KONSTRUKCJA ZASTAWU REJESTROWEGO NA

R O C Z N IK I
NAUK
Tom X , zeszy t I
PRA W NY CH
-
2 000
JU L IU S Z P ET R A N IU K
Lublin
K O N ST R U K C JA Z A S T A W U R E JE ST R O W E G O
NA TLE U N O R M O W A Ń K O D E K S U C Y W IL N E G O
I.
W dobie integracji gospodarki polskiej z system em ekonom icznym
wspólnot europejskich coraz większego znaczenia nabiera proces do sto so w y ­
wania polskiego prawa do systemu praw nego Unii Europejskiej. W rezultacie
chodzi o to, aby bez względu na siedzibę, przedsiębiorcy mogli bez w ię k ­
szych przeszkód prowadzić działalność na obszarze objętym traktatami zjed ­
noczeniowymi. Niew ątpliwie w tej dziedzinie ozn aką postępu na gruncie
prawa cywilnego jest uchw alenie 6 grudnia 1996 roku ustawy o zastaw ie
rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz.U. N r 149 poz. 703) określanej w d al­
szej części tekstu skrótem u.o.z.r. P ow yższa ustawa w prow adza do porządku
prawnego instytucję zastawu rejestrowego, która w zbogaca dotychczasow e
prawnie dopuszczalne formy zabezpieczenia w ierzytelności. Należy przy tym
zauważyć, że zastaw rejestrowy, jak o now a form a zabezpieczenia w ierzytel­
ności jest pozytywnym przykładem w yjścia naprzeciw potrzebom uczestników
obrotu gospodarczego. Zarów no w okresie m iędzyw ojennym , jak i po wojnie,
do momentu uchw alenia Kodeksu cyw ilnego obow iązyw ało szereg aktów
norm atywnych norm ujących różnego rodzaju postacie zastawu rejestrowego.
Chodzi tutaj o zastaw rolniczy, drzewny, ustanaw iany na pojazdach m ech a­
nicznych, na maszynach i aparatach, zastaw handlow y oraz zastaw bankow y
unorm owany w kodeksie cyw ilnym i prawie b a n k o w y m 1. W y m ienione wyżej
szczególne regulacje ustawowe opierały swoje rozw iązania na w spólnej zasa­
dzie, że do powstania prawa zastawu oprócz um ow y zastawniczej niezbędne
1 P rzy k ład o w o ch ara k te ry sty k ę w y m ien io n y c h p o sta ci zasta w u podają: J. M o j a k, D.
P e i a k, J. A. S i e k 1 u c k i, J. W i d ł o, U m ow a o u sta n o w ien ie za sta w u re je s tr o w e g o ,
L ublin 1998, s. 8 n.
było uzyskanie wpisu w rejestrze zastawów, a nie przeniesienie posiadania
przedm iotu zastawu na zastawnika, jak ma to miejsce w przypadku zastawu
zw ykłego uregulow anego przepisam i kodeksu cywilnego.
W ystępujące różnice zazw yczaj w ypływ ały z natury łączącego strony sto­
sunku zobow iązaniow ego, a także z właściw ości samego przedm iotu zastawu,
jednakże w każdym przypadku charakter zastawu jako ograniczonego prawa
rzeczow ego nie był naruszony.
O bow iązująca obecnie ustaw a o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów
w prow adzając jed n o litą instytucję zastawu rejestrowego zrezygnowała z kryte­
rium przedm iotow ego. Przedm iot zastawu rejestrowego został ujęty w sposób
ogólny jak o rzeczy ruchom e i zbyw alne prawa m ajątkowe art. 7 u.o. z.r.
Dzięki temu zdołano uniknąć zbędnej kazuistyki, co wyraża się w tym, że
klasyfikacja w ym ienionych w ustawie możliwych przedm iotów zastawu reje­
strowego nie ma charakteru enum eratyw nego. Oznacza to, że sposób zabez­
pieczenia nie jest uzależniony od rodzaju rzeczy u Dzięki temu ustawa o
zastawie rejestrow ym w przeciw ieństw ie do stanu prawnego z okresu m iędzy­
w ojennego, jak też do rozw iązań przyjętych w innych krajach europejskich
uregulow ała w sposób jednolity zastaw rejestrowy na wszystkich rodzajach
rzeczy.
II.
Do ustanow ienia zastawu rejestrowego potrzebna jest um owa między
o so bą u p raw nion ą do rozporządzania przedm iotem zastawu, a wierzycielem
oraz konstytutyw ny wpis do rejestru zastawów art. 2 ust. 1 u.o.z.r. Tym
sam ym ustaw odaw ca przew idział m ożliwość pozostaw ienia przedm iotu zasta­
wu w posiadaniu zastawcy, co pow inno de lege ferenda stanowić podstaw ow ą
cechę odróżniającą zastaw rejestrowy od zastawu zwykłego ’. Poza tym roz­
wiązanie ustaw ow e, podobnie jak dla zastawu zwykłego, dopuszcza również
m ożliw ość po zostaw ienia przedm iotu zastawu w posiadaniu osoby trzeciej,
przy czym osoba ta pow in na na to wyrazić zgodę, co musi wprost wynikać
z um ow y zastaw niczej art. 2 ust u.o.z.r4
Por. uw agi p ra w n o p o ró w n a w c ze : J. P i s u l i ń s k i ,
J. S k ą p s k i ,
O zastaw ie
re jestro w ym (w zw ią zk u z p ro je k te m u sta w y o za sta w ie rejestro w ym i re jestrze za sta w ó w j,
„ K w a rta ln ik P ra w a P ry w a tn e g o ” 5 (1 9 9 6 ), z. 4, s. 750.
3 T am że . s. 757. A u to rz y fo rm u łu ją tezę, że, „ zestaw rejestro w y je s t ustan aw ian y w p rz y ­
p ad k ac h . kiedy z a sta w c a m a k o rz y stać z rz e c z y ” . Z ob. też: E. N i e z b e c k a, J. M o j a k.
U staw a o za sta w ie re jestro w ym i re je strze za sta w ó w . K o m en ta rz, L ublin 1997, s. 27.
4 P o r. E. N i e z b e c k a , J. M o j a k . U staw a, s. 26. Jed n ak że - m oim zd aniem w brew tem u, co tw ie rd z ą a u to rz y , w y ra że n ie z gody przez osobę trz e c ią na p o sia d an ie przez
n ią zasta w u re je stro w e g o sp o w o d u je z m ocy sam eg o p raw a p ow stanie stosunku zo b o w iązan io -
Powyższa sytuacja zazwyczaj uw arunkow ana będzie zarów no w łaściw oś­
ciami przedmiotu zastawu, jak i charakterem stosunku praw nego łączącego
dłużnika z osobą trzecią.
Jedną z cech w yróżniających obow iązującą regulację jest to, że ustaw o ­
dawca pozostawił stronom um owy zastawniczej zn aczną sw obodę w kształ­
towaniu treści łączących ich stosunków prawnych.
Oczywiście nie oznacza to stosowania tutaj w pełni zasady swobody
umów, ponieważ zasadniczo poruszamy się na gruncie stosunków prawnorzeczowych. M iędzy innymi przejawia się to w tym. że essentialia negotii
umowy zastawniczej zostały ściśle określone w ustawie art. 3 ust. 1 i 2
u.o.z.r. U m ow a ta pow inna być zawarta na piśm ie pod rygorem niew ażności
i wskazywać co najmniej datę zawarcia, a w przypadku osób fizycznych imię
i nazwisko oraz m iejsce zamieszkania, w odniesieniu do osób praw nych p o ­
winna określać nazwę i siedzibę. Ponadto w ym agane jest podanie adresów
stron um owy zastawniczej oraz dłużnika, jeżeli nie jest on zastawcą. Do rangi
elem entów przedm iotow o istotnych podniesione zostało określenie przedm iotu
zastawu w sposób odpowiadający jego w łaściw ościom oraz oznaczenie w ie­
rzytelności, którą ma zabezpieczać zastaw art. 3 ust. 2 pkt. 3 u.o.z.r. Z tego
powodu strony powinny w um owie określić stosunek prawny, z którego w yn i­
ka wierzytelność oraz oznaczyć jej wysokość. W przypadku zabezpieczenia
przyszłych lub warunkowych wierzytelności o w ysokości nie ustalonej w
chwili zawarcia umowy w ym agane jest podanie najwyższej sumy zabezpie­
czenia.
U m ow a o ustanowienie zastawu rejestrowego, w przeciw ieństw ie do zasta­
wu zwykłego, nie jest sama przez się czynnością p raw ną rozporządzającą,
ponieważ nie w yw ołuje bezpośrednich skutków w praw ach m ajątkowych
stron". Obciążenie przedm iotu zastawu rejestrowego następuje dopiero na
skutek wpisu do rejestru zastawów. Z tego wynika, że do pow stania ograni­
czonego prawa rzeczowego niezbędne jest d okonanie złożonej czynności
prawnej, na którą składa się um owa zastawnicza oraz orzeczenie sądu rejes­
trowego w postaci wpisu do rejestru zastaw ów 6. W obec tego um ow y o usta­
w ego w edług K o deksu c y w iln e g o , tak ja k przy z asta w ie z w y k ły m . P o za tym zgoda oso b y
trzeciej w inna być w y rażo n a w u m ow ie z asta w n icz e j. T ak słusznie:
P i s u 1 i ń s k i,
S k ą p s k i , O za sta w ie rejestro w ym , s. 753.
5 Inaczej w p rzy p ad k u u sta n o w ien ia zastaw u z w y k łeg o por. J. S k ąp sk i, U m ow a za s ta w n i­
cza, „N ow e P ra w o ” 1967, z. 4. s. 487.
6 B 1tżej o z ło żo n y ch c zy n n o ściac h praw nych: J. P e t r a n i u k, P o d zia ł sp ó łd zie ln i w
św ietle p ra w a p o lsk ie g o . L ublin 1997, s. 74 n. i p o d a n a tam lite ratu ra.
now ieniu zastawu rejestrowego w żadnym wypadku nie m ożna zaliczyć do
czynności konsensualnych, poniew aż art. 2 ust. 1 u.o.z.r wyklucza zastoso­
w anie art. 307 § 2 k.c.
Pow yższe stwierdzenie bierze się stąd, że w ydanie zastawnikowi rzeczy
obciążonej nie jest p rzesłan ką k onieczną pow stania zastawu rejestrowego, tak
jak m a to m iejsce w przypadku ustanow ienia zastawu zwykłego, gdzie zgod­
nie z przepisam i k.c. zastaw pow staje na skutek dokonania czynności realnej.
W y jątko w o przy zastawie zw ykłym u m o w a zastawnicza może mieć charakter
konsensualny w sytuacji, gdy rzecz stanow iąca przedm iot zastawu z jakich­
kolw iek przyczyn znajdzie się w posiadaniu w ierzyciela7. Powyższe nie ozna­
cza, że złożona czynność prawna, będąca podstaw ą ustanowienia zastawu
rejestrowego, m oże być zaliczona do kategorii czynności realnych, nawet
gdyby zgodnie z jej treścią przedm iot zastawu rejestrowego został wydany
zastaw nikow i. C zynność taka nie m oże stać się czynnością realną, ponieważ
do ustanow ienia zastawu rejestrow ego nie jest konieczne przeniesienie posia­
dania przedm iotu zastawu na zastaw nika lub osobę trzecią. Bezpośrednio
w ynika to stąd, że w arunkiem sine qua non ustanowienia zastawu rejestrow e­
go jest - obok um owy - konstytutyw ny wpis do rejestru zastawów, a nie
p ozostaw ienie przedm iotu zastawu w e władaniu zastawcy8. W prawdzie art.
2 ust 3 in fin e stanowi, że wpis zastawu rejestrowego jest równoznaczny z
w y daniem rzeczy, ale dotyczy to w yłącznie sytuacji, gdy zastawca był n ie­
upraw niony do rozporządzania rzeczą. Jednak naw et i w takim przypadku,
sprow adzającym się w yłącznie do ochrony zastawnika działającego w dobrej
wierze, stan prawny zaistniały na skutek wpisu nie byłby identyczny ze sta­
nem pow stałym na skutek przeniesienia posiadania9.
Z tego pow odu, bez w zględu na okoliczności towarzyszące ustanowieniu
zastawu, przeniesienie posiadania przedm iotu zastawu rejestrowego na zastaw­
nika lub osobę trzecią albo pozostaw ienie go w dalszym władaniu zastawcy
7 P o r. Z. K. N o w a k o w s k i ,
System p ra w a c yw iln eg o , t. II, W ro c ła w -W a rsz a -
w a - K ra k ó w -G d a ń s k , 1977, s. 814.
8 P o r. E. P i o n k a , N ie k tó re za g a d n ie n ia zw ią za n e z p ro je ktem u sta w y o zastaw ie
re je stro w y m , „ K w a rta ln ik P raw a P ry w a tn e g o ” 5 (1 9 9 6 ), z. 4, s. 765. A utorka m a słuszność, gdy
w sk az u je, że isto tą z asta w u re je stro w e g o nie je s t p o z o staw ie n ie p rzed m io tu zastaw u w p o sia d a ­
niu z a sta w c y lub o so b y trzeciej.
9 T y lk o pod w aru n k iem p rz y ję cia tak ieg o z astrz e ż e n ia słuszny je s t pogląd, że przy z a s ta ­
w ie re je stro w y m fu n k c ję w y d a n ia rzeczy sp e łn ia w pis do re je stru . P or. P i s u 1 i ń s k i,
S k ą p s k i ,
O za sta w ie re jestro w ym .
nie może być w o lą stron podniesione do rangi essentialia negotii um ow y
zastawniczej.
W tym miejscu należy w skazać, że ze względu na treść art. 2 ust. 1 u.o.z.r
złożona czynność prawna stanowiąca podstaw ę ustanow ienia zastawu re jestro­
wego, wykazuje podobieństw o do zdarzenia praw nego stanow iącego źródło
powstania hipoteki z w y k łe j10. Jednak m iędzy tymi stanami faktycznym i za­
chodzi również istotna różnica, polegająca na tym, że wpis hipoteki do księgi
wieczystej, w przeciwieństwie do wpisu zastawu do rejestru zastaw ów , ma
moc wsteczną od dnia złożenia w niosku o dokonanie wpisu. D e lege fe re n d a
należy postulować przyjęcie rozw iązania przew idzianego w art. 29 ustaw y o
hipotece i księgach w ie c z y s ty c h " połączonego z jed n o cz esn ą m o dyfikacją
art. 2 ust. 2 u.o.z.r, p olegającą na w yłączeniu m ożliwości ustanow ienia zasta­
wu rejestrowego w sytuacji w ydania rzeczy zastawnikowi.
W tym miejscu rodzi się pytanie, jakie skutki w yw ołuje um ow a za staw n i­
cza do chwili wpisu zastawu do rejestrów, pom iędzy stronami um ow y oraz
w stosunku do osób trzecich? N iew ątpliw ie um ow a ta, jak wyżej wskazano,
do chwili ustanowienia zastawu nie rodzi bezpośrednich skutków w praw ach
majątkowych stron, ponieważ zastaw jako ograniczone prawo rzeczow e p o ­
wstanie dopiero z chw ilą w pisania go do rejestru. Stąd, z brzm ienia art. 3
u.o.z.r. w związku z art. 2 ust 1 u.o.z.r. wynika, że sam a um ow a zastaw nicza
nie wywoła skutku rz ec z o w e g o 12. Skutek taki, spowoduje dopiero dokonanie
złożonej czynności prawnej. W ydaje się, że w ynikająca z tej czynności treść
stosunków obligacyjnych jest również ściśle reglam entow ana przepisam i usta­
wy. Przede wszystkim chodzi tutaj o art. 3 ust. 3 u.o.z.r. Należy zauważyć,
że przepis ten będzie miał zastosow anie o tyle, o ile strony w treści um ow y
zastawniczej wskazały, która z nich ma złożyć w term inie jednego m iesiąca
wniosek o wpis do rejestru zastawów.
W takiej sytuacji niezłożenie w niosku w wyżej w ym ienionym term inie
spowoduje niew ykonanie zobow iązania i ew entualną odpow iedzialność z art.
471 k.c. D odatkow o należy w skazać, że pow yższy termin m a charakter prek lu zyjny13. Oznacza to, że w razie jego niedochow ania strony um ow y za­
10 W o d niesieniu do hip o tek i por. H ip o tek a. J. I g n a t o w i c z ,
s k i , System p ra w a c yw iln eg o , t. II, s. 778.
11 P atrz p odobnie N i e z b e c k a ,
J. W a s i l k o w ­
M o j a k , U staw a, s. 138.
12 Inaczej n iż w p rzy p ad k u u sta n o w ie n ia z asta w u z w y k łeg o . S k ą p s k i, U m ow a za s ta w ­
nicza, s. 487.
13 Por. J. C z a j a. K o m e n ta rz do u sta w y o za sta w ie re jestro w ym i re je strze za sta w ó w ,
stawczej stracą m ożliw ość ustanow ienia na jej podstawie prawa zastawu.
Jeżeli zaś nadal ch c ą takowe ustanowić m uszą zawrzeć now ą umowę.
III.
W zw iązku z tym, że zdarzenia prawne pow odujące powstanie obu
postaci zastawu w y w o łu ją obok skutków rzeczowych także obligacyjne, p o ­
wstaje pytanie o ustalenie zakresu swobody kształtowania treści stosunków
obligacyjnych przez strony um ow y zastawniczej.
Już na w stępie trzeba pow iedzieć, że sytuacja praw no-rzeczow a stron
um ow y zastawniczej, bez w zględu na typ zastawu, wywiera istotny wpływ na
treść łączących zastaw cę i zastawnika stosunków obligacyjnych. Generalnie
stosunki te są po ch o d n ą stosunków prawnorzeczow ych. Nasuwające się tutaj
m ożliw e rozw iązania uw arunkow ane sącecham i indywidualizującym i poszcze­
gólne postacie zastawu.
Jeśli chodzi o zastaw zwykły, to jego ustanowienie powoduje istotne ogra­
niczenia w zakresie korzystania z przedm iotu zastawu przez właściciela na
korzyść zastawnika. Z pew nością są one dalej idące, niż przy ustanowieniu
zastawu rejestrowego, poniew aż właściciel traci całkow icie posiadanie. Z g od­
nie z art. 306 k.c. bez przeniesienia posiadania na zastawnika lub osobę trze­
cią nie m oże powstać ograniczone prawo rzeczowe, bowiem przeniesienie
posiadania stanowi składnik konieczny - obok um owy zastawniczej - do
ustanow ienia zastaw u zwykłego.
T akie og raniczenie korzystania przez właściciela z rzeczy nie ma wpływu
na treść zastaw u jak o ograniczonego prawa rzeczowego, ponieważ ex definitione praw o to, nie polega na korzystaniu z rzeczy, tak jak ma to miejsce w
przypadku użytkow ania. Należy podkreślić, że wskazane ograniczenie dotyczy
nie właściciela rzeczy, który niekoniecznie musi być zastawcą.
Z uwagi na pow yższe niezbędne stało się określenie pom iędzy stronami
um owy zastaw niczej roszczeń o charakterze obligacyjnym , wypływających z
faktu posiadania rzeczy przez zastawnika. W szczególności chodzi tu o za­
stawnika, którem u rzecz została wydana. Powinien on w ramach powstającego
ex lege stosunku obligacyjnego czuwać nad jej zachowaniem stosownie do
przepisów o przechow aniu za w ynagrodzeniem art 318 k.c.
Stosunki obligacyjne, o których tutaj mowa, łączą każdoczesnego w łaś­
ciciela rzeczy obciążonej z każdoczesnym zastaw nikiem 14.
G d ań sk 1998, s. 29. A u to r słu sz n ie uw aża, że przyjęty w ustaw ie term in m iesięczn y je st
term in em p ra w a m ate ria ln e g o .
14 P o r. S k ą p s k i. U m ow a za s ta w n ic za , s. 493.
Z tego wynika, ze w odniesieniu do zastawu zw ykłego, w ydanie rzeczy
zastawnikowi lub osobie trzeciej, pociąga za s ob ą konieczność uregulow ania
stosunków między zastawnikiem, a zastaw cą w yłącznie przy p om ocy k o n ­
strukcji stosunku zobowiązaniowego. N iew ątpliw ie powstające stosunki są
skutkiem ustanowienia samego zastawu. O znacza to, że strony um o w y za­
stawniczej w celu w ywołania tych skutków nie m u szą składać żadnych d o d at­
kowych oświadczeń woli, ponieważ om aw iane stosunki w yn ikają bezpo śred­
nio z ustanowienia zastawu, a nie z zaw arcia realnej um ow y obligacyjnej
wynikającej z oddania rzeczy z a sta w n ik o w i15.
Analogiczna sytuacja zachodzi, gdy na podstaw ie um ow y zastawniczej
między właścicielem, a wierzycielem um ów iono się, że przedm iot zastawu
zostanie wydany osobie trzeciej. Należy podkreślić, że przepisy kodeksu
cywilnego regulujące zastaw na rzeczach ruchom ych wyraźnie nie n orm u ją
sytuacji osoby trzeciej w om aw ianych tu stosunkach obligacyjnych. Z a u w a ż ­
my, że w art. od 318 do 322 k.c mówi się w yłącznie o zastaw niku i zastaw ­
cy. Tak jest dlatego, ponieważ osoba trzecia nie jest stroną stosunków obliga­
cyjnych, wynikających z umowy zastawniczej. Stronam i pozo stają w yłącznie
zastawnik i zastawca. Osoba trzecia nie m oże w tym zakresie w stąpić w
prawa zastawnika, co bezpośrednio w ynika z wyżej w skazanych przepisów
ustawy. Przykładowo w sytuacji unorm ow anej w art. 318 k.c. ew entualne
roszczenia powstałe na skutek pogorszenia przedm iotu zastawu przysługują
w yłącznie zastawcy w stosunku do zastaw nika będącego przechow aw cą. W
ślad za tym, z uwagi na treść art. 307 § 1 k.c in fin e należy odpow iednio
stosować art. 840 § 1 k.c z jednoczesnym ustaw ow ym określeniem o d ­
powiedzialności zastępcy i przechowawcy wobec oddającego na przechow anie
art. 840 § 2 k.c. O znacza to, że osobę trzecią, na którą zgodziły się strony
umowy zastawniczej, należy odpow iednio traktować jako zastępcę p rz ech o w a­
wcy. Ze względu na to, że cytowane norm y m ają charakter ius cogentis,
zastawnik będący przechow aw cą oraz osoba trzecia będąca jego zastępcą nie
m ogą wyłączyć ani zmienić w ynikających z nich zasad odpow iedzialności.
W ydaje się, że mamy tu do czynienia ze szczególną postacią zobow iązania
solidarnego, polegającą na tym, że zastawnik, będący p rzechow aw cą, jest
dłużnikiem, a osoba trzecia będzie w yłącznie odpow iedzialna wobec zastawcy
bez obowiązku św iadczen ia16.
15 T am że, s. 493.
16 Por. art. 368 k.c. in fine. Z ob. A. K l e i n ,
Isto ta so lid a rn o śc i b iern ej, a sto su n k i
p ra w n e o d p o w ied zia ln o śc i. S tudia zo b o w ią za ń , W a rs z a w a -P o z n a ń 1979, s. 209 n., por. co do
IV.
Pow yższe zagadnienie odm iennie kształtuje się na gruncie przepisów
o zastaw ie rejestrowym . Należy wyjść od tego, że inaczej wygląda tutaj sy­
tuacja w łaściciela rzeczy, w szczególności, gdy jest on zastawcą. Jak już
w skazano wyżej, um ow a zastaw nicza rodzi skutki zarówno w sferze prawnorzeczow ej, jak i obligacyjnej.
Zasadniczo na gruncie przepisów o zastawie rejestrowym można wyróżnić
następujące sytuacje, gdy przedm iot zastawu zostaje wydany:
1. zastaw nikow i,
2. osobie trzeciej, która w yraziła na to zgodę,
3. n abyw cy w wyniku skutecznego przeniesienia prawa własności lub
innego praw a, dającego m ożliw ość rozporządzania przedmiotem zastawu
4. albo pozostanie nadal w posiadaniu zastawcy.
S kutki obligacyjne um ow y zastawniczej w sytuacji określonej w pkt 1 i
2 są w prost unorm ow ane przez przepisy kodeksu cywilnego o zastawie zw yk­
łym tj. art. 318-322 k .c .17
Jedynie pew ne wątpliwości m o g ą się nasuwać w związku z brzmieniem
art. 11 ust. 2 u.o.z.r. W ydaje się, że w tym przypadku art. 11 u.o.z.r. mógłby
m o dyfikow ać art. 318 k.c w ten sposób, że do powstałego ex lege stosunku
obligacyjnego należałoby stosować raczej przepisy o użyczeniu, a nie o od­
płatnym przechow aniu. Jednak dla przejrzystości konstrukcji należy stosować
art 318 k.c w dotychczasow ym brzmieniu.
Jeśli chodzi o stan faktyczny z pkt. 4, to podlega on szczególnej regulacji
przew idzianej w art. 11 u.o.z.r. W ydaje się, że sytuacja ta powinna być typo­
wa dla zastaw u rejestrowego. Zazw yczaj na skutek ustanowienia zastawu
rejestrow ego zastaw ca nie powinien tracić posiadania przedm iotu zastawu.
R ozw iązanie to, w większości przypadków jest korzystne dla zastawcy. Jed­
nakże, ze w zględu na zabezpieczenie słusznego interesu wierzyciela, ustano­
w ienie zastaw u rejestrowego powinno rów nież ograniczać zakres uprawnień
zastaw cy w stosunku do przedm iotu zastawu. W ustawie o zastawie rejestro­
w ym funkcję tę spełnia właśnie art. 11 u.o.z.r., nakładający na zastawcę
tak ie g o k sz tałtu z o b o w iąz an ia so lid arn e g o : P e t r a n i u k, P o d zia ł sp ó łd zie ln i, s. 94.
17 P o r. P i s u l i ń s k i , S k ą p s k i , O za sta w ie rejestro w ym , s. 753, gdzie w yrażono
p o g ląd , że w p rz y p ad k u o d d a n ia rz ec zy o so b ie trze cie j m am y d o c zy n ien ia z norm alnym
z asta w e m rę cz n y m . P o r. rów nież: N i e z b e c k a , M o j a k , U staw a, s. 27. Ze w zględu na
treść art. 2 ust. 1 i 2 u .o .z .r. nie d o p rz y ję c ia je s t p o g ląd , w edług k tórego skutki działań osoby
trze cie j w sk az an e j w u m ow ie z asta w n icz e j p o w in n y być ocen ian e w edług um ow y łącznie z
p rz y p ad k iem z m ia n y zasad o d p o w ie d z ia ln o śc i oso b y trzeciej. T aki p ogląd zap rezen to w ał
J. C z a ja (K o m e n ta rz, s. 50).
szczególne obowiązki w zakresie korzystania przez niego z przedm iotu za­
stawu.
Z punktu w idzenia sytuacji praw norzeczow ej obow iązki te stanow ią w y n i­
kające wprost z ustawy ograniczenia praw a własności. Przede w szystkim
chodzi tutaj o ograniczenie korzystania. Polega to na tym, że zastaw ca m oże
nadal korzystać z przedm iotu zastawu rejestrowego, ale tylko zgodnie z jego
społeczno-gospodarczym przeznaczeniem . Ponadto pow inien on zadbać o
zachowanie przedm iotu zastawu w stanie nie gorszym , niż w ynikający z
prawidłowego używania. O znacza to, że zastaw ca ma obo w iązek p o w strz y m y ­
wania się od wszelkich działań pogarszających stan przedm iotu za b ezp ie­
czenia przez cały okres jego trwania. Tym należy tłumaczyć dalsze o g ra n ic z e ­
nie, polegające na tym, że zastaw ca zobow iązany jest do znoszenia ingerencji
zastawnika w posiadanie poprzez um ożliw ienie mu w w yznaczon ym przez
niego terminie zbadanie przedm iotu zastawu. W tym m iejscu należy p o d k re ś­
lić, że zastawca swoje upraw nienia w stosunku do przedm iotu zastaw u cz er­
pie bezpośrednio z przysługującego mu prawa do tego przedm iotu, a n ie z
normy wynikającej z art. 11 u.o.z.r. Dlatego też przepis ten w skazuje jed y n ie
na ograniczenia w ykonyw ania praw a przysługującego zastaw cy do przedm iotu
zastawu. Przede wszystkim chodzi tu o ograniczenie p raw a własności.
W związku z takim określeniem obow iązków zastawcy w ynik ających z
faktu władania przedm iotem zastawu, powstaje problem ustalenia podstaw y,
jak i zakresu odpowiedzialności zastawcy wobec zastaw nika w razie n a ru ­
szenia przez zastawcę obow iązków w ynikających z art. 11 u.o.z.r. C hodzi tu
zatem o odpow iedź na pytanie, czy ze w zględu na obow iązki n ałożone na
zastawcę odpowiadające im upraw nienia zastaw nika należ ą do treści praw a
zastawu rejestrowego, czy też m ają charakter w yłącznie obligacyjny.
Ma to istotne znaczenie w przypadku ew entualnego dochodzen ia roszczeń
powstałych na skutek naruszenia wyżej w ym ienionych o bo w iązkó w przez
zastawcę lub osobę, za którą ponosi on odpowiedzialność.
Niewątpliwie kluczem do ustalenia rzeczywistej treści norm y w ynikającej
z art. 11 u.o.z.r jest fakt pozostaw ania przedm iotu zastawu w posiadaniu
zastawcy.
Otóż zwrot „jeżeli u m ow a zastaw nicza nie stanowi inaczej” , po którym
następuje przecinek, a po nim słowo „zastaw ca” należy odczytyw ać w k o n ­
tekście art. 2 ust. 2 u.o.z.r., tzn. że strony um ow y zastawniczej m o g ą d ec y d o ­
wać jedynie o tym, w czyim władaniu będzie znajdow ał się przedm iot z a sta­
wu. Wobec pow yższego treść norm y wynikającej z art 11 u.o.z.r jest następ u ­
jąca, „jeżeli um ow a zastaw nicza nie przew iduje przeniesienia posiadania
przedm iotu zastaw u rejestrow ego na zastawnika lub osobę trzecią, to zastawca
będzie m ógł dalej w ładać tym przedm iotem , ale z uwzględnieniem obow iąz­
ków nałożonych na niego bezpośrednio przez u staw ę”, tj. art. 11 u.o.z.r., a
nie przez u m o w ę zastawniczą.
Kolejnym argum entem , w skazującym na prawidłow ość takiej interpretacji,
jest u sytu ow anie oznaczonego przepisu w rozdz. III ustawy zatytułowanej
P raw a i o b o w ią zki zastaw cy i zastaw nika. Ponadto przem aw ia za tym również
brak bezpośredniej sankcji za naruszenie wyżej wym ienionych obowiązków.
Przy okazji należy podkreślić, że obowiązki te są nałożone na właściciela
przedm iotu zastaw u tylko na czas trw ania zabezpieczenia. W ydaje się, że nie
jest to przypadkow e. W tej sytuacji trudno jest mówić o zaistnieniu stosun­
ków obligacyjnych m iędzy stronami um ow y za sta w n icze j18. Jednakże de
lege lata pow yższe argum enty są nadal niewystarczające, aby uznać zastaw
rejestrow y za instytucję rozłącznie alternatyw ną w stosunku do zastawu zw y­
kłego. O czyw iste jest, że ze w zględu na swój charakter ograniczenia te nie
m o g ą podlegać m odyfikacjom przez strony um owy zastawniczej. Dopiero po
przyjęciu takiego założenia m ożna w sposób należyty objaśnić sytuację praw ­
n ą nabyw cy przedm iotu zastawu rejestrowego.
W przypadku zbycia przedm iotu zastawu, który pozostaw ał nadal we wła­
daniu zastaw cy zgodnie z zasadą nem o plus iuris ewentualny nabyw ca będzie
podlegał takim sam ym ustaw ow ym ograniczeniom w korzystaniu z przed­
m iotu zastawu, jak zbywca.
W konkluzji należy w skazać, że podobnie jak w przypadku ochrony hipo­
teki, dla w ierzyciela jest sprawą istotną, ażeby w czasie między powstaniem
zastawu a w ym ag a ln o śc ią wierzytelności wartość sprzedażna przedmiotu
zastawu rejestrow ego nie uległa istotnemu zmniejszeniu. Niebezpieczeństwo
takie m oże zaistnieć zarów no ze strony właściciela, jak i osób trzecich. Ro­
szczenia, które p rzysługują wierzycielowi na w ypadek takich działań, składają
się na ochronę zastaw u rejestrowego.
Jed nak że w obecnym brzmieniu art. 11 u.o.z.r. nie może stanowić sam o­
dzielnej p odstaw y w ytoczenia powództw a, między innymi dlatego, że de lege
18 In aczej N i e z b e c k a . M o j a k , U staw a, s. 68. A utorzy m ylnie tw ierd zą, jak o b y
art. 11 u .o .z .r d a w ał u p ra w n ie n ia zasta w c y d o k o rz y stan ia z p rzed m io tu z astaw u . M ożliw ość
k o rz y stan ia z rz ec zy p rz ez z asta w c ę w y n ik a z pra w a w ła sn o śc i. G e n era ln ie w iększość k o m en ­
tato ró w b łęd n ie p rz y jm u je , że z ak res k o rz y stan ia z p rz ed m io tu zastaw u re je stro w e g o podlega
sw o b o d n em u k sz ta łto w a n iu p rzez strony u m ow y z asta w n icz e j. P o r. ró w n ie ż C z a j a , K o m e n ­
tarz, s. 49, 50.
lata ochrona zastawu rejestrowego m a charakter prew encyjny. Z auw ażm y, że
w razie zagrożenia spełnienia świadczenia wierzyciel m oże żądać w yłącznie
zabezpieczenia, i to jeszcze przed term inem w ym agalności w ierzytelności.
W ydaje się, że do tego właśnie sprowadza się ratio legis norm y z art. 26
u.o.z.r. Przede wszystkim przepis ten pow inien m ieć zastosow anie ju ż w
sytuacjach zaistnienia samego zagrożenia, a nie dopiero po w ystąpieniu rz e­
czywistego obniżenia wartości przedm iotu naruszenia. W każdym razie, naru­
szenie obow iązków w ypływ ających z art. 11 u.o.z.r. nie m oże stanowić p o d ­
stawy do zaspokojenia się przez w ierzyciela z przedm iotu zastawu przed
terminem spełnienia świadczenia.
W przypadku naruszenia om aw ianych obow iązków wierzyciel będzie mógł
na podstawie art. 222 § 2 k.c. w zw iązku z art. 251 k.c wystąpić z ro szcze­
niem negatoryjnym i żądać zaniechania naruszeń i przyw rócenia stanu z god ­
nego z prawem.
Trzeba podkreślić, że de lege lata takie rozw iązanie pozostaw ia wiele do
życzenia. Posiada ono bow iem p odstaw ow y m ankam ent, polegający na tym,
że przepisy o ochronie własności m ają głównie zastosow anie do praw, które
polegają na korzystaniu z cudzej rzeczy.
Reasum ując, zgodnie z ustaw ą o zastawie rejestrow ym do ustanow ienia
takiego zastawu niezbędne jest spełnienie tylko tych w arunków , które wprost
z niej w ynikają tj. zawarcie um ow y zastawniczej oraz uzyskanie ko n sty tu ty w ­
nego wpisu zastawu do rejestru sądowego. Należy zgodzić się z tym, że
ustawa o zastawie rejestrowym stanowi w wielu punktach lex specialis w
stosunku do k.c i k.p.c. O m ów ione w niniejszym opracow aniu w yniki w y ­
kładni art. 11 u.o.z.r., będącego niew ątpliw ie o dstępstw em od uregulow ań
kodeksu cywilnego, nie d ają jednak w ystarczających argum entów p rzem aw ia­
jących za uznaniem zastawu rejestrowego jako instytucji rozłącznie alter­
natywnej w stosunku do zastawu z w y k łe g o 1'. O dnosi się to rów nież do p o ­
zostałych zapisów ustawy. Z p ew no ścią o tym nie m oże przesądzać fakt pod­
niesienia przez ustawodawcę do rangi a ccidentalia negotii um ow y zastaw n i­
czej m ożliwości pozostaw ienia przedm iotu zastaw u w dalszym w ładaniu za­
stawcy.
Analizując to zagadnienie na przykładzie art. 11 u.o.z.r. nie m o żna w sk a­
zać, aby przepis ten w jakikolw iek sposób ograniczał zastosow anie do zasta­
wu rejestrowego art. 306 § 1 k.c. Przeciwnie, brzm ienie art 2 u.o.z.r. staje się
19 Jak b y ch cieli E. N iezb eck a, J. M o jak przy okazji w y k ła d n i art. 1 ust. 2 u .o .z .r, s. 23.
jasn e dopiero w kontekście art 1. ust. 2 u.o.z.r., co znaczy, że w sprawach
nie uregulow anych w ustawie do zastawu rejestrowego m ają w pełni zastoso­
w anie przepisy k.c.20
W przypadku spełnienia postulatów doktryny w taki sposób, aby zastaw
rejestrow y stał się instytucją rozłącznie alternatyw ną w stosunku do zastawu
zw ykłego, w treści ustaw y o zastaw ie rejestrowym musiałyby nastąpić o wiele
głębsze zmiany, niż te prop ono w an e przez d ok try nę21. W ydaje się, że takie
zm iany są nieuzasadnione i w praktyce stwarzałyby wiele pow ażnych kom pli­
kacji.
T H E C O N S T R U C T IO N O F T H E P L E D G E B Y R E G IS T R A T IO N
IN V IE W O F T H E C IV IL C O D E N O R M S
Summary
D e lege lata p led g e by re g istra tio n in its p rin c ip a l c o n stru ctio n does not d e p art from the
no rm s inten d ed in the C iv il C ode, art. 306 C. C. In o rd e r to form the pled g e by reg istratio n
it is in d isp en sab le to p e rfo rm a c o m p le x legal tran sac tio n w hich c o n sists o f a p led g in g co n tract
an d o f a c o stitu tiv e e n try in re g is te r o f pled g es.
T he norm re su ltin g from art. 11. u .o .z .r. (P led g e by re g istra tio n A ct) and re stric tin g the
ra n g e o f e n title m e n ts o f the p le d g e r re la te d to the su b je ct o f the p ledge has the c h a ra c te r ius
co g e n tis and c o n stitu te s an e x am p le o f re stric tio n s o f p ro p e rty rig h t re su ltin g d irec tly from the
act. T h ere fo re the p led g in g c o n tra c t o f o b lig a tio n re la tio n sh ip s b etw een p a rties c an n o t com e
in to b ein g . R atio legis o f in tro d u c in g re stric tio n s upon u sin g the su b je ct o f p ledge by the
p le d g e r re su lts in p re se rv in g th e sale v alu e o f th is su b ject. T he cla im s w hich are due to the
c re d ito r on th ese g ro u n d s c o n stitu te p re v en tiv e p ro te c tio n o f the p ledge by re g istra tio n .
De lege fe re n d a to in tro d u c e the p led g e by re g istra tio n , a c o n stru ctio n sh o u ld be brought
in to e x ista n c e as in te n d e d in art. 29 o f re a t e sta te m o rtg a g e as w ell as land and m ortgage
re g is te r A ct, w ith a sim u lta n eo u s c h an g e o f art. 2, p a rt 2. u.o .z.r. w hich re stric ts the a p p li­
c a tio n o f re g u la tio n s o f the p le d g e by re g istra tio n and on en try in a re g iste r o f p led g es A ct,
to the situ atio n w here the su b je ct o f the p led g e rem ain s in the p o ssessio n o f the p led g e r or o f
the th ird party .
20 T ak słu sz n ie J. Ig n a to w ic z (P ra w o rzec zo w e , s. 274).
21 „U m ow a o z asta w ie re je stro w y m m usi p o z o staw ać w zg o d zie z K odeksem cyw ilnym .
N ie n a le ży m nożyć n o w y c h o k re śle ń i d e fin ic ji p o jęć , je ś li są one ju ż u stalo n e. N o w a ustaw a
m usi być c z ę śc ią sk ła d o w ą p o lsk ie g o p ra w a ” . T a k trafn ie J. P isu liń sk i, J. S kąpski (dz. cyt.,
s. 751, 753).