
i opinii. Według Betta jest to teza metafizyczna i dogmatyczna, na którą nie mógłby sobie
pozwolić sceptyk typu Sekstusa Empiryka, który co najwyżej wypowiada się o zjawiskach,
a nie o naturze rzeczy. Pirron jest według Betta dogmatykiem i to dogmatykiem najgorszego
typu, bo wypowiadającym się o naturze rzeczy.
Svavarsson odrzuca tę metafizyczną interpretację Pirrona i uważa, że trzy przymiotniki
w tekście Arystoklesa trzeba zinterpretować nie metafizycznie, lecz epistemologicznie: rzeczy są na równi nie do rozróżnienia (adiaphora), nie do ustalenia (astathmeta) i nie do osądzenia (anepikrita). Nie jest to teza o naturze rzeczy, lecz o naszej niezdolności ich odróżnienia, zdecydowania, jakie są (s. 42). Wbrew Bettowi przekonująco pokazuje, że wcale nie
jest nonsensem pomyśleć, że ta niezdolność odróżniania rzeczy jest przyczyną tego, że nasze
percepcje i opinie nie są prawdziwe. Sama prawdziwość co prawda nie zależy od zdolności
odróżniania, ale brak tych zdolności może spowodować, że nie jesteśmy w stanie uzyskać
prawdziwych spostrzeżeń i opinii (s. 45). Ta teza jest wciąż dogmatyczna w sensie Sekstusa
Empiryka, ale ten rodzaj negatywnego dogmatyzmu epistemologicznego często przytrafiał
się sceptykom i nie powinien być powodem wykluczenia Pirrona z tradycji sceptycznej. Pirron „zachowuje podstawowy sceptyczny wgląd, że nie potrafimy rozstrzygnąć, jaka jest natura rzeczy” (s. 44).
Dalsze zdania w tekście Arystoklesa na temat poglądów Pirrona, dotyczące tego, jak
powinniśmy zareagować na nieodróżnialność rzeczy, tylko potwierdzają słuszność zachowania
epistemologicznej interpretacji Pirrona. Pojawiają się tam techniczne terminy sceptyczne,
jak życie bez opinii (adoxastous), zalecenie, aby mówić, że „nie więcej (ou mallon) coś jest,
niż nie jest, albo że i jest, i nie jest, albo że ani jest, ani nie jest”, a wreszcie niewyrokowanie,
czyli aphasia i niewzruszony spokój, czyli ataraxia. Niewyrokowanie to tyle co brak sądów,
czyli zawieszenie sądów (s. 49), istota starożytnego sceptycyzmu.
Bett w swojej książce próbował twierdzić, że aphasia Pirrona to nie jest zawieszenie sądów. Jego zdaniem Pirronowi przy niewyrokowaniu nie chodzi o nasze sądzenie, jak u Sekstusa, lecz o samo istnienie. Rzeczy są nieokreślone i wiedząc o tym, powinniśmy mówić, że rzecz
nie więcej jest F niż nie F. Nie zawieszamy sądu, ale właśnie stwierdzamy, że taka jest natura
rzeczy10. Ta część metafizycznej interpretacji nie jest w ogóle przekonująca, a raczej dostosowana do ogólnej tezy.
8 A.A. Long, D.N. Sedley, The Hellenistic Philosophers, t. 1. Translations of the Principal Sources
with Philosophical Commentary, Cambridge 1987 (dalej jako LS).
9 R. Bett, Pyrrho, s. 29.
10 Ibidem, s. 32.
Studia Philosophica Wratislaviensia vol. VI, fasc. 1, 2011
© for this edition by CNS
SWP_III_korekta.indb 171
2011-03-18 11:07:04
172
Recenzje
Tymczasem, jeśli przyjmiemy interpretację Svavarssona: „Pirron ani nie twierdzi niczego ani nie neguje, zupełnie tak samo jak Sekstus” (s. 49), to taka interpretacja przywraca
Pirrona tradycji sceptycznej i wyjaśnia, dlaczego Ainezydem uznał go za patrona późnych
sceptyków, czyli neopirronistów. Także świadectwo Diogenesa Laertiosa pasuje do tej interpretacji11.
Zarzut dogmatyzmu postawiony Pirronowi przez Betta wydaje się typowym błędem związanym z kłopotami językowymi wszystkich sceptyków, którzy chcieli coś mówić. Trzeba pamiętać, że starożytny sceptycyzm w całości borykał się z zarzutem dogmatyzmu. Arkezylaos
i Karneades zostali uznani za negatywnych dogmatyków przez Ainezydema, Ainezydem został
uznany za dogmatyka przez Sekstusa, a w nowożytnej recepcji także Sextus został zinterpretowany dogmatycznie jako zwolennik tezy, że nie mamy wiedzy (wszystkie jego subtelne
zastrzeżenia zostały zignorowane). Wydaje się, że przy interpretacji epistemologicznej Pirron
nie był bardziej dogmatyczny w wypowiedziach niż inni sceptycy.
Po merytorycznej obronie sceptycznych poglądów Pirrona warto się zastanowić, czy Arkezylaos mógł być twórcą sceptycyzmu. Mi-Kyoung Lee, autorka pierwszego artykułu w recenzowanym tomie, stwierdza, że sceptycyzm został zapoczątkowany w III wieku p.n.e. w Akademii Platońskiej12. Może zdecydowała, aby honorować jedynie mocne źródło (najstarsze
z pierwszej ręki), jakim jest Cyceron, a pomijać źródła niezdecydowane (Sextus Empiryk),
późniejsze i mniej wiarygodne (Diogenes Laertios) lub z trzeciej ręki (Euzebiusz). Także
Harald Thorsrud może mieć rację, kiedy pisze, że dialektyczną metodę można znaleźć w dialogach Platona. „Sokrates niechcący propaguje epochē, kiedy nie oferuje niczego w miejsce
odrzuconych poglądów; zostawia rozmówców w stanie aporii, tj. bez rozwiązania problemu
i w niepewności” (s. 60–61). Wykluczenie Pirrona z tradycji sceptycznej wymagałoby jednak
uporania się z wieloma innymi źródłami, które przedstawiają Pirrona jako ważnego sceptyka: Sekstus Empiryk (PH 1.7, 1.234), Diogenes Laertios (DL 9), Euzebiusz za Arystoklesem
(LS 1F) i Numeniosem (LS 68F), Anonimowy komentator Teajteta (LS 71D), Focjusz (Biblioteka 169b 20) i inni.
Świadectwo Diogenesa Laertiosa mówi, że uczeń Pirrona Tymon przeniósł się do Aten,
propagował tam myśl Pirrona w licznych pismach, kontaktował się z uczniem Arkezylaosa
Lakydesem, polemizował z Arkezylaosem, nazywając go próżnym poszukiwaczem poklasku
(DL 4.42), a po jego śmierci chwalił go w dziele Stypa dla Arkezylaosa (DL 9.114–115).
To świadczy o obecności myśli Pirrona w Atenach i czyni prawdopodobnym, że wpłynęła
na Arkezylaosa, głoszącego podobne poglądy. O ile Pirrona podziwiano za walory etyczne
i styl życia (niewzruszony spokój), o tyle nie można niczego takiego powiedzieć o Arkezylaosie,
podziwianym trochę jak sofiści za zdolności retoryczne.
Numenius pisze, że „Arkezylaos pozostał wierny Pirronowi z wyjątkiem nazwy, ponieważ negował wszystko...prawdę, fałsz, wiarygodność. Chociaż mógłby być nazwany pirronistą
z powodu pirrońskich cech, pozwalał, aby nazywano go akademikiem” (Prep. Evang. 14.6 =
LS 68F 1–2). Numenius, platonik z drugiego wieku, nie był życzliwie nastawiony do Arkezy11 Istnieje jeszcze interpretacja etyczna, która ogranicza rozważania Pirrona do predykatów etycznych (R.J. Hankinson, The Sceptics; F. Decleva Caizzi, Pirrone: Testimonianze, Napoli 1981) oraz
interpretacja przypisująca wtręty epistemologiczne Tymonowi (J. Brunschwig, Once again on Eusebius
on Aristocles on Timon on Pyrrho, [w:] idem, Papers in Hellenistic Philosophy, Cambridge 1994,
s. 211). Nawet tylko taki rodzaj etycznego sceptycyzmu, jeśli zważyć jego radykalizm, nie wyklucza
Pirrona z roli fundatora sceptycyzmu.
12 M.-K. Lee, Antecedents in early Greek philosophy, [w:] The Cambridge Campanion to Ancient
Scepticism, R. Bett (red.), Cambridge University Press, Cambridge-New Jork 2010, s. 13: „Scepticism
was first formulated and endorsed by two different schools or groups, the Academics in the third century BC and the Pyrrhonist sceptics in the first century BC”.
Studia Philosophica Wratislaviensia vol. VI, fasc. 1, 2011
© for this edition by CNS
SWP_III_korekta.indb 172
2011-03-18 11:07:04
Studia Philosophica Wratislaviensia VI, 1 (2011)
173
laosa, słusznie jednak wskazuje na trudną sytuację tego scholarchy, która mogła powstrzymywać go przed przyznaniem się do inspiracji myślą Pirrona. Stoik Ariston, podobnie jak później
Sekstus Empiryk i Diogenes Laertios, opisuje Arkezylaosa jako „Platona od frontu, Pirrona
od tyłu, a Diodora w środku” (DL 4.32 = LS 68E 2).
Istotnie Arkezylaos miał poważne powody, aby ukrywać inspirację myślą Pirrona. Miał
obowiązek rozwijania nauki Platona i mógł wstydzić się obcej inspiracji. Także późniejsi sceptycy w Akademii byli pod presją nielojalności wobec Platona i byli skłonni milczeć o Pirronie,
podkreślając raczej własną sceptyczną tradycję. Dziwne byłoby przyznanie, że poeta Tymon
i prowincjonalny filozof Pirron zainspirowali scholarchę słynnej Akademii. W ogóle było niezwykłe, że w szkole o tak znaczącej filozoficznie tradycji mogły zadomowić się sceptyczne
poglądy. Jest bardzo prawdopodobne, że Arkezylaos musiał szukać sceptycznych źródeł u Sokratesa i Platona, aby zyskać akceptację w Akademii.
Dodatkowo Arkezylaos miał trochę inne podejście do sceptycyzmu. Nie odpowiadał mu
sceptycyzm, którego celem byłaby ataraksja. Zdecydowanie byłoby to niezgodne z „angażowaniem się w filozoficzne spory” (LS, vol. 1, s. 446). Dla Pirrona sceptycyzm był sposobem
życia, a dla Arkezylaosa był metodą argumentowania za i przeciw, bronią przeciwko stoikom.
Według Hankinsona13 „Akademia Platońska obrała sceptyczny kurs w bezpośredniej reakcji
na nowo powstałą i wielce obiecującą epistemologię stoicką”. Te różnice wyjaśniają, dlaczego sceptycyzm był użyteczny dla Arkezylaosa i potwierdzają dialektyczną interpretację jego
sceptycyzmu, ale nie wykluczają inspiracji pirrońskiej. Zresztą w Akademii, po zneutralizowaniu epistemologii stoickiej, też przyszedł czas na pytanie, jak żyć bez uznawania jakichkolwiek
opinii, jak pogodzić sceptycyzm z życiem. Niezależnie od różnic, sceptycyzm Pirrona i Arkezylaosa polegał na zawieszeniu sądów. Takie zresztą było określenie sceptycyzmu przed Ainezydemem, który spopularyzował nazwę pirronizm. Plutarch opisuje akademickich sceptyków
jako „ludzi, którzy zawieszają sąd w każdej sprawie” (Plutarch AC 1120C = LS 68H1).
Powodem do niepokoju może być to, że Sekstus Empiryk pisze niewiele o poglądach
Pirrona, nawet jeśli jego dzieło nosi tytuł Zarysy Pirrońskie i zawiera zdanie: „Pirron wydaje
się nam przywiązany do sceptycyzmu bardziej systematycznie i wyjątkowo niż ktokolwiek
wcześniej” (PH 1.7). Zastrzeżenie „wydaje się”, wskazywane jako wyraz dystansu Sekstusa
wobec Pirrona, można wyjaśnić stylem Sekstusa, który kilka wersów wcześniej zaznacza,
że będzie pisał tylko o tym, co mu się wydaje. Ostrożność Sekstusa mogła być związana
z brakiem pism samego Pirrona, a zarazem poetyckim stylem Tymona, który nie budził
zaufania, zwłaszcza u tak ostrożnego sceptyka, jak Sekstus. Teksty Tymona, które Sekstus
skąpo cytuje, musiały go rozczarować. Także Ainezydem korygował anegdoty o Pirronie,
nie ufając im zanadto (DL 9.62 = LS 1A). Sekstus należał do szkoły neopirrońskiej i mając
zastrzeżenia nawet do Ainezydema, czyli zdając sobie sprawę, jak trudno być konsekwentnym
sceptykiem, nie chciał przypisywać patronowi szkoły poglądów, których dokładnie nie znał.
Na ten problem wskazuje Teodozjusz u Diogenesa (DL 9.70), kiedy podkreśla kłopotliwość
używania terminu pirronizm przez sceptyków: po pierwsze, z powodu ich sceptycyzmu, czyli
braku przekonań o myśli Pirrona, a po drugie, z powodu braku doktryny u samego Pirrona
(pirronistą można być tylko przez naśladowanie jego stylu życia). Faktem jest, że kiedy neopirroniści używają technicznego słownika, który jest u Pirrona (w tekście Arystoklesa, którego
nie komentują, ponieważ prawdopodobnie go nie znali), nie cytują Pirrona za Tymonem. Widać Arystokles jako arystotelik i optymista poznawczy potrafił streścić wypowiedzi Tymona
o Pirronie w racjonalną całość, a neopirroniści byli skrępowani pozycją Pirrona i własnym
sceptycyzmem.
13
R.J. Hankinson, The Sceptics, s. 5.
Studia Philosophica Wratislaviensia vol. VI, fasc. 1, 2011
© for this edition by CNS
SWP_III_korekta.indb 173
2011-03-18 11:07:04
Recenzje
174
Cyceron jest najstarszym bezpośrednim i zachowanym źródłem informacji o starożytnym
sceptycyzmie. Potwierdza pamięć o Pirronie w pierwszym wieku AD, ale nie zalicza Pirrona
do sceptyków, przypisując mu rygorystyczne poglądy moralne w stylu Aristona z Chios (Acad.
2.130). Ci, którzy nazywają Pirrona sceptykiem, na przykład Diogenes Laertios, też podkreślają, że jego sceptycyzm miał etyczne zabarwienie. Był związany z postawą niewzruszonego
spokoju i obojętności wobec niedającego się zrozumieć świata (prawdopodobnie w wyniku
podróży do Indii, konfrontacji kultur, wejrzenia w świat polityki).
Warto zauważyć, że Cyceron nie używa pojęcia sceptyk. Pierwszy w zachowanych źródłach
w wyraźny sposób używa greckiego terminu skeptikoi piszący w I wieku n.e. Filon z Aleksandrii14. Cyceron nie mógł wymienić Pirrona wśród sceptyków, ponieważ nie posługiwał się
tym pojęciem, nie mógł też nazwać Pirrona akademikiem (choć wygląda na człowieka, który
sądził, że akademicy są jedynym rodzajem sceptyków), ale mógł wymienić Pirrona przy okazji skrupulatnych sporów na temat zasięgu epochē, czyli zawieszania sądu. A jednak tak się
nie stało.
Można jednak podać kilka argumentów przeciwko autorytetowi Cycerona. Cyceron wymienia termin apatheia jako wyraz poglądów Pirrona. Termin ten jest u Cycerona interpretowany etycznie, ale występuje też w tekście Arystoklesa, gdzie określa reakcję na nieokreśloność
rzeczy i kłopoty z ustaleniem prawdy. Być może sława Pirrona jako moralisty była większa
niż sława sceptyka. Cytaty z Tymona, jeśli przyjąć ich wiarygodność, nie pozwalają uznać
sceptycyzmu Pirrona jako późniejszej legendy. Być może to Cyceron nie był dobrze zorientowany w tradycji greckiej, a mocno związany z Akademią. Tam milczano o Pirronie jako
tym, który zalecał niewyrokowanie, czyli zawieszanie sądów. Nie był zaś na tyle przenikliwy,
aby przejrzeć tę stronniczość. Hankinson pisze15, że „Cyceron w Księgach akademickich prezentuje elegancko, ale w wyraźnie zaściankowy sposób debatę wewnątrz szkoły”. Cyceron nie
jest dobrze zorientowany w filozofii greckiej i sceptycyzmie, ponieważ nie wie o współczesnym
mu Ainezydemie albo nie docenia jego znaczenia dla sceptycyzmu. Mógł też mieć problemy
ze zrozumieniem Pirrona, był wszak, jak pisze Bett, obcym Rzymianinem, który miał krótki
bezpośredni kontakt z Akademią, a dodatkowo miał „oratorskie i polityczne ambicje, z konieczności nieco dyletanckie”16. Świadectwo Cycerona jest najstarsze, ale związane z jedną
szkołą. Kiedy przejdziemy do innych szkół, to Pirron pojawia się jako sceptyk. Perypatetyk
Arystokles, odwołując się do pism Tymona, nie ma wątpliwości, że to Pirron, a nie Sokrates
czy Platon, jest gorącym zwolennikiem sceptycyzmu.
Lee, proponując zmianę tradycji sceptycznej, próbuje skrupulatnie pokazać licznych prekursorów sceptycyzmu. Nie nazywa ich rzecz jasna filozofami przedpirrońskimi, lecz przedsceptycznymi, wczesnymi i klasycznymi. Słusznie zaznacza, że wielu z nich dostrzegło możliwość braku wiedzy. Argumenty sceptyczne wisiały w powietrzu i znano ich potencjalnie
destrukcyjną moc, ale raczej zmieniano przesłanki niż wyciągano sceptyczne wnioski. Były
też gotowe argumenty antysceptyczne, kierowane do tych, którzy mogliby sceptycznie myśleć (would-be sceptics) i późniejsi sceptycy mieli już wskazówki, jak tych zarzutów unikać.
W okresie przedsceptycznym jednak „nikt świadomie nie zajmował stanowiska, że niczego
nie można poznać, ani nie argumentował za zawieszeniem sądów we wszystkich sprawach”
(s. 33). Na przykład Arystoteles w Analitykach wtórych (1.3) analizuje groźbę nieskończonego
regresu i błędnego koła, ale „sprzeciwia się tym ideom i nie twierdzi, że ktoś mógłby chcieć
dojść do wniosku, że niczego nie można poznać” (s. 26). Możliwość sceptycznego wniosku
14
QG 3.33. Tekst ten jest jednak znany za pośrednictwem wersji armeńskiej. Por. R. Bett, Pyrrho,
s. 148.
15
16
R.J. Hankinson, The Sceptics, s. 11.
R. Bett, Pyrrho, s. 105.
Studia Philosophica Wratislaviensia vol. VI, fasc. 1, 2011
© for this edition by CNS
SWP_III_korekta.indb 174
2011-03-18 11:07:04
Studia Philosophica Wratislaviensia VI, 1 (2011)
175
jest raczej dla niego okazją do „ponownego zbadania założeń” (s. 26). Ten słuszny opis greckiej
filozofii przedsceptycznej mało pasuje do Pirrona. Pirron jest zaliczony do grona tych, którzy
podkreślali zmienność i niezdeterminowanie rzeczy. Taki obraz rzeczywistości jest argumentem za niemożliwością wiedzy. Zdaniem Lee Heraklit nie dostrzegał wniosków sceptycznych,
Platon i Arystoteles widzieli je, ale odrzucali (język, myślenie i wiedza byłyby niemożliwe),
a Pirron nie mówi nic więcej niż Kratylos, który wobec zmienności rzeczy zalecał kiwanie
palcem, czyli milczenie (s. 24–25). Czyżby Pirron zdaniem Lee również nie zadeklarował się
jako sceptyk? Prawdopodobnie Lee akceptuje Betta metafizyczną interpretację tekstu Arystoklesa, z którą trudno się zgodzić. Trudno też pogodzić stanowisko Lee z tym, co wiemy
o życiu Pirrona.
Nowa interpretacja dziejów sceptycyzmu jest ciekawa, ale ma słabe podstawy. Cyceron
nie może być jednak bezwzględnym autorytetem i nie mamy dobrego wyjaśnienia, dlaczego
Ainezydem nazwał Pirrona patronem sceptyków. Same negatywne emocje wobec Akademii
nie wyjaśniają tego wyboru, bo kandydatów spoza Akademii mogłoby być wielu. Najbardziej
bezstronnym świadectwem jest opinia Arystoklesa z obcej szkoły perypatetyków i ta opinia
powinna tutaj decydować. Arystokles tymczasem pisze, że Pirron był szczególnym zwolennikiem sceptycyzmu, mocnym obrońcą poglądu odrzuconego przez Arystotelesa, że niczego
nie wiemy. Arystokles jest krytyczny wobec sceptycyzmu, ale przyznaje Pirronowi taką rolę
w dziejach i musi mieć powody, aby dokonać takiego wyboru z całej plejady filozofów, którzy dla Lee są prekursorami sceptycyzmu. Zupełnie podobnie pisze Sekstus: „Pirron wydaje
się nam przywiązany do sceptycyzmu bardziej systematycznie i wyjątkowo niż ktokolwiek
wcześniej” (PH 1.7). Nawet jeśli Pirron nie głosił żadnej określonej doktryny, a tylko demonstrował, jak uważa Teodozjusz (DL 9.70), styl życia bez przekonań (obojętność na wszystko
i spokój), to ten rodzaj filozofii można uznać za najradykalniejszą deklarację sceptycyzmu.
Studia Philosophica Wratislaviensia vol. VI, fasc. 1, 2011
© for this edition by CNS
SWP_III_korekta.indb 175
2011-03-18 11:07:04