Wapień pińczowski - RynekKamienia.pl

KAMIENIE POLSKIE
Wapień pińczowski
[ Minimonografie polskich kamieni budowlanych ]
W
apień ten, popularnie zwany
„pińczakiem”, przypomina
makroskopowo piaskowiec.
Powstanie wapiennej skały
związane jest z wypełnieniem zapadliskowego rowu na przedpolu Karpat.
Osadzały się tam w górnym miocenie
organodetrytyczne wapienie, margle
lub skały wapienno-piaszczyste. Utwory
tego typu ciągną się szerokim łukiem od
okolic Miechowa w kierunku Pińczowa,
Staszowa, a następnie na wschód od
Biłgoraja w kierunku Lwowa i Podola.
Wapienie pińczowskie zawierają skamieniałe glony morskie – krasnorosty
z rodzaju Lithotamnium, a także mszywioły, ślimaki, małże, korale, pąkle, kraby, raki, jeżowce, liliowce, szczątki ryb,
a nawet wielorybów.
Do najbardziej znanych miejsc eksploatacji należą okolice Pińczowa.
Niezwykła jest niemal ciągła tradycja
eksploatacji, począwszy od dynastii
Piastów po dzień dzisiejszy. Okolice Pińczowa to jeden z najstarszych
ośrodków górniczych na terenie Małopolski. Badania pozwoliły na odtworzenie pewnych obszarów wydobycia
we wczesnym średniowieczu. Zastosowanie pińczaka w rzeźbie już w X lub
XI wieku dokumentuje mała średniowieczna rzeźba wołka odnaleziona na
Wzgórzu Wawelskim. Wapień pińczowski był wykorzystywany jako kamień
murowy, wykonywano z niego detale
architektoniczne i kamień okładzinowy.
W okresie budowy kolegiaty w Skalbmierzu (koniec XII wieku) odległe o 36
km złoża wapieni pińczowskich cieszyły
się wielką sławą. Znane musiały być ówczesnym budowniczym zalety techniczne poszczególnych warstw w złożu. Przy
wyrobie ciosów okładzinowych odrzucano kamień gruboziarnisty, natomiast
powszechnie stosowano znacznie lepszy
kamień drobnoziarnisty.
Najstarszym miejscem eksploatacji
była najprawdopodobniej Góra Okrąglica
w okolicy Skowronna nad Nidą. Istniejąca
wówczas przeprawa przez rzekę służyła
do transportu tysięcy metrów sześciennych tego kamienia na budowę kolegiaty w Skalbmierzu i opactwa cystersów w
Jędrzejowie. Cystersi posiadali znakomitych fachowców skalników, kamieniarzy i
56
nk 31 I 2/2008
rzeźbiarzy. W XIII wieku i później wapienie pińczowskie służyły do wznoszenia
kościołów w Kościelcu pod Proszowicami,
Imielnie, Mokrsku, Wiślicy, a także klasztoru bożogrobowców w Miechowie.
Rozkwit zastosowania wapieni pińczowskich w okresie renesansu jest
związany z istnieniem w Pińczowie największego wówczas w Polsce, słynnego
warsztatu architekta i rzeźbiarza pocho-
Manierystyczna kaplica św. Anny
w Pińczowie, zbudowana z lokalnych
wapieni. Po prawej: faktura łupana
dzącego z Florencji Santi Gucciego (15391599 lub 1600). Wiele prac pochodzących
z tego warsztatu znajduje się w Krakowie
(Wawel, Sukiennice), Pińczowie, Baranowie Sandomierskim i Janowcu. Nie jest
możliwe wymienienie wszystkich zastosowań pińczaka w architekturze polskiej.
Oto niektóre obiekty z tym historycznym kamieniem: Kraków: kościół Mariacki, św. Piotra i Pawła, karmelitów na Piasku, św. Barbary, kaplica Myczkowskich
przy kościele oo. Dominikanów, kościół
św. Maksymiliana Kolbe w Nowej Hucie,
fasada Domu pod Basztą; Warszawa: katedra św. Jana, kamieniczki Starego Miasta,
licówka Ministerstwa Rolnictwa, gmach
Filharmonii, pałac Branickich, Pałac Kultury i Nauki, zwieńczenia domów przy ul.
Pięknej, płaskorzeźby na filarach podcieni
przy ul. Marszałkowskiej; Poznań: rzeźby
w katedrze św. Piotra i Pawła, elewacja
gmachu Akademii Ekonomicznej; Kielce:
kościół św. Józefa, rzeźba uliczna „Amonit”; Pińczów: kościół św. Jana Ewangelisty, kaplica św. Anny, ruiny zamku, starówka; Morawica: kościół; zamki w Szydłowie
(XIV – XV w.), Kurozwękach (XIV-XV w.) i
Grodnie.
Ważnym okresem rozwoju kamieniołomu w Pińczowie są lata powojennej odbudowy Warszawy po zagładzie miasta
w czasie II wojny światowej.
Wapienie pińczowskie były zawsze
materiałem poszukiwanym i docenianym przez rzeźbiarzy. Szczególnie skała ta nadaje się do rzeźbienia bardzo
delikatnych, finezyjnych, a nawet ażurowych detali. Można się posługiwać
narzędziami stosowanymi do obróbki
drewna (piły, dłuta), zwłaszcza bezpośrednio po wydobyciu ze złoża. Wysychając, wapień traci swą pierwotną
wilgoć i następuje proces wytracania i
krystalizacji rozpuszczonego w niej węglanu wapnia. Proces ten doprowadza
do utwardzenia wydobytej skały lub już
obrobionego elementu. Zamyka również część porów skały, utrudniając późniejszą infiltrację wody. Powierzchnia
wapieni pińczowskich nie przyjmuje
poleru, zawsze posiada równomierną, matową, ziemistą fakturę.
Z czasem wapienie pokrywają się
twardą warstewką ochronną (patyną) o grubości 1-4 mm.
Inną ważną cechą tych wapieni jest
niewielki ciężar objętościowy (1,5 –2,0
g/cm3, średnio 1,7 g/cm3). Właśnie z tego
względu był używany do wysklepiania kopuł i innych robót stropowych. W
okresie gotyku i renesansu z „pińczaka”
wykonano wiele konstrukcji rozetowych
wielkich okien (maswerki). Dzięki swojej
znacznej porowatości (27-37 proc.) pińczak jest skałą „ciepłą”, o współczynniku
przewodności cieplnej niższym niż cegła.
Mrozoodporność jest dobra do słabej.
Zasoby złoża pińczowskiego wynoszą
ok. 5 mln ton przy jego średniej miąższości 15,4 m i średniej grubości nadkładu 2,7
m. Bloczność złoża dochodzi do 34 %.
(Więcej o wapieniu pińczowskim w nK
nr 9/2004). 
Henryk Walendowski
zdjęcia: Wikimedia Commons
www.nowykamieniarz.pl