docZarząd Lokalnej Organizacji Turystycznej Ziemia Łomżyńska
download 
Reklamacja Transkrypt
Zarząd Lokalnej Organizacji Turystycznej Ziemia Łomżyńska
Zarząd Lokalnej Organizacji Turystycznej Ziemia Łomżyńska serdecznie dziękuje wszystkim osobom prywatnym i instytucjom, które przyczyniły się do opracowania i wydania przewodnika, a w szczególności: Panu Jackowi Piorunkowi - członkowi Zarządu Województwa Podlaskiego, Urzędowi Marszałkowskiemu w Białymstoku, Urzędowi Miejskiemu w Łomży, Starostwu Powiatowemu w Łomży, urzędom gmin Powiatu Łomżyńskiego, Archiwum Państwowemu w Białymstoku, Oddział w Łomży, Muzeum Diecezjalnemu w Łomży, Muzeum Północno-Mazowieckiemu w Łomży, Muzeum Przyrody w Drozdowie, Muzeum Rolnictwa im. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, Biebrzańskiemu Parkowi Narodowemu, Narwiańskiemu Parkowi Narodowemu, Łomżyńskiemu Parkowi Krajobrazowemu Doliny Narwi w Drozdowie, Towarzystwu Kultury Języka, Oddział w Łomży, Towarzystwu Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej, Łomżyńskiemu Bractwu Historycznemu, Towarzystwu Uniwersytetów Ludowych, Oddział w Łomży, Podlaskiej Regionalnej Organizacji Turystycznej w Białymstoku, Polskiej Organizacji Turystycznej, Telewizji Łomża i „Narew Extra Tygodnik” Łomża, 6 maja 2013 roku Opracowanie przewodnika – Kolegium redakcyjne w składzie: Zbigniew Ciborowski, Antoni Dudo, Zbigniew Kania, Andrzej Skarzyński - przewodniczący, Leszek Taborski. Wydawca serdecznie dziękuje artystom fotografikom panom Gaborowi Lorinczemu i Zbigniewowi Ciborowskiemu za bezpłatne udostępnienie materiałów fotograficznych. Recezent: prof. dr hab. Henryka Sędziak Korekta: Elwira Szumiluk Opracowanie graficzne i skład: Antoni Dudo Fotografie na okładkach: Okładka I - ul Dworna, Sąd Okręgowy, fot. Zbigniew Ciborowski Okładka IV - paralotnie nad Łomżą, fot. Zbigniew Ciborowski Strona trzecia, Narew pod Siemieniem, fot. Antoni Dudo Fotografie: Archiwum Państwowe w Białymstoku Oddział w Łomży, Zbigniew Ciborowski, Tadeusz i Zygmunt Dudo, Gabor Lorinczy, Krzysztof Surawski. Zdjęcia w tekście nie podpisanie - Antoni Dudo. Fotografie archiwalne: Internet, instytucje samorządowe, osoby prywatne. Wydawca: Lokalna Organizacja Turystyczna Ziemia Łomżyńska z siedzibą w Drozdowie, ul. Główna 38, 18-421 Piątnica. Wydawnictwo zrealizowano we współpracy z Urzędem Marszałkowskim w Białymstoku, Urzędem Miasta Łomża, Starostwem Powiatowym w Łomży, urzędami gmin Powiatu Łomżyńskiego. Wydawnictwem „Przewodnik. Łomża i Ziemia Łomżyńska” LOT ZŁ wprowadza nowy produkt turystyczny pod nazwą „Łomżyńskie wakacje”. Biuro i adres do korespondencji: Łomżyńskie Centrum Informacji Turystycznej, ul. Krzywe Koło 9, 18-400 Łomża, tel. 86 216 26 50, 601 328 181 (grzecznościowy) e-mail: [email protected], www.lotlomza.nazwa.pl Informacje zamieszczone w przewodniku odzwierciedlają stan na połowę roku 2014. Wydawca nie bierze odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki wynikłe z informacji w nim zawartych. Nakład 1000 egz. Wydanie II poprawione. Łomża 2015 Copyright by © Lokalna Organizacja Turystyczna Ziemia Łomżyńska Druk: Drukarnia TOP DRUK 18-402 Łomża, ul. Nowogrodzka 151 A, tel. 86 473 02 12, tel/fax 86 216 38 42, [email protected], www.drukarniattp.pl ISBN 978-83-936655-0-1 3 SPIS TREŚCI PROF. DR HAB. HENRYKA SĘDZIAK - RECENZJA I. POŁOŻENIE I HISTORIA ŁOMŻY Andrzej Skarzyński - Cudze rzeczy wiedzieć dobrze... . Anna Aspars Narew (opowiadanie) Położenie geograficzne miasta Dojazd do Łomży Komunikacja autobusowa PKS Komunikacja autobusowa MPK - linie autobusowe Strefa ograniczonego postoju HISTORIA ŁOMŻY Spacerkiem po Starówce Cmentarze żydowskie Macewy opowiadają Cech kuśnierzy w Łomży 6 8 8 10 12 12 13 13 14 15 22 42 43 46 II. POWIAT ŁOMŻYŃSKI Walory przyrodnicze powiatu łomżyńskiego Łomżyńskie - skansen militarny Europy Gmina i Miasto Jedwabne Gmina i Miasto Nowogród Gmina Łomża Gmina Miastkowo Gmina Piątnica Gmina Przytuły Gmina Śniadowo Gmina Wizna Gmina Zbójna III. MUZEA W ŁOMŻY Muzeum Północno-Mazowieckie w Łomży Galeria Sztuki Współczesnej w Łomży Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie Muzeum Diecezjalne w Łomży Muzeum Przyrody w Drozdowie Muzeum Forteczne w Piątnicy MUZEA W POBLIŻU Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce Muzeum Pożarnictwa w Szczuczynie Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu Muzeum - Wielka Synagoga w Tykocinie IV. PARKI NARODOWE I KRAJOBRAZOWE Biebrzański Park Narodowy i Twierdza w Osowcu Narwiański Park Narodowy Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi w Drozdowie 48 48 50 52 55 57 60 62 63 64 65 67 69 69 71 72 73 74 76 77 77 77 77 79 80 80 82 83 4 V. REZERWATY PRZYRODY Rezerwat Bagno Wizna I i II Rezerwat Tabory Rezerwat Łokieć Rezerwat Mingos Rezerwat Kaniston Rezerwat Czarny Kąt Rezerwat Rycerski Kierz Rezerwat Kalinowo Rezerwat Wielki Dział Rezerwat Dębowe Góry VI. TURYSTYKA WODNA, PIESZA I ROWEROWA Port rzeczny Łomża SZLAKI WODNE Spływ Jegrznią i Biebrzą Spływ Narwią Spływ Pisą (Pisz - Nowogród) SZLAKI PIESZE I ROWEROWE MIĘDZYNARODOWA TRASA ROWEROWA EUROVELO R11 VII. INFORMACJE PRAKTYCZNE Centra Informacji Turystycznej Biura Podróży Instytucje kulturalne Stałe i cykliczne wydarzenia kulturalne Media Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji ZDROWIE, SZPITAL Przychodnie w Łomży Przychodnie w powiecie Apteki w Łomży Apteki w powiecie Bankomaty NOCLEGI, GASTRONOMIA, AGROTURYSTYKA 124 Hotele, motele i zajazdy Restauracje Bary, pizzerie, puby Okolice Łomży Gminy Hotele i restauracje Zbyszko Restauracja „Na Farnej” Kuchnia kurpiowska Plan Łomży Plan Skansenu w Nowogrodzie Bibliografia SPIS TREŚCI 85 85 85 85 85 86 86 86 87 87 87 88 88 90 90 91 93 95 109 114 114 115 116 117 118 119 120 120 121 121 122 122 128 125 126 127 128 129 130 133 134 139 140 141 5 ŁOMŻA RECENZJA PRZEWODNIKA „ŁOMŻA I ZIEMIA ŁOMŻYŃSKA” Przygotowany do druku przez LOT ZŁ przewodnik jest opracowaniem zbiorowym wielu autorów, którzy wykonali różne prace: 1) Teksty: Andrzej Skarzyński, Antoni Dudo, Wojciech Kordal, Ryszard Nawrocki, Edward Stefanowicz i Leszek Taborski; 2) Fotografie: Antoni Dudo, Tadeusz Dudo, Zbigniew Ciborowski, Wojciech Kordal, Gabor Lorinczy, Krzysztof Surawski; 3) Szatę graficzną i skład: Antoni Dudo; 4) Korektę tekstu: Wojciech Kordal. W opracowaniu przewodnika wykorzystano materiały: Starostwa Powiatowego w Łomży, Urzędów Miejskiego i Gminnego w Jedwabnem i Nowogrodzie, Urzędów Gmin: Łomża, Miastkowo, Piątnica, Przytuły, Śniadowo, Wizna i Zbójna. W opisie szlaków wodnych oraz pieszych i rowerowych korzystano z dawnych przewodników łomżyńskich, aktualizując zawarte w nich treści. I. Treść przewodnika Celem przewodnika jest ukazanie piękna Łomży i Ziemi Łomżyńskiej, jej historii, zabytków i walorów turystycznych regionu. Treść przewodnika „Łomża i Ziemia Łomżyńska” w zasadzie ogranicza się do Ziemi Łomżyńskiej i jej stolicy Łomży, rzadko przekracza granice regionu łomżyńskiego. Po miłym przywitaniu przyszłych czytelników przewodnika przez Pana Andrzeja Skarzyńskiego – Prezesa LOT ZŁ i inicjatora tego przedsięwzięcia i opowiadaniu „Narew” Anny Aspars wiele miejsca w przewodniku poświęcono Łomży, jej położeniu, historii, ważnym obiektom Starówki: kościołom, cmentarzom, zabytkowym budowlom XIX-wiecznym. Następnie mamy przegląd walorów przyrodniczych i turystycznych powiatu i 9 gmin pow. łomżyńskiego. W dalszym ciągu charakteryzowane są muzea w Łomży: Muzeum Diecezjalne, Muzeum Północno-Mazowieckie i Galeria Sztuki Współczesnej oraz muzea w najbliższej okolicy: Muzeum Przyrody w Drozdowie, Muzeum Forteczne w Piątnicy i Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie i w terenie bardziej odległym: Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce, Muzeum – Wielka Synagoga w Tykocinie, Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu i Muzeum Pożarnictwa w Szczuczynie. Większość tych muzeów znajduje się w historycznej Ziemi Łomżyńskiej. Tylko Ciechanowiec nie należał do tej ziemi, a Szczuczyn to dawna Ziemia Wiska, zawsze związana z Łomżą, dziś stolica tej ziemi Wizna jest gminą łomżyńską. Dalej przedmiotem charakterystyki są 3 Parki Krajobrazowe i 10 Rezerwatów Przyrody. Następnie autorzy przewodnika wiele miejsca poświęcają infrastrukturze turystyki, charakteryzując hotele, motele i zajazdy, restauracje, bary, puby, pizzerie i przedsiębiorstwa agroturystyczne w okolicach Łomży i w gminach. W następnym rozdziale przedstawiono łomżyńskie możliwości rozwoju turystyki wodnej z wykorzystaniem rzek: Narwi, Biebrzy i Pisy oraz warunki turystyki rowerowej i pieszej. W ostatnim rozdziale przewodnika zawarto informacje praktyczne, przydatne turystom, wskazano: Centralę Informacji Turystycznej, biura podróży, instytucje kulturalne w Łomży i okolicy, stałe i cykliczne imprezy kulturalne, media oraz informacje dotyczące: opieki zdrowotnej, aptek i bankomatów. Na stronie 139 zamieszczono plan m. Łomży a na 140 stronie - plan Skansenu Kurpiowskiego. Treść recenzowanego przewodnika jest bardzo bogata. Uważny jego czytelnik poznać może najdawniejsze dzieje Łomży, które wiążą się z powstaniem grodu obronnego nad 6 ŁOMŻA Narwią w X wieku, następnie nową lokalizację miasta na wysokiej skarpie nadnarwiańskiej, rozwój miasta w XV i XVI wieku, kiedy stało się ono jednym z trzech najważniejszych miast Mazowsza po Warszawie i Płocku. Czytelnik może prześledzić jego stopniowy upadek w II połowie XVII i w wieku XVIII na skutek wojen i walk toczących się na tym terenie. Okres niewoli politycznej, klęski powstań 1830 i 1863 roku dotknęły Łomżę tak jak i cały kraj. Paradoksalnie – jak piszą autorzy przewodnika – dochodzi do wzrostu gospodarczego, kiedy Łomża została stolicą guberni. I nie jest to zasługa tylko zaborcy, który budował drogi potrzebne mu do podróży z Warszawy do Petersburga, ale głównie społeczeństwa polskiego, które zrozumiało, że tylko poprzez rozwój gospodarczy i kulturalny kraju można uratować naród od zagłady. Łomża w okresie gubernialnym wzmacnia się gospodarczo, nastąpiła rozbudowa miasta, dynamicznie wzrastała liczba ludności, powstawały liczne instytucje prowadzące działalność społeczno-kulturową. II. Struktura przewodnika Oceniany przewodnik ma przemyślaną i logiczną budowę. Liczy 142 strony i składa się z 7 rozdziałów. Są to: I. Położenie Łomży i jej historia II. Powiat łomżyński III. Muzea w Łomży i w pobliżu IV. Parki Narodowe, Parki Krajobrazowe, Rezerwaty Przyrody V. Hotele, motele, zajazdy i agroturystyka VI. Turystyka wodna, rowerowa i piesza VII. Informacje praktyczne III. Szata graficzna Wartość przewodnika podnosi bardzo staranna szata graficzna. Szczególnie piękne są cztery duże całostronicowe zdjęcia: dwa na początku książki I. autorstwa Zbyszka Ciborowskiego ukazujące fragment ul. Dwornej z Sądem Okręgowymi, II. Antoniego Dudo przedstawiające Narew pod Siemieniem oraz na str. 21 zdjęcie ławeczki Hanki Bielickiej i zdj. lotni – oba też p. Zbyszka Ciborowskiego. Cały przewodnik jest kolorowy: w spisie treści – kolorowe tła poszczególnych rozdziałów, niezliczona liczba kolorowych zdjęć ukazujących: ważne obiekty Łomży i regionu, pełne uroku krajobrazy, zwłaszcza zdjęcie Łomży od strony Narwi Gabora Lorinczego, zdjęcia wnętrz kościołów, cmentarzy. IV. Ocena ogólna Przewodnik „Łomża i Ziemia Łomżyńska” oceniam bardzo pozytywnie za wszechstronne ujęcie i szczegółowe opracowanie wszystkich obiektów godnych pokazania w mieście Łomży i w regionie łomżyńskim. Szczególną wartość przewodnika stanowi wielka liczba zdjęć ilustrujących opisywane obiekty, zdjęć często dawnych, gromadzonych od pokoleń i zdjęć nowych wykonanych przez znakomitych fotografów. Mnie osobiście najbardziej podobał się w przewodniku podrozdział „Spacerkiem po Starówce”. W tym swoim spacerze autorzy Antoni Dudo i Edward Stefanowicz nie ominęli żadnego ważnego zabytku Łomży i najbliższej okolicy. Zapewne Łomżyniacy (to nieortograficznie, ale przez szacunek), bo napisali „z sercem”, widać, że kochają swoje miasto. Prof. dr hab. Henryka Sędziak Łomża, 23.04.2013 r. 7 ŁOMŻA „Obce rzeczy wiedzieć dobrze jest, swoje obowiązek” Zygmunt Gloger (Encyklopedia staropolska) Szanowni Państwo! Witam serdecznie w pięknej Łomży, stolicy przyjaznej Ziemi Łomżyńskiej. Witam Państwa u wrót „Zielonych Płuc Polski”, które stanowią krainy Mazur, Podlasia i Pojezierza Suwalskiego oraz Północnego Mazowsza. To Biebrzański Park Narodowy, Narwiański Park Narodowy, Białowieski Park Narodowy, Wigierski Park Narodowy, Puszcza Kurpiowska (Zielona), Puszcza Piska, Puszcza Białowieska, Puszcza Knyszyńska, Puszcza Augustowska, Puszcza Borecka, Puszcza Romincka, to dorzecza rzeki Czarna Hańcza i Krutyni, to malownicze jeziora z czystą wodą otoczone prastarymi borami. Tu jest najczystsze, w Polsce, powietrze, dosłownie i w przenośni. Tu rozciągają się przepiękne doliny meandrującej Narwi, Biebrzy i Pisy z unikalną w Europie i świecie fauną i florą. To skupisko rezerwatów ścisłej ochrony przyrody i parków krajobrazowych z Łomżyńskiem Parkiem Krajobrazowym Doliny Narwi na czele. Tu, Drodzy Państwo, leży historyczna Ziemia Łomżyńska ostatecznie zorganizowana przez księcia Janusza I w XIV wieku, którą stanowiły powiaty łomżyński, ostrołęcki, koliński (kolneński) i zambrowski. Dawna Ziemia Łomżyńska z centralną Łomżą odgrywała ważną rolę gospodarczą i polityczną w regionie. Łomża była stolicą historycznej Ziemi Łomżyńskiej, następnie siedzibą władz Guberni Łomżyńskiej w okresie zaborów, stolicą województwa łomżyńskiego, a od powołania Diecezji Łomżyńskiej jest siedzibą Biskupa Ordynariusza i jego urzędów. Dzisiaj w Łomży, która ma już prawie 600 lat, zlokalizowano samorządowe władze powiatowe (rady), urząd Starosty (powiatu ziemskiego) i Prezydenta (powiatu grodzkiego). Miasto i powiat są dobrze zarządzane, co dostrzegają niewątpliwie łomżanie i mieszkańcy powiatu ziemskiego, ale, przede wszystkim, zauważą to mili nam goście! Region łomżyński pięknieje i rozwija się z dnia na dzień. Łomża jest znakomitym miejscem bazowym do zatrzymania się, by w kilkodniowych „wypadach” obejrzeć osobliwości dawnej i dzisiejszej Ziemi Łomżyńskiej, do czego gorąco zachęcam i polecam Państwu, wpierw miłym Gościom, ale także moim współmieszkańcom, bo zgodnie z porzekadłem „cudze chwalicie, swego nie znacie” mamy jeszcze dużo do odrobienia. Wielu łomżan wyjeżdża do pięknych krajów, np. Grecji, podziwiać Peloponez, Kanał Koryncki, Meteory, klasztory zbudowane na szczytach greckich gór, czy zachwycać się architekturą zabytków Wenecji, Florencji, Padwy, Bolonii, Rzymu i Watykanu. Nie zawsze jednak pamiętają o swojej „Małej Ojczyźnie”, jaką stanowi region łomżyński, który jest uważany za jeden z najpiękniejszych 8 ŁOMŻA w Europie. Warto odwiedzić Muzeum Północno-Mazowieckie w Łomży, Muzeum Diecezjalne w Łomży, Muzeum Przyrody w Drozdowie mieszczące się w pałacyku rodziny Lutosławskich, siedzibę Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi w Drozdowie, Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie. Ziemia Łomżyńska to miejsce bohaterskich bojów obronnych żołnierzy polskich - nazywane „polskimi Termopilami”, to także zabytki unikalnego budownictwa wojskowego (militarny skansen Europy), to wreszcie miasto portowe, otwarte na rzekę Narew z portem rzecznym i pięknymi bulwarami. Nie mogę, Drodzy Państwo, nie wspomnieć wielkich synów tej ZiemiAdama Chętnika i Zygmunta Glogera, Hanki Bielickiej, Bohdana Winiarskiego, Witolda Lutosławskiego, rzeźbiarza urodzonego w Puchałach, Stanisława Lutostańskiego, malarza Jana Dobkowskiego oraz wielu innych, dawnych i współczesnych ikon nauki, kultury, gospodarki i polityki. Chętnie witamy turystów miejscowych i serdecznie gościmy też turystów z Polski i z zagranicy. Promujemy nasz region. W tym celu w 2009 r. w siedzibie Starostwa Powiatowego w Łomży powołano do życia Lokalną Organizację Turystyczną „Ziemia Łomżyńska”, w skład której weszli członkowie reprezentujący różne sektory – samorządy lokalne, przedstawiciele branży turystycznej, organizacji samorządowych. Jej celem i zadaniem jest propagowanie i podejmowanie działań zmierzających do ochrony środowiska naturalnego i kulturowego regionu, wspieranie i ochrona istniejących podmiotów branży turystycznej, propagowanie działalności z zakresu krajoznawstwa, ekologii oraz ochrony dziedzictwa narodowego, współpraca z organami administracji rządowej i samorządowej oraz podmiotami gospodarczymi działającymi w zakresie turystyki w kraju i za granicą, prowadzenie akcji reklamowych i promocyjnych regionu w zakresie turystyki, opracowywanie broszur reklamowych, folderów, plakatów i rozpowszechnianie materiałów audiowizualnych promujących walory przyrodnicze i krajobrazowe oraz zasoby historyczno– kulturalne miast i gmin z obszaru działania LOT ZŁ, rozpowszechnianie innych materiałów o charakterze reklamowym i promocyjnym, prowadzi biuro LOT ZŁ. Wyższa Szkoła Zarządzania i Przedsiębiorczości im. Bogdana Jańskiego w Łomży, kształcąca m.in. kadrę dla turystyki użyczyła nam lokalu i jest naszym przyjacielem oraz współpartnerem. Lokalna Organizacja Turystyczna „Ziemia Łomżyńska” jest członkiem Podlaskiej Regionalnej Organizacji Turystycznej. Andrzej Skarzyński - Prezes LOT ZŁ Łomża, w kwietniu 2013 r. 9 NAREW Spaceruję ulicami Łomży. W ręku trzymam tomik poezji jednego z tutejszych poetów. W torbie mam jeszcze w zapasie kilka innych. Nie urodziłam się w tym mieście. Właściwie go nie znam. I choć mieszkam tutaj już ponad 10 lat, miasto to wciąż jest dla mnie tajemnicze. Każdy taki spacer wzbogaca mnie o nowe doświadczenia. Czuję się jak Alicja w Krainie Czarów, odkrywam coraz to ciekawsze i piękniejsze zakątki tak ograniczonej w sumie przestrzeni. Jan Kulka, Henryk Gała – wiersze tych twórców są moją inspiracją do odbywania długich, pouczających podróży po okolicy. Tworzyli oni nad Narwią i tam też udaję się najczęściej. Rzeka ta jest piękna. Sam jej widok napawa mnie zachwytem. Nie dziwię się, że nie opuszczała ich wena twórcza. Na tak cudowne widoki nie można być obojętnym, a kiedy serce przepełnia uniesienie, ów zachwyt musi zaowocować, nieprawdaż? […]. […] Lubię tu przychodzić, aby odpocząć od trudów dnia codziennego. To jest moja oaza spokoju. Czuje się tu bezpieczna, nieograniczona, wolna. Wprawdzie niszcząca naturalne piękno cywilizacja pozostawia już na niej swój złowrogi siad, jednak nie zabija w niej niewinnego uroku. Kiedy tak na nią patrzę, jak płynie („kroczy”) z dostojeństwem, przelewając się z jednego brzegu na drugi, mam nadzieję, że nic nigdy nie naruszy nieodwracalnie tego porządku, który rządzi jej biegiem. Ona jest żywiołem. Człowiek nie powinien z nią walczyć ani jej zmieniać, lecz się jej poddać. Zastanawiam się tylko, czy aby na pewno jednostka ludzka umie zaakceptować swoje (niższe) miejsce? Cieszę się, że mieszkam w Łomży – mało znaczącej mieścinie – a nie w światowej sławy metropolii. Tutaj nie przygniata mnie ciężar problemów dużych miast. Życie toczy się powoli. Nie muszę pokonywać niesamowitych odległości, aby znaleźć się na łonie natury, sam na sam ze swoimi myślami […]. […] Przyjemnie jest położyć się wśród wysokich traw, w szczerym polu i zagłębiać się bezpamiętnie w słowach wielkich ludzi i przeżywać to, co oni – te wszystkie małe i wielkie uniesienia. To ten krajobraz pobudza we mnie chęć działania, tworzenia. Te widoki 10 unoszą moją duszę ponad przeciętność. Mogłabym godzinami wpatrywać się w spokojną i głęboką toń rzeki. Może Gała ma rację, że ona nie płynie? Może także zatrzymała się, aby podziwiać piękno otaczających ją łąk, rozległych pastwisk, popadła w zadumę i zapomniała wyruszyć w dalszą wędrówkę? Czyżby znudziła jej się ta niekończąca się podróż i zapragnęła delektować się chwilą? Jest czym cieszyć oczy. Niestety nocą rzeki nie widać. Blask świateł miasta próbuje usilnie przyćmić jej cudowność. Tylko księżyc egoistycznie przegląda się w zaspanych, powolnych wodach Narwi. Lecz ona się nie buntuje. Usuwa się na dalszy plan, gdyż wie, że kiedy przyjdzie odpowiednia pora, znów będzie podziwiana. Latem na plaży miejskiej wygrzewają się tłumy ludzi. Przychodzą tutaj, aby odpocząć. Woda jest w końcu symbolem orzeźwienia i oni pragną, by ona podzieliła się z nimi swą mocą. Kocham tę rzekę, gdyż jest taka dobra, łagodna i pozwala człowiekowi czerpać z jej darów. Więc czemu my, którzy nazywamy siebie ludźmi – istotami myślącymi i czującymi – nadużywamy jej dobroci, wykorzystujemy ją? Przecież każdy śmieć wrzucony do jej wód jest jak gwóźdź wbity do naszej trumny. Kochana rzeczko, czemu jesteś taka naiwna? Oby zapamiętała nasze miasto jak najlepiej. W sercu wciąż skrywam nadzieję, że gdy wreszcie zdecyduje się odpłynąć, weźmie mnie ze sobą W końcu jest moją najlepszą przyjaciółką, powierniczką najskrytszych sekretów. Dla mnie rzeka Narew to nie tylko zakątek, to skarbnica moich przemyśleń, źródło inspi racji. Łomża bez niej nie byłaby tym samym miastem. To ta rzeka pozwoliła mi się odnaleźć. Moje życie, podobnie jak jej wody, sunie powoli naprzód i kiedyś osiągnie swoje przeznaczenie, swój kres. Anna Aspars II miejsce w 13 konkursie dla klas III Liceum Ogólnokształcącego im Tadeusza Kościuszki w Łomży „Ziemia Łomżyńska - nasza mała Ojczyzna”. Zeszyty Łomżyńskie 1/13/2002 fot. Zb. Ciborowski 11 ŁOMŻA I. POŁOŻENIE I HISTORIA ŁOMŻY Łomża (GEO 53.18 22.06, GPS N53° 10’ 41.23” E22° 3’ 32.52”) jest położona nad środkowym biegiem Narwi na Nizinie Mazowieckiej na wysokości ok. 125 m n.p.m., w północnej części Międzyrzecza Łomżyńskiego. Miasto leży na wzgórzach morenowych, obejmujących wysoką, lewobrzeżną skarpę pradoliny Narwi. Łomża leży na terenie Zielonych Płuc Polski. W sąsiedztwie miasta znajduje się Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi (na wschód), liczne rezerwaty przyrody oraz lasy Czerwonego Boru (na południe). W pobliżu, ok. 25 km na północny wschód, zlokalizowany jest Biebrzański Park Narodowy, a ok. 20 km na północny zachód Puszcza Kurpiowska. Obok miasta przepływa Narew oraz jej dopływ Łomżyczka. Klimat. Według Okołowicza, Łomża znajduje się w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego, a wg Köppena leży w strefie wilgotnego klimatu kontynentalnego podtypu o ciepłym lecie. Cechy charakterystyczne klimatu Łomży: średnia temperatura roczna: 7,1 °C, średnia temperatura lipca: 17 °C, średnia temperatura stycznia: -3 °C, średnie roczne opady: ok. 500 mm, średnia wilgotność powietrza: 80-82%, czas zalegania pokrywy śnieżnej: 50-80 dni, okres wegetacyjny: ok. 200 dni. W okolicach Łomży przeważają wiatry zachodnie i południowo-zachodnie. Średnia roczna prędkość wiatru waha się w granicach 3,0 – 3,5 m/s. Sąsiednie miejscowości. Do otoczenia Łomży można zaliczyć zarówno miejscowości położone w najbliższym sąsiedztwie, jak również te, które są w znacznym oddaleniu, ale połączone z Łomżą szlakami komunikacyjnymi. Są to Kolno (31 km), Pisz (64 km), Orzysz (85 km), Giżycko (115 km), Grajewo (62 km), Ełk (90 km), Augustów (105 km), Suwałki (137 km), Białystok (81 km), Zambrów (26 km), Ostrów Mazowiecka (46 km), Warszawa (142 km), Ostrołęka (36 km), Ciechanów (119), Płock (195 km). Nazwa miasta. Geneza nazwy Łomża nie jest jednoznaczna. Zygmunt Gloger pisze m.in. że: „Ludzie mieszkający w lasach i żyjący z myślistwa, pasterstwa i rybołówstwa nie mieli potrzeby budowania zamków, bo przyrodzoną i najbezpieczniejszą ich warownią były zawalone łomami starych drzew gąszcze leśne”. Według prof. Karola Zierhoffera nazwa (Łomża) oznaczała przypuszczalnie miejsce, gdzie był jakiś łom, jakieś pokruszone bloki kamienne bądź połamane przez wiatr drzewa. Nazwa miasta jest topograficzna, urobiona za pomocą przyrostka „ża” od tego samego rdzenia, co staropolskie łomić, łomać. Podobnie uformowana jest nazwa miasta Iłża. Nazwa Łomża występuje również w innych językach pod zmienionymi formami: łac. Lompza, niem. Lomscha, jid. Lomsza, ros. Ломжа, lit. Lomža. Jest to związane m.in. z wielonarodowościową strukturą etniczną miasta na przestrzeni dziejów i kontaktami handlowymi prowadzonymi przez mieszkańców miasta. 12 ŁOMŻA DOJAZD DO ŁOMŻY Łomża leży na ważnym szlaku komunikacyjnym północno-wschodniej Polski. Tu krzyżują się drogi łączące Warszawę z Augustowem, Suwałkami i dalej z Litwą, Ełkiem, Oleckiem i Gołdapią do przejścia z Rosją. Do Łomży powadzą także drogi z Pisza, Rucianego Nidy, Orzysza, Mikołajek, Giżycka, Węgorzewa, przez Myszyniec, Szczytno do Olsztyna i dalej do Gdańska. Z Łomży do Białegostoku prowadzą trzy drogi: przez Rutki, Wiznę i Zambrów i dalej przez Białystok do Kuźnicy do przejścia granicznego na Białoruś, oraz z Zambrowa przez Sokołów Podlaski do Siedlec i dalej do Lublina, Rzeszowa. KOMUNIKACJA AUTOBUSOWA PKS Dworzec autobusowy PKS zlokalizowany przy skrzyżowaniu al. Legionów i ul. gen. Wł. Sikorskiego, jest też punktem przesiadkowym dla większości linii MPK. Odjeżdżają z niego autobusy dalekobieżne do: Gdańska, Kołobrzefu, Lublina, Warszawy, Władysławowa, Wrocławia, Szczecina oraz do: Augustowa, Białegostoku, Ełku, Giżycka, Gołdapi, Grajewa, Kolna, Mikołajek, Mławy, Olecka, Ostrołęki, Piszu, Przasnysza, Ruciane Nida, Siemiatycz, Suwałk, Węgorzewa, Wysokiego Mazowieckiego, Zambrowa. Informacja PKS: 86 218 55 54, lub w Internecie: www. pks.lomza.pl. KOMUNIKACJA AUTOBUSOWA MPK ŁOMŻA Łomża, ul. Spokojna 9, tel. 86 216 01 62, dysp. tel. 86 216 03 35, e-mail: [email protected], www. mpklomza.pl LINIE: 1. W.S.A →Poznańska→ al. Legionów→ al. Piłsudskiego→ Zawadzka →Sikorskiego → al. Legionów →pl. Kościuszki →Zjazd →Piątnica (Piątnica OSM→MARIANOWO 2. (FADOM) →W.S.A. →Poznańska →al. Legionów →Polowa →Giełczyńska →St. Rynek →Rządowa →pl. Kościuszki →W. Polskiego →W.S.A.→ (FADOM) 3. PRZYKOSZAROWA →Zawadzka →Sz. Zambrowska →St. Rynek →pl. Kościuszki→ al. Legionów →Sikorskiego →Spokojna →al. Piłsudskiego →PRZYKOSZAROWA 4. W.S.A.→W. Polskiego →Poznańska →al. Legionów→ pl. Kościuszki→ St. Rynek →Giełczyńska →Sz. Zambrowska →Sikorskiego →Zdrojowa →Stara Łomża →BONA (→Siemień →Rybno →PNIEWO) 5. PRZYKOSZAROWA →Zawadzka →al. Piłsudskiego →Spokojna →Sikorskiego → al. Legionów →pl. Kościuszki →St. Rynek →Sz. Zambrowska →Sikorskiego → Zawadzka →PRZYKOSZAROWA 6. PRZYKOSZAROWA →Zawadzka →Sybiraków →Kazańska →al. Piłsudskiego → Sz. Zambrowska →St. Rynek →pl. Kościuszki (Jantar) →Zjazd →Rybaki →Sikorskiego →Sz. Zambrowska →al. Piłsudskiego →Kazańska →Sybiraków →Zawadzka → PRZYKOSZAROWA 7. W.S.A.→W. Polskiego →Wesoła →Łukasińskiego →Sikorskiego →W. Polskiego → pl. Kościuszki (Jantar)→Zjazd →Rybaki →Sikorskiego→ Sz. Zambrowska → Giełczyńska →Rządowa →pl. Kościuszki (Delikatesy)→al. Legionów →Sikorskiego →Łukasińskiego →Wesoła →W. Polskiego →W.S.A. 8. NOWOGRODZKA →Sikorskiego →W. Polskiego→ pl. Kościuszki → St. Rynek → Sz. Zambrowska →al. Piłsudskiego →al. Legionów →Polowa →Rządowa → pl. Kościuszki →W. Polskiego →Sikorskiego →NOWOGRODZKA 13 ŁOMŻA 9. PRZYKOSZAROWA →al. Piłsudskiego→ al. Legionów→ pl. Kościuszki →W. Polskiego →Sikorskiego →Nowogrodzka →Kupiski →Mątwica →NOWOGRÓD 10. GRABÓWKA →Nowogrodzka →pl. Kościuszki →St. Rynek →Polowa →al. Legionów →al. Piłsudskiego →Sz. Zambrowska →Rządowa →pl. Kościuszki →Nowogrodzka →GRABÓWKA 11. POZNAŃSKA →al. Legionów→ al. Piłsudskiego →Sz. Zambrowska →Sikorskiego → Zawadzka →al. Piłsudskiego →al. Legionów →POZNAŃSKA 12. JEDNACZEWO →Nadnarwiańska →(Kupiski St. →Nowogrodzka) →pl. Kościuszki → St. Rynek →Polowa →al. Legionów →Sikorskiego →Zawadzka→ al. Piłsudskiego → al. Legionów →Poznańska →Kraska →KONARZYCE (→Boguszyce →CZAPLICE) 13. W.S.A. →Poznańska →al. Legionów →al. Piłsudskiego →Sz. Zambrowska → St. Rynek →pl. Kościuszki →W. Polskiego →W.S.A. 14. PL. KOŚCIUSZKI →al. Legionów →Sz. do Mężenina →Zawady →GIEŁCZYN 15. W.S.A. →Poznańska →al. Legionów →pl. Kościuszki →Zjazd →Piątnica →Kalinowo →Drozdowo →Niewodowo →Rakowo →KRZEWO →Kossaki →Bronowo →NIWKOWO) STREFA OGRANICZONEGO POSTOJU Strefa obejmuje Stary Rynek, ul. Dworną na odcinku od ul. Sienkiewicza do ul. Giełczyńskiej, wraz z parkingiem przy skrzyżowaniu z ul. Farną, ul. Sadową, od wjazdu między budynkami Nr 8 i 10 do ul. Dwornej, ul. Krótką, ul. Długą, na odcinku dostępnym dla ruchu kołowego (do ul. Krótkiej) i ul. Sienkiewicza. Obowiązują one od poniedziałku do piątku w godzinach 10.00–17.00. Opłaty wynoszą: do 20 min. – 0,50 zł, za godzinę – 1,50 zł, za dwie – 3,10 zł, za trzy – 4,80. Za każdą następną rozpoczętą godzinę – 1,40 zł. Katedra nocą, fot. K. Surawski 14 ŁOMŻA HISTORIA ŁOMŻY IX - XII wiek Historia Łomży sięga końca IX wieku i jest związana z grodem położonym około 5 kilometrów na wschód od dzisiejszego miasta. Pod koniec IX wieku Łomża zostaje założona jako luźna, otwarta osada. W pierwszej połowie XI w. powstaje gródek typu cyplowego, który ulega pożarowi w ostatniej dekadzie tego wieku. Zostaje odbudowany dopiero w połowie XII wieku z ponowną fortyfikacją terenu oraz dwóch podgrodzi. Położenie grodu wskazuje wyraźnie na jego charakter obronny. Stara Łomża, grodzisko z X-XII w., lata 50. XX w. Od północnego wschodu zabezpiecza go nie tylko rzeka Narew, ale także szeroka i bagnista jej dolina. Pozostałością po grodzie jest tzw. Góra Królowej Bony. Do dnia dzisiejszego zachowały się tam pozostałości wałów ziemnych otaczających gród. Na sąsiednim wzniesieniu zwanym Wzgórzem świętego Wawrzyńca według zapisków kościelnych miał stać kościół parafialny wybudowany według Kroniki Spengeberga przez świętego Brunona z Kwerfurtu, około 1000 roku. Święty ten, niosąc wiarę chrześcijańską pogańskim ludom na pograniczu prusko-jaćwieskim, poniósł męczeńską śmierć w 1009 roku, zaledwie 20 kilometrów na wschód od tego miejsca, w okolicach dzisiejszej Wizny. Prawdziwości tej legendy dowodzą wykopaliska archeologiczne przeprowaStara Łomża, wzg. św. Wawrzyńca, fot. G. Lorinczy dzone na wzgórzu. Potwierdzają one, że w tym miejscu na pewno stał pierwszy kościół chrześcijański na Północnym Mazowszu, w krypcie odnaleziono wczesnośredniowieczne szczątki bogato ubranego duchownego. W tym okresie powstał również kościół św. Piotra. Był on umiejscowiony na terenie wsi Stara Łomża, bliżej dzisiejszego miasta. Według ww. Kroniki Spengeberga w XII wieku za Bolesława Kędzierzawego powstaje zamek książąt mazowieckich ulokowany na jednym ze wzgórz w późniejszej lokalizacji miasta Łomży. 15 ŁOMŻA XIII - XIV wiek Około 1250 roku w czasie jednego z najazdów, książę litewski Trojden złupił i spalił gród łomżyński. Ok. 1340 roku Kazimierz Wielki rozpoczął odbudowę zamku w tej lokalizacji w Szurze pod Starą Łomżą. Łomża nie pojawiała się w dokumentach pisanych do końca XIV w. Po unii polsko-litewskiej zmniejsza się znacznie niebezpieczeństwo ciągłych najazdów od strony wschodniej granicy. Sprzyja to rozwojowi osadnictwa, przenoszeniu i lokacji miast na prawie niemieckim. Grody tracą swój charakter obronny, a podgrodzia nabierają większego znaczenia jako centra handlowo-gospodarcze. Położenie podgrodzia łomżyńskiego było niezbyt dogodne i dlatego Łomża zostaje przeniesiona na nowe miejsce, umożliwiające jej lepszy rozwój. Nowa lokacja Łomży o 5 km w dół rzeki następuje w ostatnich dekadach XIV wieku. Już w 1392 roku na Popowej Górze zostaje wybudowany kościół NMP i świętych Rozesłańców. W 1410 roku zostaje tu przeniesiona parafia. Jest to dowodem na to, że nowe miejsce było już zasiedlone i zabudowane. Dawne podgrodzie otrzymuje wówczas nazwę Starej Łomży, która występuje w najstarszym rejestrze okolicznych wsi z 1410 roku. XV wiek Od początków XV wieku miasto rozwija się pomyślnie. Już w 1400 r. Łomża miała wójta, co świadczy o jej charakterze miejskim. 30 sierpnia 1400 roku książę mazowiecki Janusz I Starszy nadaje „w mieście naszym zwanym powszechnie Łomża wójtostwo z czterema włókami, trzecim denarem od jakiejkolwiek osądzonej sprawy w granicach wspomnianego miasta”. Ostateczne unormowanie sytuacji prawnej miasta następuje 18 lat później. 15 czerwca 1418 roku z rąk księcia Janusza I Łomża otrzymuje prawa miejskie chełmińskie. Dzięki życzliwości księcia mieszczanie mogą także wybudować łaźnię, postrzygalnię i wagę. Od tego momentu nie muszą również płacić ceł w granicach Księstwa Mazowieckiego, co ma kolosalne znaczenie dla rozwoju handlu. XVI wiek XVI wiek przynosi Łomży prawdziwy rozkwit. Książęta Mazowieccy przyznają miastu kolejne przywileje. Z inicjatywy mieszczan i przy wsparciu księżnej Anny Radziwiłłówny i jej synów: Stanisława i Janusza, w latach 1504-25 trwa buDokument lokacyjny miasta z 1418 r. dowa łomżyńskiej fary reprezentującej styl goFot. arch. APB OŁ 16 ŁOMŻA tycki. W 1526 roku Łomża staje się miastem królewskim. Posiada dwa zamki – jeden w granicach miasta, drugi w miejscowości Szur w dawnej lokalizacji grodu. W połowie XVI wieku miasto liczy 3.300 mieszkańców, ponad 540 domów, 7 kościołów, dwór królewski, ludwisarnię, arsenał, łaźnię, spichlerze zbożowe, magazyny soli i inne budowle. Można ją odnaleźć nawet na kilku mapach prezentu- Pieczęć miasta Łomży na liście z 1568 r. wysłanym przez burmistrza i rajców łomżyńskich do rady miasta Gdańska. jących Europę środkowo-wschodFot. Archiwum Państwowe w Gdańsku. nią. Łomżyński port rzeczny należy do największych tego typu na Mazowszu i odgrywa bardzo ważną rolę zwłaszcza w handlu płodami rolnymi. Poza tym o wielkości miasta i jego znaczeniu handlowym może decydować krzyżowanie się tutaj, kilku międzynarodowych dróg handlowych m.in. z Moskwy do Poznania, z Mazowsza na Litwę czy do Prus. W drugiej połowie XVI w. Łomża otrzymuje szansę odegrania bardzo ważnej roli w życiu politycznym ówczesnej Polski i po części ją odgrywa. Król Zygmunt August dość często gościł na Zamku w Łomży, gdzie zwołuje m.in. Radę Senatorów w latach 1561-1562. Kolejne królewskie „pięć minut” Łomża ma po jego śmierci. Do miasta przyjeżdża wówczas często jego siostra i następczyni Anna Jagiellonka. Zarówno sytuacja polityczna po śmierci króla jak i postawa Anny Jagiellonki sprawiły, że o Łomży mówiono głośno nie tylko w Rzeczypospolitej, ale i Europie. XVII - XVIII wiek Dobre czasy dla Łomży i jej mieszkańców kończą się w połowie XVII wieku. Przyczyn upadku potęgi miasta było kilka. Wojny, pożary, powodzie i zarazy, które w XVII stuleciu nawiedzają często ziemię łomżyńską, za każdym razem dziesiątkują mieszkańców. Po każdej z tych nawałnic coraz trudniej jest podnieść się, nie tylko poszczególnym rodzinom, ale także całemu miastu. Pod koniec wieku liczba ludności miasta wynosi zaledwie 300 osób. Lepszej sytuacji nie przynosi także wiek XVIII. Miasto, którym kierują starostowie bardziej niż o dobro Łomży i łomżan troszczą się o dobro własne. Łomża pogrąża się w kryzysie coraz bardziej, tracąc przy tym nie tylko rangę i bogactwa, ale także mieszkańców. Druga połowa wieku XVIII to także upadek Rzeczypospolitej i rozbiory, które dodatkowo pogłębiają kryzys. Od 1794 roku w Łomży rządzili Prusacy. Wysokie podatki, kontrybucje i konfiskaty nakładane przez zaborcę w żaden sposób nie przyczyniały się do rozwoju miasta. Widok Łomży na przełomie XVIII i XIX wieku był opłakany. Po dawnej świetności zostały tylko gruzy. Jednym z nielicznych pozytywnych efektów działalności administracji pruskiej w Łomży było wytyczenie cmentarza poza granicami miasta. Prusacy pozwolili także na osiedlanie się w mieście Żydom. 17 ŁOMŻA XIX wiek Ponowny wzrost i ożywienie gospodarcze Łomży to początek XIX wieku. W 1806 roku miasto liczy około 6000 mieszkańców. Z chwilą ustanowienia Księstwa Warszawskiego Łomża staje się siedzibą władz departamentu. Po utworzeniu Królestwa Polskiego zostaje głównym miastem obwodu łomżyńskiego, a do 1815 do 1817 roku siedzibą władz województwa augustowskiego. Od 19 (31) grudnia 1866 roku z guberni augustowskiej wydzielono gubernię łomżyńską, a pozostałą Widok z Kamiennych Schodków, część przemianowano na gubernię suwalfot. z pocz. XX wieku ską. Wzrost gospodarczy Łomży związany jest przede wszystkim z powstaniem nowych węzłów komunikacyjnych. Paradoksalnie przyczyniają do tego nowi zaborcy – Rosjanie. Przez Łomżę prowadził trakt z Warszawy do Petersburga. Następuje rozbudowa miasta. Najpierw buduje się obiekty wojskowe, administracyjne, a następnie gospodarcze, publiczne i mieszkalne. Dynamicznie wzrasta liczba ludności. Powstają nowe place i ulice, a także wiele kamienic oraz obiektów użyteczności publicznej m.in. łomżyński browar, rafineria cukru, garbarnie, Wielka Synagoga. Z XIX w. pochodzi najwięcej łomżyńskich zabytków, m.in. ratusz, poczta, kaplica Śmiarowskich na cmentarzu, pałac gubernatora, dziś Wyższe Seminarium Duchowne, cerkiew zwana „Soborem”, dziś kościół pw. Wniebowzięcia NMP, kościół i klasztor Panien Benedyktynek, gmach Banku Państwa Rosyjskiego, dziś Kredyt Bank, gmach Kasy Pożyczkowej Przemysłowców Łomżyńskich, dziś siedziba Sądu Okręgowego, szpital wojskowy, dziś adaptowany na hotel, koszary wojskowe, nowy gmach Szpitala św. Ducha przy ul Wiejskiej, dziś Akademicka Szkoła Policealna. XX wiek Początki XX wieku to dalszy rozwój miasta. Wspierają go niektóre z okolicznych dworów m.in. dwór Lutosławskich w Drozdowie, czy Stanisława Woyczyńskiego w Starej Łomży. Łomża zostaje obwarowana rosyjskimi fortami. W 1912 roku miasto liczy około 22000 mieszkańców. Do zabytków z tego okresu zaliczają się budynki obecnych I LO i II LO, Dom Ludowy. Między wojnami I wojna światowa hamuje szybko postępujący rozwój. Łomżanie aktywnie uczestniczą w walkach narodowo-wyzwoleńczych. Wojna pozostawia po sobie trwały ślad. Znacznie zmienia się skład etniczny miasta. Opuszczają je Rosjanie i Niemcy, a Łomża staje się praktycznie miastem dwóch narodowości i dwóch wyznań – Polaków (chrześcijan) i Żydów, którzy w 1921 roku stanowili 46% ogółu mieszkańców. Okres międzywojenny to lata stopniowego odradzania się regionu. W 1925 roku powstaje diecezja łomżyńska. W 1939 roku miasto liczy 27000 mieszkańców (bez wojska). 18 ŁOMŻA II wojna światowa przynosi ze sobą zniszczenia sięgające 70%. zabudowy i infrastruktury. W wyniku deportacji i mordów dokonywanych przez NKWD i hitlerowców liczba ludności maleje o około 60%. Z miasta znikają niemal wszyscy Żydzi. Wyzwolenie Łomży następuje 13 września 1944 roku. II połowa XX wieku Po II wojnie światowej Łomża liczyła Most żelazny, zniszczony w 1939 r. zaledwie 12,5 tys. mieszkańców. W latach 1946-1975 odbudowana została najstarsza część miasta. Powstają także nowe osiedla mieszkaniowe, liczne zakłady przemysłowe (m.in. Łomżyńskie Zakłady Przemysłu Bawełnianego, Fabryka Mebli – już nie istniejące), PEPEES oraz ciepłownia miejska. Następuje także uruchomienie komunikacji miejskiej. Miasto odradza się powoli, ale systematycznie. Na początku lat 70. ma prawie 30000 mieszkańców. Rok 1975 to przełom w rozwoju powojennej Łomży. Miasto staje się stolicą województwa łomżyńskiego. W latach 1975–1999 następuje gwałtowny wzrost gospodarczy oraz rozwój budownictwa mieszkaniowego. Powstają osiedla Południe, Konstytucji, Mazowieckie, które są osiedlami budownictwa wielorodzinnego. Do Łomży zostaje przyłączona wieś Łomżyca, w której rozwija się budownictwo jednorodzinne. Łomża rozrasta się w kierunku zachodnim i południowym. Obszar terenów zainwestowanych ulega podwojeniu. Funkcję stolicy województwa łomżyńskiego miasto pełni do 31 grudnia 1998 roku. W 2001 roku liczba mieszkańców wynosiła 65265. Wraz z utratą statusu miasta wojewódzkiego ilość mieszkańców powoli spada. XXI wiek XXI wiek to przynależność Łomży do województwa podlaskiego jako powiat grodzki oraz stolica powiatu ziemskiego. Ludność miasta powoli zaczyna spadać w wyniku emigracji do większych miast oraz do sąsiednich miejscowości, (m.in. do Piątnicy, Kupisk, Konarzyc, Starej Łomży). Pod koniec 2012 roku liczba mieszkańców Łomży wynosiła ok. 61000. XXI wiek to także renowacja zabytków oraz inwestycje w kulturę, turystykę i sport. W 2013 r. oddano do użytku tereny sportowo-rekreacyjne nad Narwią - Port rzeczny Łomża. Planowane jest rozpoczęcie budowy obwodnicy, która ma być częścią międzynarodowej trasy Via Baltica. Osiedle Górka Zawadzka 19 ŁOMŻA Współcześnie Podczas prac związanych z budową hali sportowej przy II LO odkryto brukowaną uliczkę. Biegnie ona na głębokości od pół metra do metra pod powierzchnią rozległego trawnika po lewej stronie II LO. Zakręca na tyły przedwojennego Szpitala Św. Ducha (obecnie Akademicka Szkoła Policealna), i pokazują się niżej położone ceglane mury. Cegły są półtora razy szersze od produkowanych współcześnie i wydają się nieproporcjonalnie płaskie. Kilku wieków osadnictwa (od XV do XX wieku) dowodzą liczne fragmenty naczyń, dzbanków i kubków oraz fragmenty kafli ozdobnych. Wśród znalezisk są monety, m.in., z połowy XVII w. z czasów króla Jana Kazimierza. Inne prace archeologów ruszyły po rozpoczęciu budowy 500-metrowego odcinka bulwaru nadnarwiańskiego na wysokości wlotu ul. Żydowskiej do ul. Rybaki. Około trzech metrów pod ziemią odkryto ulicę brukowaną z rynsztokiem, prawdopodobnie z końca XIX wieku, prowadzącą prostopadle do rzeki. Archeolodzy liczą na to, że w toku dalszych prac odkryją osadę wczesnośredniowieczną z X wieku: domostwa, budynki gospodarcze, jamy odpadowe, szczątki oraz naczynia i narzędzia rolnicze. Wykopaliska nad Narwią, fot. arch. 4lomza.pl Widoczne są wyraźnie cztery warstwy nasypowe ziemi, nawiezionej w XX w., pod którymi znajdują się warstwy nienaruszonego piasku. Osadnictwo ma tutaj swoje wyraźne ślady, czego dowodzą liczne fragmenty glinianych mis, dzbanków i garnków od XV do XIX wieku oraz fragmenty naczyń szklanych z tego samego okresu. Znaleziono również kilkadziesiąt różnego typu nabojów i kul, świadczących o toczonych tu walkach. Na tym terenie znaleziono również ślady osadnictwa sprzed czterech tysięcy lat. Są tu ślady kultury niemeńskiej z okresu od 2000 do 1800 lat p.n.e. w postaci fragmentów naczyń glinianych. W dwu i pół metrowym wykopie pod ul. Żydowską, odkryto kamienną nawierzchnię (z kocich łbów) z końca XIX w. Dzięki pracom budowlanym bulwaru, poniżej ośmiu metrów od powierzchni terenu odkryto z okresu osadnictwa Słowian (trzy duże wylewy Narwi). Pierwszy miał miejsce na przełomie XII i XIII wieku, więc osada przesunęła się trochę w górę. Drugi miał miejsce w wieku XIV, a trzeci w połowie XVI wieku. Z każdego z tych okresów pochodzi dużo zabytków ruchomych, m.in., tysiące fragmentów skorup naczyń glinianych, oraz dziesiątki monet, głównie z okresu jagiellońskiego. Dużo jest także kul karabinowych i armatnich oraz kartaczy, przypuszczalnie z czasów Powstania Listopadowego 1830 r. Przed Słowianami nad Narwią szałasy rozbiły dwa inne ludy koczownicze. Młodsza osada wiejska pochodzi z kręgu kultury łużyckiej VI – V w. p.n.e., natomiast starsza aż z eneolitu kultury niemeńskiej i datowana jest od 2000 do 1800 lat p.n.e. Opracowanie: Antoni Dudo, konsultacja Leszek Taborski 20 ŁOMŻA Ławeczka Hanki Bielickiej, fot. Zb. Ciborowski 21 ŁOMŻA SPACERKIEM PO STARÓWCE Bociany nad Łomżą, fot. Gabor Lorinczy Stary Rynek, jak dawniej, jest prostokątnym placem o wymiarach około 120x100 m, z uliczkami wychodzącymi prostopadle z każdego rogu. Pierwotny gotycki ratusz usytuowany był pośrodku, opisany w 1564 r. jako muro wany, piętrowy, w kształcie czworoboku, z przylegającą piętrową wieżą zegarową. Po kolejnych zniszczeniach i dobudowach rozebrano go w 1824 r. W czasie badań wykopaliskowych w 1989 r. odsłonięto ławy fundamentów starego ratusza, a pod nimi ślady starej osady. Obecny ratusz we wschodniej pierzei rynku zbudowano w latach 1822-23 według projektu Aleksandra Groffe. W latach 1834 i 1839–41 dobudowano oficyny. W latach osiemdziesiątych XX w. rozebrano prawą oficynę i rozpoczęto rozbudowę. Budowa klasycystyczna piętrowa, fasada pięcioosiowa ze zryzalitowaną jednoosiową częścią środkową, przechodzącą w czworoboczną wieżyczkę z zegarem. Okna prostokątne w opaskach z tynku, wejście prosto kątne rozglifione. W ścianie tablica dotycząca nadania praw miejskich. Z prawej strony ratusza klasycystyczna kamienica z około 1860 r. Stary Rynek, okres międzywojenny 22 ŁOMŻA W północnej części rynku zbudowano w 1928 r. halę targową, przebudowaną w latach 80. XX wieku. W południowej pierzei pseudobarokowe kamieniczki z podcieniami wybudowane w 1957 r., na miejscu klasycystycznych kamieniczek z XIX w. zburzonych w czasie drugiej wojny światowej. Trasa prowadzi ulicą Senatorską w dzielnicę zamieszkałą od 1822 r. w dużej mierze przez ludność żydowską. W narożu ulicy Giełczyńskiej i Senatorskiej stała murowana bożnica z 1841 r., spalona w 1939 r. W latach 1941–42 była tu brama wejściowa na teren getta. Tablica w języku hebrajskim Stary Rynek, ratusz, 1926 r. i polskim na pobliskim domu upamiętnia te wydarzenia. Przy placu Zielonym w miejscu starego żydowskiego cmentarza powstało lapidarium. Cmentarz został założony w roku 1830 lub 1820. W 1892 roku władze cywilne zabroniły grzebać zmarłych na cmentarzu, który był już przepełniony. Ostatni znany pochówek odbył się w 1942 roku. Na powierzchni 1,5 ha zachowało się około 150 nagrobków. Po zamknięciu tego cmentarza zmarli byli chowani na nowym przy ul. Wąskiej. Na nim właśnie ul. Rybaki, cmentarz żydowski, 2004 r. w roku 1918 został pochowany Abraham Izaak Kamiński wybitny aktor żydowski, mąż Ester Rachel i ojciec Reginy, Idy i Józefa Kamińskich. Przy ul. Senatorskiej, na wysokiej skarpie, zlokalizowano III Liceum Ogólnokształcące im. Żołnierzy Obwodu Łomżyńskiego AK, (23) w odbudowanym i rozbudowanym, dawnym budynku szpitala żydowskiego z 1903 r. Na jego miejscu stał wcześniej zamek i dwór książąt mazowieckich, a następnie królewski. Dwór, siedziba starostów i sądu grodzkiego ulegały stopniowo niszczeniu. Najdłużej, bo do 1824 r. przetrwała murowana wieża zwana skarbcem. Ulica Jana z Kolna łączy się z ul. Dworną, przy której znajduje się kościół i klasztor benedyktynek. Przybyły do Łomży w 1628 r. z Torunia, zamieszkały w drewnianym klasztorze przy kościele farnym na Księżej Górze. W 1763 r. odstąpiły swój klasztor kapucynom i ul. Wąska, cmentarz żydowski, fot. G. Lorinczy 23 ŁOMŻA ul. Dworna. Kościół benedyktynek, ok. 1915 r. przeniosły się na Stokową Górę (ul. Dworna), gdzie przebywają do dziś. W latach 1857–63 zbudowano kościół murowany. Zachodnie skrzydło klasztoru zaczęto budować w 1859 roku, skrzydła południowe i wschodnie pozostały drewniane. Kościół został uszkodzony w czasie pierwszej wojny światowej, a w czasie drugiej – cały zespół uległ zniszczeniu. Odbudowany w latach 1946-53, według projektu Urszuli i Adolfa Ciborowskich. Dobudowano piętrowe skrzydła południowe i wschodnie, wpro wadzono arkadowe krużganki wokół wiry- darza i neoromański wystrój oratorium. Kościół jest orientowany, na planie prostokąta, z prezbiterium wyodrębnionym we wnętrzu trójnawowym pseudohalowym, o wysokich półkolistych arkadach przykrytych stropem. Fasada trójosiowa, dzielona uproszczonymi pilastrami. Okna zamknięte półkoliście z tynkowanymi nadłuczami. Ołtarz główny neoromański, wykonany w latach 195255, marmurowy. Pod kolumnowym baldachimem mensa z płaskorzeźbami, nad nią krucyfiks barokowy z początku XVIII w. W ołtarzach bocznych obrazy: Matki Boskiej Śnieżnej z aniołami unoszącymi koronę, barokowy z około 1630 r. wokół liczne wota z XX w. i obraz św. Józefa z Dzieciątkiem. Na placu przykościelnym grota z figurą Matki Boskiej z 1931 r. Ulica Dworna prowadzi w górę do skrzyżowania z ulicą Giełczyńską, która jeszcze w XVII w. była ulicą zamiejską; nazywano ją Warszawską. Była drogą wyjazdową z miasta przez Giełczyn do Zambrowa. U wylotu znajdował się mostek i szlaban, przy którym pobierano opłaty. Przy ulicy Dwornej 22 od 2006 roku ma swoją siedzibę Muzeum Północno-Mazowieckie. Zlokalizowane jest w dawnym budynku po byłej szkole podstawowej nr 6, klasycystycznym z lat osiemdziesiątych XIX w., dawnej własności lekarza Markiewicza. W latach 1919-25 mieściło się w nim Seminarium Duchowne. Za skrzyżowaniem wymienionych ulic wznosi się kościół katedralny pod wezwaniem św. Michała Archanioła i Jana Chrzciciela, do 1925 r. parafialny. Budowę rozpoczęto przed 1504 r. z fundacji księżnej Anny Mazowieckiej. Do 1519 roku budowany był jako bazylikowy, a w latach 151926 zamieniono na pseudo bazylikę. Około 1588 r. starosta łomżyński Andrzej Dunin-Modliszewski przekształcił kaplicę południową na mauzoleum rodzinne. W latach 1691-92 rozOłtarz główny. Muzyczne Dni poczęła się przebudowa świątyni prowadzona przez Józefa Drozdowo - Łomża, fot. G. Lorinczy Szymona Bellottiego, z fundacji Kazimierza Szczuki i jego 24 ŁOMŻA krewnego Stanisława Antoniego Szczuki, podkanclerzego litewskiego. Zmianie uległ szczyt fasady na barokowy, podwyższając ściany prezbiterium. Obniżono dachy, a wprowadzono pulpitowe nad nawami bocznymi, zbudowano sygnaturkę. W czasie remontu w latach 1752–53 wzbogacił się o murowany chór muzyczny; wykonano rokokowe sztukaterie nad łukiem tęczy. W 1887 r. przekształcono kruchtę w przyziemiu dzwonnicy na kaplicę św. Kazimierza. W 1939 bomba lotnicza zniszczyła zaKatedra, 1916 r. krystię i sklepienia we wschodnim przęśle nawy południowej, zrekonstruowane jeszcze w okresie wojny w 1940 r. Kościół jest orientowany, późnogotycki. Murowany z cegły w układzie polskim i wendyjskim z dekoracyjnym użyciem zendrówki; blendy, fryzy i szczyty są tynkowane. Trójnawowy, o obniżonych nawach bocznych w stosunku do środkowej. Korpus na wowy pięcioprzęsłowy. Długość kościoła 53 m, szerokość 23 m, wysokość najwyższych części sklepienia 19 m. Przy nawie północnej kaplica Najświętszego Sakramentu (dawna kruchta), wystrój z 1986 r. Przy nawie południowej kaplica MB Różańcowej zwana też Matki Boskiej Łomżyńskiej Pięknej Miłości. Znajduje się w niej ołtarz z połowy XVII w., a w nim obraz MB z Dzieciątkiem z XVI w. Nawy boczne otwarte są do głównej ostrołukowymi uskokowymi arkadami na czworobocznych filarach, wzbogaconych zdwojony mi, uskokowymi lizenami. Sklepienia są gwiaździsto-sieciowe o motywach: w prezbiterium gwiazdy sześcioramiennej z żebrami wplecionymi, w nawie głównej przenikających się trzech gwiazd ośmioramiennych, w przyziemiu dzwonnicy gwiazdy czteroramiennej z wpisaną ośmioramienną i żebrami wplecionymi. W nawach bocznych i kaplicy południowej sklepienia kryształowe o rysunku gwiazdy ośmioramiennej. Wnętrze kościoła tynkowane, z wyjątkiem żeber, lizen na filarach oraz zamkniętej dwułucznie blendy na ścianie północnej prezbiterium, w której zamurowane są otwory loży. W zwieńczeniu nawy głównej rokokowe sztukaterie z datą 1752 (remont) i kartusz z herbem Nabrama Cypriana Wolickiego. Okna ostrołukowe rozglifione, w nich witraże wykonane w Warszawie przez Józefa Olszewskiego w latach 1954-55 według projektu Mieczysława Jurgielewicza. Wśród witraży wizerunki m.in. MB Ostrobramskiej, św. Kazimierza, św. Maksymiliana Kolbego, błogosławionego Rafała Kalinowskiego oraz św. Alberta Chmielowskiego. Ołtarz św. Krzyża w nawie północnej barokowy z połowy XVIII w., kolumnowy. W polu głównym krucyfiks barokowy Nawa główna, fot. G. Lorinczy 25 ŁOMŻA z 1677 r. wykonany przez Aleksandra Prochenkiewicza we Lwowie. Po bokach późnogotyckie rzeźby św. Jana Chrzciciela i Stanisława biskupa. W zwieńczeniu obraz Baranka Apokaliptycznego, a wyżej napis w języku hebrajskim „Jahve”. Przy filarze z prawej strony od wejścia ołtarz św. Kazimierza manierystyczny z początku XVII w., lecz obrazy Serca Jezusowego i św. Kazimierza są późniejsze. W konchowych niszach rzeźby św. biskupów Stanisława i Marcina lub WaKaplica Matki Boskiej Pięknej Miłości, fot. G. Lorinczy lentego. Przy następnym filarze ołtarz manierystyczny z około 1600 r., a obraz św. Józefa Opieki z końca XIX w. Po bokach zwieńczenia płaskorzeźby śś. Barbary i Katarzyny Aleksandryjskiej. Po lewej stronie od wejścia ołtarz sprzed 1738 roku, późnobarokowy kolumnowy ze współczesnymi mu obrazami śś. Antoniego Padewskiego i Mateusza (przemalowane). Przy filarze trzecim ołtarz prowizoryczny z obrazem MB Częstochowskiej w regencyjnej ramie z drugiej ćwierci XVIII w., a pod nim obraz O. Maksymiliana Kolbego. Ołtarz w kaplicy południowej manierystyczny z drugiej ćwierci XVII w., rzeźbiarski z dekoracją roślinną oraz postaciami i główkami aniołów, jednokondygnacyjny, trójosiowy, z ażurowymi częściami bocznymi ornamentu zwijanego oraz półkolistą ażurową, kolumnową gloriettą w zwieńczeniu, pole środkowe zamknięte łukiem trójlistnym, ujęte w ażurowe kolumny na konsolach z popiersiami herm męskich. Rzeźby śś. Dominika i Róży z Limy lub Katarzyny Sienieńskiej, po bokach zwieńczenia śś. Joachima i Anny. We wnętrzu glorietty Dzieciątko Jezus, na jej zwieńczeniu dwa anioły. W polu głównym obraz MB z Dzieciątkiem, późnogotycki z XVI w., malowany na desce, tło złocone. Czwartego czerwca 1991 r. Papież Jan Paweł II dokonał koronacji tego obrazu. Po lewej stronie prezbiterium ambona manierystyczna wykonana po 1618 r. W czerwcu 2009 r. z okazji Mszy Świętej jubileuszowej, w 1000 lat po śmierci św. Brunona z Kwerfurtu pod przewodnictwem prymasa Józefa Glempa, zainstalowany został nowy ołtarz. Autorem projektu jest rzeźbiarz prof. Czesław Dźwigaj z krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. W zachodnim filarze nawy południowej wmontowana płyta nagrobkowa ks. Jana Wojsławskiego, późnogotycka z połowy XVI w., z piaskowca, z płas korzeźbioną postacią zmarłego w stroju Koronacja obrazu MB z Dzieciątkiem, fot. G. Lorinczy kanonika. Nagrobek starosty Mikołaja 26 ŁOMŻA Troszyńskiego (zmarłego w 1575 roku) renesansowy, z piaskowca na prostokątym cokole skośna płyta, z płaskorzeźbioną postacią zmarłego w zbroi. Nagrobek Elżbiety z Dębińskich i starosty Andrzeja Modliszewskich wykonany w 1589 r. za życia fundatorów, związany z warsztatem Santi Gucciego. Renesansowy, piętrowy z tablicami inskrypcyjnymi, z leżącymi postaciami zmarłych. W nawie północnej nagrobek Anny i Hieronima Modliszewskich, wykonany w 1591 r., renesansowy, fundacji syna Andrzeja Modliszewskiego. Obok mały nagrobek starościca Jana Modliszewskiego zmarłego w 1588 r., renesansowy, wiszący, wykonany z wapienia. Nagrobek starosty Nikodema Franciszka Kosakowskiego z 1611 r., wczesnobarokowy, restaurowany w 1859 r., wykonany z brunatnego marmuru. W nawie południowej tablice pamiątkowe poświęcone: Henrykowi Sienkiewiczowi z 1917 r., ks. Kazimierzowi Lutosławskiemu z Drozdowa, Bogdanowi Winiarskiemu (1884-1969), przewodniczącemu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze. W filarze nawy północnej tablica z 1987 r. poświęcona 18 Dywizji Piechoty Armii Krajowej i innym walczącym, Płyta nagrobkowa ks. Jana Wojktórzy współpracowali z AK i zginęli w walce z najeźdź- sławskiego. Poł XVI w., fot. arch. cą w latach 1939-1945. Na filarze obok epitafium Adama Chętnika. W ścianie zachodniej tablica imienna kapłanów diecezji łomżyńskiej, którzy zginęli w drugiej wojnie światowej. W pobliżu prezbiterium cztery tablice epitafijne poświęcone łomżyńskim biskupom ordynariuszom: ks. Romualdowi Jałbrzykowskiemu, który pełnił tę funkcję w 1925 r., a w rok później został arcybiskupem w Wilnie (zmarł i pochowany w Białymstoku w 1955), ks. Stanisławowi Łukomskiemu ordynariuszowi w latach 1926-48 (w 1944 roku uchronił katedrę od zniszczenia; zmarł w 1948 r., pochowany w krypcie pod kaplicą południową), ks. dr Czesławowi Falkowskiemu ordynariuszowi w latach 1949-69, (autor wielu prac naukowych, rektor Uniwersytetu Wileńskiego w latach 1928-30; pochowany w krypcie katedry), ks. dr płk Mikołajowi Sasinowskiemu ordynariuszowi w latach 1970-82, (kapelan polskich dywizjonów lotniczych we Francji i Anglii, a w latach 1967-70 – rektor Wyższego Seminarium Duchownego w Łomży; pochowany w krypcie katedry). Obecnie biskupem ordynariuszem jest ks. dr Janusz Stepnowski. Katedra, chór i organy, fot. G. Lorinczy 27 ŁOMŻA W latach osiemdziesiątych wyremontowano i odnowiono katedrę, dokonano konserwacji zabytków i organów, dzięki wysiłkom proboszcza katedry ks. dra kanonika Henryka Gołaszewskiego. Od 2001 r. kontynuowany jest remont katedry staraniem obecnego proboszcza, ks. kanonika mgra Mariana Mieczkowskiego. Odnowiono już m.in. ołtarze, figury, elewacje i dach oraz dzwonnicę. Zostały też rozbudowane organy katedralne, na których gra wirtuoz organów i muzyki sakralnej - Robert Kulesza. Przed dzwonnicą pomnik kardynała Stefana Wyszyńskiego. Podczas prac remontowych, które odbyły się w prezbiterium katedry w II połowie 2005 r. natrafiono pod posadzką na kryptę. Po rozpoczęciu prac wykopaliskowych prowadzonych przez Macieja Czarneckiego odnaleziono w sumie dziesięć krypt, z co najmniej dwoma pochówkami duchownych (w tym budowniczego katedry z XVI w.). Było także wiele innych pochówków – także poza kryptami (przysypane tylko ziemią). Do połowy grudnia 2005 odkopano ok. 70 szkieletów. W zewnętrznym murze wieży katedry wmurowany jest kamień przypominający maskę, być może Jedna z krypt przedmiot kultu pogańskiego. Tego typu maski znajdują się jeszcze w murach kościoła w Pralnicy koło Lubawy na Mazurach i kolegiaty w Pułtusku. Na placu przykatedralnym w ogrodzie dom biskupi neoklasycystyczny, zbudowany w 1925 roku według projektu Zdzisława Świątkowskiego. Fasadą zwrócony na zachód. Obok dawna plebania. W latach 1987-91 zbudowano w ogrodzie dom emerytowanego kapłana. W 2012 r. otwarto w nim Muzeum Diecezjalne. Na placu przykatedralnym znajduje się dom katechetyczny. Pałac biskupi rozbudowano. Obok katedry Dom Kapituły. W narożniku ul. Dwornej i Farnej w latach międzywojennych stanął dom, również wykupiony przez kurię, w którym otwarto sklep z dewocjonaliami, a na piętrze mieszkał m.in. ks. Antoni Roszkowski, redaktor gazety „Życie i Praca”. Natomiast na rogu ul. Sadowej (obecnie księgarnia) w domu Kozłowskiego na dole mieściła się drukarnia Krzyżanowskiego, w której drukowano m.in. „Wspólną Pracę”, zaś na piętrze było gimnazjum żydowskie dr. Sz. Goldlusta. W budynku tym w 1909 roku powstała Prywatna Szkoła Handlowa. We fragmencie ul. Dwornej, na odcinku od Sadowej do pl. Papieża Jana Pawia II, zachował się w zabudowie pierzei południowej specyficzny, wielkomiejski charakter miasta z końca XIX w., autentyczne wnętrza podwórkowe, okolone charakterystycznymi wydłużonymi oficynami oraz zespoły kamienic. Budynki te tworzą ciągi złożone z dwu i trzykondygnacyjnych fasad, bogato ozdobionych gzymsami, opaskami otworów, sztukateriami, żeliwnymi balustradami balkonów. Gimnazjum Goldlusta, 1930 r. 28 ŁOMŻA Obecny gmach Sądu Okręgowego, pierwotnie Kasa Pożyczkowa Przemysłowców Łomżyńskich, neobarokowy. Początkowo Kasa miała swoją siedzibę w wynajmowanych lokalach prywatnych, Ale jej dynamiczny rozwój (szybki wzrost liczby członków, jak też znaczny wzrost kapitału i zysków) pozwolił w 1903 roku myśleć już o własnej siedzibie. Wybrano plac przy ul. Dwornej przyległy do przyszłej siedziby Banku Państwa, a kierownikowi Wydziału Budowlanego Rządu Gubernialnego w Łomży, Franciszkowi Kasa Pożyczkowa Przemysłowców, 1914 r. Przecławskiemu, zlecono opracowanie projektu architektonicznego. Prace budowlane rozpoczęto w 1907 roku a zakończono w roku 1909. W tym też roku kasa przeniosła się do własnej siedziby. Zbudowany na planie prostokąta, trzykondygnacyjny z boniowanym przyziemiem i trzema ryzalitami, ujętymi na górnych kondygnacjach w półkolumny kompozytowe. Okna arkadowe i prostokątne, balkony murowane i żeliwne, bogata dekoracja sztukatorska. Do gmachu sądu przylega obecna siedziba Kredyt Banku. Zbudowany w 1886 r. według projektu Rosyjski Bank Państwa, lata 20. XX w. Feliksa Nowickiego jako siedziba Rosyjskiego Banku Państwa. Fasada jest siedmioosiowa, w dolnych kondygnacjach boniowana w pasy. Przed budynkiem od roku 1987 stoi na cokole popiersie Bohdana Stefana Winiarskiego, (ur. 27 kwietnia 1884 w Bohdanowie koło Nowogrodu w Łomżyńskiem, zm. 4 grudnia 1969 r. w Poznaniu). Od kwietnia 1941 prezes Banku Polskiego mianowany przez Rząd RP na uchodźstwie. Współpracownik Władysława Sikorskiego, występował przeciwko polityce Stronnictwa Narodowego na emigracji. Po wojnie zadecydował o przekazaniu rządowi w Warszawie rezerw złota będącego własnością Banku Polskiego S.A. ewakuowanych w 1939 z kraju. W uznaniu tej zasługi został wysunięty w 1946 przez Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej na przysługujące Polsce stanowisko sędziego Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze. Pełnił tę funkcję aż do 1967, w latach 1961–1964 jako przewodniczący Trybunału. Był uważany za jednego z najwybitniejszych na świecie znawców zagadnień prawnych koProf. E. Ciborowski, ksiądz (NN), munikacji międzynarodowej, a szczególnie prof. B. Winiarski, prof. P. Bańkowski 29 ŁOMŻA komunikacji rzecznej. Był także jednym z twórców statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze. Budynek obecnej siedziby Banku Gospodarki Żywnościowej zbudowany został w końcu XIX w. Przed 1939 r. siedziba Komunalnej Kasy Oszczędności, której dyrektorem był R. Bielicki, ojciec Hanki Bielickiej (zginął w Związku Radzieckim). Kolejny budynek z bramą wjazdową to dawny zakład stolarski Kowalskiego (od 1890 roku). Po drugiej stroSeminarium Duchowne. nie ulicy, na rogu Krótkiej to kamienica WejroByła siedziba gubernatora łomżyńskiego cha zbudowana w 1912 r. Obecny gmach Wyższego Seminarium Duchownego przy placu Papieża Jana Pawła II pierwotnie był siedzibą gubernatora łomżyńskiego, wzniesiony po 1866 r., połączony ze starszym budynkiem mieszkalnym z 1845 r., stanowiącym krótkie prostopadłe skrzydło północne od ul. Dwornej, tworzące z korpusem rzut litery L. W latach 1925–26 budynek główny przedłużono o cztery przęsła, a w latach osiemdziesiątych nastąpiła dalsza rozbudowa. W powiązaniu z nim zbudowano nową bursę dla kleryków seminarium. Kościół wzniesiony w 1877 r. jako cerkiew, utrzymany w stylu bizantyjskim. Pierwotnie był z pięcioma wieżyczkami, obecnie ma dwie. Trójnawowy, prezbiterium, nad którym znajduje się wysoka kopuła. Od 1917 r. kościół katolicki, pw. NM Panny, w II Rzeczypospolitej garnizonowy 33 pułku piechoty, po II wojnie światowej był kościołem młodzieżowym, obecnie związany z seminarium. Wewnątrz tablice pamiątkowe poświęcone 33 pp i 4 Pułkowi Ułanów Zaniemeńskich, który powstał w Łomży w 1919 r. Na terenie kościelnym pomnik Jana Pawła II. Plac przed kościołem uformowany w okresie budowy cerCerkiew, APB OŁ kwi, nazywał się Soborny; od 1917 r. Henryka Sienkiewicza, a od 1989 r. plac Jana Pawła II. Na skwerku granitowy obelisk wzniesiony w 1983 roku, poświęcony 33 pp. Przy ulicy Sienkiewicza na przełomie XIX i XX wieku wybudowano trzy kamienice, z których najpiękniejszą była kamienica Śledziewskich. W 1989 roku zniszczył ją pożar. Obecnie odnowiona i bardzo ładnie się prezentująca. Na ścianie frontowej kamienicy umieszczona jest tablica upamiętniająca śmierć Leona Kaliwody ul. Sienkiewicza, kamienica Śledziewskich 1916 r. na progu wolności, w czasie rozbrajania Niem- 30 ŁOMŻA ców w 1918 roku. Kamienica na rogu Polowej i Sienkiewicza została zniszczona w czasie działań wojennych. W 1917 roku ulica Cerkiewna została przemianowana na ulicę Henryka Sienkiewicza. Stanowi ona łącznik ulicy Dwornej z Polową, równolegle do al. Legionów. W latach międzywojennych na ulicy Sienkiewicza mieściło się sporo szkół w wynajętych budynkach. Szkoła nr 3 (Śledziewski), szkoła (też) nr 3 (Orłowski), szkoła nr 7 (Świgoński). Były również szkoły żyul. Sienkiewicza 8, fot. G. Lorinczy dowskie, nr 1 i 2 przy ul. Sienkiewicza 4. W 2005 roku ulica Sienkiewicza została wyłożona kostką bazaltową, ustawiono lampy zabytkowe i wykonano miejsca parkingowe. Jest to trzecia uliczka, po ulicy Farnej i Długiej, wyłożona kostką bazaltową. W 2007 roku w ramach rewitalizacji odnowiony został budynek przy ul. Sienkiewicza 8. W budynku ma siedzibę m.in. Zarząd Główny Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej, Bank Ochrony Środowiska Oddział Operacyjny w Łomży oraz inne instytucje. Pozostał jeszcze do remontu budynek przy ul. Sienkiewicza 6 i budynki od ulicy Dwornej. Trasę przecina al. Legionów i prowadzi na plac pocztowy, dokąd dochodziła dawniej ul. Dworna. Budynek poczty według projektu Bogumiła Zuga, późno klasycystyczny, zbudowano w latach 1843-44 przy nowo wytyczonym placu Poprawczym, zwanym po regulacji ulic w 1843 r. placem Pocztowym. Budynek był dwukondygnapl. Pocztowy, budynek poczty, ok. 1912 r. cyjny, trzecią – dobudowano w 1912 r. Obok poczty stał budynek Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, a za nim dom Czochańskiego, już przy obecnej ul. Wojska Polskiego. W miejscu tym wybudowano w latach 70. XX w. budynek na potrzeby Miejskiego Domu Kultury – Dom Środowisk Twórczych. Z ul. Sienkiewicza na plac Pocztowy można przejść ul. Polową i 3 Maja. Przy ul. Polowej, naprzeciwko zbiegu ulic, stoi neorenesansowy Dom Starców z 1882 roku, obecnie Środowiskowy Dom Samopomocy a za nim osiedle mieszkaniowe „Bohaterów Monte Cassino”, zbudowane w latach siedemdziesiątych na terenach ogrodów i sadów. Kilkadziesiąt metrów w kierunku wschodnim przy ul. Polowej budynek piętrowy z boniowanym ul. Polowa, Środowiskowy Dom Pomocy, 1947 r. 31 ŁOMŻA przyziemiem, piętrach wydzielonych gzymsami kordonowymi, zwieńczony gzymsem. W kierunku zachodnim przy skrzyżowaniu ul. Polowej z Aleją Legionów po prawej stronie dawny zakład energetyczny, a po lewej stronie wzniesiono w latach 1989-1991 gmach banku o oryginalnej architekturze. W okresie międzywojennym stał w tym miejscu (od 1929 roku) Dom Żołnierza, wcześniej cerkiew. Obok tego budynku przy al. Legionów redakcja „TP Kontaktów”, za nimi budynek Domu Ludowego. Przed wojną miała Dom Żołnierza na pocztówce. Lata międzywojenne w nim siedzibę łomżyńska szkoła zwana potocznie „Mierniczówką”, a później „Przemysłówką” lub „Drzewną”. Po reformie oświatowej siedziba Zespołu Szkół Drzewnych i Gimnazjalnych nr 9 im. Komisji Edukacji Narodowej. W 2000 r. przeniesiona do budynku po byłej Szkole Podstawowej nr 3 przy ul. Marii Curie-Skłodowskiej 5. Powstała w 1919 r. Państwowa Szkoła Miernicza była jedną z pierwszych tego typu szkół w kraju. Istniała 15 lat. W 1923 roku utworzono w niej Wydział Leśny, który czynny był tylko jeden rok. W 1924 roku powołano Dom Ludowy, ok. 1912 r. Wydział Przemysłowo–leśny, przekształcony czasem w szkołę o kierunku drzewnym, istniejącą w różnych formach organizacyjnych do dnia dzisiejszego. Istotny wpływ na zmianę funkcji szkoły o kierunku drzewnym miało powołanie w roku 1951 szkoły pedagogicznej, kształcącej nauczycieli dla potrzeb zawodowych o kierunku drzewnym, a głównie warsztatów szkolnych całego kraju. Pedagogiczne Studium Techniczne funkcjonowało do 1995 roku. Odcinek al. Legionów od skrzyżowania z ul. Polową do Dwornej zbudowano w 1964 roku. Za skrzyżowaniem ze świetlną sygnalizacją, nowy budynek Naczelnej Organizacji Technicznej, użytkowany przez Izbę Skarbową, a przy Polowej 27 dawny szpital wojskowy, neorenesansowy, z końca XIX w., po II wojnie siedziba urzędu powiatowego, potem wojewódzkiego. Później mieściły się w nim różne instytucje i organizacje społeczne. Obecnie obiekt adaptowany jest na hotel. Naprzeciwko tego budynku Rejonowa Przychodnia Zdrowia, a dawniej siedziba dowódcy 18 Dywizji Piechoty, gen. Czesława Młota Fijałkowskiego. Ulicą 3 Maja wchodzimy na plac Pocztowy. Budynek d. szpitala wojskowego, I poł XX w. 32 ŁOMŻA Trasa prowadzi obok skwerku i postoju „taxi” a plac Kościuszki, dawny Nowy Rynek, usytuowany na północny-zachód od miasta lokacyjnego. Zabudowa nastąpiła na początku XVII w. na terenie folwarku miejskiego, zakupionego przez jezuitów w związku z rozbudową kolegium. Północna część nadWidok Rynku w Łomży, (ob. pl. T. Kościuszki) rysunek anonimowy narwiańskiej skarpy była w podatowany 6 IV 1831 r. MNW. Rys. Pol. 1765, neg. 86253. siadaniu jezuitów sprowadzoW środku kolegium jezuickie, po prawej kościół pojezuicki. nych do Łomży w 1609 roku. Wznieśli oni kościół murowany w latach 1725-32, z fundacji Jana Szembeka, kanclerza wielkiego koronnego i jego żony Ewy z Leszczyńskich pw. św. Stanisława Kostki. Na północny zachód od kościoła zbudowano w 1754 roku wspomniane wcześniej kolegium. W pobliżu biegnie ulica Wiejska. W roku 1839 wzniesiono przy niej więzienie, częściowo rozebrane w 1920. Dalszą rozbiórkę przeprowadzono w 1934 r. Przeprowadzony przez miasto trakt petersburski przeciął Nowy Rynek i dalej przez teren dawnego kolegium jezuickiego wytyczono nowy zjazd (obecnie ul. Zjazd) na most. W 1842 r. wydzielono ogród miejski. Kościół do 1850 r. służył młodzieży szkolnej, Kościół pojezuicki, 1912 r. a od 1853 r. przejęli go ewangelicy. W kościele tym, Józef Klemens Piłsudski z miłości do Marii Juszkiewiczowej, która była rozwódką wyznania ewangelicko-augsburskiego, 24 maja 1899 r. zmienił wyznanie z rzymskokatolickiego na ewangelicko-augsburskie. Przysięgę przyjął pastor Kacper Mikulski. W dwa miesiące potem 15 lipca 1899 r. para wzięła ślub w obecności pastora Mikulskiego i obu braci marszałka w miejscowości Paproć Duża, obecnie pow. zambrowski, gm. Szumowo. Kościół w 1944 r. wysadzili w powietrze wycofujący się Niemcy. W miejscu pierwotnego kolegium wzniesiono w 1900 r. gimnazjum męskie według projektu Feliksa Nowickiego. Korpus główny jest pięcioosiowy, zryzalitowany, trzykondygnacyjny, z dwukondygnacyjnymi skrzydłami boniowanymi. W fasadzie korpusu, ponad przyziemiem trzy wielkie arkadowe okna sali wysokości dwu kondygnacji, ujęte w pary pilastrów. Po odzyskaniu wolności w latach 19181939 mieściło się w tym budynku Państwowe Gimnazjum Męskie, 1915 r. 33 ŁOMŻA Gimnazjum Żeńskie im. Marii Konopnickiej. Po drugiej wojnie światowej – Liceum Pedagogiczne, potem Zespół Szkół Budowlanych, w latach 1988–94 Wydział Pedagogiczny Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Olsztynie Oddział Zamiejscowy w Łomży. Od 1992 r. jest siedzibą II Liceum Ogólnokształcącego im. M. Konopnickiej. Na sąsiednim placu budynek Szkoły Podstawowej nr 2, szkoły ćwiczeń dawnego Liceum Pedagogicznego. Od strony północnej gmachu wznosi się na skarpie Bursa Szkolna nr 3, dawny pałac Chodźki z początku XX w. Tyburcy Chodźko (ur. 1840, zm. 13 sierpnia 1908 w Wilnie) – polski działacz społeczny, fotograf. Urodzony na Wileńszczyźnie. Uczestnik powstania styczniowego, zesłany do Wiatki. Około 1880 zamieszkał w Łomży i otworzył zakład fotograficzny. Został powołany na członka Gubernialnej Komisji Podatku Przemysłowego, zarządzał rachunkowością w Kasie Pożyczkowej Przemysłowców Łomżyńskich, dwukrotnie wybierano go na Naczelnika Straży Ogniowej; współpracował z teatrem amatorskim. Wzniósł budynek, Dom Chodźki, okres międzywojenny w którym w okresie międzywojennym mieściło się żeńskie seminarium. Jego zdjęcia dokumentują czasy i miejsca, w których przebywał. Kolekcję zawierającą zdjęcia autorstwa Chodźki, dokumenty (m.in. związane z działalnością fundacji jego imienia) posiada Muzeum Północnomazowieckie w Łomży. Budynek przebudowany w latach sześćdziesiątych i trwale, w wyniku tej przebudowy został zeszpecony. Dotrwała część osiemnastowiecznego muru dawnego kolegium. W 1958 r. w czasie pierwszego zjazdu Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej wmontowano w nim pamiątkowy głaz. Pomiędzy budynkami PKO i PZU a mieszkalnym (zbudowane w latach 60. XX w.) w okresie międzywojennym do 1948 r. stał budynek kina „Mirage” zbudowany przed 1914 rokiem. W miejscu po nim stanął zbudowany w latach pięćdziesiątych, budynek będący siedzibą władz partyjnych, a od 1989 r. Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli. Obelisk pamiątkowy w centrum obecnego ronda (od 1964 r.) poświęcony Tadeuszowi KoKino „Mirage”, ok. 1915 r. ściuszce, odsłonięto w 1917 r. Z placu Kościuszki trasa prowadzi ul. Piękną. Przecina ul. Wiejską, którą można dojść do Szkoły Policealnej Ochrony Zdrowia. W czerwcu 1996 r. ostatnie absolwentki otrzymały dyplom a 31 sierpnia, w związku ze zmianami kształcenia pielęgniarek, liceum zostało zlikwidowane. Budynek wzniesiono w 1878 r. z prze znaczeniem na szpital miejski. Klasycystyczny, piętrowy. W 1965 r. obiekt adoptowano na potrzeby szkoły. Przy ul. Pięknej usunięto w latach sześćdziesiątych stare 34 ŁOMŻA parterowe domy, a zbudowano wielorodzinne. Powstało osiedle mieszkaniowe, zwane tradycyjnie „na Rembelinie”. Z ul. Piękną łączy się ul. Feliksa Bernatowicza, do 1914 r. Adamowska. Gmach liceum wzniesiony w 1914 roku według projektu F. Nowickiego, wczesnomodernistyczny. Szkoła nawiązuje do kolegium jezuickiego i pijarskiego, szkoły wojewódzkiej i wreszcie gimnazjum męskiego. W czasie ul. Wiejska, szpital św. Ducha, 1914 r. Komisji Edukacji Narodowej zaliczano ją do najlepszych tego typu szkól w Polsce. Uczyło w niej wielu wybitnych nauczycieli m.in. ks. Wojciech Szweykowski (1773–1832), Jakub Falkowski (1775–1848), Adrian Krzyżanowski (1788–1852), Franciszek Ksawery Dmochowski (1762–1808), Jakub Waga (1800–1872), a liczni jej absolwenci chlubnie zapisali się w kulturze i historii polskiej: Bogdan Winiarski, Edward Ciborowski, Witold Suchodolski, Tadeusz Podbielski, Piotr Bańkowski i inni. Po reformie oświatowej jest siedzibą I Liceum Gimnazjum Żeńskie, obecnier I LO, 1915 r. Ogólnokształcącego i Publicznego Gimnazjum nr 6 im. T. Kościuszki. Przy szkole sala sportowa. Naprzeciw liceum budynek z 1882 r. z cegły, nietynkowany, wybudowany z przeznaczeniem na sierociniec. Ul. Bernatowicza łączy się z ul. Nowogrodzką, prowadzącą do Nowogrodu przez dawną wieś Skowronki, którą w 1920 r. włączono w granice administracyjne miasta. Z nią zbiega się ul. Stacha Konwy, przy której stoi budynek Zespołu Szkół Weterynaryjnych i Ogólnokształcących nr 7 im. Ludwika Bojanusa, wzniesiony na miejscu dawnego Seminarium Nauczycielskiego i szkoły ćwiczeń. Obok tej szkoły z internatem bursa nr 2, dawny internat Zespołu Szkół Drzewnych, budynek z 1955 r. Przy ul. Nowogrodzkiej park miejski im. Jakuba Wagi założony w 1842 r. Pomnik Jakuba Wagi (1800-72), autora „Flory polskiej” – według projektu Ferdynanda Jarochy – odsłonięto w 1967 r. Za parkiem w kierunku zachodnim osiedla domków jednorodzinnych. Od strony wschodniej park zamyka ul. Ogrodowa. U zbiegu tej ulicy z ul. Nowogrodzką znajdują się niewielkie budynki, w których po roku 1945 była siedziba Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, Zginęło tu wielu niewinnych ludzi, uznanych bezpodstawnie za „wrogów ludu”, w tym członków byłej Armii Krajowej i Narodowych Sił Zbrojnych. Trasa prowadzi ul. Wojska Polskiego (dawniej Ostrołęcka) w kierunku placu Ko ściuszki. Budynek Komendy Miejskiej Policji, obok kino „Millenium” (dawny zajazd „Pod Złotym Koniem”). Wyżej Miejski Dom Kultury Dom Środowisk Twórczych. U zbiegu ul. Nowogrodzkiej i Wojska Polskiego pomnik Stacha Konwy, legendarnego 35 ŁOMŻA bohatera Kurpiowszczyzny, straconego przez Szwedów w czasie bitwy w lesie Jednaczewskim w 1733 r – wzniesiony według projektu Gyarfasa Lórinczego w 1958 roku ul. Wojska Polskiego poprzez rondo łączy się z ul. Długą, jedną z najstarszych ulic w mieście. Przy placu Kościuszki (obecne adresy to ul. Długa) zachowało się kilka zabytkowych kamieniczek – eklektyczne z końca XIX w., niektóre z balkonami z elementami secesyjnymi, ul. W. Polskiego i Polowa, ok. 1915 r. wazonami w niszy budynku, gzymsy i opaski tynkowe otworów. W pierzei są przejścia na podwórka i do oficyn. Z ul. Długiej trasa prowadzi ulicą Krótką do Rządowej i Krzywego Koła W narożniku ulicy Krótkiej i ulicy Długiej w kamienicy w latach do I wojny światowej mieściła się na parterze księgarnia Piotra Iwanickiego, wydawcy pocztówek, drukarnia Blumowicza i od 1917 roku księgarnia Jana Czochańskiego. Na ulicy Krótkiej 11 mieściła się Żydowska Szkoła Lewińskiego. Obok hotelu „Gromada” (z 1974 r.) niewielki plac, miejsce widokowe na dolinę Narwi i Piątnicę, niżej amfiteatr. Dawny Dom Pastora zbudowany przez pastora Kacpra Mikulskiego ze składek społecznych w pod koniec XIX w. Za nim, o dużym spadku, ulica Kapucyńska o brukowanej nawierzchni (częściowo wymienioną na polbruk) z XVII w. zwana Mostową, prowadząca do portu i mostu. W panoramie miasta od strony rzeki jednym z charakterystycznych elementów krajoul. Długa, skrz. z ul. Krótką, 1915 r. brazowych jest sylwetka zespołu klasztornego kapucynów. Składa się z barokowego kościoła, trójskrzydłowego klasztoru z wirydarzem pośrodku oficyny oraz zabudowań gospodarczych. Od wschodu przylega do kościoła budynek dawnego kolegium św. Fidelisa. Na zboczach skarpy sady i ogrody warzywne klasztoru. Kapucyni przybyli do Łomży w 1764 r. i zamieszkali w drewnianym klasztorze zakupionym od benedyktynek przy dawnym kościele farnym. Kościół pw. Matki Bożej Bolesnej zbudowano w latach 1781-98. W latach 1856-58 dobudowano kaplicę. Na planie prostokąta, z dwuprzęsłowej nawy i węższego prezbiterium. Pod nim dwie ul. Kapucyńska - d. Mostowa, lata 50. XX w. krypty sklepione kolebkowo. W jednej sarkofag 36 ŁOMŻA biskupa podlaskiego Beniamina Szymańskiego, skazanego za wsparcie powstania styczniowego. Ołtarz główny późnobarokowy z ornamentami rokokowymi z 1794 roku. Obraz w polu głównym „Opłakiwanie pod krzyżem”, po bokach św. Roch i Klara, barokowo-ludowe z końca XVIII w., w zwieńczeniu św. Teresa z Avila, klasycystyczne późnobarokowe ołtarze boczne z lat 179094, z ornamentami rokokowymi, jednokondygnacyjne, ujęte kanelowanymi pilastrami z wolutowym zwieńczeniem. W kaplicy nad mensą krucyfiks barokowy z pierwszej połowy XVIII wieku na krzyżu obitym blachą srebrną z rokokowymi ornamentami. Epitafia inskrypcyjna Floriana Tyszkiewicza, zmarłego w 1831 r. i Leopolda Staniszewskiego marszałka ziemi łomżyńskiej zmarłego w 1843 r. Wykonane z czarnego i białego karraryjskiego marmuru, neogotyckie. Fasada płaska, trójdzielna, dzielona pilastrami toskańskimi, zwieńczona trójkątnym szczytem. Na osi portal z trójkątnym naczółkiem na kanelowanych pilastrach i prostokątne okno zamknięte odcinkowo. W szczycie eliptyczna wnęka z płaskorzeźbionym popiersiem św. Franciszka. Dziedziniec przed fasadą na planie elipsy w 1815 r. otoczony murem. PoKościół pw. MBB, ok. 1935 r. środku kamienna figura MB Częstochowskiej dłuta Ferdynanda Jarochy z 1966 r. Klasztor wzniesiony w latach 1770-72 pod kierunkiem brata zakonnego Emeryka z Neydorfu, piętrowy. W skrzydle północnym nadbudowano drugie piętro w latach 1972-74. Zabudowania gospodarcze wzniesiono na przełomie XIX/XX w. Mur z bramą wjazdową z 1815 r. Szkoła – dawne kolegium św. Fidelisa, zbudowane w 1925 r., po II wojnie światowej, zabrane kapucynom przez władze państwowe. Mieściło szpital, Zakład Doskonalenia Zawodowego, by od roku 1997 zagościć w swoich murach Wyższą Szkołę Zarządzania i Przedsiębiorczości im. Bogdana Jańskiego. Za szkołą kamienne schodki wykonane około 1900 r. prowadzące dawną ul. Żydowską do ul. Rybaki i na plażę. W parterowym domku przy schodkach mieszkał późniejszy Prymas Tysiąclecia Stefan Wyszyński jako uczeń kl. IV i V łomżyńskiego gimnazjum w latach 1915-17. W czasie pobytu w Łomży w 1966 r. powiedział: „Właśnie tutaj w Łomży kształtowało się moje powołanie kapłańskie”. Ulica Radziecka łączy Krzywe Koło z ulicą Woziwodzką i Starym Rynkiem. Ul. Polowa w pobliżu katedry łączy się z ulicą Sadową, której nazwa pochodzi od otaczających ją dawniej sadów. W głębi ogrodu pałac biskupi i dom emerytowanego kapłana. Z drugiej strony ulicy, we wzniesionym budynku w latach 30. XX w. jako Dom Katolicki, po wojnie miał siedzibę powiatowy Ołtarz główny z 1794 r. a potem Wojewódzki Dom Kultury. Od 1991 r. ma siedzibę 37 ŁOMŻA Społeczno–Katolickie Liceum Ogólnokształcącego. W latach 2010-12 przebudowana została sala widowiskowa i nowocześnie wyposażona. Na skwerku przy zbiegu ul. Sadowej i Polowej pomnik Zygmunta Glogera według projektu Fryderyka Jarochy. Ul. Polową dochodzimy do pl. Niepodległości (dawny rynek Zambrowski). Przy skrzyżowaniu z ul. Zawadzką siedziba Teatru Lalki i Aktora, dawny budynek straży pożarnej. Wyżej w buUczelnia Jańskiego w Łomży (d. WSZiP im. Bogdana dynku z lat 1976-80., siedziba delegatury PodJańskiego) i klasztor OO kapucynów laskiego Urzędu Wojewódzkiego, Podlaskiego Oddziału Regionalnego ARiMR i innych instytucji. Sala widowiskowa Łomżyńskiej Filharmonii Kameralnej im. Witolda Lutosławskiego. Po lewej stronie, Starostwo Powiatowe, Prokuratura Okręgowa i Rejonowa, Pogotowie Ratunkowe. W kierunku południowym cmentarz. Prof. Alex Gongol powiedział o nim: „Cmentarz parafialno-komunalny w Łomży (...) zdumiewa tak niezwykłą rangą wartości artystycznych, że należy go postawić niezbyt daleko za powązkowskim i paryskim. Jest to jeden z najstarszych cmentarzy w Polsce”. Zespół cmentarzy obejmuje teren cmenKamienne schodki tarza rzymsko-katolickiego oraz byłych cmentarzy ewangelicko-augsburskiego i prawosławnego. Powstał około 1801 roku „pół wiorsty” od miasta. Najstarsza część cmentarza leży po prawej stronie od głównego wejścia. Są tam m.in. najstarsze, ceglane nagrobki Seweryna Bończy-Skarżyńskiego z 1814 roku i Antoniego Jezierskiego z 1822 r. W 1838 roku wzniesiono kaplicę grobową, rotundę z fundacji Mateusza Śmiarowskiego dla jego żony Wincenty z Rupińskich. W latach 1849 i 1861-79 powiększono cmentarz o tereny położone na wschód. W 1853 r. postawiono dom przedpogrzebowy, a w 1866 murowaną dzwonnicę. W 1879 roku zbudowano neogotycką bramę. W latach 1901-02 wytyczono i obsadzono lipami aleję cmentarną, która bezpowrotnie uległa zniszczeniu w latach sześćdziesiątych w wyniku decyzji ówczesnych władz. Cmentarz ewangelicki po stronie zachodniej założono Brama cmentarna z 1879 r., ok. 1796 r. W roku 1844 zbudowano mur cmentarny od półfot. T. Dudo 38 ŁOMŻA nocy i południa. Stronę wschodnią zamykał mur cmentarza katolickiego a od zachodniej prawosławnego. W 1879 r. wzniesiono neoromańską bramę główną. Cmentarz prawosławny powstał około 1834 r. W 1910 r. wybudowano neoklasycystyczną kaplicę. Cmentarz ten zamknięto w 1922 r. W roku 1977 cmentarz ewangelicki i prawosławny przejęła w zarząd gospodarka komunalna miasta. W 1978 r. założono lapidarium. W XIX w. znajdowało się na całym cmentarzu 560 zabytkowych nagrobków. Spoczywają ludzie zasłużeni dla Ojczyzny, nauki, kultury m.in.: powstańcy z 1831 r. (zbiorowa mogiła), Feliks Bernatowicz (zmarł w 1836 r.) – pisarz, autor „Powodzi”, Jakub Waga (1872) – przyrodnik, autor „Flory Kaplica Śmiarowskich z 1838 r. Polskiej”, Alfons Budziński (1885) – lekarz weterynarii, archeolog, Leon Kaliwoda (11.11.1918) „Łuczyński” p.o. komendanta X Okręgu Polskiej Organizacji Wojskowej, Jan Grzymkowski (1919) – student PW, zginął w obronie Lwowa, obrońcy Łomży w 1920 r. ppłk Jerzy Sawa Sawicki (1922) – dowódca 33 pp, Jan Kraszewski – dowódca X Okręgu POW, żołnierze Armii Krajowej z II wojny światowej. W 1985 r. cmentarz wpisano do rejestru zabytków. Został zamknięty. Nowy, otwarto w południowej części miasta, przyległy do ogródków działkowych im. Jakuba Wagi. Od strony wschodniej uliczka Zaułek Cmentarny prowadzi do szerokiej ulicy gen. Wł. Sikorskiego (dawniej Obwodowa). Zaprojektowana na przełomie XIX/XX w. w związku z budową fortów. Jako obwałowana obwodnica okrążała miasto od ul. Nowogrodzkiej i prowadziła do żelaznego mostu na Narwi. Zachowały się przy niej zabytkowe domy, niektóre drewniane, w typie dworkowym z przełomu XIX/XX w. Ul. M. Kopernika dochodzimy do al. Legionów. Grób sędziego pokoju W pobliżu Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopBenedykta Narbutta nia. Mieści się w dwupiętrowym budynku z czerwonej cegły, pozostałość po dawnym zespole budynków więziennych. Więzienie wybudowały władze carskie w 1892 r. Zespół składał się z kilku budynków dwu i trzy kondygnacjowych, otoczonych wysokim murem ze strażnicami. Więziono patriotów polskich w okresie caratu, w okresie międzywojennym m.in. komunistów. 39 ŁOMŻA W latach 1939-41 władze sowieckie więziły Polaków wywożonych do obozów w głąb Związku Radzieckiego. W czasie okupacji hitlerowskiej gestapo torturowało Polaków. Stąd ułatwiono, w styczniu 1943 r., ucieczkę inspektorowi AK „Bruzda”, komendantowi obwodu łomżyńskiego AK „Lipcowi” oraz członkom sztabu obwodu. W 1944 r. wycofujący się Niemcy wysadzili budynki więzienne, a trzy które były częściowo zniszczone, odbudowano po 1955 roku. Państwowa Szkoła Muzyczna, fot. Zb. Ciborowski Jeden z nich zajmuje Archiwum Państwowe w Białymstoku Oddział w Łomży z bogatym zbiorem akt urzędów i instytucji miejskich, powiatowych, wojewódzkich, gubernialnych z XIX i XX w. ziemi łomżyńskiej i województwa, drugi przebudowano na dom mieszkalny. Przy skrzyżowaniu ulic: al. Legionów i al. gen. Wł. Sikorskiego dworzec autobusowy. W roku 1928 zbudowano dworzec PKP, zniszczony przez wojska niemieckie w 1944 r. Pobliski dworzec kolei wąskotorowej znajdujący się po przeciwnej stronie torów, został zlikwidowany wraz z linią tej kolejki w 1971 r. W 1990 r. rozpoczęto budowę, wspólnego z PKP, dworca PKS. Oddano do użytku cząstkowo (bez budynku dworca) tylko ten drugi. Przy ulicy kardynała Stefana Wyszyńskiego zlokalizowany jest kościół p.w. Miłosierdzia BoDworzec kolejowy, ok. 1934 r. żego według projektu Konrada Kuczy-Kuczyńskiego i Andrzeja Miklaszewskiego. Dwupoziomowy z wysoką wieżą, orientowany, murowany z cegły, nietynkowany. Parafia erygowana w 1985 r. W kierunku południowym od kościoła rozciąga się park osiedlowy. Na jego pograniczu od strony zachodniej Szkoła Podstawowa nr 1 otwarta w 1982 r. (przyjęła numerację „jedynki”, po dawnej, przy ulicy Rybaki). Obecnie siedziba Gimnazjum Publicznego nr 1. Aleja Józefa Piłsudskiego prowadzi w kierunku wschodnim do Szosy Zambrowskiej. Przy niej Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Wzdłuż al. Piłsudskiego wykształca się centrum hanDworzec PKS, fot. www.mmlomza.pl 40 dlowo-usługowe, m.in. Bank PKO BP, markety Kaufland i Stokrotka. W kierunku ul. gen. Władysława Sikorskiego Galeria Handlowa „Veneda”. Na osiedlu Konstytucji funkcjonuje Regionalny Ośrodek Kultury, a nieco dalej jest kolejny kościół p.w. Bożego Ciała, według projektu zespołu architektów: Stefana Kuryłowicza, Piotra Kuczyńskiego i Ewy Kuryłowicz. Przy skrzyżowaniu al. Józefa Piłsudskiego i al. Legionów na ścianie budynku pokoszarowego, 7 listopada 2012 r. wmurowano tablicę pamiątkową z napisem: „Niezłomnym legionistom Józefa Piłsudskiego stacjonującym i internowanym w Łomży w latach 1916 – 1918. Społeczeństwo Ziemi Łomżyńskiej. Łomża 2012” Obok znajduje się pomnik, a na tablicy przy nim napis: „Żołnierzom 33 P.P. Walczącym i Poległym w Obronie Ojczyzny”. Ten pomnik to fragment bunkra z linii obronnej III batalionu 33 P.P. w Nowogrodzie, stanowiącej najważniejszą część umocnień w obronie linii środkowej Narwi między Łomżą i Nowogrodem we wrześniu 1939 r. Opracował Antoni Dudo na podstawie: Cz. Nicewicz Województwo łomżyńskie. Przewodnik. TPZŁ Łomża 1991 ŁOMŻA Kościół pw. Miłosierdzia Bożego al. J. Piłsudskiego Szpital Wojewódzki im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego 41 ŁOMŻA CMENTARZE ŻYDOWSKIE PRZY UL. RYBAKI I UL. WĄSKIEJ W oparciu o dekret królewski z XIII wieku, Żydzi uzyskali prawo do osadnictwa na ziemiach polskich. Pierwsze oficjalne wzmianki o Żydach w Łomży datowane są na rok 1494. W 1556 r. żydowska ludność została wydalona z miasta. Pewna ilość Żydów powracała do niego w następnych dekadach, ale w 1598 r. ponownie zostali z niego wypędzeni. W XVIII wieku Żydzi dostali pozwolenie na handel w mieście, odgrywając znaczącą rolę w jego ekonomii jako właściciele fabryk, tartaków i prowadzący handel zbożem. Łomżyńscy Żydzi aktywnie Cmentarz żydowski przy ul. Rybaki, fot. z lat 70. XX w. zaangażowali się w powstanie styczniowe w 1863 r. Wielu z nich doznało potem szykan ze strony Rosjan. Z potrzeb odmiennej od Polaków religii i obrzędowości pogrzebowej, zaistniała konieczność założenia własnego cmentarza. O najstarszym cmentarzu żydowskim w Łomży, Leon Rzeczniowski w 1861 r. pisze: „Starozakonnych cmentarz znajduje się na lewym brzegu Narwi, niedaleko góry zamkowej, przy drodze prowadzącej z Szuru do rafinerii cukru”. Rozwój społeczności żydowskiej w mieście wymógł założenie w 1892 r. nowego cmentarza przy ul. Wąskiej na zboczu opadającym ku wschodowi. Kształt działki cmentarnej to prostokąt o wymiarach 78,5 x 212,5 m, (pierwotnie szerokość mogła wynosić ok. 95-100 m) co stanowi ponad 1,6 ha ziemi, wraz z działką na dom przedpogrzebowy. Wykorzystując istniejący układ ścieżek, teren cmentarza można podzielić na 30 kwater. Dwie z nich wydają się być niezapełnione, na jednej lub dwóch urządzono boisko (być może wyrównano teren i wszelkie ślady po grobach zniknęły), na kilku ilość grobów jest mała. Być może byli na nich chowani ubodzy Żydzi i z tego względu wzgórki ziemne otoczone są tylko kamieniami. Na całym cmentarzu spoczywa szacunkowo od 3,5 do 4 tys. osób. Cmentarz był czynny przez prawie 50 lat. Przyjmował ciała zmarłych do lipca 1941 r. tj. do roku zamknięcia łomżyńskich Żydów w getcie, o oficjalnej nazwie „Żydowska dzielnica mieszkaniowa”. W okresie tym do pochówków wykorzystywano przyległy do tej dzielnicy kirkut przy ul. Rybaki. W listopadzie 1942 r. hitlerowcy rozwiązali „problem żydowski” mordując ok. 3,5 tys. Żydów w lasach koło Giełczyna i Sławca. Ogółem rozstrzeGłaz pamiątkowy w Giełczynie, lano ok. 9 tys. Żydów z getta w Łomży, których zakopano fot. www.historialomzy.pl 42 ŁOMŻA w zbiorowych mogiłach w lesie. Zginęli prawie wszyscy, tylko nielicznym udało się ocalić życie. Na cmentarzu tym rozstrzelano też grupę młodych Polaków i Żydów. Nagrobek i grobowiec są traktowane jako własność prywatna rodziny, nic nie może być usuwane ani zmieniane bez zgody właściciela. Z chwilą braku konserwatora następuje zupełna i trwała ruina nagrobka, co doprowadza do samoistnej likwidacji grobów. Zjawisko zanikania grobów występuje do chwili obecnej. Zachowane grobowce i macewy wykazują ul. Wąska, cmentarz żydowski, fot. Zb .Ciborowski wysoki poziom sztuki kamieniarskiej. Liternictwo hebrajskie, symbolika w górnej części macewy czy ornamentyka są mistrzowsko wykute w piaskowcu. Opracowanie: Antoni Dudo i Edward Stefanowicz Zeszyty Łomżyńskie 3/19/2003 MACEWY OPOWIADAJĄ Napis na płycie grobowej opowiada i informuje o zmarłym. Zrozumienie napisu, symboli i ozdób pozwala poznać historię zmarłego i jego działalność w ciągu życia. Zwykle na początku napisu informującego o zmarłym znajdują się dwie litery hebrajskie. Ich znaczenie to: „Tutaj pochowany”. Na każdym pomniku, w górnej jego części znajduje się imię zmarłego napisane dużymi literami. Czasami imion jest kilka. Większość imion pochodzi ze Starego testamentu, np. Avraham, Icchak, Yaakov, Moshe. Istnieją również imiona używane w innych językach obcych np.: Leib = Jehuda, Leon, Cwi = Hirsz, Herszel, Dov = Beer, Barek, Berek (Joselewicz). Po imieniu zmarłego zapisywano imię jego ojca. U zamężnej kobiety zapisane jest imie jej męża, czasami nazwisko rodowe. Począwszy od roku 1882 prawo państwowe w Polsce wymagało, aby na tablicy grobowej zmarłego zaznaczyć jego nazwisko oraz używać go dla każdego członka rodziny. Na większości płyt nagrobnych uwiecznione jest również miejsce urodzenia zmarłego. Podawano również, czym trudnił się zmarły za życia (rabin, lekarz, nauczyciel itp.) oraz do jakiego szczepu żydowskiego należał. Naród Izraela dzieli się na trzy grupy (trzy szczepy): a) Cohen = Kaplan, b) Levi, c) Israel Datę śmierci pisano na dole płyty pomnika. Powyższe litery w języku polskim brzmią: T, N, E, B, H, i są umieszczone w dolnej części płyty nagrobnej, a ich znaczenie jest następujące: „Dusza zmarłego pozostanie w pamięci żywych”. Żydowski poeta (Izraelczyk) Natan Alterman, który urodził się w Polsce, powiedział: „Cały czas, w którym żywi pamiętają zmarłych, zmarli jakby żyli”. ul. Wąska, macewa 43 ŁOMŻA Symbole nagrobkowe Kapłani Ich symbolem na płycie nagrobnej jest para dłoni (rysunek), jakby udzielających błogosławieństwa, bo kapłani podnosili ręce, by błogosławić naród Israela. Levi W okresie istnienia świątyni zadaniem grupy Levi było polewanie wodą rąk (obmywanie) kapłanów nim pobłogosławili naród Israela. Ten zwyczaj utrzymał się do dziś dnia i jest stosowany w każdej żydowskiej synagodze. Tak więc na każdej płycie nagrobnej człowieka należącego do grupy Levi wyrzeźbione jest naczynie służące do polewania wodą. Skarbonka ofiar Symbol „skarbonki ofiar” to ręka z naczyniem oznaczająca, że zmarły pomagał ubogim w czasie życia. Para lichtarzy ze świecami W tradycji żydowskiej świece są symbolem kobiety. Kobieta żydowska w wigilię soboty i świąt zapala świece, ponieważ w Biblii jest zapisane: pilnuj i pamiętaj o dniu soboty. Świece symbolizują światło i spokój w domu i rodzinie. Większość świeczników posiada miejsce na dwie, trzy lub więcej świec. Na grobie młodo zmarłej kobiety wyrzeźbiony jest świecznik połamany. Oznacza to, że świeca jej życia zgasła. Ptaki Ptakami oznacza się groby młodych matek, ponieważ funkcją młodej kobiety było karmienie swoich dzieci. Kiedy umierała młodo, pozostawiała sieroty bez matczynej troski o ich przyszłość. Ptak występuje również jak imię własne kobiety „Fajga”. Książka do nabożeństwa Na grobowcu kobiety, która umiała pisać i czytać, modliła się z książki do nabożeństwa było rzeźbione słowo „sidur” dla jej upamiętnienia. Było też symbolem jej pobożności. Natomiast na nagrobkach mężczyzn znajduje się książka z napisem „Talmud” albo „Gmara”. 44 ŁOMŻA Symbol „Tarczy Dawida” W roku 1897 na kongresie syjonistycznym w Bazylei (Szwajcaria) znak Tarczy Dawida został wybrany na symbol ruchu syjonistycznego 1). Symbol ten umieszczony na grobowcu oznacza, że zmarły brał czynny udział w ruchu syjonistycznym. Rysunki zwierząt takich jak lew, jeleń, niedźwiedź występujące na płytach nagrobnych łączą się z nastepującymi treściami: Lew – król zwierząt, oznacza osobę na wysokim stanowisku lub imię własne, Zvi (jeleń) – Hirsz, Jelin, Dov – niedźwiedź – oznacza imię własne zmarłego. Rośliny i drzewa Na ogół używano rysunków roślin i drzew, które rosły na ziemi Izraela. Używano nazw drzew pojawiających się w Biblii jak: drzewo oliwne, drzewo figowe i daktylowe, winorośl. Drzewo oznacza życie i świat odnawiający się. Drzewo połamane lub złamana gałąź świadczy o tym, że zmarły był młody. Pomnik z cmentarza żydowskiego w Łomży Symbol książki i korona nad nią jest symbolem narodu żydowskiego. Pojawia się w większości się na grobach mężczyzn i informuje o tym, że zmarły był nauczycielem i czlowiekiem uczonym w Talmudzie. Mogą to być rysunki pojedyńczej książki albo kilku książek razem. Na większości rysunków napisane jest Gmara lub Talmud. Wykorzystano materiały opracowane przez p. Shoshanę Donin (Izrael), przetłumaczone na jęz. polski przez p. dr Beatę Sawicką (Izrael). Rysunki pochodzą z opracowania. 1) W książce Żydzi i stosunki polsko-żydowskie w regionie łomżyńskim w XIX i XX wieku, ŁTN im. Wagów, Łomża 2002, s. 131, p. Janusz Gwardiak pisze o Dawidzie Jakubie Jeleniu z Łomży prekursorze syjonizmu. Jako pierwszy ujął on myśl utworzenia państwa żydowskiego i skierował memoriał w tej sprawie („Memoriał Dawida Jankiela Jelenia z Łomży w sprawie Jerozolimy i Palestyny”) do cesarza Francji Napoleona III, cesarza austriackiego Franciszka Józefa I, cara rosyjskiego Aleksandra II i królowej angielskiej Elżbiety II. Memoriał prawdopodobnie nigdy nie dotarł do adresatów. Pamięć Dawida Jakuba Jelenia miała być upamiętniona w Łomży odpowiednią tablicą. Niestety pomysł nie doczekał się realizacji. A szkoda. (Janusz Gwardiak) Zeszyty Łomżyńskie 4/20/2003 Plan Łomży strona 139 45 ŁOMŻA CECH KUŚNIERZY W ŁOMŻY - do 1939 r. 7 lutego 1545 r. w Krakowie Zygmunt Stary, potwierdza przywilej księcia Janusza II Mazowieckiego wydany w Łomży „feria 3 vigilia Conversionis Pauli, 1478 AD”, w którym książę ustanawia cech kuśnierzy w Łomży. 20 lipca 1591 roku król Zygmunt III zatwierdził statut cechu kupieckiego. 25 czerwca 1593 r. zebrani na ratuszu w Łomży rajcowie, burmistrz i przedstawiciele rzemiosł: stelmachów, bednarzy, tokarzy, kołodziejów, szkatulników (zameczników), stolarzy – uchwalili własne statuty cechowe obyczajem miast głównych koronnych, Krakowa, Poznania i Warszawy. Liczba cechów świadczyła o znaczeniu miasta i szybkim rozwoju rzemiosła. W Łomży w XVI w. było ponad 20 rzemiosł zorganizowanych w cechy, co stanowiło znaczną liczbę w porównaniu z innymi miastami mazowieckimi. Wiek XVI był „złotym wiekiem” dla rozwoju miasta i rzemiosła. Od XVII w. zaczyna się powolny lecz nieustępliwy, a dla nas dziś wręcz nieprawdopodobny regres. Łomża licząca na początku XVI w. około 3300 mieszkańców w 1676 r. liczy raptem 300 osób. Złożyły się na to liczne klęski żywiołowe (od 1521 do 1751 r. aż 5 wielkich pożarów miasta) wielkie powodzie w 1600 i 1631 r., klęski nieurodzajów. Wielkie pasma morowego powietrza – czyli zarazy spowodowały, że od 1504 r. aż po 1711 rok od zaraz wymarło w Łomży i okolicy ponad 1000 ludzi. Duże zniszczenia i straty spowodowały wojny szwedzkie w XVII wieku i początkach XVIII w. W 1791 r. według urzędowego spisu wylicza się w Łomży obecność 13 piekarzy, 2 grabarzy, 2 kuśnierzy, 3 kowali, 15 szewców, 3 stolarzy, 8 krawców, 1 kołodzieja, 2 garncarzy, 2 młynarzy i rzecz niezwykła aż 18 szynkarzy. Na ogólną liczbę zatrudnionych 471 mężczyzn – rzemieślnicy stanowią 51 osób. W spisie tym zupełnie brak takich rzemieślników jak murarze, zduni, cieśle i szklarze co świadczy o kompletnej stagnacji w rozbudowie miasta. W końcu XVIII w. w Łomży rzemieślnicy stanowią zaledwie 20% stanu rzemieślników występujących w XVI w. W II połowie XIX w. rząd carski w zasadzie pozbawił organizacje cechowe ich roli a w 1883 r. wręcz zlikwidował cechy. Dane Centralnego Komitetu Statystycznego Cesarstwa Rosyjskiego w 1892 r. wykazują kwestionariusze wypełnione w Łomży przez 334 majstrów, 206 czeladników i 170 uczniów, zatem razem przez 710 osób. Jest to największy zbiór z miast północnego i wschodniego Królestwa Polskiego, wykazujący prawie pełną reprezentatywność terytorialną. Wśród majstrów łomżyńskich przewodzili szewcy (82), przed krawcami (62), stolarzami (34), ślusarzami, blacharzami i kotlarzami (24), piekarzami chleba i cukiernikami (23), cieślami, kotlarzami i kołodziejami i innymi „pracującymi w drzewie” z wyjątkiem stolarzy (20), rzemieślnikami budowlanymi czyli kamieniarzami. Zdunami i malarzami (13), producentami wyrobów precyzyjnych, w tym złotnikami i zegarmistrzami (13), grupą specjalności rzadziej występującymi (13), producentami konfekcji a więc bieliźniarkami, rękawicznikami i pończosznikami (12), kowalami (9), introligatorami (7), czapnikami (6), farbiarzami (6), rzeźnikami i wędliniarzami (6), rymarzami i powroźnikami (3), garncarzami (1). W sumie była to kolejność podobna, jak w większości miast. Specyficzny jednak był przekrój narodowościowy rzemiosła. Ogółem na 334 majstrów było 65 % Żydów, 32 % Polaków, 1,8 % Niemców i 0,9 Rosjan. Wydarzenia z lat 1905-1907 jeszcze mocniej zróżnicowały łomżyńskich rzemieślników. O wpływy w tym środowisku zabiegali narodowi demokraci i powstające wówczas ogniwa PPS i SDKPiL, ugrupowania żydowskie. Rzemieślnicy zdominowali organizację Bundu, uchodzili w swej masie za zrewoltowanych radykałów, bo też ci najmłodsi i biedniejsi niewiele mieli do stracenia, a więcej mogli zyskać. W pierwszych latach okresu międzywojennego powstaje na terenie województwa białostockiego 68 cechów. (…) 22 października 1929 r. powstaje Izba Rzemieślnicza w Białymstoku. W 1930 r. spadek produkcji i obrotów rzemiosła 1929 r. wynosił od 10% do 60% i najsilniej dał się odczuć w grupach rzemiosł metalowych, włókienniczych i skórzanych. 46 ŁOMŻA Organizacje cechowe przerwały swoją działalność po wybuchu II wojny światowej. Po napaści Niemiec na Związek Radziecki istniejące nieliczne polskie zakłady rzemieślnicze podlegały ekspozyturze niemieckich władz. Mimo ogromnej dyskryminacji ludności polskiej przejawiającej się również w dziedzinie zaopatrzenia w podstawowe artykuły rynkowe, zakłady rzemieślnicze w warunkach ciężkiego terroru, ciągłego napięcia i szykan wykonywały ważne dla społeczeństwa usługi, przeważnie krawieckie, szewskie, ślusarskie, młynarskie oraz zatrudniały, często fikcyjnie, pracowników chroniąc ich przed wyjazdem na roboty do Rzeszy. W czasie okupacji nie działały ani cechy ani zrzeszenia. Rzemieślnicy w większości podzielili losy całej ówczesnej ludności polskiej. Ginęli w obozach koncentracyjnych, brali udział w walkach na wszystkich frontach II wojny światowej. Całkowitą zagładę poniosło rzemiosło żydowskie, które od XVII w. stanowiło na ziemi łomżyńskiej znaczny odsetek warsztatów. RZEMIOSŁO ŁOMŻYŃSKIE - lata powojenne Po ogromnych zniszczeniach wojennych życie gospodarcze na wyzwolonych terenach zostało całkowicie zdezorganizowane. Zachodziła konieczność szybkiego odbudowania zniszczonej w prawie 80% Łomży. Rzemieślnicy na własną rękę organizują zakłady rzemieślnicze i zrzeszają się w cechach branżowych. Utworzony zostaje Okręgowy Związek Cechów mający swe oddziały w Kolnie i Zambrowie. Dnia 15 września 1947 r. w budynku Straży Pożarnej w Łomży odbyło się Walne Zebranie rzemieślników ze wszystkich cechów, gdzie została podjęta uchwała o zjednoczeniu się wszystkich cechów w jeden cech pod nazwą Powiatowy Cech Rzemiosł Różnych w Łomży. Pierwszym prezesem został wybrany Kazimierz Kamiński. Biuro cechu zostało przeniesione do budynku na ul. Długiej gdzie mieściło się do 1972 r. Okręgowy Związek Cechów z chwilą jego założenia zrzeszał 883 zakłady różnych branż. Od 1949 r. następuje okres forsownego uspółdzielczania rzemieślników, w wyniku czego dochodzi do znacznego zmniejszenia liczby zakładów. Regresja trwa do 1954 r. W roku 1952 nastąpiła reorganizacja, w wyniku której powstał Cech Rzemiosł Różnych w Łomży obejmujący swym działaniem powiat łomżyński i zrzeszający 462 zakłady rzemieślnicze. Wyraźna poprawa warunków dla rozwoju rzemiosła rozpoczyna się dopiero od roku 1956 na skutek istotnych zmian politycznych. W ramach prowadzonej przez cech działalności kulturalno – oświatowej w lipcu 1970 roku powstał zespół wokalno – muzyczny „Rybałci”, który istniał do końca 1971 r., a na początku 1971 r. założony został przy cechu zespół taneczny złożony z dzieci rzemieślników oraz dzieci szkół podstawowych nr 3, 4, 5 i 6 który 20 maja przyjął nazwę „Kurpsiki”. Zespół ten prowadził swoją działalność do 1982 r. W ciągu 11 lat działalności osiągnął on dużo sukcesów zdobywając nagrody i wyróżnienia na przeglądach zespołów amatorskich rzemiosła w mieście, województwie i kraju oraz uczestniczył w każdych ważniejszych uroczystościach organizowanych przez cech i izbę rzemieślniczą oraz inne instytucje. Pierwszymi znamiennymi o historycznej randze dokumentami, precyzującymi funkcje i zadania rzemiosła w gospodarce narodowej, były decyzje władz politycznych PZPR z grudnia 1964 r. i władz politycznych Stronnictwa Demokratycznego z lutego 1965 r. Spowodowały one cały szereg zmian przepisów i norm w zakresie prawa przemysłowego, spraw finansowo – podatkowych, cen na wyroby i usługi, zaopatrzenia i zbytu, gospodarki lokalami, a nade wszystko stworzyły właściwy klimat społeczny dla stabilnej i konstruktywnej pracy rzemieślników jako współodpowiedzialnych za pomyślny rozwój kraju. W dniu 25 czerwca 1979 r. wmurowano akt erekcyjny pod budowę pierwszego 10-segmentowego zespołów pawilonów przy ul. Świerczewskiego. Następny zespół pawilonów został wybudowany przy tej samej ulicy w latach 90-tych XX w. Obecną siedzibą Cechu Rzemieślników i Innych Przedsiębiorców jest budynek przy ul. Giełczyńskiej 4. Na podstawie materiałów cechu pracował: Antoni Dudo 47 ZIEMIA ŁOMŻYŃSKA II. POWIAT ŁOMŻYŃSKI Herb, flaga, mapka powiatu łomżyńskiego Powiat łomżyński powstał 1 stycznia 1999 roku w wyniku reformy administracyjnej kraju. W stosunku do stanu sprzed 1975 roku obecne terytorium powiatu jest większe o gminę Zbójna (dawny powiat Kolno) oraz część gminy Gać (dawny powiat Zambrów), nie obejmuje natomiast miasta Łomży, która stanowi wyodrębniony powiat grodzki. Powiat łomżyński zajmuje 1,4 tys. km i położony jest w zachodniej części województwa podlaskiego (stanowi około 7% jego powierzchni). Podzielony jest na 9 gmin leżących w otoczeniu Łomży (2 gminy miejsko-wiejskie i 7 gmin wiejskich). Są to: Gmina i Miasto Jedwabne, Gmina i Miasto Nowogród, gminy: Łomża, Miastkowo, Piątnica, Przytuły, Śniadowo, Wizna, Zbójna. Mieszkańcy powiatu łomżyńskiego (81,4 tys. osób) to głównie ludność wiejska utrzymująca się z pracy we własnych gospodarstwach rolnych. W dwóch małych miasteczkach – mieszka 1732 osób (2012) - Jedwabne i w Nowogrodzie 2193 osób (2012). Podstawą gospodarki powiatu jest rolnictwo. Użytki rolne zajmują 95,4 tys. ha, tj. 70,4% powierzchni ogólnej. W ich strukturze grunty orne stanowią 69,5%, łąki 18,0%, pastwiska 12,2%. Produkcją rolną zajmuje się 8 tys. gospodarstw. Korzystna jest ich struktura obszarowa – ponad 49% stanowią gospodarstwa o powierzchni 10 i więcej hektarów. W uprawach polowych przeważają zboża i ziemniaki, natomiast w produkcji zwierzęcej – hodowla bydła i trzody chlewnej. Przemysł to przede wszystkim przetwórstwo rolno-spożywcze reprezentowane głównie przez drobne zakłady typu rzemieślniczego. Wyjątkową pozycję zajmuje wśród nich Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska w Piątnicy, należąca do najlepszych i największych firm tej branży w kraju, posiadająca Certyfikat jakości ISO 9002 oraz Certyfikat Unii Europejskiej przyznający jej uprawnienia eksportowe na rynki europejskie. Ponadto funkcjonują zakłady produkujące materiały drzewne i budowlane. Powiat łomżyński ma stosunkowo dogodny drogowy układ komunikacyjny, co ma istotne znaczenie przy braku pasażerskiego transportu kolejowego. W gestii samorządu powiatowego znajduje się 525,3 km dróg, którymi zarządza Zarząd Dróg Powiatowych. Przez teren powiatu prowadzą trasy do przejścia granicznego na Litwę i Białoruś. Położony w granicach Zielonych Płuc Polski powiat łomżyński obejmuje tereny o dużej wartości przyrodniczej, z okazami roślin i zwierząt nie występującymi w innych regionach kraju. Ponad 26% powierzchni powiatu stanowią obszary unikalnej przyrody objęte różnymi formami ochrony prawnej. Są to: Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi z siedzibą w Drozdowie, część Biebrzańskiego Parku Narodowego oraz tereny leżące w jego otulinie. W Piątnicy znajdują się forty z końca XIX i początków XX wieku. Atrakcyjne i czyste środowisko naturalne tworzy doskonałe warunki dla rozwoju turystyki. Miejsca noclegowe i wyżywienie zapewniają coraz liczniejsze na terenie powiatu gospodarstwa agroturystyczne w postaci hoteli, moteli i gospodarstw agroturystycznych. Powiat łomżyński jest dogodnym miejscem dla inwestorów. Istnieje tu możliwość realizacji inwestycji związanych z ochroną środowiska, przedsięwzięć w sferze infrastruktury turystycznej, a także w zakresie rozbudowy zakładów przetwórstwa rolno-spożywczego. Podejmowaniu przedsięwzięć inwestycyjnych na tym terenie sprzyja atrakcyjne położenie przy trasach komunikacyjnych prowadzących do przejść granicznych z Europą Wschodnią, wolne tereny i obiekty 48 ZIEMIA ŁOMŻYŃSKA do zagospodarowania, dostatek czystych ekologicznie surowców dla przetwórstwa rolno-spożywczego oraz duże zasoby siły roboczej. Za pośrednictwem Związku Powiatów Polskich powiat łomżyński nawiązał współpracę z niemieckim powiatem Dingolfing-Landau z Bawarii, Rejonem Połockim na Białorusi oraz Barbastro w Hiszpanii. Walory przyrodnicze powiatu łomżyńskiego Obszar działania Lokalnej Organizacji Turystycznej Ziemia Łomżyńska obejmuje powiat łomżyński. Jest to jeden z najpiękniejszych rejonów kraju. Atutami jest czyste powietrze, urokliwe krajobrazy, nieskażona przyroda co podkreślają istniejące parki narodowe, parki krajobrazowe i rezerwaty przyrody. Wszystko to spowodowało, że na terenach tych i całego woj. Podlaskiego powstało centrum ekoregionu Zielone Płuca Polski, z wpisaniem kilku miejsc przez UNESCO na Listę Światowego Dziedzictwa. Panują tu bardzo dobre warunki do wypoczynku i nie tylko tradycyjnej turystyki pobytowej, ale przede wszystkim kwalifikowanej (wycieczki piesze i rowerowe, rajdy, spływy kajakowe oraz hobbystycznej, myślistwo, wędkarstwo, żeglarstwo). Elementem łączącym ziemię białostocką, łomżyńską i suwalską jest Biebrzański Park Narodowy będącym największym parkiem narodowym w Polsce o unikalnych walorach przyrodniczych. Przepływa przez niego Biebrza z okresowymi rozlewiskami, meandrami, starorzeczami z zachowanymi naturalnymi obszarami bagnisto-torfowymi. Można w nim spotkać żyjące w naturalnych warunkach łosie, jelenie, sarny, lisy, wilki, jenoty, wydry, borsuki, dziki no i oczywiście bobry. Na Ziemi Łomżyńskiej istnieją jeszcze dwa parki: Narwiański Park Narodowy (obejmujący część terenów na Ziemi Białostockiej) i Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi. Miejsca atrakcyjne turystycznie regionu Łomży to m.in. Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie (16 km), Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu (74 km), Muzeum Przyrody w Drozdowie (13 km). To tutaj odbywa się od kilkunastu lat Festiwal Muzyczne Dni Drozdowo – Łomża. W okolicach powiatu łomżyńskiego znajdują się cztery regiony turystyczne: – Rejon biebrzański znajdujący się w południowej dolinie Biebrzy, obejmujący część pradoliny Narwi. Biebrza to szlak turystyki wodnej łączący Narew przez Kanał Augustowski z jeziorami Pojezierza Suwalskiego, a przez rzeki Ełk i Jegrznię z jeziorami Rajgrodzkim i Dręstwo. – Rejon rajgrodzki, znajdujący się w północnej części Ziemi Wiskiej obejmuje jeziora Rajgrodzkie i Dręstwo charakteryzujące się wodą w pierwszej kategorii czystości, łatwym dostępem do brzegów i wraz z Jegrznią stanowi o atrakcyjności tych terenów. – Rejon północny, kurpiowski znajduje się w północno-zachodniej części Ziemi Wiskiej w dorzeczu Narwi i Pisy, którą prowadzi szlak wodny nad jeziora Mazurskie. Walory turystyczne tego terenu stanowią urozmaicona linia brzegów rzek, oryginalne drewniane budownictwo kurpiowskie, lasy pełne grzybów i owoców runa leśnego. – Rejon nadbużański położony w południowej części Ziemi Łomżyńskiej nad Bugiem i swoim obszarem obejmuje gminy Zaręby Kościelne, Nur, Perlejewo. Zwiedzając Ziemię Łomżyńską spotkamy się z bogata kulturą ludową, zachowanymi obrzędami i obyczajami ludowymi. Obywa się tu wiele imprez folklorystycznych, festiwali, konkursów, przeglądów zespołów ludowych. Tereny te oferują odpowiednie warunki do uprawiania różnych form turystyki: wędrówki piesze i rowerowe, sporty wodne (kajakarstwo, żeglarstwo, wędkarstwo myślistwo). Atrakcją są ok. godzinne przejażdżki statkiem „Bona” w kierunku Starej Łomży, spływy kajakami, ścieżki piesze i rowerowe. Opracowano na podstawie materiałów Starostwa Powiatowego w Łomży 49 ZIEMIA ŁOMŻYŃSKA ŁOMŻYŃSKIE – SKANSEN MILITARNY EUROPY Położenie geograficzne Łomży przez ostatnie tysiąclecie decydowało o jej rozwoju i gospodarce. Rzeka Narew, ze swymi dorzeczami, stanowiła dogodny szlak komunikacyjny, ale również była to przeszkoda militarna w dostępie do północno-wschodniego Mazowsza przed najazdami Prusów, Jaćwingów i Litwinów. Wysoka skarpa narwiańska była dogodnym miejscem do budowy grodu obronnego, który wraz z warowniami Sambory, Wizna, Goniądz, Wąsosz, Nowogród stanowiła sieć umocnień i strażnic tworzącego się państwa polskiego. Znaczenie i wielkość grodu łomżyńskiego potwierdzona jest bytnością św. Wojciecha i św. Brunona z Kwerfurtu – ewangelizatorów ziem pruskich, jaćwieskich i litewskich. Świadectwami istnienia w tych czasach warowni są jedynie pozostałości wałów ziemnych i fos. Burzliwe losy północnego Mazowsza, a zwłaszcza czasy wojen szwedzkich, wpłynęły na upadek i zniszczenie drewnianych grodów obronnych. Uwarunkowania geograficzno – polityczne sprawiły, iż znaczenie militarne Łomży ponownie wzrosło na przełomie XIX i XX wieku. Łomża pod zaborem rosyjskim była miastem gubernialnym, w którym stacjonowały znaczące siły armii rosyjskiej (dwa pułki piechoty oraz jeden kawalerii). Położenie jej na wysokim brzegu rzeki, przy ważnej przeprawie przez nią, skłoniło ówczesnego zaborcę do budowy twierdzy okrężnej. Pomysł budowy twierdzy do zabezpieczenia przeprawy powstał w 1887 roku. W ten sposób powstały forty ziemne ze schronami drewnianymi na lewym brzegu rzeki (Fort IV i V) oraz forty I, II, i III na prawym jej brzegu w miejscowości Piątnica, których celem była obrona przedmościa łomżyńskiego. Forty I, II i III, wg projektu gen. Wieliczko, rozbudowywane do stałych umocnień betonowych, stały się wzorcem umocnień rosyjskich w okresie od 1898 do 1908 r. (bliźniaczymi umocnieniami obronnymi wykonanymi przez tego samego generała są umocnienia Władywostoku). Stan zachowania wałów fortecznych, koszar, schronów bojowych, potern i kaponier stanowi jeden z najbardziej wartościowych zespołów fortyfikacyjnych z przełomu XIX i XX w Europy. Forty piątnickie nie odegrały większego znaczenia w I Wojnie Światowej i konflikcie niemiecko – rosyjskim. Znacząco przyczyniły się jednak do powodzenia działań w wojnie obronnej 1920 roku z Rosją sowiecką. To na ich wałach bohaterski kpt. Raganowicz, wraz 33 zapasowym batalionem 33 pp, bronił przez 5 dni przeprawy przez Narew trzeciemu korpusowi kawalerii sowieckiej gen. Gaja. Marszałek Józef Piłsudski, w pochwale i dziękczynieniu skierowanego do obrońców Łomży, wypowiedział znamienne słowa „Nie byłoby cudu nad Wisłą, gdyby wcześniej nie było cudu nad Narwią”. 50 ZIEMIA ŁOMŻYŃSKA Piątnica, panorama fortów I, II i III Bliskość Łomży z granicą z Prusami, w powersalskiej Europie przed wybuchem II wojny światowej, skłoniło władze polskie do budowy umocnień na przewidywanych kierunkach uderzeń nazistowskiej III Rzeszy. Umocnienia polskie z 1939 roku zostały wkomponowane w linię umocnień rosyjskich sprzed I wojny światowej. W pośpiechu budowane żelbetonowe schrony bojowe wchodziły w skład linii obronnej Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”, dowodzonej przez gen. Czesława Młot Fijałkowskiego. W okresie od marca 1939 roku do tragicznego września powstają umocnienia Nowogrodu, Łomży i Wizny. To na nich broni się bohaterski kpt. Raginis i por. Brykalski. Klęska wrześniowa oraz nowy podział Europy po traktacie z 23 sierpnia 1939 roku znanego jako Pakt Ribbentrop – Mołotow powoduje, iż Łomża ponownie staje się miejscowością nadgraniczną. Związek Radziecki, pomimo zawartego paktu z Niemcami, przewiduje i przygotowuje się do wojny z Niemcami. W ten sposób powstają umocnienia sowieckie jako najdalej wysunięte na zachód umocnienia Zambrowskiego Rejonu Umocnień w miejscowościach Zaruzie (droga Ostrołeka – Łomża), Łuby Kurki oraz teren pomiędzy Miastkowem, a Nowogrodem. Do czerwca 1941 roku powstaje sieć niedokończonych umocnień radzieckich. Charakterystyczne w budowie tych umocnień jest wykorzystanie doświadczeń z września 1939 r. Przed schronami powstają rowy diamentowe, sklepienia budowli schronowych wykładane są płytami stalowymi itp. Linia umocnień Mołotowa wykorzystuje ocalałe umocnienia polskie z września 1939 r. Przeciwwagą umocnień radzieckich są niemieckie budowle militarne w okolicach Zbójnej i Dębnik. Tak więc, w promieniu 20 kilometrów od samej Łomży możemy spotkać cztery szkoły budownictwa militarnego: rosyjską, polską, sowiecką i niemiecką, co stanowi o określeniu Łomży „Skansenem Militarnym Europy” kmdr ppor rez. Ryszard Nawrocki Schron w Łomży, okolice ul. Nowogrodzkiej Schron w okolicach Nowogrodu 51 ZIEMIA ŁOMŻYŃSKA GMINA I MIASTO JEDWABNE Gmina Jedwabne jest jedną z 9 gmin powiatu łomżyńskiego. Położona w województwie podlaskim, na Wysoczyźnie Kolneńskiej, w północno–wschodniej części powiatu łomżyńskiego. W skład gminy wchodzi miasto Jedwabne oraz 48 wsi. Na obszarze gminy wynoszącym 15942 ha aktualnie mieszka ok. 5500 osób. Gmina ma charakter typowo rolniczy, natomiast Jedwabne jest ośrodkiem działającym na rzecz rolnictwa, obsługi administracyjnej ludności oraz centrum usług publicznych, takich jak szkolnictwo i służba zdrowia. Spełnia funkcje ośrodka administracyjnego i handlowo-usługowego. Jedwabne jako osada zostało założone w XV wieku przez Byliców, którzy wkrótce przyjęli nazwisko Jedwabińscy. Prawa miejskie Jedwabne otrzymało w roku 1736. Od 1775 r. było to miasteczko prywatne Rembielińskich. Z początkiem 1795 roku teren gminy znajdował się w zaborze pruskim, od 1807 w Księstwie Warszawskim, a od 1815 w Królestwie Polskim. Od końca XVIII wieku w Jedwabnem powstawały warsztaty tkackie i fabryki sukna. Zakłady uległy zniszczeniu podczas I wojny światowej. W czasie II wojny światowej Jedwabne było najpierw pod okupacją sowiecką w okresie od września 1939 r. do czerwca 1941 roku ze zmasowanymi deportacjami ludności do Kazachstanu i na Syberię, a następnie pod okupacją niemiecką, przy silnym ruchu oporu. Miejscową ludność cechował szczególnie silny patriotyzm. Jedwabne było bardzo prężnym ośrodkiem konspiracji niepodległościowej, a na uroczysku Kobielne działały stałe grupy partyzanckie. Jedwabne, kościół pw. św. Jakuba Apostoła, fot. G. Lorinczy Jedwabne, dawny dworek rodziny Rembielińskich, obecnie siedziba M-GOK, fot. arch UMiG Jedwabne 52 Kultura Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury prowadzi działalność w zakresie upowszechniania kultury na terenie miasta i gminy Jedwabne. Do podstawowych zadań ośrodka należy edukacja kulturalna i wychowanie przez sztukę, tworzenie warunków rozwoju folkloru, a także rękodzieła ludowego i artystycznego, rozpowszechnianie, rozbudzanie i zaspakajanie potrzeb i zainteresowań kulturalnych ze szczególnym uwzględnieniem dzieci i młodzieży, koordynowanie działalności świetlic wiejskich. ZIEMIA ŁOMŻYŃSKA Miejsko - Gminny Ośrodek Kultury działa w zabytkowym dworku rodziny Rembielińskich, który posiada salę widowiskową na 180 osób oraz pomieszczenia, w których odbywają się zajęcia z dziećmi i młodzieżą przychodzącą do placówki. Sale są udostępniane mieszkańcom na różnego rodzaju spotkania, zebrania, pokazy, szkolenia dla rolników, wypełnianie wniosków o przyznanie dopłat bezpośrednich, sesje Rady Miejskiej. Dni Jedwabnego W Gminie Jedwabne są organizowane różnego rodzaju imprezy kulturalno-sportowe oraz cykliczny festyn – Dni Jedwabnego. Wśród licznych atrakcji tej dwudniowej imprezy wymienić należy: zlot motocyklistów, wesołe miasteczko, ognisko, grill, konkursy, występy licznych zespołów muzycznych, zawody sportowe itp. Przy M-GOK działają dwie drużyny harcerskie, Drużynową 21 DH „Agapa - Pomocna dłoń”, jest Marzena BagińDni Jedwabnego. Zlot motocyklistów. ska. Harcerze biorą czynny udział w Fot. arch. UMiG Jedwabne. uroczystościach gminnych. Wyjeżdżają na różne zloty harcerskie organizowane przez inne drużyny. Corocznie w grudniu 21 DH „Agapa – Pomocna dłoń” organizuje dwudniowy zlot mikołajkowy w M-GOK Jedwabne. Drużynową 2 Wielopoziomowej Drużyny Harcerskiej „Zielony Płomień” jest hm. Małgorzata Modzelewska. Drużyna ma tytuł i odznakę Drużyny Grunwaldzkiej oraz odznakę Drużyny Regionu. Każdego roku 2 WDH „Zielony Płomień” współorganizuje: Mikołajki dla dzieci z gminy Jedwabne, Dzień Rodzica, Jesienny Zlot w Drozdowie oraz Biwak Zimowy. W okresie wakacji drużyna wyrusza na Zlot Grunwaldzki. Harcerze tworzą również grupę wolontariacką przy współpracy z Fundacją „Dr Clown”. Turystyka Największym atutem turystycznym Gminy Jedwabne, stwarzającym jej szansę rozwoju, jest lokalizacja Biebrzańskiego Parku Narodowego. Granicą parku i gminy jest rzeka Biebrza. W otulinie parku znajduje się pięć miejscowości: Pluty, Brzostowo, Mocarze, Szostaki i Burzyn. Bagna Biebrzańskie to największy w Europie Środkowej kompleks naturalnych bagien i torfowisk, które w innych rejonach znikły wskutek prac melioracyjnych. Zachowała się Bociany nad łąką, fot. G. Lorinczy 53 ZIEMIA ŁOMŻYŃSKA tutaj ginąca już w znacznym stopniu flora związana z naturalnymi ekosystemami bagiennymi i wodnymi. Dolina Biebrzy to również ostoja bogatego świata zwierzęcego na czele z „królem” bagien – łosiem, którego nietrudno zobaczyć z wysokiego brzegu doliny. Biebrza jest również najważniejszym w Polsce i Europie obszarem lęgowym dla wielu gatunków ptaków. Na terenie parku stwierdzono występowanie 246 gatunków, w tym 186 lęgowych. Spośród 54 gatunków zaliczanych w Europie Rozlewiska Biebrzy, fot. Z. Folga za ginące lub zagrożone w swym istnieniu aż 21 gnieździ się nad Biebrzą. Całe rzesze miłośników ptaków przyjeżdżają tutaj, aby obserwować wiosenne oraz jesienne przeloty. Szczególnie ulubionymi miejscami, które chętnie odwiedzają turyści, jest wieś Brzostowo oraz wieża widokowa w Burzynie. Rozciąga się stąd niezwykła panorama na całą dolinę Biebrzy. Piękny, malowniczy krajobraz oraz czyste powietrze i woda, sprawiają, że na terenach tych licznie powstają gospodarstwa agroturystyczne o wysokim standardzie usług, które przyciągają turystów życzliwością oraz wyśmienitą, regionalną kuchnią. Bliskość parku daje możliwość wycieczek pieszych i rowerowych po licznych bagiennych szlakach. Organizowane są również spływy kajakowe po nieustannie meandrującej Biebrzy. W miejscowościach położonych wzdłuż rzeki znajdują się także pola namiotowe, z których korzystają nie tylko krajowi turyści, ale także zagraniczne grupy zorganizowane. Biebrza jest rajem dla wędkarzy. Turyści uciekający od zgiełku miasta znajdą tu ciszę i spokój na łonie natury. Sezon turystyczny trwa od 1 marca do 30 października, jednakże poszczególne gospodarstwa agroturystyczne są pod tym względem bardzo elastyczne. Okresem szczególnie wzmożonego ruchu turystycznego jest późna wiosna oraz lato. Biebrza, pływające krowy, fot. G. Lorinczy Opracowano na podstawie materiałów UMiG w Jedwabnem 54 ZIEMIA ŁOMŻYŃSKA GMINA I MIASTO NOWOGRÓD Gmina Nowogród położona jest w zachodniej części województwa podlaskiego, w powiecie łomżyńskim na obszarze Międzyrzecza Łomżyńskiego. Samo miasto Nowogród położone jest malowniczo na wysokiej skarpie naprzeciwko ujścia Pisy do Narwi. Powierzchnia gminy Nowogród wynosi 10 098 ha, w tym miasto 2955 ha. Stanowi to 7,5% powierzchni powiatu łomżyńskiego oraz 0,5% powierzchni województwa podlaskiego. Gminę zamieszkuje 4150 osób, z czego w mieście mieszka 2193 osoby (2012). Najstarszych dat z dziejów Nowogrodu nie sposób ustalić. Wiadomo, że istniały tu osady sprzed paru tysięcy lat. Stwierdzono to na podstawie wykopalisk prowadzonych w latach sześćdziesiątych. Znaleziono m.in. gliniane naczynia, ozdoby, ościenie na ryby, żelazne groty oszczepów i topory bojowe. W IX-XII w. w widłach Narwi i Pisy istniał gród, który później przeniesiony został na przeciwległy wysoki brzeg Narwi (być może stąd pochodzi nazwa miasta). Nowy Gród sprzed 1355 r. zastąpił zniszczoną Łomżę. Od 1355 r. gród należał do Ujście Pisy do Narwi, fot. G. Lorinczy Ziemowita III, który w 1375 r. przekazał go synowi Januszowi I Starszemu. On to zbudował murowany zamek w miejsce spalonego dwukrotnie drewnianego zameczka. Była to często odwiedzana rezydencja książąt mazowieckich. W 1427 r. Nowogród otrzymał prawa miejskie. Miasto prężnie się rozwijało jako miasto królewskie z siedzibą władz i sądu bartnego kurpiowskich bartników. Kwitł handel i rzemiosło. „Złoty wiek” Nowogrodu zakończył się w czasie wojen szwedzkich. W drugiej połowie XIX w. Nowogród z miasta rzemieślniczo-handlowego zmienia się w miasto o charakterze rolniczym. Mieszkańcy Nowogrodu i jego okolic zawsze byli związani z dziejami ojczyzny. Brali udział w powstaniu kościuszkowskim, kampanii Napoleona, powstaniu listopadowym i styczniowym odznaczając się odwagą i męstwem. Za udział w powstaniu styczniowym władze carskie odebrały miastu prawa miejskie, które przywrócono w 1918 r. W czasie Nowogród z lotu ptaka, fot. arch. UM Nowogród I wojny światowej na Narwi utrzymywał 55 ZIEMIA ŁOMŻYŃSKA się przez 3 miesiące front rosyjsko-niemiecki, podczas którego miasto zostało zniszczone w 70%. W obronie miasta brali udział nie tylko bohaterscy żołnierze 205 pułku piechoty, lecz również odważna młodzież akademicka z Politechniki Warszawskiej i Uniwersytetu Warszawskiego. Ciężkie walki w obronie Nowogrodu toczyły się również podczas II wojny światowej. Przez kilka dni 800 – osobowa garstka obrońców (33 pułk piechoty Strzelców Kurpiowskich) odpierała kilkunastotysięczną dywizję niemiecką, Rekonstrukcja walk o Nowogród w 1939 r., zadając jej dotkliwe straty. Mimo zacięfot. arch. UM Nowogród tej walki hitlerowcy wkroczyli do Nowogrodu niszcząc doszczętnie miasto. Za bohaterstwo, odwagę mieszkańców Nowogród w 1978 r. został odznaczony Krzyżem Grunwaldu III klasy. Położenie nad Pisą i Narwią sprzyja rozwojowi turystyki wodnej, zwłaszcza kajakarstwa. Wspaniałych wrażeń dostarcza wyprawa gondolami z Łomży do Nowogrodu. Miłośnicy militariów mogą przejść szlakiem schronów bojowych SGO „Narew” od Nowogrodu przez Szablak do Łomży. Między Nowogrodem i Szablakiem są znakomite warunki do uprawiania paintballu. Narew, Pisa i starorzecza stanowią raj dla wędkarzy; ryby biorą tu prawie zawsze. Zdarza się 40. kilogramowy sum, rzadka brzana, węgorz, jaź. Jesień, to czas grzybobrania, a grzybów ci u nas dostatek. Po wędkowaniu i grzybobraniu zapraszamy na psiwo kozicowe, parzaki i rejbak, które usuną zmęczenie i wzmogą siły witalne. Twórcy ludowi Teresa Grodzka mieszka i tworzy w Nowogrodzie. Haft, koronka, plastyka obrzędowa, Joanna Kozłowska mieszka w Mątwicy, gm. Nowogród. Dominującą formą w jej twórczości jest rysunek satyryczny, choć ma na swoim koncie obrazy malowane farbami olejnymi. Stanisława Królik mieszka w Nowogrodzie. Rodzaj twórczości: robótki ręczne. Edward Królik. Mieszka w Nowogrodzie. Rodzaj twórczości: kowalstwo. Stanisław Modzelewski. Mieszka w Jankowie Młodzianowie. Uprawia plecionkarstwo (słoma, korzeń sosny, wiklina). Halina Dobkowska. Mieszka w Jankowie Młodzianowie. Rodzaj twórczości: haft (dziergany, rychelieu, stebnówkowy). Ryszard Tyszka. Rodzaj twórczości: rzeźba i płaskorzeźba (drewno). Stefan Rajewski. Mieszka w Jankowie Młodzianowie. Rodzaj twórczości: plecionkarstwo (wiklina, słoma). Mieczysław Grzymała. Mieszka w Jankowie Młodzianowie. Rodzaj twórczości: stolarka ciesielstwo (dłubanie w drewnie, rzeźba). Józef Grzymała. Mieszka w Jankowie Młodzianowie. Rodzaj twórczości: plecionkarstwo i tkactwo). Opracowano na podstawie materiałów UM w Nowogrodzie 56 ZIEMIA ŁOMŻYŃSKA GMINA ŁOMŻA Gmina Łomża położona jest w zachodniej części województwa podlaskiego, wokół miasta Łomża, wzdłuż lewego brzegu Narwi. Aktualnie zamieszkuje liczy 10148 mieszkańców. Powierzchnia: 208 km2. Jest gminą typowo rolniczą, jednak z uwagi na atrakcyjność terenów pod względem przyrodniczym, krajobrazowym i historycznym, warto przyjechać tu bez względu na porę roku i pogodę. Na turystów czekają bardzo ciekawe szlaki turystyczne prowadzące przez strefy obszarów chronionych, pozwalające na bezpośredni kontakt z przyrodą. Jest częścią Zielonych Płuc Polski. Dolina Narwi, nad którą położona jest część gminy, stanowi obszar Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi. W okresach wezbrań rzeka sięga tu do 1,5-2 km szerokości i otoczona jest stromymi stokami wzniesień morenowych do 50 m nad poziomem doliny. W obrębie parku znajdują się dwa rezerwaty przyrody. „Wielki Dział” – położony w okolicach Pniewa stanowi fragment największego w dolinie Narwi kompleksu lasów łęgowych o naturalnym charakterze. „Rycerski Kierz” – położony w Stara Łomża, wzgórze Królowej Bony, fot. T. Dudo okolicach Jednaczewa jest gatunkowym lasem liściastym złożonym głównie z dębu szypułkowego w wieku 120-140 lat. Z pięknych punktów widokowych lub łodzi, gołym okiem i przez lornetkę można wypatrzyć blisko 200 gatunków ptaków. Najlepiej wiosną, gdy budują gniazda. To wymarzona okazja na zorganizowanie fotograficznego safari. Tereny gminy są rajem dla wędkarzy i myśliwych. W Narwi czekają na wędkarzy leszcze, liny, szczupaki, sandacze, okonie i płocie, a także szlachetne i smakowite węgorze oraz rekordowe, ogromne sumy. Narew tworzy doskonały szlak wodny dla spływów kajakowych. Poprzez Biebrzę łączy się z Kanałem Augustowskim i jeziorami augustowskimi. Pisą można się dostać na Wielkie Jeziora Mazurskie. W planach wędrówek pieszych, rowerowych, konnych, wodnych, warto uwzględnić na trasie takie miejsca jak „Góra Królowej Bony” – pochodzące z IX-X wieku grodzisko obronne. Jest to najstarsza pamiątka dawnej świetności społeczeństw żyjących w tych okolicach. Wysokie wzgórza tuż nad doliną rzeki stanowiło niegdyś doskonałe miejsce obronne, a dziś stanowi nie tylko pamiątkę przeszłości ale także fantastyczne miejsce widokowe. Na wzgórzu św. Wawrzyńca, znajdującego się obok Góry Królowej Bony stał najstarszy kościół katolicki na Mazowszu. Założył go około 1000 roku św. Brunon z Kwerfurtu, który jako pierwszy podjął się misji niesienia wiary chrześcijańskiej pogańskim plemionom. Zginął z rąk Jaćwingów w roku 1009. W wyniku prowadzonych tu prac archeologicznych, odkryto fragmenty gotyckiego kościoła z XV lub XVI wieku i znajdującą się pod jego posadzką nekropolię, a w niej 300 pochówków. 57 ZIEMIA ŁOMŻYŃSKA Stara Łomża, na pierwszym planie wzgórze św. Wawrzyńca, w głębi wzgórze Królowej Bony ze średniowiecznym grodziskiem, fot. G. Lorinczy Dzięki tym walorom przyrodniczym i krajobrazowym, prężnie rozwija się budownictwo letniskowe. Najciekawsze tereny znajdują się wokół miejscowości Stara Łomża nad rzeką, Stara Łomża Zosin, Siemień Nadrzeczny, Rybno, Pniewo, Jednaczewo, czyli miejscowości usytuowanych na malowniczych stokach wzdłuż Narwi. Lasy gminy obfitują w dziki, jelenie, sarny, zające, bażanty, a nawet łosie. Świat zwierzęcy w dolinie Narwi reprezentowany jest przez ponad 40 gatunków ssaków. Wśród 15 gatunków drapieżników występujących w Polsce, właśnie tu można spotkać ich aż 10. Wśród rozlewisk Narwi bardzo popularnym gryzoniem jest bóbr europejski. Bytuje on w pobliżu rzeki w wydrążonych norach, a na mniejszych ciekach buduje klasyczne żeremia. Nie przez przypadek więc w herbie gminy Łomża znalazł się ten ssak. Kultura Przy Gminnym Ośrodku Kultury w Pniewie, a właściwie – przy Urzędzie Gminy w Łomży działa zespół folklorystyczny Łomżyniacy istniejący od 13. lat. W swoim repertuarze ma głównie przyśpiewki kurpiowskie, ale nie tylko. Popularny gminny zespół Łomżyniacy, wykonuje Zespół Łomżyniacy z Pniewa, fot. arch. UG Łomża 58 ZIEMIA ŁOMŻYŃSKA także utwory ludowe z innych regionów Polski, takich jak Mazowsze czy Śląsk. Łomżyniacy uświetniają wszystkie gminne uroczystości. Kierownikiem zespołu jest muzyk z wykształcenia Jerzy Sęk, dyrektor GOK. Twórcy ludowi Waldemar Dłużniewski. Urodzony w Siemieniu Nadrzecznym. Mieszka i tworzy w Łomży. Rodzaj twórczości: rzeźba w drzewie. Zdzisław Dłużniewski. Urodzony w Siemieniu. Rzeźbi w lipie, chociaż potrafi tworzyć dzieła w betonie i kamieniu. Henryk Kotowski, ur. w 1942 r. we wsi Koty, gm. Łomża. W 1956 br. ukończył Szkołę Podstawową w Puchałach. Od wczesnej młodości pracował w gospodarstwie rolnym swoich rodziców, którego następnie stał się właścicielem. Prowadził je wspólnie z żoną do przejścia na emeryturę w 2006 r. Tom wspaniałych wierszy Henryka Kotowskiego, zatytułowany „Do Łomży jedziemy” wydała Gminna Biblioteka Publiczna w Łomży z siedzibą w Podgórzu dzięki wsparciu finansowemu Urzędu Gminy Łomża i wójta Jacka Nowakowskiego. Pochodzący ze wsi Gać Stanisław Lutostański w 1975 roku ukończył Warszawską Akademię Sztuk Pięknych, Wydział Rzeźby. Po studiach zamieszkał i pracował twórczo w Puchałach. Swoje prace wystawiał w Warszawie, Krakowie i Jeleniej Górze. Dorobek artystyczny tamtego okresu to między innymi głowa Tadeusza Kościuszki, którą można oglądać w Muzeum Kazimierza Pułaskiego w Warce, rzeźba Matka – obecnie w zbiorach Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu, pomnik Adama Mickiewicza w Kolnie, medal na Ogólnopolską Inaugurację Roku Szkolnego (1979) oraz ołtarz i Droga Krzyżowa do kościoła w Wygodzie koło Łomży. Do USA przyjechał w 1981 r. W USA, po dwuletniej pracy dla firmy granitowej w Nowym Jorku, przeprowadził się do Barre w stanie Vermont. Tutaj w pracowni, która mieści się w największej firmie granitowej świata Rock of Ages, tworzy swoje monumentalne dzieła z granitu. W swoim amerykańskim dorobku artysta ma 8 granitowych pomników. Najbardziej z nich znane to: pomnik Krzysztofa Kolumba w Waterbury, Conn. (1983), pomnik ks. Jerzego Popiełuszki w Nowym Jorku (1990), pomnik Perry’ego Como w jego rodzinnym mieście Cannonsburg, Pa. (1999), pomnik Edmunda Muskiego w Rumford, Maine (2000), i pomnik Jana Pawła II w Amerykańskiej Częstochowie. W latach 1996 i 1997 rzeźbiarz reprezentował stan Vermont na Expo Stanów Wschodnich w Massachusetts. Jego pokaz rzeźby w granicie cieszył się ogromnym powodzeniem. Stanisław Lutostański nie zapomina o rodzinnych stronach. Co kilka lat odwiedza Łomżę i swoją rodzinną wieś i dom, gdzie się wychował. Pomnik Krzysztofa Kolumba w Waterbury, Conn. (1983) Opracowano na podstawie materiałów UG w Łomży 59 ZIEMIA ŁOMŻYŃSKA GMINA MIASTKOWO Położona jest w zachodniej części powiatu łomżyńskiego, przy drodze krajowej z Warszawy do Łomży, jako jedna z najbardziej wysuniętych na zachód gmin województwa podlaskiego. Przez jej teren przebiega droga krajowa nr 61 z Warszawy przez Łomżę, Augustów i Suwałki do przejść granicznych z Litwą. Na powierzchni 115 km2 mieszka ok. 4500 osób w 23 miejscowościach. Obok rolnictwa, będącego głównym działem gospodarki, rozwijają się w gminie zakłady przetwórstwa drzewnego. Na jej terenie zlokalizowana jest stacja benzynowa, motel, piekarnia, ośrodek zdrowia, poczta, dobra sieć telefoniczna i wystarczająca sieć sklepów. Do znacznej części wsi doprowadzony jest wodociąg. Miastkowo wspomniane jest w dokumentach z 1413 r. jako gniazdo Miastkowskich – stąd pochodzi jego nazwa. Parafia miastkowska powstała przez oderwanie się wsi od parafii nowogrodzkiej, szczepankowskiej i rzekuńskiej. Jej założycielem był Bolesław książę mazowiecki w 1451 roku. Według Encyklopedii Powszechnej Orgelbranda z roku 1903, Miastkowo było starostwem niegrodowym, które mieściło się w województwie mazowieckim, w Ziemi Łomżyńskiej. Powstało ono przez odłączenie wsi Miastkowo i Kule, z folwarkami i przyległościami (rok 1660). W roku 1771 MiastkoKościół pw. M. B. Różańcowej, wo należało do Michała Staniszewskiego – fot. arch. UG w Miastkowie skarbnika łomżyńskiego. W roku 1827 w samym Miastkowie było 27 domów i 270 mieszkańców. W roku 1874 w Miastkowie było 1563 mieszkańców. Cała parafia liczyła wtedy 3293 mieszkańców wyznania rzymsko-katolickiego. Gmina Miastkowo, której teren nie pokrywał się z zasięgiem parafialnym, liczyła 4385 mieszkańców i była zaludniona przez drobną szlachtę i włościan. W roku 1885 Miastkowo posiadało już kościół murowany, Sąd Powiatowy, Urząd Gminy, Szkołę Początkową i 3754 morgów ziemi. Ponieważ Miastkowo było położone przy trakcie Berlin – Warszawa – Kowno – Petersburg, była tu poczta ze stajniami dla koni i pokojami gościnnymi dla pocztylionów oraz zajazd. W latach 20-tych wybudowano w Miastkowie budynek gminy, remizę strażacką i budynek Szkoły Podstawowej. Kultura Gminny Ośrodek Kultury w Miastkowie jest nowo powstałą instytucją samorządową – działa od 15 czerwca 2002 r. Podstawowym celem działalności GOK jest upowszechnienie sztuki, kultury, wiedzy oraz rekreacji. Działalność GOK służy społeczności lokalnej, rozwija zainteresowania mieszkańców, nawiązuje do ważnych wydarzeń historycznych. 60 ZIEMIA ŁOMŻYŃSKA Przy GOK działa Koło Gospodyń Wiejskich, od 2006 roku Stowarzyszenie Kobiet Wiejskich. Angażuje się ono w prawie każdą działalność kulturalną. Organizuje pokazy zdolności kulinarnych swoich członkiń. Działa też zespół śpiewaczy. Spotykając się dwa razy w tygodniu wspólnie śpiewają, rozmawiają o tradycjach i zwyczajach. Na śpiewy przychodzi również młodzież. Stowarzyszenie współtworzy różne przedsięwzięcia kulturalne w gminie, a także reprezentuje kulturę naszej gminy i regionu na wystawach m.in. w Warszawie, Białymstoku, Szepietowie, a także innych gminach, w zależGOK, fot. arch. UG Miastkowo ności od napływających zaproszeń. W GOK organizowane są środowiskowe imprezy kulturalno-rozrywkowe, takie jak: „Zabawa z cyganami”, „Majówka”, „Dożynki” itp. W GOK działa również koło plastyczne i teatralne. Organizowane są wystawy plastyczne, między innymi rodzimych artystów. Prócz artystów plastyków w gminie, spotyka się również artystów rzeźbiarzy, a sporo kobiet zajmuje się haftem. W miejscowości Czartoria większość ludzi żyje z rzemiosła ludowego, haftu, wyrobów ze słomy, rzeźby. Wielu młodych ludzi rozwija swoje zainteresowania aktorskie. Organizują przedstawienia teatralne: „Moralność Pani Dulskiej”, „Wesele”, „Śluby Panieńskie”. Przy GOK działa Gminna Biblioteka Publiczna oraz Gminne Centrum Informacji, którego podstawowym celem jest zaznajamianie ludności z obsługą komputera i dostępem do informacji za pośrednictwem internetu. Prowadzone są szkolenia z zakresu podstaw obsługi komputera dla bezrobotnych z gminy. Twórcy ludowi Wiesław Przyborowski. Urodzony w Piszu. Rzeźbiarz amator. Wyroby ze słomy, siana i suszonych kwiatów. Słoma i siano to bardzo wdzięczne materiały, z których pomysłowy twórca jest w stanie wykonać oryginalne ozdoby, zabawki, przedmioty dekoracyjne i użytkowe to domena twórców ludowych z Gminy Miastkowo. Zaliczają się do nich między innymi: Jolanta Żebrowska, Kazimierz Korytkowski, rodzaj twórczości: kapelusze, ule, półcylindry, dzbany, dzbanki. Alina Czartoryska, rodzaj twórczości: haft ręczny wykonywany snutkami: obrusy, serwetki, bieżniki. Krzysztof Ciemniewicz, rodzaj twórczości: koszyki, koszyczki, talerze. Wszyscy mieszkają w Czartorii. Opracowano na podstawie materiałów UG w Miastkowie Tarnowo, kapliczka św. Jana Nepomucena, fot. arch. UG Miastkowo 61 ZIEMIA ŁOMŻYŃSKA GMINA PIĄTNICA Gmina Piątnica, Obejmuje obszar blisko 219 km2 i składa się z 44 wsi. Liczy 10659 mieszkańców. Położona jest na obszarze „Zielonych Płuc Polski”. Jest to gmina wiejska o charakterze rolniczym, z cechami gminy podmiejskiej, z uwagi na bezpośrednie sąsiedztwo z Łomżą. Teren gminy przecinają dwie drogi krajowe Warszawa – Łomża -Augustów i Łomża – Jeżewo – Białystok. Gmina Piątnica charakteryzuje się korzystnym położeniem względem miasta Łomża, gdzie występuje koncentracja placówek usługowych o znaczeniu ponadlokalnym. Jednym z głównych walorów stanowiących o atrakcyjności regionu są walory przyrodnicze. Zaliczamy do nich wszystkie te obiekty, bądź obszary, elementy, które stworzone są przez naturę, a mogą jedynie być przekształcane czy też modyfikowane przez człowieka. Do nich zaliczyć możemy: rzekę Narew – dzika, nieuregulowana, naturalnie meandruPiątnica, ogólny widok, fot. arch. UG Piątnica jąca, ze starorzeczami i wysoczyznami. Piękne widoki można podziwiać wiosną, kiedy to rzeka Narew tworzy ogromne rozlewiska. Na terenie gminy znajdują się: Rezerwat Przyrody „Kalinowo”, Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi, zabytkowy drewniano-murowany rodziny Lutosławskich w Drozdowie. Kolejnym ciekawym miejscem jest kompleks fortów carskich będących fragmentem XIX wiecznej umocnień Twierdzy Łomża. Forty są w różnym stanie zachowania. Z fortów roztacza się piękny widok na Łomżę – zwłaszcza nocą. Gmina rozpoznawalna jest w Polsce i Europie dzięki funkcjonującej na jej terenie Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej Piątnica. W gminie o działalność kulturalną dba głównie Gminny Ośrodek Kultury w Piątnicy, Piątnica, fort III z XIX wieku, fot. arch. UG Piątnica który prowadzi dodatkowo dwie świetlice wiejskie w miejscowościach Drozdowo i Murawy. Historia Piątnicy sięga końca XIV wieku, kiedy wybudowano tu pierwszy drewniany kościół. W 1407 roku erygowano tu parafię pw. Przemienienia Pańskiego. Znaczna 62 ZIEMIA ŁOMŻYŃSKA część Piątnicy aż do powstania styczniowego 1863 roku była własnością parafii. Po powstaniu ziemie te odebrano i podzielono na działki, które rozdano byłym żołnierzom rosyjskim. Dwór od 1865 roku do I wojny światowej był w posiadaniu rosyjskiego generała Michała Stefanowicza Żukowskiego. Na terenie gminy Piątnica występuje Obszar Natura 2000, który obejmuje Dolinę Dolnej Narwi – Dyrektywa Ptasia oraz pomniki przyrody w okolicach Kalinowa i Drozdowa. Obsługę ruchu turystycznego zabezpiecza rozwinięta baza gastronomiczno – hotelowa w Piątnicy. Opracowano na podstawie materiałów UG w Piątnicy GMINA PRZYTUŁY Gmina Przytuły administracyjnie obejmuje obszar o powierzchni 71,18 km2. Sieć osadniczą w gminie tworzy 20 jednostek osadniczych wiejskich, w tym wieś gminna Przytuły. Większość jednostek osadniczych ma zabudowę o charakterze zwartym. Kolonijny charakter zabudowy występuje we wsiach: Przytuły Las i Kubra Przebudówka. Podstawową funkcją gminy Przytuły jest rolnictwo. Kilka wsi pełni także funkcję usługową oraz funkcję produkcyjno-usługową. W Przytułach dawne miesza się z nowym – powiadają mieszkańcy. Jest tu nowoczesna infrastruktura informatyczna, oddana do użytku w 2004 roku sieć wodociągowa, bank, poczta. Niedawno powstała duża piekarnia, a w budynku po starej kuźni urządzono karczmę. Już od XII wieku nad rzeczką Przytulanką żyli osadnicy. Na terenie dzisiejszych Pieńk Okopnych podczas prac polowych znajdowano fragmenty glinianych naczyń różniących się od dzisiejszej ceramiki, kości i żużel. Na przełomie lat 60 i 70. XX w. rozpoczęto prace wykopaliskowe. Archeolodzy odkryli grodzisko – okop sprzed ok. 800 lat otoczone wałem, w którym widoczne jest do dziś zagłębienie będące pozostałością po bramie wjazdowej i miejsca po półziemiankach, w których mieszkali ludzie. Naprzeciw grodziska odnaleziono też miejsce pochówku dawnych mieszkańców osady. Do dziś możemy zobaczyć tam pośród drzew i traw ogromne głazy będące zapewne zabezpieczeniem grobów. Książę Janusz l w 1415 roku zadecydował o powstaniu wsi. W latach Przytuły, z lotu ptaka, 1950-1960 wybudowano czwarty od powstania w 1436 fot. arch. UG Przytuły roku parafii w Przytułach kościół. Opracowano na podstawie materiałów UG w Przytułach 63 ZIEMIA ŁOMŻYŃSKA GMINA ŚNIADOWO Gmina Śniadowo leży w zachodniej części Województwa Podlaskiego w powiecie łomżyńskim. Przebiega przez nią droga wojewódzka nr 677 wiodąca z Warszawy na Pojezierze Mazurskie i Suwalsko – Augustowskie. Powierzchnia gminy wynosi 162,59 km2. Liczba mieszkańców gminy na dzień 31 marca 2003 r. wynosiła 5964. W gminie utworzone zostały jako jednostki pomocnicze 43 sołectwa. Gmina Śniadowo jest gminą typu rolniczo-przemysłowego. Powierzchnię 15407 ha zajmują tu indywidualne gospodarstwa rolne, z czego 9349 ha stanowią grunty orne. Dominującym kierunkiem produkcji rolnej jest wysoko rozwinięta hodowla bydła mlecznego. Większość gospodarstw produkuje bardzo dobrej jakości mleko, które po przetworzeniu przez OSM w Piątnicy trafia na stoły konsumentów w całym kraju. Z gminy Śniadowo pochodzi ponad 30% mleka skupowanego przez ten zakład. Znaczący udział w produkcji rolnej na terenie gminy mają również gospodarstwa prowaŚniadowo, stara zabudowa w rynku dzące hodowlę trzody chlewnej oraz produkcję roślinną: uprawy zbóż i okopowych. Dobry poziom rozwoju prezentuje tu również przemysł materiałów budowlanych. Gmina ma znakomite warunki przyrodnicze i krajobrazowe. Znaczna część jej powierzchni jest bogato zalesiona. Południowo-wschodnią jej część stanowi wał morenowy o najwyższym wzniesieniu 209 m n.p.m. pokryty kompleksem leśnym Czerwony Bór. Lasy te latem i jesienią są pełne grzybów, zaś przez cały rok stanowią idealny teren wycieczek pieszych i rowerowych. Położenie Śniadowa i jego okolic sprawiało, że ziemia ta była wielokrotnie świadFragment lasu Czerwonego Boru, fot. arch. kiem walk wyzwoleńczych i przemarszów wojsk. Podczas kampanii napoleońskiej stacjonował tu 7 pułk strzelców konnych wchodzący w skład 17 dywizji dowodzonej przez Henryka Dąbrowskiego. W 1831 roku pod wsią Jakać Stara doszło do starć pomiędzy polskim wojskiem powstańczym a gwardią rosyjską. Przez lasy Czerwonego Boru w 1863 r. wędrowały oddziały powstańcze. 2 sierpnia 1920 r. na tej ziemi ginęli żołnierze polscy w obronie wolnej i niepodległej Polski. Do zbrojnych walk doszło także we wrześniu 1939 r. oraz w czerwcu 64 ZIEMIA ŁOMŻYŃSKA 1944 r. O tych tragicznych wydarzeniach przypominają pomniki wystawione bohaterskim obrońcom. Kultura W Gminnym Ośrodku Kultury w Śniadowie przez cały tydzień działa kawiarenka internetowa oraz świetlica dla dzieci i młodzieży, w której można odrabiać prace domowe i uzyskać pomoc w razie problemów. Można zagrać w bilard, tenisa stołowego, unihokeja oraz w różne gry planszowe od szachów po monopol czy scrabble. Przy GOK działa również kółko gitarowe, kółko teatralne, kółko plastyczne. Prowadzone są zajęcia aerobiku dla pań, a w soboty odbywają się próby zespołu wokalno-instrumentalnego (scholi) pod okiem ks. proboszcza Tomasza Wilgi. W niedziele odbywaj się zbiórki harcerskie. Opracowano na podstawie materiałów UG w Śniadowie GMINA WIZNA Gmina Wizna (do 1954 r. gmina Bożejewo), położona jest we wschodniej części powiatu łomżyńskiego, na obszarze Zielonych Płuc Polski, na południowo-zachodnim skraju Kotliny Biebrzańskiej w pobliżu rozległego bagna Wizna. Gmina Wizna jest regionem typowo rolniczym. Rolnicy zajmują się hodowlą bydła mlecznego i trzody chlewnej oraz uprawą zbóż i ziemniaków. Niestety słaba jakość gleb nie sprzyja uprawom. W regionie nie ma zakładów produkcyjnych wykorzystujących lokalne surowce. W połowie XI wieku istniał tu gród przy przeprawie przez Narew, o którym wzmianki pojawiają się 1113 roku. Do XIV wieku teren ten był nękany przez częste najazdy Jaćwingów, Litwinów oraz Krzyżaków. W XII w. w Wiźnie istniała kasztelania, targ i komora celna. Prawa miejskie częściowe miejscowość uzyskała około 1373 roku, natomiast pełne w 1435 roku. W 1526 roku tereny te zostały włączone do Korony. Wizna wówczas zaczęła pełnić rolę stolicy ziemi, istniało tam starostwo grodowe, odbywały się sejmiki i sądy. Od XVII w. stopniowa utrata znaczenia. W 1795 r. Wizna znalazła się w zaborze pruskim, od 1807 w Księstwie Warszawskim, od 1815 w Królestwie Polskim. W 1870 roku Wizna utraciła prawa miejskie. Była to kara, jaką car nałożył za udział w powstaniu styczniowym. W okresie międzywojennym miejscowość pełniła rolę lokalnego ośrodka obsługi rolnictwa. W dniach 8–10 IX 1939 r. toczyły się tu zacięte walki obronne przeciwko wojskom niemieckim. Odcinkiem „Wizna” dowodził kapitan Władysław Raginis. Pośmiertnie awansowany do stopnia majora, a porucznik Stani- Wizna, kościół z XVI w. odbudowany sław Brykalski do stopnia kapitana (2012 r). w latach 1951-59, fot. Zb. Ciborowski 65 ZIEMIA ŁOMŻYŃSKA kpt. Władysław Raginis por. Stanisław Brykalski, fot. arch. Z lewej, fotografia z 1939 r. Z prawej, mural na ścianie domu w Wiźnie, przedstawiający polskich jeńców, fot. Zb. Ciborowski Kultura Zespół śpiewaczy powstał jesienią 2005 roku. W skład zespołu wchodzą: Dąbrowska Renata, Piotrkowska Helena, Kapelewska Janina, Ostrowska Maria, Nadolna Elżbieta, Wiśniewska Teresa. Osobą prowadzącą jest pani Teresa Pardo. Twórcy ludowi Tadeusz Grabowski. Urodzony w Wiźnie, poeta, autor licznych wierszy o charakterze patriotycznym, do których również komponuje muzykę. Robert Domurat. Rodzaj twórczości: rzeźba w lipie. Opracowano na podstawie materiałów UG w Wiźnie Zespół śpiewaczy, fot. UG w Wiźnie 66 ZIEMIA ŁOMŻYŃSKA GMINA ZBÓJNA Powierzchnia gminy Zbójna wynosi 186,58 km2 (stanowi to 14,77% powierzchni pow. łomżyńskiego). Na jej terenie funkcjonuje 19 sołectw w których zamieszkuje na stałe ogółem 4.527 osób. Obszar gminy pięknie rozciąga się wśród lasów Kurpiowskiej Puszczy Zielonej, między rzekami: Narwią Pisą, Szkwą. Gmina położona jest w zachodniej części powiatu łomżyńskiego, na obszarze Zielonych Płuc Polski. Nieskażone środowisko przyrodnicze z unikalnymi okazami flory i fauny to niepodważalny walor tego regionu. Na terenie gminy i w jej otoczeniu znajduje się 5 rezerwatów przyrody z wieloma gatunkami roślin i zwierząt podlegających ochronie. Gmina Zbójna jest regionem typowo rolniczym. Gminny Ośrodek Kultury w Zbójnej. Kurpiowski Zespół Folklorystyczny ze Zbójnej rozpoczął swoją działalność w 1998 roku od utworzenia Dziewczęcego Zespołu Pisa w okolicach Dobregolasu, fot. arch. UG Zbójna Śpiewaczego. Aktualnie jest to już dziecięco – młodzieżowy zespół składający się z dwóch grup tanecznych i jednej śpiewaczej. Repertuar zespołu to tańce i pieśni Kurpiowskiej Puszczy Zielonej. Od założenia pracował pod kierunkiem artystycznym Teresy Pardo. Zespół jest oddanym propagatorem folkloru kurpiowskiego. Uczestniczy w różnych lokalnych imprezach kulturalnych, ogólnokrajowych i za granicą. O jego aktywności świadczy duża ilość koncertów – średnio 20 występów rocznie. Zdobył wiele prestiżowych nagród. Wielokrotnie wyśpiewał I miejsce w Ogólnopolskim Przeglądzie Zespołów Kurpiowskich w Nowogrodzie. Zespół utrzymuje przyjazne kontakty i podejmuje wspólne przedsięwzięcia artystyczne z zespołami ludowymi z sąsiednich gmin, głównie z Turośli, Nowej Rudy, Nowogrodu, Wizny, Zambrowa a także z zespołami Regionalnego Ośrodka Kultury w Łomży. Ważnym wydarzeniem w historii zespołu było uczestnictwo w XII Koncercie z cyklu arcydzieł polskiej tradycyjnej kultury ludowej: „Pieśń Ojczystej Ziemi” pt. „Z Kurpiowskiej Puszczy Zielonej – Wesele” w reżyserii dr Grażyny Wł. Dąbrowskiej w Filharmonii Narodowej w Warszawie w 1997 roku realizowane przez Polskie Towarzystwo Etnochoreologiczne. Niezapomnianym przeżyciem dla zespołów (ze Zbójnej i sąsiednich gmin kurpiowskich) a także istotnym dokumentem obrzędów i zwyczajów była Kurpiowski Zespół Folklorystyczny, również realizacja „Wesela Kurpiowskiego” fot. arch. UG Zbójna 67 ZIEMIA ŁOMŻYŃSKA w reżyserii Teresy Pardo przedstawianego czterokrotnie w 2002 r. oraz nagranie półgodzinnego programu „Wielkanoc na Kurpiach” dla 2 programu Telewizji Polskiej w reżyserii Janusza Kieszkiewicza. Twórcy ludowi Jan Zieliński. Mieszka i tworzy rzeźby w Zbójnej. Andrzej Banach. Mieszka i tworzy rzeźby w Zbójnej. Celina Kopeć. Urodziła się w Zbójnej tutaj mieszka i tworzy. Jej ulubiona twórczość to koronka. Romuald Grużewski. Urodził się w Łomży. Na stałe mieszka i tworzy w Zbójnej. Specjalizuje się w kowalstwie artystycznym. Joanna Pokornicka. Mieszka i tworzy w Zbójnej. Haft i plastyka obrzędowa to jej ulubione tematy. Renata Krajewska. Mieszka, pracuje i tworzy w Zbójnej. Specjalizuje się w wycinance kurpiowskiej, wykonywaniu kwiatów i pisanek. Opracowano na podstawie materiałów UG w Zbójnej Pisa, ślady żerowania bobrów, fot. arch. UG Zbójna 68 MUZEA III. MUZEA W ŁOMŻY Muzeum Północno-Mazowieckie, ul. Dworna 22c, 18-400 Łomża, tel. 86 216 28 16, tel./fax 86 216 64 87, e-mail: [email protected]; www.muzeum.4lomza.pl, GPS: N53° 10’ 38.5081” E22° 4’ 50.736” Muzeum w Łomży powstało w 1948 roku. Gromadzi muzealia w zakresie bursztynu, etnografii, archeologii, numizmatyki, sztuki rzemiosła artystycznego i historii. Na koniec 2002 r. w sześciu działach merytorycznych w Łomży, w Skansenie Kurpiowskim im. Adama Chętnika w Nowogrodzie i Galerii Sztuki Współczesnej zgromadzono ponad 30 tys. muzealiów. Na kolekcję – zbiór w dziale bursztynu składają się: surowiec, formy naturalne i obrobione prezentujące odmiany bursztynu, próbki ziemi bursztynowej, wyroby z bursztynu z dorzecza Narwi, narzędzia do poszukiwania i wydobywania bursztynu, warsztaty do obróbki surowca bursztynowego, surowiec i wyroby spoza obszarów nadnarwiańskich, żywice, pnie sosnowe, naczynia, meble, mapy, rysunki. Dział archeologii reprezentują wyroby z gliny, zabytki metalowe, wyroby z kości i rogu (motyki, szydła, Sala bursztyniarstwa, lata 60. XX w., arch. M P-M oprawki, grzebienie) IV tys. p.n.e. – XVII w., wyroby z krzemienia IX tys. p.n.e. – I tys. p.n.e., wyroby z kamienia III tys. p.n.e. – XVII w., wyroby ze szkła II w. n.e. – XVII w. W dziale numizmatycznym gromadzone są monety polskie i obce (od cesarstwa rzymskiego po czasy współczesne) – najliczniej reprezentowany jest wiek XVII dzięki skarbom z Łomży i okolic, banknoty polskie i obce, medale, papiery wartościowe, okolicznościowe cegiełki. Dział etnografii cechuje wielka różnorodność zbiorów. Wśród nich najliczniejsze grupy stanowią: sztuka ludowa, głównie rzeźby i wycinanki, odświętne stroje ludowe, tkaniny, rękodzieło, rzemiosło i zajęcia pozarolnicze, plastyka obrzędowa, kultura materialna. W dziale sztuki i rzemiosła artystycznego możemy wyróżnić cztery grupy muzealiów: wyposażenie wnętrz – lampy naftowe i elektryczne, meble, zegary; wyposażenie stołu – patery na owoce, naczynia stołowe i deserowe, sprzęt do używek i sztućce; przedmioty kultu religijnego – katolickie, prawosławne i protestanckie; przedmioty i uroda – sprzęt fryzjerski i elementy stroju. Dział historii to muzealia związane z historią Łomży. Możemy je podzielić na następujące grupy: ikonografia – pocztówki, zdjęcia Wyroby z bursztynu, arch M P-M 69 MUZEA i ryciny; szkolnictwo i oświata – świadectwa i podręczniki szkolne, dzienniczki szkolne, pisma urzędowe; dokumenty tożsamości; prasa; życie kulturalne – afisze teatralne i programy wieczorów artystycznych (1915-1918), książki; zasłużeni dla Łomży i ziemi łomżyńskiej; kartografia – mapy, na których pojawia się Łomża XVI-XX w. Bardzo ważnym elementem w działalności muzeum jest działalność wystawiennicza. Dzięki temu zwiedzający mogą zapoznać się ze zbiorami własnymi oraz innych muzeów. Od 2012 roku, oprócz wystaw czasowych muzeum udostępnia pierwszą wystaFragment wystawy, fot. arch. M P-M wę stałą w nowej siedzibie p.t. „1000 lat Łomży”. Obejmuje ona okres od początków osadnictwa na ziemi łomżyńskiej do 1939 roku. Tę działalność uzupełnia dział edukacji i promocji, który koordynuje organizowane przez muzeum lekcje i warsztaty muzealne, które w wielu przypadkach związane są z wystawami czasowymi lub też są specjalnie przygotowywane na zamówienie szkół. Muzeum czynne jest oprócz poniedziałków i dni poświątecznych: wtorek, czwartek, piątek godz. 9.00–16.00, środa 9.00–17.00, sobota, niedziela 10.00–17.00 (po sezonie 10.00–16.00). Bilet wstępu do muzeum: normalny – 5 zł, ulgowy – 3 zł, warsztaty muzealne – 3,50 zł. Powroty do przeszłości - turniej rycerski, fot. Zb. Ciborowski 70 MUZEA Galeria Sztuki Współczesnej, ul. Długa 13, 18-400 Łomża, tel. 86 216 41 00, e -mail: [email protected], www.muzeum.4lomza.pl; GPS: N53° 10’ 45.4063” E22° 4’ 44.3245” Galeria Sztuki Współczesnej funkcjonuje jako dział Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży i zajmuje się upowszechnianiem plastyki profesjonalnej. Powstała w 1992 roku z przekształcenia łomżyńskiego Biura Wystaw Artystycznych (1975–1992), które zostało przyłączone do Muzeum. Jej działalność obejmuje organizowanie wystaw, edukację estetyczną, publikowanie wydawnictw oraz gromadzenie muzealiów. Placówka urządza kilkanaście ekspozycji rocznie (indywidualnych i zbiorowych), które obrazują stylistyczną i warsztatową różnorodność sztuki współczesnej ze szczególnym uwzględnieniem dokonań miejscowych artystów plastyków. Kolekcja galerii obejmuje dzieła ul. Długa, Galeria Sztuki Współczesnej, fot. Z. Ciborowski wykonane w okresie ostatnich 100 lat, jednak tych najstarszych jest zaledwie kilkanaście. Pozostałe pochodzą z lat 1960 – 2010. Przeważają wśród nich grafiki, linoryt, drzeworyty, obrazy i ceramika artystyczna. Regionalny rys kolekcji podkreślają dzieła łomżyńskich twórców (blisko 250 prac). Czynna oprócz poniedziałków i dni poświątecznych w godz. 10.00–18.00. W soboty, niedziele i święta w godz. 10.00–14.00. Bilet wstępu do galerii: normalny – 2,50 zł, ulgowy – 1,50 zł, warsztaty muzealne – 3,50 zł. Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie, ul. Zamkowa 25, 18-414 Nowogród tel. 86 217 65 62, e-mail: [email protected], www.muzeum.4lomza.pl, GPS: N53° 13’ 43.5412” E21° 52’ 23.288” (14 km) Szczególną atrakcją Nowogrodu jest Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika ulokowany u podnóża nadnarwiańskiej skarpy. Początek skansenu sięga roku 1919, kiedy Adam Chętnik, mając pokaźne zbiory etnograficzne, zwrócił się do Rady Miejskiej w Nowogrodzie o nieodpłatne przekazanie mu kawałka ziemi z miejskich nieużytków pod budowę muzeum. Po spotkaniu się z odmową, za prywatne pieniądze swojej żony Zofii zakupił 1/3 morgi nieużytków po dawnej cegielni miejskiej, na wysokiej skarpie nad Narwią. W ciągu kilku lat teren, własnym kosztem, zniwelował, zadrzewił i ogrodził. W 1923 roku na tak przygotowanym placu stanął pierwszy obiekt. Był to 71 MUZEA drewniany budynek po miejscowym Biurze Odbudowy, przeniesiony na teren muzeum i adaptowany do celów wystawienniczych. Kiedy 19 czerwca 1927 roku nastąpiło uroczyste otwarcie Muzeum Kurpiowskiego, jako placówki publicznej w ramach Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, instytucja ta liczyła już ponad 2.000 eksponatów. W następnych latach zbiory były sukcesywnie powiększane. W 1930 roku stanął kolejny budynek muzealny oraz altana, ule i kapliczki. Na placu przed budynkami ustawiono odrzynek 500-letniej sosny bartnej. Nowogród, skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika, W wyniku działań wojennych fot. arch. UM Nowogród 1939 roku muzeum uległo całkowitemu zniszczeniu. Eksponaty pozostawione na miejscu, jak i te ewakuowane do pobliskich wsi, zginęły bezpowrotnie. Ocalały jedynie dwa odrzynki drzew bartnych oraz brama wejściowa od strony rzeki. Obudowę skansenu rozpoczęto w 1956 roku. Drugim narodzinom nowogrodzkiego muzeum towarzyszył, podobnie jak poprzednio, Adam Chętnik, który po przejściu na emeryturę, społecznie kierował odbudową skansenu. Powiększono teren muzeum poprzez włączeniu tzw. Wzgórza Ziemowita. Obok wyremontowanych odrzynków drzew bartnych i bramy z Dud Puszczańskich zaczęło przybywać nowych obiektów budownictwa kurpiowskiego. W 1963 roku w najstarszej części muzeum uroczyście otwarto wystawę bartniczo Dworek z Brzózek, I poł. XIX w. -pszczelarską. Obecnie na terenie skansenu znajduje się 25 zabytkowych obiektów drewnianych i kilkadziesiąt obiektów tzw. małej architektury (bramy, studnie, kapliczki itd.). Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie jest wyjątkowym muzeum, ponieważ prezentuje pierwszy etap rozwoju myśli skansenowskiej w Polsce. Co roku przyjeżdżają tu tysiące turystów, ciekawych nie tylko kultury kurpiowskiej, lecz także zauroczonych niepowtarzalnym pięknem tego miejsca. Muzeum czynne jest: poniedziałek - piątek 9.00–16.00, sobota-niedziela 10.00–17.00. Sezon trwa od 1 kwietnia do 30 listopada. 72 MUZEA Bilet wstępu do skansenu: normalny – 7 PLN, normalny z przewodnikiem dla grup zorganizowanych (min. 10 osób) – PLN zł; ulgowy – PLN zł, ulgowy z przewodnikiem dla grup zorganizowanych (min. 10 osób) – PLN zł, spacerowy – PLN zł. Opłata za przewodnika dla grupy poniżej 10 osób – 35 PLN. W 2015 roku przypada jubileusz 130-lecia urodzin Adama Chętnika (1885 -1967) – etnografa, muzealnika, badacza kultury regionalnej Ziemi Łomżyńskiej. Sejmik Województwa Podlaskiego Chata z Gawrych, koniec XVIII w. przekonany o szczególnym znaczeniu dorobku badacza kultury kurpiowskiej, ogłasza rok 2015 Rokiem Adama Chętnika w województwie podlaskim. Jego spuścizna stanowi fundamentalną część tożsamości, kultury i historii województwa Adam Chętnik (ur. 20 XII 1885 r. w Nowogrodzie, zm. 29 V 1967 r. w Warszawie) – etnograf, muzealnik, działacz społeczny i polityczny. Miłośnik i badacz kultury kurpiowskiej, autor książek poświęconych Kurpiom Puszczy Zielonej, założyciel Skansenu Kurpiowskiego w Nowogrodzie. Jego dorobek naukowy liczy ponad 100 prac. Był posłem na Sejm I kadencji w II RP, należał do Polskiej Akademii Umiejętności. Tworzył również poezję, był muzykiem amatorem grającym na wielu instrumentach, twórcą i reżyserem zespołu pieśni i tańca oraz lutnikiem. Adam Chętnik (1885-1967) Plan skansenu na str. 140 fot. Zygmunt Dudo Muzeum Diecezjalne w Łomży, ul. Giełczyńska 20 A, tel. 86 216 40 02, e-mail: [email protected], www.muzeumdiecezjalne.home.pl; GPS: N53° 10’ 34.4338” E22° 4’ 44.0155” Muzeum diecezjalne powstało w obiekcie dobudowanym do istniejącego budynku księży emerytów. Oprócz muzeum powstała też sala widowiskowa. Muzeum ma powierzchnię około 500 metrów kwadratowych. Obecnie jest tam prezentowanych około 300 eksponatów. W muzeum są rzeźby sakralne i malarstwo z terenu diecezji łomżyńskiej, a także liturgiczne przedmioty złotnicze oraz tkaniny. Są też eksponaty sztuki świeckiej. 73 MUZEA Wśród najciekawszych eksponatów są dwie gotyckie rzeźby wykonane przez wiekami w warsztacie Wita Stwosza: Archanioł Gabriel i figura Matki Boskiej. Figury pochodzą z parafii w Kleczkowie. O tym, że są to rzeźby wykonane w warsztacie Wita Stwosza – choć nie przez niego samego – mówi ekspertyza historyka sztuki z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Na wystawie można m.in. także oglądać gotycką monstrancję z parafii w Jedwabnem, 5 kielichów gotyckich: jeden z łomżyńskiej kaMuzeum Diecezjalne, fragment ekspozycji, tedry oraz 4 z innych parafii. W muzeum jest fot. arch. www.4lomza.pl też kolekcja ornatów. Wiele przedmiotów liturgicznych było dawniej przekazywanych kościołowi przez okoliczne dwory. Ścieżka edukacyjna to propozycja dla wszystkich mieszkańców Województwa Podlaskiego, mieszkańców miasta i Diecezji Łomżyńskiej oraz gości z innych części kraju. W jej ramach można poznać Katedrę łomżyńską ze zrekonstruowanymi kryptami, reliktami pochówków z czasów budowy kościoła, epitafia, nagrobki. Muzeum Przyrody w Drozdowie, ul. Główna 38, 18-421 Piątnica, tel./fax: 86 219 20 81, e-mail: [email protected], www.muzeum-drozdowo.pl; GPS: N53° 9’ 6.2558” E22° 10’16.972” Muzeum Przyrody w Drozdowie mieści się w dawnej siedzibie rodu Lutosławskich – dworze ziemiańskim, który otoczony jest przez zabytkowy park. Z Drozdowa wywodzi się ród Lutosławskich z którego pochodzą się m.in. ks. Kazimierz Lutosławski (1880-1924), – propagator ruchu skautowskiego w Drozdowie, współtwórca harcerstwa polskiego i twórca projektu Krzyża Harcerskiego oraz jeden z najwybitniejszych współczesnych kompozytorów świata – Witold Lutosławski (1913-1994). W Drozdowie zmarł Roman Dmowski (1864-1939). Corocznie w lipcu organizowany jest Festiwal Muzyczne Dni Drozdowo – Łomża z licznym udziałem gwiazd polskich i zagranicznych oper i operetek. Muzeum udostępnia do zwiedzania stałe wystawy prezentujące przyrodę dolin rzek Narwi i Biebrzy oraz historię Drozdowa: „Salon dworski”, „Trofea łowieckie”, „Szata roślinna Kotliny Muzeum Przyrody w Drozdowie 74 MUZEA Biebrzańskiej”, „Ptaki Kotliny Biebrzańskiej”, „Ssaki Kotliny Biebrzańskiej”, „Łoś Król Bagien Biebrzańskich” oraz wystawę „Podwodny Świat Pięciu Kontynentów” – największą w regionie wystawę akwarystyczną prezentującą ryby żyjące w jeziorach i rzekach Azji, Ameryki Południowej, Australii, Afryki i Europy. Oprócz wystaw stałych placówka ma ścieżkę edukacyjną „Ostoja Drozdowska” – drewnianą kładkę umożliwiającą spacer wśród dzikiej Salonik dworski scenerii wykrotów, drzew i pni charakterystycznych dla środowiska podmokłych lasów łęgowych. Muzeum ma zaplecze edukacyjne w postaci Ośrodka Edukacji Ekologicznej. Działalność ośrodka opiera się przede wszystkim na przekazywaniu i popularyzacji wiedzy na temat ochrony przyrody, znajomości wpływu działalności człowieka na środowisko naturalne oraz kształtowaniu postaw proekologicznych. Oferuje także: zajęcia oświatowe, lekcje muzealne o tematyce przyrodniczej i historycznej, lekcje terenowe, zabawy edukacyjne dla młodzieży szkolnej, warsztaty przyrodnicze, konFragment wystawy akwarystycznej ferencje naukowe, organizację spotkania przy ognisku, organizację spotkań integracyjnych z wykorzystaniem zadaszonej wiaty znajdującej się w parku przymuzealnym, organizację konferencji, seminariów naukowych, noclegi w hotelu muzealnym (11 miejsc noclegowych, pokoje 2–3 osobowe). Czynne: WT–PT: w godz. 8.30 – 15.30, SO, ND – 9.30–15.30, w poniedziałki nieczynne. W okresie od 1 maja do 30 września: WT–PT w godz. 8.30–17.30, SO, ND 9.30–15.30. Cennik: bilety z przewodnikiem, normalne: osoby indywidualne i grupy do 10 osób – 15 Ptaki Kotliny Biebrzańskiej PLN, grupy powyżej 10 osób – 10 PLN. Ulgowe osoby indywidualne i grupy do 10 osób – 13 PLN, grupy powyżej 10 osób – 8 PLN. Bilety bez przewodnika: normalny – 9 PLN, ulgowy – 7 PLN. Bilety wstępu ulgowe dla grup z lekcją muzealną – 12 PLN. Bilety wstępu dla opiekunów grup – 1 PLN. Dzieci w wieku przedszkolnym – wstęp darmowy. Warsztaty przyrodnicze – PLN zł/os./dzień, 75 MUZEA ognisko – 70 PLN. Organizacja imprezy integracyjnej z użyciem zadaszonej wiaty: 300 PLN. Noclegi – 35 PLN/os./doba. Dojazd z Łomży autobusami PKS i MPK – linia nr 15 (ok. 10 km). Materiały i fotografie: Muzeum Przyrody w Drozdowie Muzeum Forteczne w Piątnicy, Piątnica e-mail: strzelnicaforty@gmail, www.strzelnicaforty.pl; GPS: N53° 12’ 20.6068” E22° 5’ 42.1829” (4 km) Umocnienia Piątnicy były częścią linii carskich fortów wybudowanych na przełomie XIX i XX wieku, ciągnących się pasem od Grodna, Osowca, Łomży i Różana aż po Modlin koło Warszawy. Umocnienia w Piątnicy składają się z trzech części: Fortu I, Fortu II, Fortu III. Łącznie tworzą one prawie 10 kilometrowy pas wałów ziemnych i betonowych budowli. Pomieszczenia muzealne mieszczą się w budynku obok strzelnicy sportowej. W muzeum znalazło się kilka tysięcy eksponatów Fort I znalezionych w dolinie Narwi, pochodzących od czasów potopu szwedzkiego XVII wieku do II wojny światowej – szwedzkie kule armatnie, fragmenty radzieckiego czołgu, papierośnica z zestrzelonego messerschmitta, lampka nocna z łuski po naboju, menażka z portretem ukochanej, guziki od mundurów, dokumenty, karabiny, pociski i bomby. Muzeum wzbogaciło się w 2012 r. o pióro wieczne i inne przedmioty znalezione w grobie kapitana Władysława Raginisa. 76 MUZEA MUZEA W POBLIŻU: Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce, pl. gen. Józefa Bema 8, 07-400 Ostrołęka, tel. 29 764 54 43, fax: 29 764 35 00 e-mail: [email protected], www.muzeum.ostroleka.pl; GPS: N53° 5’ 4.5272” E21° 33’ 59.4196” (36 km) Czynne: WT, CZ: godz. 10.00–16.00, ŚR, PT: 10.00–8.00, SO, ND: 10.00–14.00. Ceny biletów: normalny – 5 PLN, ulgowy – 3 PLN, opłata za przewodnika – 7 PLN (od grupy). W niedzielę wstęp wolny. Rezerwacja terminów lekcji: grupę można umówić na zajęcia osobiście bądź telefonicznie dzwoniąc pod numer: 29 764 54 43 w. 43. Muzeum Pożarnictwa w Szczuczynie, ul. Senatorska 1A, 19-230 Szczuczyn. GPS: N53° 33’ 50.9706” E22° 17’ 3.9704” (47 km) Bliższych informacji udziela pan Andrzej Szabelski, tel. 86 272 52 83. Siedzibą jest dawna remiza strażacka przy ulicy Senatorskiej. W muzeum znajdują się liczne eksponaty związane z pożarnictwem zebrane z okolicznych remiz strażackich. Są między innymi beczkowozy, wozy strażackie, elementy wyposażenia strażaka, motopompy i drabiny strażackie. Muzeum czynne jest: WT-PT w godz. 9.00-15.30, SO 10.00-13.00. Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka, ul. Pałacowa 5, 18-230 Ciechanowiec, tel. 86 277 13 28, fax 86 277 38-57, e-mail: [email protected], www.muzeumrolnictwa.pl; GPS: N52° 40’ 57.9237” E22° 29’ 11.4885” (70 km) Muzeum Rolnictwa powstało w roku 1962. Patronem placówki jest ksiądz Krzysztof Kluk (1739 – 1796). Muzeum jest Instytucją Kultury Województwa Podlaskiego. Od 1969 r. siedzibą muzeum jest zespół pałacowy z drugiej poł. XIX w., otoczony parkiem krajobrazowym, w skład którego wchodzi neorenesansowy pałac, wozownia, stajnia, oficyna i młyn wodny. W pałacu hr. Starzeńskich wystawy prezentujące gabinet hrabiego, jadalnię i sypialnię, ekspozycja pamiątek związanych z rodem Ciechanowieckich i historią miasta Ciechanowca. Na terenie parku utworzono skansen tradycyjnego budownictwa drewnianego. Najciekawsze obiekty to drewniany kościół, modrzewiowy dwór Chata dworkowa z 1840 r. szlachecki, sprawny technicznie młyn i wiatrak „koźlak”. Zgromadzono również chałupy i budynki gospodarcze tworzące zagrody wiejskie, lamusy dworskie, kuźnię, maneże oraz obiekty małej architektury – kapliczkę, piwnicę ziemną, sernicę, bróg, gołębnik i tzw. „sławojkę”. Wśród ponad 30 ekspozycji stałych wiele wyróżnia się swoją oryginalnością na skalę polskiego muzealnictwa. Przykładem może być wystawa w XIX-wiecznych stajniach poświęcona historii leczenia zwierząt w Polsce, która ze względu na unikatowość zbiorów otrzymała nazwę Muzeum Weterynarii. 77 MUZEA Młyn z poł. XIX w. Dzwonnica, w głębi kościół Widok na skansen 78 Zwiedzając wystawę „Tradycje zielarskie”, poznajemy ziołolecznictwo ludowe oraz historię leku ziołowego. Według sporządzonego przez księdza K. Kluka rejestru roślin „zdatnych do zażycia lekarskiego” w 1984 r. powstał unikatowy ogród botaniczny. Na szczególną uwagę zasługuje kolekcja lokomobil parowych z początku XX w. oraz największy w Polsce zbiór 29 zabytkowych ciągników z lat 20. i 30. XX w. Ekspozycja pisanek z różnych stron Polski i świata (prawie 2000 okazów), zwana Muzeum Pisanki prezentowana jest na wystawie w dworze z Siemion. W odległości 7 km od Ciechanowca, we wsi Winna Chroły, w odrestaurowanej, drewnianej szkole muzeum otworzyło unikatową ekspozycję poświęconą szkole wiejskiej. Na terenie muzeum organizowane są imprezy folklorystyczne – „Jarmark św. Wojciecha”, „Podlaskie Święto Chleba”, „Wykopki w skansenie” oraz konkursy - „Konkurs na Wykonanie Palmy Wielkanocnej” połączony z procesją Niedzieli Palmowej oraz „Konkurs Gry na Instrumentach Pasterskich im. Kazimierza Uszyńskiego”. Dysponując bazą hotelową (37 miejsc) oraz salą konferencyjną (na 100 osób) z wyposażeniem audiowizualnym, muzeum zaprasza do organizacji konferencji, sesji i szkoleń. Czynne: PO-SO: godz. 8.00–16.00 (od 1 V do 30 IX: 8.00–18.00), SO, ND, ŚW: 9.00– 16.00 (od 1 V do 30 IX: 9.00–19.00). Zwiedzanie trwa ok. 2,5 godziny. Bilety wstępu: normalny – 10 PLN, ulgowy – 5 PLN, bilet spacerowy normalny – 6 PLN, spacerowy ulgowy – 3 PLN. Materiał i fotografie: Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu MUZEA Muzeum (Wielka Synagoga) w Tykocinie, ul. Kozia 2, 16-080 Tykocin, e-mail: [email protected], www.muzeum.bialystok.pl/tykocin; GPS: N53° 12’ 20.4217” E22° 46’ 3.4323” (Białystok 30 km, Łomża 54 km) Muzeum w Tykocinie zostało utworzone 1 XI 1976 r. Mieści się w pięknych zabytkowych wnętrzach Wielkiej Synagogi z 1642 r. i Domu Talmudycznego czyli Bejt Midraszu z końca XVIII w., odbudowane od podstaw po zniszczeniach wojennych. Gromadzi i przechowuje pamiątki bogatej historii Tykocina, w tym szczególnie zabytki kultury żydowskiej, która rozwijała się tutaj przez ponad czterysta lat. Główne kolekcje Muzeum w Tykocinie, obrazujące historię i kulturę miasta i jego okolicy, powstawały w latach 70–90. XX w. Wśród nich wyróżniają się szczególnie: zbiory zabytków apTykocin, synagoga z XVII w. tekarstwa (wyposażenie dawnych prowincjonalnych aptek i archiwalia aptekarskie), zbiory wyposażenia domów od końca XIX w. do II wojny światowej, kolekcja archiwów rodzinnych, dokumentująca dzieje kilku tykocińskich rodzin od końca XVIII do połowy XX wieku (Bohdanowiczów, Kąckich, Hermanowskich) oraz kolekcja judaistyczna. Zbiory Muzeum w Tykocinie liczą dziś ponad 3200 eksponatów. Czynne: WT-PT, ND od 1 VII do 30 X: godz. 11.00– 19.00, SO: 12.00–20.00, w od 1 X do 30 VI w godz. 10.00–17.00. W poniedziałki i dni świąteczne nieczynne. Ostatni zwiedzający przyjmowani są na 45 minut przed zamknięciem muzeum. Ceny biletów: bilet normalny – 5 PLN, bilet ulgowy – 3 PLN. W soboty wstęp bezpłatny. Obok znajduje się restauracja „Tejsza” (Koziołek) z tradycyjnymi potrawami żydowskimi, polskimi i regionalnymi. Ceny potraw do 20 PLN. W odległych o 3 km Kiermusach w każdą pierwszą niedzielę miesiąca odbywają się targi staroci. GPS: N50° 2’ 27.78” N50° 2’ 27.78”. Opracowano na podstawie: http://www.muzeum.bialystok.pl/s, muzeum-w-tykocinie,47.html Wnętrze synagogi 79 IV. PARKI NARODOWE I PARKI KRAJOBRAZOWE IV. PARKI NARODOWE I KRAJOBRAZOWE Biebrzański Park Narodowy, siedziba: Osowiec–Twierdza 8, 19-110 Goniądz, tel. 85 738 06 20, 738 30 00, fax: 85 738 30 21, e-mail: [email protected], www.biebrza.org.pl; GPS: N53° 28’ 24.9265” E22° 39’ 25.4526” Biebrzański Park Narodowy został utworzony 9.09.1993 r. i jest największym parkiem narodowym w Polsce. Położony jest w północno - wschodniej części kraju, w na terenie województwa podlaskiego. Powierzchnia Parku wynosi 59223 ha. Obszary leśne w Parku zajmują 15547 ha, grunty rolne – 18182 ha, a nieużytki – słynne Bagna Biebrzańskie, w rzeczywistości najbardziej cenne przyrodniczo ekosystemy – 25494 ha. Biebrzański Park Narodowy chroni rozległe i prawie niezmienione dolinowe torfowiska z unikalną różnorodnością gatunków roślin, U styku Biebrzy i Narwi, fot. Piotr Tałałaj ptaków i innych zwierząt oraz naturalnych ekosystemów. Dolina Biebrzy jest bardzo ważnym miejscem gniazdowania, żerowania i odpoczynku dla ptactwa wodno-błotnego, toteż w roku 1995 została wpisana na listę siedlisk konwencji RAMSAR-owskiej tj. obszarów mokradłowych o międzynarodowym znaczeniu, zwłaszcza jako środowiska życia ptactwa wodno-błotnego. Twierdza Osowiec to najcenniejszy, obok Kanału Augustowskiego, obiekt zabytGęsi w dolinie Biebrzy, fot. Piotr Tałałaj kowy na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego. Twierdza została usytuowana na jedynej przeprawie przez bagna biebrzańskie, w zwężeniu doliny Biebrzy. W przeszłości miała ona duże znaczenie strategiczne. Była bowiem ważnym elementem zespołu umocnień broniących zachodnich granic imperium rosyjskiego. Muzeum Twierdzy Osowiec oraz trasy turystyczne Fortu I-go znajdują się na terenie jednostki Wojska Polskiego. Zwiedzanie tych obiektów może odbywać w zorganizowanych grupach, wyłącznie po uprzednim umówieniu się z przewodnikiem z OsowiecKoziołek, fot. Piotr Tałałaj 80 PARKI NARODOWE I PARKI KRAJOBRAZOWE kiego Towarzystwa Fortyfikacyjnego (OTF) pod nr telefonu 600 941 954; GPS: N53° 28’ 11.1327” E22° 39’ 34.7223”. Biebrzański Park Narodowy jest właścicielem jedynie Fortu IV, gdzie wyznaczono ścieżkę edukacyjną Wokół Fortu IV Twierdzy Osowiec, którą można zwiedzać na ogólnie obowiązujących zasadach na terenie BPN (m.in. po wykupieniu biletów wstępu do parku). Fort II (Zarzeczny) zlokalizowany w pobliżu ścieżki edukacyjnej Kładka jest własnością Starostwa Powiatowego w Mońkach. Zwiedzanie obiektu jest zabronione ze względu na zły stan techniczny i groźne dla zdrowia wypadki, którym ulegali w przeszłości turyści. Opłaty za wstęp do parku (wraz z podatkiem VAT): 1. Na szlaki lądowe: osoba pełnoletnia – 5 PLN/dzień, młodzież, emeryci, renciści – 2,50 PLN/dzień, na szlaki „Czerwonego Bagna” obowiązuje oddzielna karta w wysokości 5 PLN/dzień – osoby pełnoletnie i 2,50 PLN/dzień – młodzież, emeryci, renciści. 2. Na szlaki wodne: osoba pełnoletnia – 6 PLN/dzień, młodzież, emeryci, renciści – 3 PLN/dzień. 3. Turyści na podstawie ważnej karty wstępu na spływ do BPN, uprawnieni są do zwiedzania ścieżek edukacyjnych Terenowego Ośrodka Edukacyjnego w Osowcu-Twierdzy. 4. Wstęp do sal ekspozycyjnych i WC, korzystanie z szatni w CEiZ w Osowcu-Twierdzy – 2 PLN. 5. Wstęp na wystawę etnograficzną w o.o. Grzędy – 2 PLN. Na miejscu pole namiotowe, możliwość noclegów w pokojach gościnnych, wypożyczalnia sprzętu wodnego, zezwolenie na spływ na szlaku Osowiec – Brzostowo – 5 zł/os. Materiały i fotografie: Biebrzański Park Narodowy Łoś, fot. Piotr Tałałaj 81 PARKI NARODOWE I PARKI KRAJOBRAZOWE Narwiański Park Narodowy, siedziba: Kurowo 10, 18–204 Kobylin Borzymy, tel. 85 718 14 17, tel/fax. 86 476 48 11, 86 476 48 12, e-mail: [email protected], www.npn.pl; GPS: N53° 28’ 24.9265” E22° 39’ 25.4526” Narwiański Park Narodowy został powołany na mocy Rozporządzenia rady Ministrów z dnia 1 lipca 1996 roku. Położony jest w północno-wschodniej Polsce, w województwie podlaskim, 30 km na zachód od Białegostoku. Jego granica przecina obszar dwóch powiatów (białostockiego i wysokomazowieckiego) i siedmiu gmin (Choroszcz, Tykocin, Turośń Kościelna, Suraż, Łapy, Kobylin Borzymy, Sokoły). Park obejmuje obszar doliny Narwi pomiędzy Surażem, a Rzędzianami. W geograficznym ujęciu NPN położony jest w mezoregionie Doliny Górnej Narwi należącym do Niziny Północnopodlaskiej. Granice poprowadzono tak, by obejmowała tylko dolinę rzeki, dlatego 98% powierzchni Parku Orzeł bielik podczas polowania, fot. arch. to grunty silnie uwilgotnione, stale lub okresowo podtapiane. Zdecydowana większość około 5500 ha to nieużytki pozostałe grunty to wody, łąki i pastwiska. Powierzchnia Parku zajmuje 6810 ha, a jego otulina 15408 ha. Najważniejszym walorem przyrodniczym Narwiańskiego Parku Narodowego jest unikatowy system rzeki, która płynie na tym obszarze wieloma łączącymi i rozdzielającymi się korytami. Dolina Narwi jest również ważną ostoją ptaków wodno-błotnych oraz miejscem ich odpoczynku podczas wędrówek. Narwiański Park Narodowy obejmuje swoim zasięgiem obszary bagienne, więc najlepiej poznawać go z wody podczas spływów kajakowych lub wycieczek łodziami „pychówkami”. Polecamy również spacery kładkami przyrodniczymi. Wstęp do parku: Bilet wstępu do parku (wstęp na obszary będące w zarządzie NPN z wyłączeniem szlaków wodnych): normalny – 4,00 PLN, ulgowy – 2,00 PLN, karta wstępu do parku (wstęp na obszary będące w zarządzie NPN łącznie ze szlakami wodnymi), jednodniowa normalna – 5,00 PLN, jednodniowa ulgowa – 2,50 PLN, trzydniowa normalna – 12,00 PLN, trzydniowa ulgowa – 6,00 PLN. Przewodnik: 1 godz. – 30,00 PLN, 1 godzina zajęć terenowych – 40,00 PLN, drewno na ognisko – grupy szkolne: przedszkole, szkoła podstawowa – 40,00 PLN, gimnazjum, liceum, studenci – 55,00 PLN, grupy pozostałe pow. 10 osób – 110,00 PLN. Wypożyczenie łodzi lub kajaka do celów edukacyjnych: 1 godz. – 5,00 PLN, 1 doba – 30,00 PLN. Udostępnianie parku do wędkowania: opłata roczna 3 dniowa – 15,00 PLN, 1 dniowa – 8,00 PLN. Fotografowanie obiektów przyrodniczych i kulturowych – obowiązek pozostawienia kompletu zdjęć w archiwum NPN. Filmowanie i programy telewizyjne (za wyjątkiem programów promujących NPN) – 200,00 PLN. Sesja zdjęciowa w parku przydworskim – 50,00 PLN. Opracowano na podstawie materiałów z internetu. 82 PARKI NARODOWE I PARKI KRAJOBRAZOWE Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi, Drozdowo ul. Główna 52, 18-421 Piątnica, tel./fax. 86 219 21 75; tel. kom. 606 420 429, e-mail: [email protected], www.lpkdn.wrotapodlasia.pl; GPS: N53° 9’ 0.6619” E22° 10’ 22.9201” (10 km). Zwiedzanie: PO-PT: godz. 7.30–15.30 Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi został utworzony w 1994 roku. Powierzchnia objęta ochroną wynosi 7353,5 ha. Obejmuje zachowaną w naturalnym stanie dolinę Narwi na odcinku Piątnica–Bronowo i jej strefę krawędziową z malowniczymi wzniesieniami sięgającymi 40-50 m nad poziom rzeki. Obecny kształt doliny jest wynikiem zachowania naturalnego biegu rzeki płynącej nieuregulowanym korytem, tworzącej meandry, odnogi i jeziora zakolowe. Na niewielkim odcinku skumulowane zostało wiele siedlisk i gatunków od wodnych po sucholubne. Stwierdzono tutaj występowanie: 735 gatunków roślin naczyniowych, 183 gatunków ptaków, 46 gatunków ssaków, 13 Czajka, ptak herbowy ŁPKDN, fot. K. Lewicki gatunków płazów, 4 gatunki gadów i 30 gatunków ryb i minogów. Na terenie Parku utworzono 2 rezerwaty: Kalinowo – wielogatunkowy las liściasty, w którym dominuje grąd subkontynentalny, gdzie drzewostan tworzy lipa dąb z domieszką klonu, grabu i brzozy oraz Wielki Dział – kompleks lasów łęgowych o powierzchni 120,07 ha. Na terenie Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi utworzono cztery ścieżki przyrodnicze o ogólnej długości 20 km: dwie ścieżki w rezerwacie Kalinowo o długości 1 i 1,5 km, Pniewo Utrata – Pniewo Dziedziniec – 8 km, Koty – Bronowo – 9,5 km. Znajdują się również 3 szlaki turystyczne. Szlak niebieski, pieszo–rowerowy „Chwały Oręża Polskiego” Piątnica–Bronowo – dł. 18 km, szlak zielony, pieszy, Stara Łomża–Gać o dł. 13 km oraz Podgórze–Siemień Rowy–Siemień Nadrzeczny – 4 km. Najpiękniejsze zabytki kultury materialnej to: tysiącletnie grodzisko w Starej Łomży, siedziba rodu Lutosławskich z parkiem dworskim, neoromańskim Batalion w ŁPKDN, fot. K. Lewicki 83 PARKI NARODOWE I PARKI KRAJOBRAZOWE kościołem, plebanią i kaplicą z XIX w. w Drozdowie, stare młyny wodne w Bronowie i Gaci, cmentarz z I wojny światowej w Gaci, XIX wieczne forty obronne w Piątnicy, cmentarz rzymskokatolicki z XIX w. w Puchałach. Bogactwo siedlisk przyrodniczych podziwiać można zarówno na lądowych ścieżkach przyrodniczych, trasach pieszych i rowerowych jak i podczas wycieczek wodnych organizowanych przez firmy skupione w Lokalnej Organizacji Turystycznej Ziemia Łomżyńska powołanej w 2009 roku. Szeroka oferta skupionych w tej organizacji firm Łoś w Olszynie Pniewskiej, fot. K. Lewicki turystycznych pozwala w pełni wypocząć w ciekawym i cennym przyrodniczo terenie, a wiedzę o walorach tych terenów można zdobyć w siedzibie Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi. Materiał i fotografie: Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi w Drozdowie PLAN ŁOMŻYŃSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO DOLINY NARWI 84 REZERWATY PRZYRODY V. REZERWATY PRZYRODY NA TERENIE POWIATU ŁOMŻYŃSKIEGO Rezerwat „Bagno Wizna I” (ok. 30 ha) odznacza się obfitością kilku rzadkich gatunków roślin jak: miodokwiat krzyżowy, marzyca ruda, niebie- listka trwała, wielosił błękitny, wierzba lapońska, skalnica torfowiskowa, gnidosz królewski, turzyca strunowa, brzoza niska. Rezerwat „Bagno Wizna II” (70 ha) w pobliżu rezerwatu „Bagno Wizna I” z gatunkami roślin: marzyca ruda, niebielistka trwała, wielosił błękitny, wierzba lapońska, gnidosz królewski, turzyca strunowa, brzoza niska, wełnianka szerokolistna, turzyca żółta, ostrożeń błotny, kozłek lekarski, rdest wężownicki, kalina koralowa, wierzba rokita, trzęślica modra, kostrzewa czerwona. W rezerwatach prowadzono obserwacje zachowania się roślin pod wpływem zmienionych warunków środowiskowych. Zmiany zaszły tak szybko, że dziś już nie ma tam większości wymienionych roślin. Rezerwaty służą prowadzeniu obserwacji dalszych zmian w naturalnych siedliskach roślinnych w wyniku obniżenia wód gruntowych. W wyrosłych zespołach drzew (brzoza, olsza) żyją ptaki i ssaki. Rezerwat „Tabory” (17,21 ha), utworzony w 1974 r. celem ochrony naturalnego boru sosnowo – świerkowego. Położony w Nadleśnictwie Nowogród, Leśnictwo Kuzie. Sosny i świerki osiągają tu 160-180 lat. Runo złożone głównie z borówek, wrzosu i kostrzewy owczej, z gatunków chronionych: widłak, sasanka otwarta i arnika górska. Rezerwat „Łokieć” (139,5 ha) w kompleksie leśnym Leśnictwa Poredy na obszarze, utworzony w 1989 r. dla zachowania w stanie nienaruszonym zbiorowisk roślinnych, torfowisk niskich, wysokich wraz z otaczającymi lasami naturalnego pochodzenia. Uwarunkowane to Gnidosz królewski było występowaniem na terenie rezerwatu wyniesień wydmowych z dość niskim poziomem wody gruntowej obok płaskich terenów z wilgotnymi glebami, jak również zatorfionych i zabagnionych obniżeń. Największą powierzchnię w rezerwacie zajmuje bór czernicowy na glebach wilgotnych, ze znajdującymi się blisko powierzchni wodami gruntowymi. Drzewostan stanowi tu sosna, z niewielką ilością brzozy brodawkowatej i rzadziej brzozy omszonej oraz świerka. Na południowych obrzeżach rezerwatu znajduje się niewielkie wyniesienie wydmowe, na którym wykształca się bór brusznicowy. W sąsiedztwie zatorfionych obniżeń rośnie bór bagienny, w tym około 200-letnie sosny. W obszarze tym jest rozległe zatorfione obniżenie. W jego zachodniej części rośnie ols. Najcenniejszymi elementami rezerwatu są torfowiska wysokie, odznaczające się dużym stopniem naturalności. Są to największe torfowiska wysokie w całej Puszczy Kurpiowskiej. Rezerwat „Mingos” (13,46 ha), utworzony w 1971 r. położony jest w Nadleśnictwie Nowogród, Leśnictwo Złota Góra, przy szosie Kuzie – Łyse. Obejmuje fragment boru świeżego. W runie występuje trzcinnik piaskowy, konwalia majowa, rokit pospolity, widłak spłaszczony. Rezerwat „Kaniston” (136,59 ha) utworzony w 1984 r. Położony w gminie Zbójna przy szosie Zbójna – Kuzie. Obejmuje zwarty, Sasanka 85 REZERWATY PRZYRODY naturalny kompleks olsów. Przeważająca część rezerwatu stanowi zespół olsu o charakterystycznej kępiastej strukturze z niewielką ilością brzozy omszonej, a w dolnej warstwie również świerku. Od strony południowej spotykamy niewielki obszar trzcinnikowo-świerkowy, bór mieszany świeży. Zespół ten, o borealnym charakterze, znajduje się na zachodniej granicy. Ochronie prawnej podlegają: widłak jałowcowaty, widłak wroniec, widłak goździsty, podkolan biały, storczyk krwisty. Rezerwat „Czarny Kąt” utworzony w 1989 r., obejmujący fragment uroczyska „Wyk” o obszarze 32,97 ha. CharakteryLilia złotogłów zuje się dorodnym drzewostanem sosnowym urozmaiconym niewielką ilością świerka. Na wyniesieniach występuje bór brusznicowy, z licznym jałowcem w warstwie krzewów i obecnością w runie szeregu gatunków siedlisk suchych, a wśród nich tak rzadkich jak: goździk piaskowy i łyszczec baldachogronowy. Rezerwat „Czarny Kąt” pomimo niewielkich powierzchni reprezentuje dość dobrze bory sosnowe Puszczy Kurpiowskiej. Obejmuje dwa główne typy zbiorowisk: bory brusznicowe i bory czernicowe. Rezerwat „Rycerski Kierz” (43,52 ha) utworzono w 1989 r. w dolinie Narwi dla zachowania zbiorowisk grądu częściowego oraz fragmentu dąbrowy świetlistej. Położony w odległości 1,5 km od Łomży w Nadleśnictwie Łomża, Leśnictwo Jednaczewo. Drzewostan złożony głównie z dębu szypułkowego w wieku 120-140 lat. W podroście występuje dąb, sosna, lipa, wiąz górski i zwyczajny w wieku 15-25 lat. Gatunki te dobrze rozwijają się w sposób naturalny. Bogata florystycznie warstwa krzewów: trzmielina, jałowiec, lipa, dąb, sosna. Teren rezerwatu to grąd częściowy z fragmentem dąbrowy świetlistej. Rezerwat „Kalinowo” (1,45 ha) utworzono w 1972 r. powiększony do 69,76 ha w 1989 r. Stanowi fragment wielogatunkowego lasu liściastego o charakterze naturalnym na prawym zboczu doliny Narwi w Nadleśnictwie Łomża, Leśnictwo Drozdowo. Jest to grąd z całą gamą roślinności Gożdzik piaskowy zielnej, jedyny skrawek lasu o naturalnym charakterze na Wysoczyźnie Kolneńskiej. Gatunkiem panującym jest lipa z domieszką dębu, klonu, sosny. W podszyciu: leszczyna, szakłak, trzmielina, osika. W runie roślinność zielna: zawilec, złoć, kokorycz, ziarnopłon, lilia złotogłów i inne. Na terenie rezerwatu obserwuje się dynamiczny proces regenerowania składu gatunkowego i struktury całych zbiorowisk roślinnych zbliżonych do składu naturalnego. Rezerwat „Wielki Dział” (120,07 ha) obejmuje ochroną ścisłą fragment największego w dolinie Narwi kompleksu lasów łęgowych o naturalnym charakterze, z licznymi drzewami pomnikowymi. Położony w Nadleśnictwie Łomża, Leśnictwo Pniewo. Drzewostan tworzy olsza z domieszką jesionu, z warstwą krzewów: czeremcha, porzeczka czarna, porzeczka czerwona, kalina, leszczyna, rzadziej trzmielina zwyczajna, jarzębina, kruszyna, sporadycznie wawrzynek wilczełyko. Miejscami drzewa oplata chmiel. Bujnie rozwinięta warstwa ziół. Wśród łęgu jesionowo-olszowego występują niewielkie płaskie wysepki mineralne z przestojami dębów, a także gatunków grądowych w runie. Miejscami rośnie ziarnopłon 86 REZERWATY PRZYRODY wiosenny, zawilec gajowy, piżmaczek wiosenny, wiechlina odległokłosa. Liczne są gatunki szuwarowe. Wartość przyrodnicza rezerwatu tkwi głównie w naturalnym charakterze zbiorowisk i położeniu w dolinie dużej rzeki. Lasy tego typu zamieniono na łąki. Rezerwat „Dębowe Góry” (99,5 ha) utworzony w 2001 r., usytuowany na północnych obrzeżach Czerwonego Boru w pobliżu wsi Giełczyn i Podgórze. Jego celem jest ochrona rzadko występującego zespołu świetlistej dąbrowy. Teren rezerwatu odznacza się bardzo urozmaiconą rzeźbą. Różnice wysokości wynoszą 35 m (od 140 m w części północnej do 175 m n.p.m. w części południowej). Prawie całą powierzchnię zajmuje drzewostan dębowy złożony z obu dębów: bezszypułkowego i szypułkowego, (szczególnie cenny jest duży udział dębu bezszypułkowego). Drzewostan jest stosunkowo młody, około 45 letni, częściowo odroślowy, a więc naturalnego pochodzenia, co zdecydowanie podnosi jego wartość przyrodniczą. Duże powierzchnie zajmują zbiorowiska świetlistej dąbrowy (las dębowy, w którym dostępność światła sprzyja rozwojowi ciepłolubnych Storczyk krwisty gatunków w runie), w skład którego wchodzą liczne rzadkie gatunki roślin takie jak: gorysz silny, miodunka wąskolistna, pięciornik biały, dziurawiec skąpolistny, koniczyna długokłosa, miodownik melisowaty, oman wierzbolistny, a także podlegające ochronie gatunkowej: lilia złotogłów, śnieźnik leśny, naparstnica zwyczajna, orlik pospolity. Zespół świetlistej dąbrowy jest wykształcony bardzo typowo, natomiast bardzo rzadko występuje w innych rezerwatach, zarówno w północno-wschodniej Polsce, jak i pozostałych rejonach kraju. Dużą powierzchnię zajmuje bór mieszany sosnowo-dębowy, drzewostan dość młody złożony z sosny i dębu naturalnego pochodzenia. W warstwie krzewów występują: leszczyna, jarzębina i kruszyna, natomiast w runie leśnym gatunkiem dominującym jest borówka czarna. Bogactwo florystyczne, obecność wielu rzadkich gatunków podlegających ochronie prawnej oraz występowanie dąbrowy rzadko spotykanej w szacie roślinnej Polski powoduje, że rezerwat ten, pomimo młodego drzewostanu przedstawia dużą wartość naukową i będzie odgrywać ważną rolę w ochronie rzadkich składników flory i fauny. Oprócz rezerwatów przyrody wyznaczono strefy krajobrazu chronionego. Obejmują one od 1982 r. pradoliny: Biebrzy, Miodownik melisowaty Narwi i Pisy oraz część Puszczy Kurpiowskiej. Na terenie powiatu łomżyńskiego istnieje niewielka liczba zabytkowych parków i założeń ogrodowych w większości zaniedbanych. W dobrym stanie zachowane są parki w Łomży, Drozdowie. Ochronie przyrody podlegają też niewielkie skupiska starych drzew, np. aleja lipowa koło Bożejewa, kolonie jałowców nad Narwią koło Czartorii, (istniał tu rezerwat jałowców, zniszczony w czasie II wojny światowej), dąb Dewajtys. Pojedynczymi obiektami zabytkowymi są głazy narzutowe, np. w Gminie Przytuły. Opracowanie i aktualizacja: Antoni Dudo na podstawie: Cz. Nicewicz, Województwo łomżyńskie. Przewodnik. TPZŁ Łomża 1991 87 TURYSTYKA WODNA, PIESZA I ROWEROWA VI. TURYSTYKA WODNA, PIESZA I ROWEROWA Port rzeczny Łomża, marzec 2014 r. PORT RZECZNY I PRZYSTAŃ JACHTOWA GPS: N53° 10’ 49.6104” E22° 5’ 15.9501” Narew od zarania dziejów stanowiła ważny szlak komunikacyjny. To nią spławiano wszelkie dobra, którymi obdarzone były ziemie Północno-wschodniego Mazowsza. Było to: drewno, produkty rolnicze, sławne na świecie czarne sukno itp. Swą atrakcyjność jako szlak komunikacyjny utraciła w dobie rozwoju infrastruktury transportowej czyli kolei żelaznej i dróg bitych oraz zmian historyczno-politycznych. Pomysł wybudowania drogi wodnej łączącej Wisłę z Bałtykiem z pominięciem jej dolnego biegu powstał już pod koniec XVI wieku. Jego realizacja nastąpiła w pierwszej połowie XIX wieku wskutek znacznych restrykcji władz pruskich i ceł na towary przewożone z ziem polskich. Szlak wodny prowadzący Wisłą, Narwią, Biebrzą, Nettą, Czarną Hańczą, Kanałem Augustowskim do Niemna i Bałtyku przybrał nazwę Szlaku Wodnego Króla Stefana Batorego. Znaczenie gospodarcze tego najdłuższego sztucznego szlaku wodnego w Polsce (kanał augustowski ponad 101 km, w tym 80 w dzisiejszych granicach Polski) upadło wraz ze zmianą podziału politycznego Europy w pierwszej połowie XX wieku. Dzisiaj zapomniany i niewykorzystywany gospodarczo powoli staje się wielką atrakcją turystyczną, na nowo jest odkrywany jako szlak biegnący przez trzy Parki Narodowe (Narwiański, Biebrzański, Wigierski). Obszary te objęte są ochroną Natura 2000. Walory przyrodnicze wymienianych, terenów – Zielonych Płuc Polski i Europy, zachowanych nienaruszonych, naturalnych środowisk, stanowią coraz częściej docenianą przez naszych rodaków i nie tylko, krainę dzikiego ptactwa, ostoję rzadkich zwierząt, obszaru niepowtarzalnej flory i fauny. Port rzeczny i basen jachtowy na rzece Narwi w Łomży są próbą władz regionu do pokazania tych wszystkich atrakcji i turystyczną reaktywacją historycznego szlaku wodnego, szlaku króla Stefana Batorego. 88 TURYSTYKA WODNA, PIESZA I ROWEROWA Powstały nowy port z przystanią jachtową znajduje się na 205-206 kilometrze Narwi. Jest on niespełna na 20 kilometrze od miejscowości Nowogród, gdzie do „królowej rzek północno-wschodniego Mazowsza – Narwi wpada Pisa, która stanowi swym 0 kilometrowym odcinkiem połączenie z Wielkimi Jeziorami Mazurskimi i na 248,5 kilometrze od ujścia Biebrzy do Narwi w okolicach miejscowości Wizna. To wspaniałe położenie może stać się (jak dotychczas jedyną) bazą wypadową do planowania i realizacji wypraw na ponownie odkrywane szlaki wodne Polski. Łomża, jej atrakcyjność historyczna, urokliwe położenie nad doliną Narwi, spełnia wszelkie walory do realizacji turystyki wodnej kajakarskiej i motorowodniackiej. Coraz bardziej popularna w Europie, ale już i w Polsce, turystyka barkami, na które nie wymagane są żadne uprawnienia wodniackie stanowi nowy sposób zwiedzania naszego kraju lub nawet sposobem na życie. Port Łomża może przyjąć jednocześnie nawet dwie jednostki pływające do 24 metrów długości a basen jachtowy około 20 jednostek o długości do 10 metrów. Tu w marinie turyści wodniacy mogą skorzystać z zaplecza i infrastruktury takiej jak: bezpieczna przystań, skorzystać z sanitariatów, natrysków, zatankować wodę, paliwo, doładować akumulatory, dokonać drobnych napraw itp. Położenie w niewielkiej odległości od Starego Miasta, muzeów, placówek gastronomi i wielu sklepów stanowi jego wielką atrakcyjność. Port Łomża zachęca ze swym polem namiotowym, do pozostania na dłużej, a przyległe tereny rekreacyjne z siłownią zewnętrzną, placem zabaw dla dzieci, ścieżką rowerową i spacerową spełniają dogodne warunki aktywnego wypoczynku. Łomżyńska Marina otwarta jest nie tylko dla turystów kwalifikowanych – wodniaków. Zaprasza nie tylko mieszkańców grodu do skorzystania z wypożyczalni kajaków, łodzi wiosłowych turystyczno-sportowych, ale również każdego turystę rowerowego lub zmotoryzowanego. Tutaj w porcie dostępne są bezpłatne lunety widokowe, przez które obserwować można pięknie położone na skarpie narwiańskiej miasto, jak również pradolinę Narwi. Cierpliwi i wnikliwi obserwatorzy wyśledzą życie ptactwa wodnego i łąkowego. Narew i jej dorzecza przyciągają wytrawnych wędkarzy. Tutaj można łowić na wędkę dorodne okazy szczupaka, suma, karpia dzikiego, okazałego leszcza oraz wiele innych gatunków ryb śródlądowych. W porcie znajdą schronienie wędkarze jak i ich łodzie. Kmdr ppor rez. Ryszard Nawrocki Statek MS „Łomża” na morzu, fot. arch Statek wycieczkowy „Bona” na Narwi 89 SZLAKI WODNE VI. SZLAKI WODNE SZLAK JEGRZNI I BIEBRZY Biebrza płynie silnie meandrując szeroką Kotliną Biebrzańską. Jest rzeką nizinną, płynie leniwie. Brzegi na całej długości podmokłe wzdłuż koryta ciągną się rozlegle łąki, trzęsawiska i bagna. Rzeka tworzy liczne zakola i odnogi. Cechuje ją bogactwo świata roślinnego i zwierzęcego, zwłaszcza ptactwa wodnego i błotnego. Cechą szczególną tego pierwo tnego krajobrazu jest cisza. Całkowita długość Biebrzy wynosi 158 km, przy przeciętnym spadku zaledwie 17 cm na 1 km. 0,0 km Początek szlaku w Rajgrodzie przy moście, skąd wypływa Jegrznia z Jeziora Rajgrodzkiego. Po 300 m rzekę przecina szosa Grajewo – Rajgród. Szerokość rzeki kilkanaście metrów, głębokość ponad 1 m. Brzegi niskie porośnięte kępami drzew i krzewów. 4,0 km Rzeka rozwidla się, płyniemy prawym korytem. Młyn wodny, przenoszenie kajaku – 50 m. 6,5 km Ujście Jegrzni do jez. Dręstwo. Przepływamy je ukośnie w kierunku południowo-wschodnim wśród gęstych trzcin porastających brzeg jeziora. 8,5 km Wypływamy w kierunku wsi Woźnawieś. 11,5 km Na krańcu wsi rzeka dzieli się na dwa ramiona, ale dalej się łączy. Płynie dużymi zakolami, ładne widoki na Czerwone Bagno. 15,0 km Wieś Kuligi. Nurt głęboki, brzegi kręte, muliste. 16,5 km Rzeka wpada do Kanału Woźnawiejskiego. Początkowo lustro wody porastają wodorosty, potem woda czysta szybki prąd, brzegi dość wysokie; porastają trzciny, tataraki, łąki, zarośla, las. 25,0 km Ujście kanału do rzeki Ełk. Bieg kręty, nurt wody leniwy. 34,0 km Ujście rzeki Ełk do Biebrzy, (8 km od Goniądza), koło kolonii Krzecze. 37,0 km Płyniemy Biebrzą do Goniądza. Po lewej stronie mijamy wieś Dawidowizna. Koryto rzeki zbliża się do wyniosłego cypla Wysoczyzny Goniądzkiej, na której położone jest miasto. Przystań kajakowa, pole biwakowe; w mieście restauracja, ośrodek zdrowia, apteka, kwatery prywatne, sieć handlowo-usługowa. W odległości ok. 7 km od Goniądza (drogą wodną) leży wśród bagien twierdza Osowiec. Widoczne są fragmenty umocnień i fortyfikacji, szańce ziemne, fosy, kanały. Żyją tu liczne kolonie bobrów. Na prawym brzegu Biebrzy liczne pozostałości wielokondygnacyjnych schronów. Dolinę Biebrzy przecina szosa i linia kolejowa Białystok – Ełk. Na południe od Osowca dolina Biebrzy rozszerza się, tworząc Basen Południowy. Jest to najbardziej pierwotny fragment bagien. Biebrza spod wschodniego skraju swej doliny kieruje się w poprzek niej ku zachodowi. Płynie wieloma korytami z mnóstwem odnóg i starorzeczy. Liczne są grądy i grądziki, często wyniesione kilka metrów nad poziom bagien i porośnięte kępami starych drzew i zarośli. Tworzy to unikalny krajobraz. 61,9 km Ujście Klimaszewnicy do Biebrzy. Odtąd rzeka płynie przez Bagna Bie brzańskie, zbliżając się do stromej krawędzi Wysoczyzny Kolneńskiej w okolicy wsi Pluty. Od ujścia rzeczki Kosódka rozciąga się Bagno Podlaskie. Olbrzymie przestrze- 90 SZLAKI WODNE nie turzycowisk starorzecza i rozgałęzienia koryta Biebrzy oraz porośnięte lasami grądy. Szczególnie piękny jest Długi Grąd, ulubione miejsce lęgowe ptaków drapieżnych. 81,0 km W okolicy wsi Brzostowo koryto rzeki zbliża się bezpośrednio do krawędzi wysoczyzny. 85,0 km Na wysokim zboczu położone są wsie Mocarze, Szostaki, 87,0 km Burzyn. Nurt w korycie rzeki jest dość bystry, przy brzegu szuwary, dalej bezkresna dal Bagna Ławki. Starorzecza porastają zespoły lilii wodnych, żabiścieku i osoki aloesowej. Za szuwarami rozległe turzycowiska. Są to obszary o wielkim bogactwie ptactwa. Na południe od Bagna Ławki pas lasów olszowych, dalej łąki, pola i wsie widoczne na lewym brzegu doliny. Na prawym brzegu widać wsie: 89,0 km Rutkowskie 90,0 km Sieburczyn 91,0 km Wierciszewo 92,0 km Na prawym zboczu dostrzegalne grodzisko w Samborach. 93,0 km Ujście Biebrzy do Narwi. Koniec szlaku Ciąg dalszy opisu trasy wodnej w kierunku Wizny i Łomży znajduje się w opisie szlaku Narwią. SZLAK NAREW Narew – rzeka typowo nizinna, z licznymi malowniczymi zakolami. Bieg przewa żnie powolny, średni spadek na szlaku wynosi 20 cm na 1 km. Długość 484 km, z czego w Polsce 448 km, a reszta – na Białorusi, gdzie bierze swój początek. Tylko na odcinku 1 km Narew stanowi granicę polsko-białoruską. Na 150 km wpada do niej rzeka Ślina. Płynie w kierunku zachodnim przez południową część Kotliny Biebrzańskiej. Nad rzeką wsie: Łaś –Toczyłowo, Zajki, Strękowa Góra. Dalej opływa wyniosły pagórek, u którego podnóża leży wieś Strękowa Góra znana z obrony Wizny w 1939 r. 0,0 km Strękowa Góra Początek spływu. 6,0 km Przy ujściu Biebrzy do Narwi rzeka skręca ostro w kierunku południowozachodnim łącząc się ze szlakiem Biebrzy. 7,0 km U podnóża wysokiej skarpy wieś Ruś. Rzekę przekracza droga Łomża – Wizna – Białystok. 12,0 km Na wysokiej skarpie prawego brzegu wieś Wizna. Schronisko młodzieżowe. Po lewej stronie rozciągają się daleko łąki, zwane dawniej Bagno Wizna. Rzeka stopniowo zmienia kierunek na zachodni, szeroka na kilkanaście km, pradolina zwęża się. Jej zbocza stają się wysokie. Przełomowy odcinek pradoliny Narwi oddziela Wysoczyznę Kolneńską od Wysoczyzny Wysokomazowieckiej. Dno jej jest porosłe łąkami, miejscami krzewami, liczne starorzecza, rzeka silnie meandruje. 30,0 km Ujście rzeki. Mniej więcej 1 km dalej wpływamy na suche tereny leśne. Po lewej stronie, ok. 1,5 km od rzeki znajduje się rezerwat Wielki Dział. 35,0 km Tuż za lasem, po prawej stronie wieś Krzewo Stare, gdzie znajduje się dogodne miejsce do przybicia do brzegu, pole biwakowe, sklep i przystanek autobusowy. Po lewej stronie rzeki wieś Pniewo i pozostałości po kolonii Budy Pniewskie. 91 SZLAKI WODNE W bliskiej okolicy zachowana ruina schronu z września 1939 roku, który został wybudowany dla wojska przez lokalną społeczność. 38,0 km Po prawej stronie widzimy kilka wsi: Rakowo-Boginie, Rakowo-Czachy, Niewodowo i Drozdowo, wieś o bogatej historii i kilku ciekawych miejscach do zwiedzenia, do których należy m.in. dworek Lutosławskich, siedziba Muzeum Przyrody oraz dyrekcja Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi. 45,0 km Po lewej stronie widzimy wieś Siemień. We wsi na wzgórzu altana widokowa na dolinę Narwi 53,0 km Stara Łomża. Po lewej stronie wysoka, stroma skarpa porosła trawą. Zakola rzeki szczególnie liczne i ostre w pobliżu wzgórza. Grodzisko datowane na IX-XII w. zwane „Wzgórzem królowej Bony” i „Wzgórzem św. Wawrzyńca”. Cypel, na którym usytuowane jest grodzisko znajduje się w odległości kilkunastu metrów od koryta rzeki. Poniżej zaczyna się wieś Stara Łomża, gdzie można znaleźć dogodne miejsce do zatrzymania się. Niżej nowy most im. mjr. Hubala zbudowany w miejscu starego, zniszczonego w czasie wojny mostu żelaznego. Na 205-206 km znajduje się nowy port rzeczny Łomża i bulwary. 56,0 km W Łomży przed mostem rzeka, opływając stadion, kieruje się na prawy brzeg i tu przecina ją szosa i most. Na prawym brzegu Piątnica. Miejsce do biwakowania. Za szosą Narew (na zachód) silnie meandrując, płynie, wśród podmokłych łąk tzw. „pulwy” . 62,0 km Czarnocin, tu do Narwi wpada lewy dopływ Narwi – rzeczka Łomżyczka. Za jej ujściem Narew bardzo silnie meandruje, a jej nurt biegnie blisko prawego, wysokiego i zerodowanego stoku skarpy brzegowej. Na tym odcinku znajduje się wiele dogodnych miejsc do biwakowania, warto zatrzymać się choćby na krótki posiłek. 64,0 km Przepływamy obok wsi Pęza, mijając ją po lewej widać dobrze Las Jednaczewski. 70,0 km Mijamy po prawej wsie Drożęcin-Lubiejewo, Włodki i Chludnie. Ciągle płyniemy prawą, główną odnogą rzeki. 74,0 km Koryto rzeki zbliża się do lewego, wysokiego brzegu, dolina zwęża się, a na rzece tworzą się liczne przełomy. Wpływamy tu na tereny zalesione, jest to początek Puszczy Kurpiowskiej. W oddali i po prawej stronie widoczne są jej lasy. Na obu brzegach na tym odcinku znajdziemy miejsca dogodne do biwakowania. 77,0 km Po prawej mijamy wieś Szablak, ciągną się tu rozległe tereny leśne. 83,0 km Zabudowania Nowogrodu. Przed Nowogrodem, widoczne na skarpie doliny pozostałości schronów bojowych z 1939 r., w Nowogrodzie na zboczu malowniczo położony Skansen Kurpiowski. Naprzeciwko niego ujście Pisy do Narwi. Poniżej ujścia most na drodze Łomża – Myszyniec, za nim po lewej stronie hotel „Zbyszko”, Na rzece niewielka wyspa. Rzeka płynie szeroką na 500 m doliną przez tereny pagórkowate, piaszczyste, na dłuższych odcinkach zalesione. 86,0 km Po lewej mijamy Jankowo-Młodziankowo, gdzie tuż nad Narwią znajdziemy wygodny camping, dobrze wyposażony w urządzenia sanitarne, pole namiotowe i domki campingowe. Jest tu nawet niedawno wyremontowany, dobrze utrzymany basen odkryty i kort tenisowy. 92 SZLAKI WODNE 88,0 km Po lewej stronie wieś Czartoria. Na suchych łąkach w kilkunastu miejscach spotykamy kolonie różnych gatunków jałowców. We wsi znajduje się Ośrodek Wypoczynkowy „Iris” stosujący naturoterapię. 96,0 km Ujście spławnej dla kajaków rzeki Ruż, przy której położona jest wieś Rybaki. 101,0 km Ujście Szkwy, a Narew gwałtownie skręca na południe i płynie w tym kierunku cichą, spokojną doliną następne 5 km. Po prawej odległe o ok. 2 km wsie Góry i Łęg Starościński. Za Szkwą granica województw podlaskiego i mazowieckiego. Koniec szlaku. SZLAK PISZ – NOWOGRÓD Długość Pisy wynosi 80 km, a powierzchnia zlewni 1.478 km². Rzeka wypływa z jeziora Roś. Zmierzając cały czas na południe, przecina Równinę Mazurską oraz Równinę Kurpiowską i wpada do Narwi koło Nowogrodu. Kanał Jegliński łączy jezioro Roś ze Śniardwami, więc Pisa stanowi ważny szlak łącznikowy w systemie Wielkich Jezior Mazurskich, którymi można przepłynąć do Krutyni. Narew zapewnia połączenia z Wisłą, Bugiem i Biebrzą. Pisa jest szlakiem żeglugowym, dostępnym na całej długości dla jednostek znacznie większych od kajaka, świetnie utrzymanym i oznakowanym. 0,0 km Jez. Roś. Początek szlaku. 0,8 km Most kolejowy w Piszu na trasie Szczytno – Ełk. 1,8 km Miejski most drogowy na trasie Łomża – Giżycko. Brzegi Pisy na terenie miasta są umocnione. Powoli płynąca rzeka łagodnie meandruje, tworząc zakola z roślinnością wodną. Dalej most na nowo wybudowanej obwodnicy Pisza w ciągu trasy Łomża - Giżycko 4,8 km Po prawej podmokła łąka i las olchowy (olszowy) porastający żyzne, bagienne siedliska połączenie z starorzeczem. Po obu stronach na zakrętach łachy piaskowe – charakterystyczny element towarzyszący na całym dalszym odcinku rzeki. 5,8 km Rzeka po lewej podmywa wysoki brzeg porośnięty sosnami. Miejsce do biwakowania na ładnym leśnym terenie. 6,0 km Po lewej miejsce biwakowe oraz ujście rzeczki Szparki. 12,0 km Po lewej ujście zmeliorowanej rzeczki Pisza Woda. 18,0 km Nasyp drogi i most na drodze lokalnej prowadzącej od drogi 644 do wsi Pogubie Średnie (do wsi ok. 7 km). Drewniany most w miejscu zwanym „Dziadowo” (od nazwy istniejącej niegdyś w pobliżu wsi). 22,4 km Po prawej stronie łagodne dojście do brzegu z bindugami oraz duża płaska przestrzeń blisko lasu sosnowego, nadająca się na biwak. 26,0 km Most drogowy w Jeżach, po lewej wieś. Jest to ostatnia mazurska wieś na trasie spływu. Za mostem Pisa, szeroka na ok. 20 m, płynie leniwie pośród łąk i kęp olsów. 30,5 km Most. Ok. 600 m na lewo wieś Wincenta. Po prawej dogodne miejsce biwakowe. Nieco wcześniej, po lewej ujście rzeki Wincenty. Jesteśmy dokładnie na granicy Mazur i Podlasia, dawnej granicy państwowej między Prusami i Polską. 35,3 km Most w Koźle. Wieś po obu stronach rzeki. Możliwość biwaku na ogólnodostępnym terenie. Za Kozłem, po obu stronach rzeki, tereny łąkowe oraz niewielkie stawy. 93 SZLAKI WODNE 36,4 km Po lewej, ok. 200 m, wieś Górszczyzna. Wokół tereny łąkowe z bogatą fauną – bataliony, rycyki, sieweczki, czajki, błotniaki stanowe i inne. 40,5 km Po prawej ujście rzeki Rybnicy. Po lewej wieś Waszki i Dudy Nadrzeczne a po prawej Szablak i Popiołki. 42,8 km Most we wsi Ptaki. Po prawej, za mostem, przygotowana do cumowania łodzi żaglowych, przystań z campingiem, zadbana i czysta, boisko do gry w piłkę nożną, parking. Za wsią, po lewej, ciąg domków letniskowych. Rzeka spokojna, szeroka nawet do 30 m, płynie pośród rozległych łąk, z brzegami porośniętymi często trzciną i kępami krzewów i drzew. 46,8 km Po prawej ujście, szerokiej na ok. 5 m, uregulowanej rzeki Turośl. 48,1 km Na prawo ujście kanału połączonego z Turoślą i starorzeczem naprzeciwko wsi Potasie. 61,3 km Po lewej domy letniskowe wsi Gietki z dojazdem do rzeki, nieco dalej podmyty, piaszczysto – wydmowy brzeg z lasem sosnowym – ładne miejsce widokowe. Po prawej w oddali widoczna wieś Poredy. 68,9 km Dobrylas. Zabudowania dochodzące do samej Pisy – część zwana – Sendrowskie. Po lewej stronie wysokie łąki. Dalej Pisa nieco oddala się od zabudowań, aby zbliżyć się doń naprzeciwko wysokiej skarpy urwiska. Po prawej pale do cumowania łodzi. 70,5 km Most w Dobrymlesie. Dojazd i miejsce do lądownia po lewej, zaraz za mostem. We wsi ośrodek zdrowia, sklepy, poczta. Znaczną część zabudowań stanowią ładne drewniane domy. Za wsią rzeka zmienia nieco charakter – nurt staje się dużo szybszy, brzegi bardziej podmyte i trudno dostępne porośnięte łozami. Po prawej wieś Gałki. W pewnym oddaleniu od rzeki, na prawym brzegu ciągną się tereny leśne. 73,1 km Po lewej ujście rzeki Skrody, szerokie na 5-6 m. Nieco dalej po prawej nurt podmywa zalesiony brzeg, meandrując i tworząc duże zakola. Brzeg wysoki, porośnięty sosnami – podmyty, nurt szybki i nieco węższy. 74,7 km Po prawej Pisa znowu zbliża się do zalesionego brzegu. W oddali, po lewej, widoczne zabudowania Serwatek. 77,0 km Po minięciu starorzecza, po prawej stronie oddalona o około 400 m wieś Jurki. W niedalekiej odległości zalesiony teren. Na brzegu wieś Baliki z dużą ilością domków letniskowych oraz ośrodkiem wypoczynkowym, polem namiotowym i pensjonatem „Ptaki”. 78,0 km Po lewej wieś Ptaki. 79,2 km Most w Morgownikach na trasie Morgowniki – Stawiski. Przed ujściem Pisy do Narwi na jej prawym brzegu, pomost i wiata Nadleśnictwa Nowogród. 79,8 km Ujście Pisy do Narwi na 277 km szlaku kajakowego Narewką i Narwią. Na wprost Nowogród. Nad brzegiem rzeki Skansen Kurpiowski im. Adam Chętnika. 79,6 km Most Łomża – Olsztyn. Po prawej wieś Morgowniki. Koniec szlaku Opracowano na podstawie: Cz. Nicewicz, Województwo łomżyńskie. Przewodnik. TPZŁ Łomża 1991 94 SZLAKI PIESZE I ROWEROWE VI. SZLAKI PIESZE I ROWEROWE Szlaki piesze i rowerowe na sporych odcinkach prowadzą pradolinami rzek, w strefie krajobrazu chronionego, przez lasy Czerwonego Boru, Puszczy Kurpiowskiej, lasy Rajgrodzkie, Biebrzański Park Narodowy, koło rezerwatów przyrody. Zieleń, cisza i spokój to zalety rekreacyjne tych tras. Spotkamy na nich obiekty kultury materialnej, miejscami zachowane elementy kultury ludowej. Na niektórych czynne są w okresie wakacji szkolne schroniska młodzieżowe. Trasy zostały zatwierdzone przez Komisję Turystyki Pieszej Zarządu Głównego PTTK (pismem nr /TK/402/90 z 31.01.1990 r.). Nadano im oznaczenia kodowe, określono kolory. Trasa 1. ŁO – 261 – gn (zielony) Ciechanowiec – Zuzela „Nadbużańskim traktem” 70 km Prowadzi z Ciechanowca przez tereny Wysoczyzny Drohickiej, stare wsie podlaskie, od Grannego bezpośrednio doliną Bugu lub w sąsiedztwie. 0,0 km Początek trasy. Ciechanowiec – Muzeum Rolnictwa. 0,5 km Dworzec PKS, ul. Łomżyńska. 1,0 km Most na Nurcu, ośrodek sportów wodnych nad zalewem. 1,3 km Zabytkowy rynek główny, na lewo pl. ks. K. Kluka, kościół, pomnik ks. Krzysztofa Kluka, szpital, plebania, cerkiew, nad Nurcem ślady zamku. 2,8 km Cmentarz. 4,4 km Wieś Antonin. 6,3 km Winna Wypychy, Winna Poświętne, zabytkowy kościół. 9,5 km Trzaski. 16,2 km Radziszewo Stare, Sobiechowo Króle. 25,7 km szosa Brańsk – Granne „Trakt napoleoński”, Perlejewo. 30,0 km Granne, dolina Bugu. 32,6 km Kruzy, wieś położona nad rzeką Bug. Funkcjonuje tu kilka małych gospodarstw rolnych. Pozostałe zabudowania są wykorzystywane przez letników (przeważnie z Warszawy). Leśniki, w prawo oddalamy się od doliny i przez pole oraz las osiągamy wieś: 37,2 km Głody. Droga prowadzi na dno doliny – zakola, starorzecza, ścieżka po zboczu doliny. Na skarpie widoczne zabudowania wsi Łokieć. Zjeżdżamy znów na dno doliny – łąki. krzewy, topole. Oddalamy się w stronę zbocza i do wsi: 42,4 km Wojtkowice–Dady. 42,9 Przed wsią w lewo bród na Nurze. Do 1987 r. była tu kładka. Bród jest płytki (około 20 cm przy stanie niskim), podłoże twarde, żwirowate, woda przejrzysta. Szerokość rzeki około 8 m. 43,1 km Za brodem wieś Ślepowrony – Cempory. 43,7 km dojście do szosy Ciechanowiec – Nur. Turyści, którzy nie chcą lub nie mogą przeprawić przez rzekę, mogą udać się autobusem PKS do Ciechanowca (około 10 km) stamtąd do Ślepowron i kontynuować wędrówkę pieszo. Można też prosić o pomoc w przeprawie miejscową ludność ze wsi Dady. Ze Ślepowron udajemy się w kierunku zachodnim. Nie ma możliwości 95 SZLAKI PIESZE I ROWEROWE wędrowania bezpośrednio doliną Bugu i dlatego jedziemy mało uczęszczaną drogą asfaltową w pobliżu doliny przez wsie Obryte, Ołowskie, Myślibory, Murawskie– Nadbużne, Kossaki, Kamianka–Nadbużna, wieś wczasowa. 55,5 km Nur–Kolonia. 56,1 km Nur. Z rynku skręcamy w ul. Brokowską i drogą polną wzdłuż rzeki jedziemy przez tereny leśne, koło domków letniskowych. 58,6 km Przecinamy szosę Łomża – Siedlce. 63,0 km Ołtarze, wieś wczasowa, drogą leśną do szosy głównej Ciechanowiec – Małkinia. 63,6 km Zuzela, kościół, pomnik i muzeum ks. Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Tu kończy się szlak Ciechanowiec – Zuzela. Trasa 2. ŁO – 2401 – bu (niebieski) Morgowniki – Twierdza Osowiec – Goniądz 103 km Trasa prowadzi prawym brzegiem pradoliny Narwi do Strękowej Góry (63 km), dalej lewą stroną pradoliny Biebrzy, na dłuższych odcinkach przez Biebrzański Park Krajobrazowy. Na całej długości strefa krajobrazu chronionego. Na trasie piękne krajobrazy, forty i pola bitewne, muzeum przyrodnicze, zabytki architektury. 0,0 km Początek trasy. Morgowniki (przystanek PKS) przy szosie Łomża – Nowogród – Myszyniec. Z przystanku w prawo na drogę Morgowniki – Korzeniste – Kolno. 0,6 km Most na Pisie. Panorama Nowogrodu. 2,1 km Dojazd szosą do drogi leśnej skręcającej w prawo. W odległości 200 m plaża nad Pisą. Trasa pagórkowata. 5,0 km Ciek wodny. 5,6 km Skrzyżowanie z drogą leśną. 7,0 km Mostek. 9,0 km Koniec lasu, jedziemy w prawo. 9,3 km Chludnie. Domy drewniane z okiennicami. Rzeczka Pęza. Bogato urzeźbione zbocze doliny Narwi. Przystanek PKS. 13,6 km Kolejne wsie: Włodki, Drożęcin, Nagórki. Droga w pobliżu koryta rzeki. 15,8 km Pęza. Przystanek PKS. 17,3 km Czarnocin. Duża stara historycznie wieś. Za nią wysoki pagórek, Bielna Góra – miejsce widokowe. 19,5 km Koniec Czarnocina. Fort nr 3 w Piątnicy, miejsce krwawych walk w 1920 i 1939 r. Muzeum „Klub Fort” znajduje się przy strzelnicy sportowej. Zgromadzono tu eksponaty związane z historią militarną regionu – najstarsze z okresu wojen szwedzkich. Ulica Czarnocka w Piątnicy. 21,1 km Centrum Piątnicy, kościół, mogiła z 1920 r., obelisk poświęcony żołnierzom walczącym w 1939 r. 21,9 km Rozwidlenie dróg. 22,9 km Trasa w prawo wzdłuż doliny Narwi. W lewo wejście na fort nr 1, dobrze zachowany, miejsce widokowe na uroczą dolinę Narwi i Łomżę, położoną na wysokim brzegu. 96 SZLAKI PIESZE I ROWEROWE 25,0 km Kalinowo, początek wsi Kalinowo, aleja lipowa. 27,5 Rezerwat przyrody „Kalinowo” i początek Drozdowa. 28,4 km Muzeum Przyrody i Dyrekcja Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi. Kościół neoromański. Cmentarz położony jest na stoku dość wysokiego wzniesienia. Nad cmentarzem góruje kaplica wykonana według projektu Witolda Lanciego. Z małego tarasu przed kaplicą rozpościera się przepiękny widok na dolinę Narwi. W wysokim podmurowaniu kaplicy znajduje się krypta grzebalna, w której spoczywa m.in. ksiądz Kazimierz Lutosławski, twórca Krzyża Harcerskiego, plebania. Przystanek PKS i MPK linii nr 15. Kolejne wsie położone w dolinie Narwi: 29,3 km Niewodowo. 33,2 km Rakowo–Czachy, Rakowo–Boginie. Zbocze doliny pokryte lasem. 35,0 km Krzewo. 37,0 km Za wsią trasa piesza odgałęzia się od szosy, droga polna, ścieżka przy lesie, przez pola i łąki prowadzi do wsi Bronowo. Most na rzece Łojewek. Przystanek PKS i MPK linii nr 15. Za mostem w prawo ok. 1,6 m most na Narwi, którym można dojść do wsi Koty. Tereny pagórkowate, z prawej dolina Narwi rozszerzająca się do kilkunastu kilometrów. 43,7 km Niwkowo, stara wieś nad Narwią o ciekawej architekturze. 48,6 km Początek Wizny, ul. Czarnieckiego. 49,6 km Wizna, rynek – pl. mjr. Władysława Raginisa, gotycki kościół (odbudowany ze zniszczeń wojennych), pomnik 1939, w szkole podstawowej muzeum 1939 roku i schronisko młodzieżowe. Za cmentarzem, powstałym w miejscu średniowiecznej osady, znajduje się kopiec grodziska zwanego Zamczyskiem, Górą Zamkową lub też Górą Królowej Bony. Ze względu na strategiczne położenie, już w XI wieku powstał tu kasztelański gród obronny – okazały drewniany zamek, umocniony izbicowym obwodem warownym z pięcioma basztami, z murowaną wieżą nad bramą wjazdową. Przed kościołem trasa skręca w prawo, ul. Kopernika, w kierunku doliny rzeki. Zabudowania wsi Witkowo. 52,5 km Most na Narwi. Za mostem trasa skręca w lewo. Droga polna prowadzi do zabudowań wsi Sulin–Strumiłowo. 54,2 km Przed nami, koło krzyża przydrożnego z krzakami bzu, piaszczysta droga przez karłowaty lasek prowadzi do grobli – wału przeciwpowodziowego. W lewo drogą groblą, rozległe widoki na szeroką pradolinę. 58,1 km Góra Strękowa u podnóża wyniosłego wzgórza, górującego nad okolicą. Pozostałość schronu nad rzeką i drugiego na wzgórzu. Kpt. Władysław Raginis zginął 10.09.1939 r. ok. 2 km od linii schronów bojowych – w miejscu które zajmowała pozycje artyleria dowodzona przez por. Stanisława Brykalskiego (dowódca artylerii odcinka Wizna). W odległości około 400 m w kierunku południowym, przy szosie Łomża – Białystok w ogrodzeniu mogiła Władysława Raginsa. Droga polna prowadzi do linii wysokiego napięcia, przed nią skręca w prawo, w kierunku wschodnim. 59,2 km Skraj niewielkiego lasu. Po przejechaniu kilkuset metrów w kierunku północnym przez łąkę widoczne: 97 SZLAKI PIESZE I ROWEROWE 59,4 km koryto Narwi. Droga przez suchą łąkę tuż przy rzece wiedzie do wsi. 62,9 km Strękowa Góra 63,5 km Droga Strękowa Góra – Goniądz. W lewo most na Narwi. Widok na bezkresne łąki, pastwiska, lasy, w dali wsie. W prawo odgałęzienie drogi. 65,1 km Droga boczna do wsi Zajki. Tędy prowadzi nieznakowany szlak turystyczny, w górę rzeki Narwi, do Tykocina. W odległości 3 km od trasy wieś Zajki, położona na śródbagiennym wzniesieniu, stąd przez łąki wzdłuż jez. Niklerz do wsi Szafranki i na wzgórze wydmowe Cygan (120 m n.p.m., dalej lasy sosnowe, wieś Łaziuki, Piaski, Tatary, w której zamieszkiwali Tatarzy zamku tykocińskiego. Tykocin. Cała trasa ze Strękowej Góry do Tykocina wynosi 23 km. W Tykocinie cenne zabytki. Zrekonstruowany na fundamentach XVI wiecznego zamku królewskiego Króla Polski i Wielkiego Księcia Litwy – Zygmunta Augusta. Rekonstrukcja bryły została przeprowadzona na podstawie danych archeologicznych i źródeł historycznych. Teren zamku został także dokładnie zbadany pod kątem archeologicznym. Alumnat, kościół, synagoga z XVI w., klasztor, rynek, domy, pomnik Stefana Czarneckiego. Trasa prowadzi dalej ze Strękowej Góry do wsi Laskowiec. 66,1 km Laskowiec, położonej przy drodze odgałęziającej się w lewo prostopadle do trasy. Dalej przy niej wieś Brzeziny i Giełczyn, Kołodzieje. Zabytkowy kościół drewniany, schrony bojowe z 1939 r. Przystanek PKS w Laskowcu. 66,3 km Koniec wsi Laskowiec. 66,8 km Tereny Biebrzańskiego Parku Narodowego. Podmokłe łąki, krzewy, ols, uroczysko Kopciowce. Las zanika, odsłania się Bagno Ławki porosłe turzycami, trzcinami, roślinnością bagienną. 69,7 km Mostek na cieku wodnym. 70,6 km W prawo droga leśna na Krynicki Grąd. 75,0 km Turzycowiska kończą się, dalej las bagienny. 76,4 km Tu odgałęzia się Grobla Honczarowska. Jest tam ścieżka edukacyjna (znaki zielone) o długości 4,5 km, wieża widokowa jest na 3,4 km od Carskiej Drogi. 77,3 km Po prawej stronie trasy trzy zabudowania tzw. „stójki“, kolonia wsi Nowa Wieś. 77,7 km Przystanek PKS. Las sosnowo-świerkowy, malownicze pagórki wydmowe. 78,1 km Skrzyżowanie z drogą leśną, w prawo – Trzcianne 6 km, w lewo – Gugny około 1 km. 82,5 km Wieś Dobarz. 83,1 km Wiata turystyczna jest ponad 100 m dalej przy nastepnej drodze do wsi Budy. W tym miejscu zaczyna się pieszy szlak (znaki czerwone) do Gugien. Wiata jest około 1 km dalej na uroczysku Barwik zaczyna się ścieżka edukacyjna „Barwik”. 84,6 km Budy. Wieś położona na polanie leśnej. Niektóre domy przekształcone w dacze. Leśnymi drogami i ścieżkami prowadzi trasa oznakowana przez PTTK Łomża. 88,0 km Przy polance zabudowania. Droga leśna prowadzi do wsi Olszowa Droga. 89,0 km Olszowa Droga. Krzyż przydrożny przy wysokiej sośnie, dalej jałowiec o średnicy pnia około 30 cm, przy nim kapliczka. 90,3 km We wsi cztery zabudowania, stuletni dąb, jałowce. 98 SZLAKI PIESZE I ROWEROWE 95,0 km Wiata turystyczna i parking. 98,4 km Twierdza w Osowcu. Trasa przecina szosę i tory kolejowe Grajewo – Białystok. 102,0 km Goniądz, przed miastem rozwidlenie. W prawo obwodnica, w lewo trasa; ul. Kościuszki doprowadza do rynku w Goniądzu. W XIV w. gród, przedmiot sporów między Mazowszem a Litwą. Na przełomie XIV–XV w. włączony do Wielkiego Księstwa Litewskiego. W latach 1501–1506 Goniądz był własnością kniazia Michała Glińskiego. W 1569 włączony do Korony, prawa miejskie otrzymał w 1547 r. Ośrodek rzemieślniczo-handlowy (port rzeczny), od 1795 r. w zaborze pruskim był siedzibą powiatu, od 1807 w zaborze rosyjskim. W okresie okupacji niemieckiej w latach 1941– 1942 istniało tu getto (ok. 1,3 tys. osób wywiezionych przez Niemców do Prostek koło Grajewa). Podczas działań wojennych (rok 1944) miasto zostało zniszczone w ok. 80%. Koniec trasy. Na trasie tego szlaku są inne obiekty np. wieża widokowa na Bagnie Ławki, Ścieżka turystyczna z 400 m kładką „Długa Luka”, Ścieżka edukacyjna wokół Fortu IV, szlak pieszy zielony Zajki – Dobarz, Podlaski Szlak Bociani, Ośrodek Edukacji Przyrodniczej w Strękowej Górze. Trasa 3. ŁO – 2404 – rd (czerwony) Morgowniki–Wincenta–Kolno „Kurpiowska” 74 km Trasa prowadzi głównie przez kompleksy leśne Puszczy Kurpiowskiej i tereny rolnicze, pozbawione przemysłu. Czyste powietrze, cisza i zieleń latem to cechy charakterystyczne dla tych okolic. W wielu miejscowościach zachowane elementy kultury kurpiowskiej. 0,0 Morgowniki. Początek trasy (2 km od Nowogrodu) przy szosie Łomża – Nowogród – Myszyniec prowadzi szosą w stronę lasu. 1,0 Na jego skraju parking nadleśnictwa Morgowniki. Obok niego trasa skręca w prawo przez las, dalej pola, łąki. 3,4 Letniskowa wieś Jurki. Domy kurpiowskie, niektóre przekształcone w dacze, z zachowaniem stylu ludowego. Wokół bór suchy – sosnowy. 4,7 Dolina Pisy. 5,2 Pole biwakowe. Las sosnowy. 7,3 Dobrylas – piękna letniskowa wieś kurpiowska. Trasa przecina skrzyżowanie dróg (8,2) i prowadzi zboczem doliny Pisy. Przy drodze drewniane domy w stylu kurpiowskim, kościół. 8,3 Trasa przecina skrzyżowanie dróg i prowadzi zboczem doliny Pisy. 11,0 Koniec wsi. 12,5 Niewielki las. W oddali widoczne zabudowania wsi Poredy. Ze żwirówki trasa skręca na drogę polną, do mostu na kanale prowadzącym z bagna Łokieć do Pisy. Mijamy most i drogę tuż przy kanale biegnącą do wymienionego bagna. 13,0 Trasa prowadzi prosto, widać pojedyncze zagrody, wchodzi w las. 14,2 Rezerwat leśny „Łokieć” z pięknie zachowanym drzewostanem sosny i świerka. Poza rezerwatem również dobrze zachowane fragmenty Puszczy Kurpiowskiej. 20,1 Mogiła powstańców z 1863 r., obok sosna mająca 200 lat. 20,5 Przy skrzyżowaniu trasa skręca w prawo do rezerwatu „Tabory” (sosna, świerk, brzoza – około 150 lat). 99 SZLAKI PIESZE I ROWEROWE 22,0 Koniec rezerwatu. 22,7 Dojazd do szerokiej drogi leśnej Kuzie – Charubin. Trasa skręca w prawo gościńcem. W przeciwnym kierunku dojedziemy do wsi Kuzie (sklepy, telefon, przystanek PKS). Po wyjeździe z lasu trasa prowadzi do wsi Charubin. 23,4 Charubin. Pojedyncze zagrody. 27,0 Za wsią droga przez las. 28,6 Początek wsi Krusza o rozproszonej zabudowie. Most na kanale z jez. Serafin – Pisa. 30,8 Leśniczówka. 31,7 Przystanek PKS przy szosie Kolno – Myszyniec. Trasa skręca w prawo. Most na rzece. Turośl – wieś gminna. 33,4 Zbliżamy się do lasu. Skręcamy w lewo z szosy na drogę polną wzdłuż lasu. Przy drodze leśniczówka. W pobliżu, w lesie dwie mogiły żołnierskie z 1920 r. 36, 1 Rozwidlenie dróg. Skręcamy w lewo. Droga utwardzona, niedaleko wieś Leman. Po przejechaniu ok. 3 km widać po obu stronach obniżenie terenu. To pozostałość po dawnym rowie przeciwczołgowym z 1944 r. 39,2 Skrzyżowanie z droga leśną. W lewo do Nowej Rudy, w prawo do Łachy. Szlak czerwony prowadzi prosto, w prawo skręca szlak czarny – łącznikowy o długości około 4 km, który skraca drogę szlaku czerwonego około 10 km. 0,0 km Szlak czarny prowadzi przez stary bór sosnowo-świerkowy na wysokich pagórkach wydmowych. 0,8 km Gajówka Czaki, łąka, las mieszany, w podszyciu paprocie, konwalie. 2,2 km Rozległy widok na łąki, zarośla, w oddali zabudowania wsi Łacha. Przed wsią po prawej stronie malownicze jezioro Łachowskie. 2,9 km Rezerwat przyrody „Jezioro Łacha” 4,0 km Szkoła podstawowa w Łasze. Skrzyżowanie dróg. 4,1 km Dojście do szlaku czerwonego. Koniec szlaku czarnego. Na szlaku czerwonym kolejne skrzyżowanie z drogą leśną. 40,7 km Skręcamy w lewo do rezerwatu „Ciemny Kąt”, w odległości 0,5 km. Stąd powrót na drogę główną. Pierwsze zabudowania wsi Leman. 43,1 km Leman. Jedna z wcześniejszych osad w puszczy Zagajnicy. Jako Ruda Leman wzmiankowana w 1605 r. Należała do dóbr starostwa kolneńskiego. Parafię erygowano w 1906 r. Układ wsi – wielodrożnicowa. Kościół zbudowano w 1925 r. drewniany, konstrukcji zrębowej, szalowany, jednonawowy. W elewacji frontowej trójkątny szczyt ujęty w kwadratowe wieże, górą ośmioboczne, zwieńczone namiotowymi hełmami. Rzeźba św. Jana Nepomucena i krucyfiks ludowy z połowy XIX w. Cztery feretrony ludowe, o charakterze barokowym z drugiej połowy XIX w. Kaplica cmentarna, drewniana z XVIII w., plebania drewniana z 1913 r., dzwonnica drewniana z 1925 r. Zabytkowe domy z XX w. w stylu kurpiowskim. Mogiła pomordowanych przez bolszewików w 1920 r. 46,4 km Koniec wsi. Rozległe łąki, lasy mieszane, wzdłuż drogi kanał melioracyjny. 48,8 km Zimna. Stara wieś kurpiowska, zachowane drewniane domy z okienni cami, śparogami. Wokół wsi lasy, łąki. 50,7 km Rogatka, w pobliżu niewielkie jeziorko i lasy. 100 SZLAKI PIESZE I ROWEROWE 52,7 km Łacha, duża wieś kurpiowska znana kiedyś z wysokiego poziomu folkloru ludowego. We wsi skręcamy w lewo. Most na rzeczce Rybnica. Pobliski odcinek rzeki przekształcony został w rezerwat przyrody „Rybnica”. Przy mostku drewniana, kwadratowa kapliczka, z daszkiem wspartym na słupach. Figurka ludowa św. Jana Nepomucena. Mała wieś Zajezierze, piękne lasy, tereny pagórkowate. 61,6 km Kozioł. W prawo odchodzi droga polna w pobliżu rzeki Pisy do wsi Szablaki, Popiołki i Adamusy. Tą drogą można dojść do szlaku czerwonego w kierunku Turośli, co skraca trasę szlaku o 25,5 km. Trasa nie jest znakowana. 62,0 km Most na Pisie. Obok plaża, restauracja, hotel, przystanek PKS, szkoła. Za mostem skręcamy w lewo. Droga obok hotelu, restauracji, przez las prowadzi w sąsiedztwie rzeki. W pobliżu grodzisko. 66,5 km docieramy do szosy Kolno – Pisz. 67,0 km Wieś Wincenta w lewo. Dawna komora celna do Prus. W pobliżu wsi miejsce, gdzie znajdował się obóz jeńców rosyjskich w czasie I wojny i jeńców radzieckich w II wojnie światowej oraz miejsce straceń ludności polskiej. 71 km Czerwone. Wieś liczy ok. 1.000 mieszkańców. Zabytki, jakie w niej się znajdują, to drewniane domy z XIX wieku, grodzisko w pobliżu drogi do miejscowości Kozioł, pozostałości wkopów i nasypów kolejowych z 1914 r. na Sztrece, krzyże przydrożne z XIX w., w tym jeden upamiętniający działalność w powstaniu styczniowym tzw. żandarmerii wieszającej. 74 km Kolno. Kolno pierwotnie znajdowało się wśród bagien nad rzeką Pisą, gdzie zachowało się grodzisko Stare Kolno. Najstarsze znaleziska w tym miejscu pochodzą sprzed 3000 lat, natomiast osadnictwo wczesnośredniowieczne datuje się na VIII wiek. Gród powstał w tym samym lub następnym stuleciu. Miasto pierwszy raz wzmiankowane było w 1422; początkowo należało do książąt mazowieckich, następnie funkcjonowało jako miasto królewskie. Prawa miejskie (Prawo chełmińskie) miasto otrzymało z rąk księcia Janusza I Mazowieckiego zwanego Starszym w 1425. Na dzisiejsze miejsce nad rzeczkę Łabnę przeniósł miasto w latach 1434–1443 wnuk Janusza I, Bolesław IV Warszawski. Przeniesienie to spowodowane było wzrostem zaludnienia na Wysoczyźnie Kolneńskiej, utratą znaczenia drogi wodnej Pisy na korzyść dróg lądowych oraz zbyt małą powierzchnią w miejscu dotychczasowej lokalizacji. W XVII i XVIII w. był to ośrodek starostwa niegrodowego, w XVI w. nastąpił rozkwit miasta (handel, rzemiosło). Kolno zostało spalone w czasie insurekcji kościuszkowskiej (1794), w 1795 znalazło się w zaborze pruskim, od 1807 w Księstwie Warszawskim, a od 1815 w Królestwie Polskim. W XIX w. w mieście mieścił się ośrodek handlu płótnem kurpiowskim. W 1867 Kolno zostało siedzibą powiatu. Dużą rolę w życiu miasta w XIX i 1 połowie XX wieku odgrywali Żydzi. W 1827 stanowili oni 38% ogółu mieszkańców, podczas gdy w 1857 już 62%. W 1939 miasto zamieszkiwały 5163 osoby, z czego Żydzi stanowili 67%. W wyniku działań I wojny światowej zabudowa miasta uległa częściowemu zniszczeniu. W 1915 wojska niemieckie zbudowały połączenie kolejowe między Kolnem a Piszem (normalnotorowe – rozebrane w 1923 r.) oraz Myszyńcem (wąskotorowe). 101 SZLAKI PIESZE I ROWEROWE Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 miasto wróciło w jej granice. W 1923 zlikwidowano połączenie kolejowe ze znajdującym się po niemieckiej stronie granicy Piszem. 8 września 1939 Kolno zostało zajęte przez wojska niemieckie, 29 września do miasta wkroczyli Sowieci. 22 czerwca 1941 miasto ponownie zostało zajęte przez wojska niemieckie. Administracja niemiecka natychmiast zaprowadziła politykę terroru wobec ludności polskiej oraz całkowitej eksterminacji ludności żydowskiej. 15 lipca 1941 rozstrzelano 16 Żydów, a ich zwłoki zakopano wraz ze zburzonym pomnikiem Lenina, wzniesionym na rynku w okresie władzy sowieckiej. W sierpniu Niemcy zgromadzili na rynku wszystkich pozostałych przy życiu Żydów. Mężczyzn zapędzono w okolice wsi Kolimagi, zaś kobiety do wsi Mściwuje. Obie grupy zostały tam wymordowane i pogrzebane w masowych grobach. Wojska radzieckie zajęły miasto w nocy z 23 na 24 stycznia 1945. Trasa 4. ŁO – 2405 ye – (żółty) Dębniki – Dłużewo – 25 km Trasa prowadzi przez lasy Puszczy Zielonej, w tym dwa rezerwaty przyrody w początkowym odcinku w pobliżu pradoliny Narwi. Wsie kurpiowskie z elementami dawnej kultury ludowej. Rozpoczyna się we wsi Dębniki, położonej 7 km za Nowogrodem przy szosie w stronę Myszyńca. 0,0 Dębniki. Skręcamy w lewo na drogę wiejską. Domy, niektóre drewniane, ustawione szczytami do drogi. Z lewej strony dolina Narwi. 0,6 Dom Bolesława Olbrysia, (1907-1993) twórcy ludowego. Wykonywał ligawki, skrzypce. Pracownik, a po przejściu na emeryturę współpracownik Skansenu Kurpiowskiego w Nowogrodzie. 0,8 Za wsią rozwidlenie dróg. Jedziemy prosto, teren obniża się; mostek, las, jałowce. 2,0 Skręcamy w prawo do pojedynczych zagród wsi Parzychy. 2,4 Parzychy – wieś powstała w XVIII w. Nazwa od kurpiowskiego rodu Parzych. Istniała tu kuźnia żelaza (hamernia). Zbocze doliny, lasy, łąki, krzewy, koryto i starorzecza Narwi, krajobraz pełen uroku i spokoju. 4,5 Krzyż przydrożny. Droga w kierunku wsi Pianki. Wydmy porośnięte drzewiastym jałowcem. 4,8 Starodrzew sosnowy. We wsi oryginalna architektura drewniana. Bocianie gniazda. 5,2 Przy rozwidleniu dróg jedziemy w lewo. W pobliżu drogi (około 100 m) z lewej strony: 6,4 wieś Tabory – Rzym. Skręcamy wprawo w kierunku wsi Ruda Osowiecka. Nazwa wsi wiąże się z dawnym wytapianiem żelaza z miejscowej rudy darniowej. W odległej o 2 km wsi Gontarze 14.04.1864 r. stoczyły bitwę z wojskami rosyjskimi oddziały powstańcze kpt. Wolskiego. Kapitan rozstrzelany następnego dnia, pocho wany we wsi. Wjeżdżamy do wsi Ruda Osowiecka. Dużo budynków drewnianych. 9,5 Przystanek autobusowy PKS do Ostrołęki. 102 SZLAKI PIESZE I ROWEROWE 9,6 Skręcamy w lewo. Drogą asfaltową jedziemy 100 m. Skręcamy w prawo w drogę polną. 9,7 Koniec wsi Ruda Osowiecka. Skręcamy w lewo w las, teren wyraźnie pagórkowaty. 11,5 Skrzyżowanie dróg leśnych. Skręcamy w prawo, w piękny starodrzew. W oddziale leśnym 292 spotykamy w podszyciu buk. 12,7 Pas przydrożny stanowi długi szpaler brzóz. 12,5 Dojeżdżamy do szosy. Skręcamy w lewo i szosą jedziemy 250 m. 12,7 Skręcamy w prawo, w mało uczęszczaną drogę leśną. Teren pagórkowaty, las sosnowy, (około 50 lat). Leśna przesieka oddzielająca oddziały leśne 275 i 276, co widoczne jest na słupku z lewej strony drogi. 14,4 Przed nami dorodny starodrzew sosnowy (około 90 lat) z domieszką świerka i brzozy – bór suchy. Skręcamy w prawo w przesiekę (wysoki las po lewej stronie). Teren bogato rzeźbiony. Znak rozpoznawczy – wysoki jałowiec i świerk po lewej stronie przesieki. 15,0 Przecinamy drogę leśną, wjeżdżamy na wysoki pagórek. 15,1 Słup kamienny – międzyoddziałowy z napisami 266, 267, 276, 277, Z wierzchołka pagórka widać w dole drogę, do której dojeżdżamy. 15,3 Skręcamy w lewo, do skrzyżowania dróg leśnych (około 250 m). Skręcamy w prawo i szeroką drogą prowadzącą z Gąsek jedziemy w kierunku północnym w stronę wsi Wyk. Starodrzew sosnowo-świerkowy. Skrzyżowanie dróg. Skręcamy w lewo, do skrzyżowania dróg leśnych (około 250 m). Skręcamy w prawo i szeroką drogą prowadzącą z Gąsek idziemy w kierunku północnym w stronę wsi Wyk. Starodrzew sosnowo -świerkowy. Skrzyżowanie dróg. 18,0 km Przydrożny krzyż. Jedziemy prosto. Gajówka, koło niej wysoki dąb. 18,7 km Niewielka polana. Po prawej stronie rezerwat przyrody „Czarny Kąt” koło Wyku. Dojeżdżamy do końca lasu. 19,3 km Skrzyżowanie dróg. Zagroda leśniczego. Dalej prosto gościńcem. Przydrożna kapliczka. 19,6 km Rów melioracyjny. Las. 21,1 km Rozwidlenie dróg, jedziemy w prawo, starodrzew. Po prawej stronie w odległości około 400 m rezerwat leśny „Kaniston”. Prowadzi mało użytkowana droga leśna. 23,1 km Szosa Nowogród – Myszyniec. Skręcamy w prawo i szosą wzdłuż rezer watu jedziemy do przystanku PKS. 25,0 km Dłużewo, lub do oddalonej o 3 km Zbójnej i 26 km od Łomży. Koniec szlaku. Trasa 5. ŁO-2406 – gn (zielony) Gać – Łomża – Nowogród – Rybaki – Miastkowo. Szlak „Pradolina Narwi” – 53 km Szlak prowadzi bogato urzeźbioną doliną Narwi, z licznymi zakolami i starorzecza mi, różnorodną roślinnością; rezerwaty przyrody. Na trasie zabytki kultury: grodziska, muzea, pola bitewne, obiekty architektury. Na całej szerokości strefa krajobrazu chronionego. 103 SZLAKI PIESZE I ROWEROWE 0,0 km Początek szlaku. Przystanek PKS Gać na szosie Łomża – Mężenin (Białystok). Skręcamy w prawo na drogę polną, nieutwardzoną. Po prawej stronie rozległe podmokłe łąki stanowiące dno doliny ujściowego odcinka rzeki Gać do Narwi, dalej rozległy ols. Po lewej stronie wyniosłe pagórki krawędzi Wysoczyzny Wysokomazowieckiej. Po prawej stronie drogi gruntowej, cmentarz żołnierzy niemieckich z okresu I wojny światowej. 0,2 km Wysoki pagórek zwany Góra Gawroniec. 1,7 km Miejsce widokowe. 2,5 km Początek wsi Pniewo. W prawo odgałęzia się droga na grobli prowadzącej na rozległe łąki i do rezerwatu „Wielki Dział” i do dawnej bazy partyzanckiej AK z czasów II wojny światowej. 3,6 km W centrum trójkątny plac z rozwidleniem trzech dróg. Pośrodku krzyż w ogrodzeniu i drzewa, pomnik Franciszka Fiszera (1869-1937), który często gościł w dworze państwa Jabłońskich. Przystanek PKS. Z rozwidlenia jedziemy w prawo wzdłuż doliny Narwi. Z wysokiego pagórka rozległe pole widokowe. Przy drodze liczne bocianie gniazda. 5,7 km Koniec wsi Pniewo. Teren obustronnie zalesiony. Wysokie zbocze doliny, pagórki do 20-30 m wysokości. 6,2 km Wieś Rybno (zimą działa tu wyciąg narciarski, wysokość stoku ok. 40 m.). 7,8 km Siemień. Altana widokowa, a z niej widoczne północne zbocze doliny Narwi (około 2 km), wieś Drozdowo i rezerwat „Kalinowo”. Od Siemienia do Łomży droga asfaltowa. Wysokości względne zbocza doliny dochodzą do 30-40 m, są bezleśne i tworzą urozmaicone formy. 12,2 km Wyniosłe wzgórze Królowej Bony z dwoma podgrodziami – kolebka Łomży. Głęboka dolina oddziela Wzgórze św. Wawrzyńca z resztkami cegły po dawnym kościele pochodzącym z końca XIV w. Końcowy przystanek MPK nr 4. 13,2 km Wieś Stara Łomża nad rzeką, długa rzędówka położona na zboczu doliny. 14.4 km Ul. Zdrojowa w Łomży. W lewo odgałęzia się uliczka wiodąca do cmentarza żydowskiego na Pociejewie, (dawna nazwa dzielnicy Łomży). 15,2 km Ul. Zdrojowa łączy się z ul. Sikorskiego, a za skrzyżowaniem Rybaki – ulica i stara dzielnica Łomży. Na zboczu niskie budynki, miejscami zabudowa gospodarcza. 15,6 km Plac Zielony, za nim cmentarz żydowski z pocz. XIX w. Dalej budynek Zespołu Szkół Technicznych i Ogólnokształcących nr 4 im. M. Skłodowskiej-Curie, dawny budynek szkoły podstawowej (z 1928 r.). Obok wodociągi miejskie. Z ul. Rybaki skręcamy w lewo w ul. Żydowską i po kamiennych schodkach wychodzimy na ulicę Krzywe Koło. Po prawej stronie budynek WSZiP im. Bogdana Jańskiego – dawne kolegium św. Fidelisa (1924-1927), po wojnie szpital i siedziba ZDZ. Zwiedzamy klasztor kapucynów. Obok hotel „Gromada”. Stąd przez Stary Rynek (ul. Długą lub Krótką do Dwornej) możemy dojść do Muzeum Północnomazowieckiegoi i katedry pw. św. Michała Archanioła. 16,5 km Plac T. Kościuszki. Dojeżdżamy do niego ul. Rządową. Ul. Piękną trafiamy do ul. Stacha Konwy i Nadnarwiańskiej i skręcamy w lewo na szeroką aleję. 17,7 km Grobla Jednaczewska prowadząca przez rozległe łąki, przed lasem most na Łomżyczce. 104 SZLAKI PIESZE I ROWEROWE 19,3 km Las Jednaczewski. Wchodzimy w rezerwat przyrody „Rycerski Kierz”. Z drogi bitej skręcamy w lewo. 20,2 km Ścieżka prowadzi do pomnika Stacha Konwy. Szeroka polana, wiata turystyczna – miejsce wypoczynku mieszkańców Łomży. Droga biegnie przy lesie w kierunku zachodnim. 20,7 km Skręcamy w prawo w las i dojeżdżamy do drogi bitej i leśniczówki. Jedziemy w lewo. 21,8 Jednaczewo. Przed wsią skręcamy w prawo w las. 23,7 km Jednaczewo. Mijamy je po prawej stronie. 28,5 km Wieś Szablak o luźnej zabudowie. Za nią las sosnowy, potem obszerna polana, wstęga błękitnej Narwi i z lewej strony wysokie wzgórza zwane „na Lepaku”. 30,5 km Na skarpie pozostałości schronów bojowych z 1939 r. Na cyplu wzgórza zbliżonym bezpośrednio do koryta rzeki kolejny ciężki schron bojowy, na nim napis: „Bohaterskim żołnierzom walczącym w obronie Nowogrodu w latach 1939-1944”. Trwały tu krwawe walki w dniach 8-10.09.1939 r. Za schronem trasa skręca w lewo. 32,3 km Droga prowadzi do Nowogrodu. Przy wysokim nasypie (grobli) pozostałości schronów bojowych i miejsca krwawych walk o Nowogród. 32,6 km Stadion. Dojeżdżamy do skrzyżowania. Skręcamy w prawo, ul. Łomżyńską do rynku. 33,4 km Rynek i przystanek PKS. W głębi Restauracja „Wiszące Ogrody nad Narwią” z której widoczna jest dolina Narwi i ujście Pisy, a na horyzoncie lasy Puszczy Zielonej. Ul. Kościelna prowadzi do kościoła, w prawo odchodzi ul. Zamkowa do skansenu. Ul. Miastkowską dochodzimy do Alei Poległych. U zbiegu ulic mogiła poległych w 1920 r. Skręcamy w prawo, most, przecinamy drogę Nowogród – Myszyniec. 33,9 km Po lewej stronie przed mostem pomnik – schron bojowy z 1939 r. Przy nim corocznie odbywa się rekonstrukcja obrony Nowogrodu. Droga prowadzi wzdłuż rzeki zboczem doliny, miejscami przez lasy. Po prawej Hotel i Restauracja „Zbyszko”. Droga prowadzi wzdłuz rzeki zboczem doliny, miejscami przez lasy. 37,8 km Kolonia jałowców, starorzecza. Skręcamy w lewo w szeroką drogę. 39,1 km Przy niej duże stare grusze. Przed lasem skręcamy w prawo. 40,7 km Widoczne zabudowania wsi Jankowo. Drogą można było dojść do wsi Jankowo– Młodzianowo znanej z rzeźbiarzy ludowych; m.in. tu żył Konstanty Chojnowski. 41,0 km Rzeczka Krzywa Noga. Na niej kładka, dojdziemy do niej ścieżką. Zboczem doliny droga prowadzi do Czartorii. 42,0 km Czartoria. Wieś założył w 1398 r. w miejscu zwanym Czartoryją (teren poryty jakoby przez czarty) Paweł i Stanisław z Baczów z ziemi ciechanowskiej, których potomkowie przyjęli nazwisko Czartoryski. We wsi ośrodek wypoczynkowy. Między wsią a rzeką rozległe błonia, na wydmach rosną liczne odmiany jałowców drzewiastych. Był tu rezerwat przyrody, zniszczony w czasie II wojny światowej. We wsi ośrodek naturoterapii „Iris”. 48,4 km Rozwidlenie dróg przy krzyżu: w prawo do wsi Rybaki, a trasa skręca w lewo w stronę lasu. Droga leśna, dalej przez pole do szosy. 105 SZLAKI PIESZE I ROWEROWE 51,8 km Szosa Łomża – Ostrołęka. Przy drodze krzyż i cztery kasztanowce. Idziemy w lewo. 53,0 km Przystanek PKS w Miastkowie. (Łomża 18 km) Koniec trasy. Trasa 6. ŁO – 2407 ye – (żółty) Wizna – Burzyn – Osowiec – Goniądz – 54 km Trasa wiedzie wzdłuż wysokiego brzegu Narwi, Biebrzy, dalej przez łąki, torfowiska skrajem Basenu Południowego. Liczne ostoje ptactwa błotnego, rozległe widoki. Stary szlak handlowy z Północnowschodniego Mazowsza na Litwę. 0,00 km Przystanek PKS na rynku w Wiźnie. Z rynku trasa prowadzi koło kościoła do wsi Witkowo i doliną Narwi do mostu. 1,7 km Przed mostem na Narwi skręcamy w lewo. 4,2 km Wieś Ruś. 5,4 km W Samborach grodzisko z XI – XIII w., przy ujściu Biebrzy do Narwi. Odtąd trasa wiedzie dolną krawędzią zbocza doliny Biebrzy, drogą, ścieżkami przez łąki, miejscami nieco podmokłe. 6,7 km Na wysokim brzegu wieś Wierciszewo, dalej Sieburczyn. Droga jest granicą Biebrzańskiego Parku Narodowego. 9,3 km Wieś Rutkowskie. Przejeżdżamy przez nią, gdyż nie ma przejścia ścieżką przy rzece. Za wsią koło sosnowego zagajnika zjeżdżamy na dno doliny i w górę rzeki, dojeżdżamy do Burzyna. Na wysokiej skarpie stoi kościół w Burzynie. Miejsce widokowe na Bagno Ławki. Z Burzyna trasa prowadzi górną krawędzią zbocza doliny. 12,2 km Miejscowość Szostaki. 13,7 km Mocarze, Brzostowo. 18,8 km Pluty leżące na skraju doliny Biebrzy. 22,1 km Łoje Gręzko. 23,3 km Przy skrzyżowaniu dróg kościół o ciekawej nowoczesnej architekturze. Droga w lewo do wsi Pieńki Grodzisko (3 km), gdzie znajduje się dobrze zachowane grodzisko i cmentarzysko. Droga prosto prowadzi do Radziłowa, a trasa skręca na skrzyżowaniu w prawo do wsi Łoje Awissa. Ciekawe budownictwo. Trasa prowadzi doliną Wissy do wsi Czachy. 22,9 km Przy rozwidleniu skręcamy w prawo na most na rzece Wissie. 24,0 km Za nim w lewo, potem w stronę lasu, dalej pola. Przydrożny krzyż z napisem „1939”. Wieś Okrasin położona malowniczo na skraju doliny Biebrzy. Rozległy widok na bagna zwane Łąki Bielowe, dalej Bagno Biebrzańskie. 28,2 km Wieś Mścichy. 32,7 km Wieś Klimaszewnica. We wsi szkoła, poczta, sklep spożywczy. Most na rzeczce Klimaszewnica. Wymienione wsie: Burzyn, Radziłów, Mścichy, Klimaszewnica i inne przewidziane są do zagospodarowania turystycznego w ramach Biebrzańskiego Parku Narodowego. Trasa przez tereny leśne prowadzi do przystanku PKS. 40,5 km Sośnia. Po lewej stronie wiata turystyczna. Szosa i tory kolejowe Grajewo–Białystok. Skręcamy w prawo. 43,5 km Most na Kanale Rudzkim. Schrony bojowe, liczne żeremia bobrowe. Za mostem boczna droga prowadzi do schronów. Przy drodze niewielki parking. Trasa 106 SZLAKI PIESZE I ROWEROWE prowadzi od końca fortów w stronę wsi Osowiec. Przy rozwidleniu dróg koło krzyża skręcamy w prawo. 49,1 km Wieś Budne. 50,7 km Wólka Piaseczna. Przez te wsie oraz most na Biebrzy dojeżdżamy do Goniądza. 54,0 km Goniądz, ul. W. Polskiego do przystanku PKS na rynku. Koniec trasy. Trasa 7. ŁO – 2408 – rd (czerwony) Łomża – Giełczyn – Czerwony Bór – Szumowo – 32 km Trasa wiedzie przez zwarty kompleks Czerwonego Boru, w kierunku południowym, ma charakter rekreacyjno-krajoznawczy. Jeśli szlak nie jest oznakowany, należy zabrać z sobą osobę znającą dobrze ten teren. 0,0 km Łomża. Parafia pw. Krzyża Świętego, początek szlaku. 0,9 km Skrzyżowanie z Szosą do Mężenina. 1,2 km Wieś Zawady. 3,7 km Giełczyn. 4,0 km Końcowy przystanek MPK linii nr 6. Obok jest sklep spożywczy. Za przystankiem MPK jedziemy w stroną lasu. 4,5 km Z pagórka widoczna jest panorama lasu Giełczyńskiego i dalej Czerwonego Boru. 4,8 km Las sosnowo-dębowy z domieszką świerka, brzozy, leszczyny. Początkowo aleja brzozowa. 5,3 km Skrzyżowanie. Trasa skręca w prawo. Leśna twarda droga, las mieszany w różnych grupach wiekowych. 7,2 km Skrzyżowanie z szerszą drogą Koziki – Podgórze. Za nimi pozostałości stanowisk strzeleckich. Trzy takie obiekty w odległościach ok 100 metrów od siebie – umożliwiały ćwiczenie strzelania na różnych dystansach. Droga lekko piaszczysta przecina drogi leśne o głównym kierunku E-W i dochodzi do torów kolejowych linii Ostrołęka – Łapy. 14,5 km W lewo odgałęzienie drogi leśnej do nieczynnej stacji PKP Czerwony Bór (około 5 km) i przystanku PKS w Wygodzie (5,5 km). 14,6 km Za torami przy rozwidleniu jedziemy prosto. Wyrobisko żwirowe. Szeroka droga prowadzi granicą nieczynnego już poligonu i lasów prywatnych. Na tych terenach toczyła się krwawa bitwa partyzantów AK z wojskami niemieckimi 23 czerwca 1944 r. – mogiła żołnierzy AK znajduje się na skraju lasu koło wsi Olszewo. Las staje się rzadszy i widać tam rejon bardzo pagórkowaty, duże obniżenia, o znacznych różnicach w wysokości względnej (np. 131,5, 173,1 m n.p.m.). Znaczne są różnice wysokości na trasie. 22,5 km Rzadszy las. W pobliżu widać wieś Kaczynek (0,5 km). Tereny wydmowe, droga piaszczysta, na pagórkach liczne kolonie jałowców. 25,0 km Drogą przy lesie dojeżdżamy do wsi Głębocz i jedziemy szosą lokalną Śniadowo – Szumowo o minimalnym natężeniu ruchu kołowego. Po lewej stronie w odległości 200-300 m widać wyjątkowo piękną panoramę Czerwonego Boru, krajobraz przypominający tereny górskie. 107 SZLAKI PIESZE I ROWEROWE 26,5 km Szumowo. Wieś gminna. Dojeżdżamy do szosy głównej Białystok – Warszawa. 32,2 km Przystanek PKS w stronę Zambrowa, oddalonego o 11,5 km. Koniec trasy. Trasa 8. ŁO – 2409 – bu (niebieski) Giełczyn – Czerwony Bór – Wygoda – 15 km Szlak w 90% prowadzi przez lasy Czerwonego Boru, urozmaicone krajobrazy, wydarzenia historyczne. Jeśli szlak nie jest znakowany, należy wędrować z przewodni kiem. 0,0 km Giełczyn, przystanek MPK. Początek szlaku. Jedziemy w stroną lasu. Z pagórka (0,5) widoczna jest panorama lasu Giełczyńskiego i dalej Czerwonego Boru. 0,8 km Las sosnowo-dębowy z domieszką świerka, brzozy, leszczyny. Początkowo aleja brzozowa. 1,3 km Przy skrzyżowaniu szlaki rozchodzą się: niebieski skręca w lewo, w kierunku wschodnim. Teren pagórkowaty, las dębowy, w podszyciu leszczyna. 2,2 km Z lewej strony drogi widoczna zbiorowa mogiła pomordowanych przez hitlerowców mieszkańców Łomży i okolic, Polaków i Żydów. W odległości 100 m przy skrzyżowaniu skręcamy w prawo, gdzie znajduje się druga mogiła w odległości około 0,5 km, trzecia na skraju lasu od strony wschodniej. Droga prowadzi skrajem lasu w kierunku południowym, skąd roztaczają się wspaniałe widoki na okolicę. 4,4 km Szeroki gościniec Podgórze – Koziki. 4,9 km Skręcamy w prawo, po przejechaniu 500 m drogą skręcamy w lewo, w mniejszą drogę leśną. To już sosnowe lasy Czerwonego Boru. Teren pagórkowaty, przy drodze szpalery brzóz, dalej gęsty, młody las sosnowy. 6,4 km Przy rozwidleniu skręcamy w lewo i po przejechaniu 50 m znów przy rozwidleniu w prawo. Widoczny grzbiet Czerwonego Boru, którym prowadzi szlak, jest najwyższym wzniesieniem Ziemi Łomżyńskiej (225m n.p.m.) oraz jednym z najwyższych na Mazowszu. Starodrzew lasu mieszanego, dęby, modrzewie, świerki, brzozy. 9,0 km Droga schodzi dość stromo w dolinę. Wyjeżdżamy z lasu do wsi Bacze Suche założonej w wieku XIV. 11,3 km Po przejechaniu przez wieś trasa prowadzi w stronę południowo-wschodnią w kierunku widocznego lasu. 12,4 km Tory kolejowe. Przed torami w lewo, w kierunku wschodnim wieś Bacze Mokre. 13,5 km Na skraju lasu przed stacją kolejową mogiła zbiorowa jeńców radzieckich z lat 1941–43. 14,1 Nieczynna stacja PKP Czerwony Bór. Z drogi brukowanej skręcamy w lewo w drogę leśną. 15,0 km Po przejechaniu około 1 km wyjeżdżamy w Wygodzie na drogę w kierunku Łomży i Zambrowa. Koniec trasy. Opracowanie i aktualizacja: Antoni Dudo i Wojciech Kordal na podstawie: Cz. Nicewicz, Województwo łomżyńskie. Przewodnik. TPZŁ Łomża 1991 108 MIĘDZYNARODOWA TRASA ROWEROWA EUROVELO MIĘDZYNARODOWA TRASA ROWEROWA EUROVELO R11. Nordkapp (Norwegia) Helsinki - Tallin - Wilno - Warszawa - Kraków - Koszyce - Belgrad - Skopje - Ateny Tarnowo (pow. łomżyński) – Ruda (pow. grajewski) gr (zielony) 130,0 km 0,0 km Szlak rozpoczyna się od granicy województwa mazowieckiego, która przebiega na rzece Ruż nieopodal wsi Łączyn Włościański. Szlak prowadzi drogą brukowaną, która po 100 m przechodzi w drogę szutrową. Rzeka Ruż to lewy dopływ Narwi o długości 37,9 km i powierzchni dorzecza 358 km. Płynie na Nizinie Północnomazowieckiej przez Międzyrzecze Łomżyńskie do Doliny Dolnej Narwi, w województwie podlaskim i mazowieckim. Rzeka wypływa ze źródeł na obszarze Czerwonego Boru, na południowy wschód od wsi Głębocz Wielki, a do Narwi uchodzi w pobliżu wsi Rybaki poniżej Nowogrodu. 0,3 km Rozjazd dróg, łagodnym łukiem skręcamy w prawo w drogę szutrową. Po 400 m początek kompleksu leśnego. 2,1 km Na skrzyżowaniu dróg skręcamy w lewo. Nawierzchnia drogi zmienia się na asfaltową. 3,1 km Na skrzyżowaniu w centrum Tarnowa skręcamy w lewo. Za wsią rozpoczyna się las. 8,6 km Miastkowo, wjeżdżamy na drogę krajową nr 61. Na skrzyżowaniu skręcamy w lewo w ul. Łomżyńską. Po 100 m zjeżdżamy z drogi krajowej nr 61 w prawo w ul. Długą. Na skrzyżowaniu z ul. Kacpra Wielaka jedziemy w lewo. Następuje zmiana nawierzchni drogi na szutrową. Początki Miastkowa sięgają XIV wieku, choć na terenie miejscowości znaleziono cmentarzysko ciałopalne sprzed naszej ery. Rozwój Miastkowa nastąpił w XIX wieku, co związane było z budową traktu Berlin – Kowno – Petersburg. Znajduje się tu stacja dróżnika. 9,4 km Na skrzyżowaniu z drogą asfaltową skręcamy w prawo i jedziemy asfaltem przez las. 14,1 km Na skrzyżowaniu we wsi Czartoria skręcamy w prawo razem z zielonym szlakiem pieszym. Nawierzchnia drogi zmienia się na szutrową. 15,0 km Początek lasu, jedziemy dalej drogą leśną. Mijamy kolejno dwa rozjazdy dróg leśnych i dojeżdżamy do końca lasu, gdzie następuję zmiana nawierzchni drogi na szutrową. 17,4 km Na skrzyżowaniu przed wsią Jankowo skręcamy w lewo. Za skrzyżowaniem rozpoczyna się osiemset metrowy odcinek drogi brukowanej. 17,8 km Dojeżdżamy do końca wsi Jankowo, następuje zmiana nawierzchni na szutrową. 20,9 km Z lewej strony drogi mijamy oczyszczalnię ścieków. 21,6 km Początek miasta Nowogród. NOWOGRÓD – historia miasta sięga XIII–XV wieku, gdy było siedzibą kasztelani i jednym z ważniejszych grodów Mazowsza. Nowogród uzyskał prawa miejskie w 1427 roku. Do atrakcji miasta należą skansen budownictwa kurpiowskiego z 1927 roku (jeden z największych w Polsce) i kościół parafialny p.w. Panny Marii (XV–XVI wieku). W granicach miasta i na przyległych do niego terenach zachowały się w dobrym stanie polskie schrony bojowe wybudowane latem 1939 roku. Płynące w pobliżu 109 MIĘDZYNARODOWA TRASA ROWEROWA EUROVELO Narew i Pisa stanowią szlaki spływów kajakowych łączące dorzecze Wisły z Wielkimi Jeziorami Mazurskimi. W Puszczy Kurpiowskiej znajdują się liczne szlaki turystyczne. Na skrzyżowaniu z ul. Miastkowską skręcamy w lewo, w drogę asfaltową. Dojeżdżamy do kolejnego skrzyżowania i skręcamy w ul. Poległych. Z prawej strony widoczny pomnik „Młodym Bohaterom 1920”. Poruszamy się drogą wyłożoną kostką brukową. 22,6 km Mijamy z lewej ul. 550-lecia a następnie ulicę Sikorskiego. Cały czas jedziemy prosto. Po 300 m mijamy skrzyżowanie z drogą wojewódzką nr 645. Po lewej stronie stoi pomnik-czołg poświęcony obrońcom 1939 r. Skręcamy w drogę gruntową prowadzącą w dół do „Bunkra 0,1”. Na rozjeździe dróg przed bunkrem z tablicą pamiątkową skręcamy w prawo. 23,4 km Jedziemy pod mostem drogi 645 i dalej alejką szutrową przy Narwi. Narew przepływa przez północno-wschodnią Polskę. To prawy dopływ Wisły o dł. 484 km (448 km w Polsce, 36 km – na Białorusi, gdzie bierze swój początek). Jest rzeką nizinną, tworzy rozległe powierzchnie bagien, błot i torfowisk. Jest jedynym w Europie i jednym z trzech na świecie przykładem rzeki anastomozującej, czasami zwanej rzeką warkoczową (płynie siecią rozgałęziających się i łączących się koryt). 23,8 km Dojeżdżamy do skansenu budownictwa kurpiowskiego w Nowogrodzie. Zebrane w skansenie eksponaty pochodzą z okolicznych terenów. Zgromadził je Adam Chętnik (ur. 20 grudnia 1885 Nowogrodzie, zm. 29 maja 1967 w Warszawie), znawca kultury Kurpiów, polski etnograf, muzealnik, działacz społeczny. 24,1 km Mijamy rozjazd dróg przy wiacie i jedziemy prosto. 24,8 km Na rozjeździe dróg przy przyczółku dawnego mostu skręcamy w prawo. Po 400 m dojeżdżamy do kolejnego rozjazdu i kierujemy się w lewo, w drogę asfaltową. 25,4 km Opuszczamy Nowogród. 27,2 km Po prawej stronie rozbity schron bojowy z wojny z 1939 roku. 28,3 km Dojeżdżamy do lasu i jedziemy prosto. Z lewej strony dochodzi droga szutrowa, cały czas jedziemy prosto. 28,8 km Początek miejscowości Szablak. Po 100 m następuje zmiana nawierzchni drogi na szutrową. Z obu stron dochodzą drogi leśne, jedziemy prosto. 32,6 km Na skrzyżowaniu dróg we wsi Jednaczewo skręcamy w prawo, w drogę asfaltową. Jedziemy prosto, mijając kolejne skrzyżowanie przy kapliczce oraz rozjazd dróg na końcu wsi. 39,0 km Tablica granicy miasta Łomża. Gród powstał w X wieku, na wysokiej skarpie doliny Narwi. Prawa miejskie Łomża otrzymała 15 czerwca 1418 roku od księcia Janusza I. Po śmierci ostatnich książąt mazowieckich i wcieleniu Mazowsza do Korony w 1526 roku, stała się miastem królewskim. Największy rozkwit miasta przypadł na wiek XV i XVI. W 1925 roku powstała diecezja łomżyńska. Obecnie miasto liczy około 61 tysięcy mieszkańców. Łomża wraz z całą Ziemią Łomżyńską leży na terenie Zielonych Płuc Polski, obszaru zaliczanego do ostatnich w Europie miejsc o nieskażonej przyrodzie i unikatowych walorach krajobrazowych. W niewielkiej odległości od miasta znajdują się obszary przyrody chronionej: Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi, Biebrzański Park Narodowy, Narwiański Park Narodowy. 110 MIĘDZYNARODOWA TRASA ROWEROWA EUROVELO 39,1 km Most na rzece Łomżyczka. 40,8 km Mijamy skrzyżowanie z ul. Stacha Konwy i dojeżdżamy do skrzyżowania za ul. Wiejską, gdzie lekkim łukiem skręcamy w lewo w ul. Zamiejską. 41,6 km Docieramy do skrzyżowania ul. Zamiejskiej z ul. Zjazd, gdzie skręcamy w lewo na drogę krajową nr 61, aby po 40 metrach skręcić w prawo w ul. Rybaki i opuścić drogę krajową nr 61. 41,8 km Jedziemy prosto mijając skrzyżowania ul. Rybaki z ulicami: Kapucyńską, Krzywe Koło, Zieloną oraz ul. Plac Zielony. Po 900 m dojeżdżamy do skrzyżowania z ul. Gen. W. Sikorskiego i skręcamy w lewo. 44,4 km Na skrzyżowaniu dróg w Piątnicy skręcamy w prawo. 45,6 km Tablica początkowa wsi Kalinowo. Pierwsza wzmianka o Kalinowie pochodzi z 1499 roku. W XVIII wieku Kalinowo było dużą wsią kościelną z prawami do jarmarków. Wiek XIX przyniósł zmiany w zarządzaniu i strukturze ludności. Poszczególne zarządzenia władz z 1834, 1873 i 1888 roku doprowadziły do usunięcia języka polskiego ze szkół.49,0 km Początek wsi Drozdowo. Jedziemy prosto, po 1,1 km dojeżdżamy do rozjazdu dróg za Muzeum Przyrody. Muzeum zlokalizowano w dworku rodziny Lutosławskich. Znajdują się w nim okazy lokalnej fauny i flory. W 1939 roku w Drozdowie zmarł Roman Dmowski, który z ramienia Polski podpisywał traktat wersalski kończący pierwszą wojnę światową. Cały czas poruszamy się główną drogą. 50,5 km Po lewej stronie mijamy siedzibę Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi. Park ten utworzony został 10 grudnia 1994 roku. Obejmuje dolinę Narwi na odcinku ok. 16 km od Bronowa do Łomży i jej strefę krawędziową z malowniczymi wzniesieniami sięgającymi 40–50 m nad poziom rzeki. Łączna powierzchnia objęta ochroną wynosi 19 664 ha, z czego 7353,5 ha stanowi zasadniczą część parku, a 12 310,5 ha tworzy jego otulinę. Wydzielono dwa rezerwaty: „Kalinowo” – o pow. 69,76 ha i „Wielki Dział” – o pow. 120,07 ha. W dolinie Narwi znajduje doskonałe miejsca bytowania ok. 200 gatunków ptaków, z czego aż 137 to gatunki gniazdujące. 50,9 km Jadąc cały czas prosto opuszczamy Drozdowo i dojeżdżamy do Niewodowa. 52,1 km Z Niewodowa wjeżdżamy do miejscowości Rakowo-Czachy. 53,6 km Mijamy ostatnie zabudowania i wjeżdżamy do Rakowo-Boginie. 54,9 km Jadąc prosto opuszczamy Rakowo-Boginie. Z prawej strony drogi mijamy wieżę widokową na dolinę Narwi. 55,4 km Początek miejscowości Krzewo. 62,0 km Dojeżdżamy do miejscowości Bronowo. Na podwójnym rozjeździe dróg skręcamy w prawo, a następnie w lewo w drogę główną. Na końcu wsi jedziemy łukiem w prawo. 65,6 km Początek miejscowości Niwkowo. 67,0 km Opuszczamy Niwkowo. 69,9 km Dojeżdżamy do Wizny. Wizna już w XI wieku była grodem strzegącym wschodniej granicy Mazowsza i ważnej przeprawy przez Narew. Od połowy XII wieku stanowiła siedzibę kasztelanii, i od 1379 roku była stolicą ziemi wiskiej graniczącej z Prusami i Litwą. Parafia w Wiźnie erygowana była 111 MIĘDZYNARODOWA TRASA ROWEROWA EUROVELO w 1390 roku. W Wiźnie działa Biebrzańsko-Narwiańskie Towarzystwo Agroturystyczne „Łoś”, skupiające gospodarstwa agroturystyczne, które oferują gościom całodzienne wyżywienie, miejsca noclegowe i atrakcyjne formy wypoczynku. Jedziemy prosto ul. Czarnieckiego, mijając skrzyżowania z ulicami Polną oraz Łomżyńską. 70,1 km Na skrzyżowaniu ul. Czarnieckiego z ul. 1000-lecia skręcamy w prawo. Po 200 m dojeżdżamy do rozjazdu dróg, i skręcamy w lewo. Po prawej stronie znajduje się szkoła z izbą tradycji a z lewej, w parku, pomnik poświęcony obrońcom Wizny w 1939 roku. Po 400 m dojeżdżamy do rozjazdu dróg przy gotyckim kościele z XVI wieku, gdzie skręcamy w prawo w ul. Kopernika. Następuje zmiana nawierzchni drogi na brukowaną. Po 500 m na kolejnym rozjeździe skręcamy w prawo w drogę gruntową prowadzącą do wsi Witkowo. 73,4 km Mijamy skrzyżowanie z drogą krajową nr 64 i jedziemy prosto w kierunku wsi Ruś. Po lewej stronie widzimy bar. Następuje zmiana nawierzchni na szutrową. 75,8 km Rozjazd dróg przed grodziskiem z XII wieku w Samborach u ujścia Biebrzy do Narwi, gdzie rozpoczyna się droga gruntowa. Skręcamy w lewo i jedziemy pod górkę, aby na następnym rozjeździe skręcić w prawo. 76,6 km Na skrzyżowaniu przed wsią Sambory skręcamy w prawo w drogę asfaltową. 77,0 km Opuszczamy Sambory. Jedziemy prosto, mijając kolejno drogi prowadzące do wsi Sieburczyn i Zanklewa. 81,3 km Wjeżdżamy do wsi Rutkowskie. 83,1 km Początek wsi Burzyn. Z lewej strony znajduje się dojście do wieży widokowej Biebrzańskiego Parku Narodowego (400 m) i pola namiotowego. 83,8 km Opuszczamy wieś Burzyn i wjeżdżamy do wsi Szostaki. Skręcamy łukiem w lewo. 85,6 km Mocarze, jedziemy prosto, aby na rozjeździe dróg skręcić w lewo w drogę główną. 86,8 km Opuszczamy wieś Mocarze. Jedziemy prosto i po 300 m mijamy drogę do Jedwabnego. Pierwsza wzmianka o Jedwabnem pochodzi z 1455 r. Miasto uzyskało prawa miejskie magdeburskie w 1736 r. W okresie pierwszej wojny światowej miejsce bardzo zaciekłych walk pozycyjnych, pozostałością których jest niemiecki cmentarz wojskowy w Jedwabnem i w Orlikowie. W latach 1939–1941 pod okupacja radziecką, w mieście i okolicy działały organizacje podziemne, oddział partyzancki stacjonujący na uroczysku Kobielne został rozbity przez Sowietów. 10 lipca 1941 miał tutaj miejsce mord około 380 Żydów (pogrom w Jedwabnem). 88,2 km Skrzyżowanie z drogą Brzostowo – Nadbory, jedziemy prosto. We wsi Brzostowo nad Biebrzą są wieże widokowe, pola namiotowe i kwatery agroturystyczne, w okresie wiosennym na rozlewiskach mnóstwo ptactwa. Po 800 m kończy się bruk, dalej jedziemy asfaltem. 89,9 km Mijamy skrzyżowanie we wsi Chyliny i jedziemy prosto. 90,6 km Pluty, jedziemy prosto i po 800 m zjeżdżamy na czterystumetrowy odcinek drogi brukowanej, następnie powracamy na drogę asfaltową. 112 MIĘDZYNARODOWA TRASA ROWEROWA EUROVELO 94,1 km Skrzyżowanie dróg we wsi Łoje obok kościoła z kamienia polnego. 95,2 km Na rozjeździe dróg do wsi Barwiki skręcamy łukiem w prawo. 96,5 km Racibory. 100,1 km Na skrzyżowaniu przy rynku w Radziłowie skręcamy w lewo w drogę wojewódzką nr 668. 101,0 km Opuszczamy miejscowość Radziłów. 101,5 km Wjeżdżamy do wsi Karwowo. Z prawej mijamy drogę do wsi Okrasin. 105,5 km Początek wsi Mścichy, z prawej mijamy drogę do wsi Święcienin. 106,0 km Na rozjeździe dróg we wsi Mścichy łagodnym łukiem skręcamy w lewo. Z prawej mijamy drogę do Okrasina, połączenie z żółtym szlakiem pieszym. Od Mścich prowadzi czarny szlak pieszy do wieży widokowej i pola namiotowego nad Biebrzą, czynnego od 23 czerwca. 109,7 km początek wsi Klimaszewnica, z lewej mijamy drogę do wsi Kielany. Dojeżdżamy do rozjazdu dróg za szkołą i skręcamy w prawo. Na końcu wsi na kolejnym rozjeździe dróg opuszczamy drogę wojewódzką nr 668 i skręcamy w lewo. 115,3 km Na rozjeździe dróg we wsi Białaszewo skręcamy w prawo. Z prawej mijamy drogę do wsi Ciemnoszyje. 117,9 km Na skrzyżowaniu we wsi Pieniążki skręcamy w lewo. 118,6 km Na rozjeździe dróg przed wsią Gackie skręcamy w prawo. 120,6 km Na skrzyżowaniu we wsi Łojki jedziemy łagodnym łukiem w lewo. 123,0 km Rozjazd dróg we wsi Okół. 124,0 km Mijamy skrzyżowanie z drogą do żwirowni Łosewo. Za drogą zaczyna się las. 126,5 km Na skrzyżowaniu dróg we wsi Kacprowo skręcamy w prawo razem ze zielonym szlakiem rowerowym. Za skrzyżowaniem zaczyna się trzystumetrowy odcinek drogi brukowanej. 129,6 km Przejazd kolejowy na trasie Białystok – Ełk, następuje zmiana nawierzchni na asfaltową. 129,9 km Na skrzyżowaniu z drogą krajową nr 65 skręcamy w prawo, lokalnym szlakiem rowerowym Grajewo – Osowiec-Twierdza. 130,0 km Zjazd z drogi krajowej nr 65 (lokalny szlak rowerowy biegnie prosto do następnego rozjazdu, gdzie skręca w lewo). Koniec trasy. http://www.eurovelo.org.pl/start e-mail: [email protected] 113 INFORMACJE PRAKTYCZNE VII. INFORMACJE PRAKTYCZNE CENTRA INFORMACJI TURYSTYCZNEJ: Łomżyńskie Centrum Informacji Turystycznej, ul. Krzywe Koło 9, 18-400 Łomża, mob. 601 328 181; e-mail: [email protected], www.lotlomza.nazwa.pl, GPS: N53° 10’ 48.4386” E22° 4’ 57.6883” Łomżyńska Organizacja Turystyczna Ziemia Łomżyńska - Infokiosk, ul. St. Rynek, [email protected], GPS: N53° 10’ 44.4804” E22° 4’ 50.7553” Informacja Turystyczna Miasta i Gminy Nowogród, przy Miejsko- Gminnym Ośrodku Kultury, ul. Łomżyńska 41,18-414 Nowogród, tel. 86 217 55 45, [email protected], www.nowogrod.com/IT, GPS: N53° 13’ 40.3042” E21° 52’ 49.8612” Punkt Informacji Turystycznej Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi, ul. Główna 52, 18-406 Drozdowo, tel. 86 219 20 15, tel./fax 86 219 21 75, e-mail: [email protected], www.lpkdn.wrotapodlasia.pl, GPS: N53° 9’ 0.7198” E22° 10’ 22.8621” Uczelnia Jańskiego w Łomży (d. WSZiP im. Bogdana Jańskiego), ul. Krzywe Koło 9, siedziba Łomżyńskiego Centrum Informacji Turystycznej 114 INFORMACJE PRAKTYCZNE BIURA PODRÓŻY Biebrza Przedsiębiorstwo Turystyczne, ul. Zamiejska 6, 18-400 Łomża, tel. 86 473 03 76, www.biebrza.86lomza.pl Biuro Podróży AVIAREST s.c. Edyta Olender, Anna Cybulska, Jacek Perkowski, ul. Farna 12, 18-400 Łomża, tel.: 86 216 33 33, tel./fax: 86 216 33 03; e-mail: [email protected], www.aviarest.pl Biuro Podróży Dalex Holidays, Galeria Łomża (Stokrotka), ul. Piłsudskiego 14B lok.4 18-400 Łomża, tel.: 86 217 31 79, tel. mob. 513-066-706, email: [email protected], www.dalexholidays.pl, biuro czynne: PO-PT 10.00-17.00, SO 10.00-14.00 Biuro Podróży KING TRAVEL, Krystyna Rakowska, al. Legionów 44 (Centrum Handlowe 4+), 18-400 Łomża, tel. 86 216 44 55, email: [email protected], www.king-travel.pl Biuro Podróży SKATUR, ul. Senatorska 23, 18-400 Łomża, tel/fax: 86 216 26 50, mob.: 601 328 181; e-mail: [email protected], www.skatur.pl, biuro czynne: PO-PT 9.00-16.00, SO – 9.00-14.00 Biuro Podróży SUN REST i Centrum Tanich Ubezpieczeń, ul. ks. kard. St. Wyszyńskiego 2/14, 18-400 Łomża, tel.: 86 479 81 19, mob. 508 516 867, e-mail: bp_sun-rest@ wp.pl, www.ubezpieczenialomza.eu Biuro Podróży „Tomi Turist”, al. Legionów 7A, tel. 86 216 44 53, fax. 86 216 66 52; e-mail: [email protected], www.tomitourist.pl DORIS TRAVEL – Biuro Podróży, ul. Sikorskiego 239, 18-400 Łomża, tel./fax: 86 218 11 12; email: [email protected], www.doristravel.com, czynne: PN-PT: 9.00-17.00, SO – 9.00-14.00 JC Podróże, ul. Długa 6, 18-400 Łomża, tel.: 86 216 39 39, e-mail: [email protected], www. jc-podroze.pl, biuro czynne: PO-PT 9.00-16.00 PHT Robin, ul. gen. Bema 37, 18-400 Łomża, tel./fax: 86 215 35 31, e-mail: [email protected], www.robin.4lomza.pl Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze – Oddział, Wojska Polskiego 1, 18-400 Łomża, tel. 86 216 64 42 18, fax: 86 216 47 19, e-mail:[email protected] www. pttklomza.pl Agencja Usług Turystycznych Baltica Travel Andrzej Kujawa, pl. Niepodległości 17, 18-400 Łomża, tel. 86 216 54 86, 86 216 68 19; e-mail: [email protected], www.balticatravel.pl 115 INFORMACJE PRAKTYCZNE INSTYTUCJE KULTURALNE W ŁOMŻY Centrum Katolickie im. Jana Pawła II, ul. Zawadzka 55, 18–404 Łomża, tel. 86 216 89 05, e-mail: [email protected], www.krzyz.4lomza.pl. czynne: PN-SO 12.00–19.00 Filharmonia Kameralna im. Witolda Lutosławskiego, al. Legionów 30/6, 18–400 Łomża, tel. 86 216 24 81, e-mail: [email protected], www.filharmonia.lomza.pl Galeria pod Arkadami, St. Rynek, tel. 85 216 20 93, 18–400 Łomża, e-mail: mdk-dst@ wp.pl, www.mdk.4lomza.pl, czynna: WT-PT 9.00–17.00, SO 10.00–18.00. Galeria „N”, Klub Wojskowy, al. Legionów 133, 18–400 Łomża, tel. 86 212 22 39, tel. kierownik 86 212 22 40. Organizowane są tutaj wystawy artystów plastyków oraz twórców amatorsko zajmujących się twórczością plastyczną. Galeria Sztuki Współczesnej, ul. Długa 13, 18–400 Łomża, tel. 86 216 41 00, e-mail: [email protected], www.muzeum.4lomza.pl, czynna: WT-PT 10.00–18.00, SO-NI i ŚW 10.00–14.00 Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów, ul. Długa 13, 18-400 Łomża, tel. 86 216 32 56, e-mail: [email protected], pl, www.ltn.lomza.pl, czynne: PN, ŚR, PT 9.00–15.00, WT, CZ 9.00–18.00. Miejska Biblioteka Publiczna, ul. Długa 13, 18-400 Łomża, tel. 86 216 54 81, tel./fax 86 216 54 83, e-mail: [email protected], www.mbpl-lomza.pl, czynna: WT-PT 10.00–18.00, SO 9.00–16.00 Miejski Dom Kultury – Dom Środowisk Twórczych, ul. W. Polskiego 3, 18–400 Łomża, tel. 86 216 45 53, tel./fax 86 216 32 26, e-mail: [email protected], www.mdk.4lomza.pl Muzeum Północno-Mazowieckie, ul. Dworna 22, 18-400 Łomża, tel. 86 216 28 16, tel./fax 86 216 64 87, e-mail: [email protected], www.muzeum.4lomza.pl Regionalny Ośrodek Kultury, ul. Małachowskiego 4, 18–404 Łomża, tel. 86 219 02 00, e-mail: rok@4lomza. pl, www.rok4lomza.pl. Przy ośrodku działa Zespół Pieśni I Tańca „Łomża” powstały w listopadzie 1977 r. Społeczne Stowarzyszenie Prasoznawcze „Stopka”, al. Piłsudskiego 83, 18–403 Łomża. tel. sekretariat: 86 216 42 61, fax 86 215 11 51, e-mail: [email protected], biuro@ Zespół Pieśni i Tańca Łomża w Muzeum Przyrody stopkapress.com.pl, www.stopkapress. w Drozdowie, fot. ROK 2013 com.pl Teatr Lalki i Aktora w Łomży, pl. Niepodległości 14, 18–400 Łomża, e-mail: teatrlomza@ hi.pl, www.teatrlomza.hi.pl, Biuro Organizacji Widowni, tel. 86 473 55 67, czynne: PN-PT 8.30–15.30 Towarzystwo Kultury Języka - Oddział w Łomży, ul. Romana Dmowskiego 2/30 18-400 Łomża, tel. 86 216 46 63; e-mail: [email protected], www.tkj.lomza.pl Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej, ul. Sienkiewicza 8/1, 18–400 Łomża, tel. 86 216 28 33, e-mail: [email protected], www.lomzyniacy.org 116 INFORMACJE PRAKTYCZNE STAŁE I CYKLICZNIE WYDARZENIA KULTURALNE (styczeń) Festiwal Karnawał z Kolędą – organizator: Radio Nadzieja (marzec) Ogólnopolski Konkurs Krasomówczy im. Hanki Bielickiej – organizator: Centrum Katolickie im. Jana Pawła II przy parafii Krzyża Świętego (kwiecień) Niedziela Rozmaitości Wielkanocnych w Zbójnej – organizator: Urząd Gminy i Gminny Ośrodek Kultury w Zbójnej (kwiecień) Ogólnopolski Turniej Tańca Towarzyskiego o „Puchar Prezydenta Łomży” – organizator: Regionalny Ośrodek Kultury (maj) Novum Jazz Festival – organizator: Radio Nadzieja (maj) Regionalny Przegląd Kapel, Śpiewaków i Gawędziarzy Ludowych w Zbójnej – organizator: Urząd Gminy i Gminny Ośrodek Kultury w Zbójnej, współorganizator: Wojewódzki Ośrodek Animacji Kultury w Białymstoku (czerwiec) Dni Łomży. Koncerty, wystawy, uroczystości religijne – łomżyńskie instytucje (czerwiec) Międzynarodowy Festiwal Teatralny „Walizka” – organizator: Teatr Lalki i Aktora w Łomży (czerwiec) Dni Kultury Kurpiowskiej – organizator: Regionalny Ośrodek Kultury (czerwiec) Ogólnopolski Konkurs Zespołów Kurpiowskich w Nowogrodzie – organizator: Regionalny Ośrodek Kultury (czerwiec) Noc Świętojańska w Nowogrodzie – organizator: M-GOK w Nowogrodzie (czerwiec-lipiec) Festiwal Muzyczne Dni „Drozdowo - Łomża” – organizator: Jacek Szymański, współorganizator: Dariusz S. Wójcik (sierpień) Niedziela św. Rocha – Nowogród – organizator: Regionalny Ośrodek Kultury (sierpień-wrzesień) Inscenizacja obrony Nowogrodu – organizatorzy: Gmina Nowogród, M-GOK w Nowogrodzie, Grupa Rekonstrukcji Historycznej Narew. (wrzesień) Festiwal „Sacrum et Musica” – or- XXI Gala Festiwalu Muzyczne Dni Drozdowo - Łomża, ganizator: Filharmonia Kameralna im. Witol2014. Fot. Muzeum Przyrody w Drozdowie da Lutosławskiego w Łomży (wrzesień) Jesienne Prezentacje Kulturalne w Zbójnej – organizator: Wójt Gminy i Gminny Ośrodek Kultury w Zbójnej (październik) Ogólnopolski Turniej Tańca Towarzyskiego o „Mistrzostwo Łomży” – organizator: Klub Tańca Towarzyskiego „AKAT” (październik) (październik) Ogólnopolski Turniej Tańca Młodzieżowego „Wirująca Strefa” – organizator: Miejski Dom Kultury – Dom Środowisk Twórczych 117 INFORMACJE PRAKTYCZNE MEDIA Gazeta Współczesna, ul. Długa 6, tel. 86 215 10 25; 216 76 63, fax. 86 216 56 97, e-mail: [email protected], www.wspolczesna.com.pl Gazeta Bezcenna i portal 4lomza.pl, ul. Dworna 39, tel. 86 219 07 00, e-mail: [email protected]; www.4lomza.pl Diecezjalne Radio Nadzieja 103.6 FM, ul. Sadowa 3, tel. 86 215 14 11; 215 14 12; 215 14 14; 473 65 02 fax. 86 473 65 16, e-mail [email protected], www.radionadzieja.pl Polskie Radio Białystok Redakcja w Łomży 87.9 FM, ul. Sadowa 8, tel. 86 216 49 72 fax. 86 216 64 34, e-mail: [email protected], www.radio.bialystok.pl Portal Łomzy i regionu lomzynskie24.pl, ul. Sadowa 3, tel. 86 215 14 10, e-mail: [email protected], www.lomzynskie24.pl Portal MyLomza, tel. 796 510 105 redaktor naczelny), wydawca 509 830 899 www.mylomza.pl Portal Serwis Historyczny Ziemi Łomżyńskiej, tel. 602 454 346, autor serwisu, email: [email protected], redaktor serwisu, tel. 514 484 700, email: [email protected], www.historialomzy.pl Radio ESKA Łomża 88.8 FM, ul. Piłsudskiego 11a, tel. 86 219 09 97, 86 219 09 13; fax. 86 219 09 99, e-mail: [email protected],www.lomza.eska.pl Radio RMF MAXX Łomża 97.5 FM, tel. 600 002 988, www.rmfmaxxx.pl Telewizja Łomża i Narew Extra Tygodnik, Stary Rynek 13, tel. 86 216 71 07, e-mail: redakcja@[email protected], [email protected], www.narew.info Tygodnik Diecezji Łomżyńskiej „Głos Katolicki”, ul. Sadowa 3, tel. 86 216 62 85 fax. 86 216 35 34, e-mail: [email protected] TVP 3 Białystok Oddział w Łomży, ul. Akademicka 20 (I piętro) Tygodnik Podlaski „Kontakty”, Al. Legionów 7, tel. 86 216 42 43; 216 42 44, fax. 86 216 57 11, e-mail: [email protected], www.kontakty-tygodnik.com.pl Studio Skorpion Aleksander Plaga, ul. Kazańska 1, tel./fax. 86 219 09 19, www.studioskorpion.pl 118 INFORMACJE PRAKTYCZNE MIEJSKI OŚRODEK SPORTU I REKREACJI W ŁOMŻY, ul. Zjazd 18, 18-400 Łomża, tel./fax 86 215 06 05, e-mail: [email protected] Hostel Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji, ul. Zjazd 18 w Łomży (przy Stadionie Miejskim). Rezerwacje przyjmowane są telefonicznie lub pocztą elektroniczną: tel. 86 216 34 27, e-mail: [email protected], osobiście w recepcji hostelu. Kąpielisko miejskie, przy moście im. mjra Hubala. Strzeżone, czynne w sezonie letnim. Pływalnia Miejska Nr 1 zlokalizowana jest przy ul. Niemcewicza 17A, przy Szkole Podstawowej nr 10 w Łomży, tel. 86 216 01 08. Jest otwarta: PO-PT w godzinach 6.00-22.00, SO-NI 8.00-22.00. Pływalnia Miejska Nr 2 zlokalizowana jest przy ul. Kardynała Wyszyńskiego 15, tel. 86 218 06 92. Jest otwarta: PO-PT w godzinach 6.00-22.00, SO-NI 8.00-22.00. Miejskie Korty tenisowe przy ul. Zjazd 18 w Łomży. Korty i szatnie czynne są codziennie w godz. 8:00 – 20:00. Port Łomża (dojście ul. Żydowską lub od ul. Zjazd, tel. 86 223 72 67) może przyjąć jednocześnie nawet dwie jednostki pływające do 24 metrów długości a basen jachtowy około 20 jednostek o długości do 10 metrów. Tu turyści wodniacy mogą skorzystać z zaplecza i infrastruktury takiej jak: bezpieczna przystań, skorzystać z sanitariatów natrysków, zatankować wodę, paliwo, doładować akumulatory, dokonać drobnych napraw itp. Położenie w niewielkiej odległości od Starego Miasta, muzeów, placówek gastronomi i wielu sklepów stanowi wielką atrakcyjność jego portu. Siłownia „Herkules”, tel. 728 998 317, mieszcząca się na ul. Katyńskiej 3 przy obiekcie sportowo-rekreacyjnym „Moje boisko - Orlik 2012” umożliwia nieodpłatne korzystanie z urządzeń treningowych. Skate Park przy ul. Konstytucji 3 Maja (dawna strzelnica) powstał w kompleksie rekreacyjno – sportowym, po byłej strzelnicy. Na obiekcie tym znajdą się m.in. takie urządzenia jak: bowl, quarter pipe, half pipe, grindbox kinked, grind ledge, grind rail, wedge, jump box, pyramid, euro gap, picnic table, bank ramp. Skate Park przy ul. Ks. Anny. Znajdują się tu: ścianka do gry w tenisa, rampa rolkowa, boisko do piłki ręcznej, kosza i siatkówki, stół do gry w tenisa stołowego, pięć urządzeń siłowni zewnętrznej, bezpłatny internet (hotspot), trzy korty tenisowe. Ścianka wspinaczkowa. Zapraszamy wszystkich chętnych w miesiącach wiosennych i letnich na nieodpłatne zajęcia wspinaczkowe, które odbywają się w kompleksie rekreacyjno-sportowym (dawnej strzelnicy) przy ul. Konstytucji 3 Maja. Maj - wrzesień, dni i godziny zajęć: wtorki, czwartki, soboty: 18.00 - 20.00 Hala sportowa im. Olimpijczyków Polskich, Szkoła Podstawowa nr 9, ul. ks. Anny 18, tel. 86 218 82 46, e-mail: [email protected], www.sp9lomza.easyisp.pl 119 INFORMACJE PRAKTYCZNE ZDROWIE Wojewódzki Szpital Zespolony w Łomży, al. Piłsudskiego 11, tel. 86 473 39 00, www.szpital- -lomza.pl; GPS: N53° 9’ 37.1053” E22° 5’ 5.2586” Poradnia Medycyny Pracy, tel. 86 473 36 11 Wojewódzka Przychodnia Chirurgiczna, tel. 86 473 36 01 Wojewódzka Przychodnia Chorób Płuc i Gruźlicy, tel. 86 473 37 61 Wojewódzka Przychodnia Chorób Wewnętrznych, tel. 86 473 33 29 Wojewódzka Przychodnia Chorób Zakaźnych, tel. 86 473 37 54 Wojewódzka Przychodnia Kardiologiczna, tel. 86 473 35 21 Wojewódzka Przychodnia Laryngologiczna, tel. 86 473 36 19 Wojewódzka Przychodnia Neurologiczna, tel. 86 473 36 80 Wojewódzka Przychodnia Okulistyczna, tel. 86 473 36 09 Wojewódzka Przychodnia Onkologiczna, tel. 86 473 33 75 Wojewódzka Przychodnia Rehabilitacji Leczniczej, tel. 86 473 35 84 Wojewódzka Przychodnia Skórno-Wenerologiczna, tel. 86 473 36 49 Wojewódzka Przychodnia Urazowo-Ortopedyczna, tel. 86 473 33 53 Wojewódzka Przychodnia Urologiczna, tel. 86 473 33 65 Wojewódzka Przychodnia Zdrowia Psychicznego, tel. 86 473 32 70 Zespół Poradni Specjalistycznych dla Kobiet, al. Piłsudskiego 11, tel. 86 473 33 61 Wojewódzki Ośrodek Profilaktyki i Terapii Uzależnień, ul. Rybaki 3, tel. 86 216 67 03 Zakład Podstawowej Opieki Zdrowotnej – administracja, ul. Szosa Zambrowska 1 /27, tel. 86 215 69 49, fax 86 215 69 50 Zespół Gabinetów Lekarza Rodzinnego nr 1, ul. Polowa 53, tel. 86 216 66 81 Zespół Gabinetów Lekarza Rodzinnego nr 2, ul. Kolegialna 1, tel. 86 216 71 93 Zespół Gabinetów Lekarza Rodzinnego nr 3, ul. Wyszyńskiego 10, tel. 86 218 54 62 Zespół Gabinetów Lekarza Rodzinnego nr 4, al. Piłsudskiego 11 a, tel. 86 215 03 73 PRZYCHODNIE W ŁOMŻY Centrum Rehabilitacji pw. św. Rocha Caritas Diecezji Łomżyńskiej, ul. Rybaki 1, tel. 86 216 61 17 Centrum Stomatologiczne Demed s.c. Czechowscy K. J. i T., Słowackiego 7A, tel. 86 211 10 80 Eskulap, Specjalistyczne Centrum Medyczno–Rehabilitacyjne, al. Piłsudskiego 82, tel. 86 215 27 40, e-mail: [email protected], www.pgflomza.pl Łomżyńskie Centrum Medyczne - Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej, ul. Makowa 28, tel. 86 216 65 55 NZOZ „Dentysta”, ul. Polowa 15 lok. 76, tel. 86 216 28 68 NZOZ „Dentysta” Elżbieta Szostakowska - Choromańska, ul. B.Prusa 14 lok. 69, tel: 86 218 59 20 NZOZ „Duo-Dent”Ewa i Jacek Pióro, ul. Hipokratesa 31 , tel. 86 218 55 76 NZOZ „Hipokrates” s.c. Józef Szymborski, Maria Górna - Faszcza, ul. Sz. Zambrowska 20 , tel. 86 216 50 53 NZOZ J. Krajewska. Lekarz rodzinny, USG, Sikorskiego 95A, tel. 86 215 02 32 NZOZ Komas sp. z o.o., ul. Wyszyńskiego 8 , tel: 86 218 59 70 NZOZ „Medyk”, ul. Mazowiecka 3/61, tel. 86 219 82 32 NZOZ Medica Sp. z o.o. Przychodnia Lekarska, ul. Sz. Zambrowska 22A, tel. 86 212 55 38 NZOZ Medica sp. z o.o. Przychodnia Lekarska, ul. Księcia Janusza 13 B, tel. 86 212 55 38 NZOZ „Novadent”, ul. Polowa 15 lok. 82, tel. 86 216 24 90 120 INFORMACJE PRAKTYCZNE NZOZ Mieczysława Ołdakowska Specjalistyczny Ośrodek Medyczny „SOMED”, ul. Kazańska 2, tel. 86 212 53 83 NZOZ Ośrodek Stymulacji Rozwoju dla Dzieci w Łomży, ul. Szosa Zambrowska 1/27, tel. 86 473 31 84 NZOZ Przychodnia Lekarska ELMED s.c., Kazańska 2, tel. 86 218 92 44 NZOZ Przychodnia Lekarska OMEGA s.c., Wojska Polskiego 161, tel. 86 216 58 69 Polski Związek Głuchych Specjalistyczny Ośrodek Diagnozy i Rehabilitacji Dzieci i Młodzieży w Wadą Słuchu, al. Legionów 91, tel. 86 218 21 46 Prywatna Lecznica Położniczo-Ginekologiczna, ul. Kręta 8 , tel. 86 216 03 93 Przyzakładowa Przychodnia Lekarska przy Zakładach Spożywczych Bona, ul. Fabryczna 9A, tel. 86 216 01 85 Specjalistyczne Centrum Pediatryczne – Kazimierz Bandzul i Partnerzy, ul. Sybiraków 5 lok. 4, tel./fax 86 212 54 23 PRZYCHODNIE W POWIECIE Przychodnia Rejonowa w Jedwabnym, ul. Łomżyńska 21, tel. 86 217 20 12 Przychodnia Rejonowa w Nowogrodzie, ul. Miastkowska 5, tel. 86 217 55 16 Gminny Ośrodek Zdrowia, Miastkowo, ul. Długa 1, tel. 86 217 48 19 Gminny Ośrodek Zdrowia, Piątnica Poduchowna, ul. Czarnocka, tel. 86 219 27 16 Gminny Ośrodek Zdrowia, Przytuły, ul. Supska 7, tel. 86 217 70 11 Gminny Ośrodek Zdrowia, Śniadowo, ul. Kolejowa 13, tel. 86 217 61 17 Gminny Ośrodek Zdrowia, Wizna, ul. Raginisa 31, tel. 86 219 60 17 NZOZ Medar, Zbójna, ul. Łomżyńska 40, tel. 86 214 00 01 NZOZ Medar, Dobrylas, tel. 86 214 01 09 Ośrodek IRIS Naturalne Metody Ochrony Zdrowia - Krzysztof Czarnecki ul. Nadnarwiańska 46, 18-413 Czartoria, tel./fax 86 217 45 35, tel./fax: 86 216 55 14, e-mail: [email protected], www.czartoria.com.pl APTEKI W ŁOMŻY Apteka ABC, al. Legionów 7B, tel. 86 216 41 83 Apteka „ABC Marta Misiewicz” ul. Małachowskiego 6, tel. 86 472 20 00 Apteka Acer, ul. Kazańska 2, tel. 86 219 80 32 Apteka Acer, ul. Piłsudskiego 14A, tel. 86 212 54 13 Apteka Cefarm Białystok, ul. Dworna 35, tel. 86 216 32 44 Apteka „Dr.Max”, al. Piłsudskiego 33 (Kaufland), tel. 86 218 51 47 Apteka „D.R.Natusiewicz”, ul. Księcia Janusza I 1, tel. 86 218 38 28 Apteka „Farmacja”, al. Legionów 40, tel. 86 218 82 18 Apteka „Epidauros”, ul. Księżnej Anny 29 lok. 1, tel. 787 60 20 Apteka „Medicines”, Łomża, ul. Kazańska 10, lok. 7, tel.: 86 218 17 57 Apteka Medica, ul. Kazańska 6 m. 2, tel. 86 218 39 34 Apteka Medica, ul. Polowa 53, tel. 86 473 04 47 Apteka Multi Pharme, ul. Nowogrodzka 200, tel. 86 216 74 81, 86 473 45 14 Apteka „Nasza Apteka”, ul. Sybiraków 10 B, tel. 86 218 15 70 Apteka „Nova”, al. Piłsudskiego 82 Apteka „Nova”, ul. Por. Łagody 4, tel. 86 223 10 57 Apteka „Nova”, ul. Długa 1, tel. 86 216 55 88 Apteka Remedium, ul. Dworcowa 1, tel. 86 218 45 45 121 INFORMACJE PRAKTYCZNE Apteka Salus, ul. Prusa 18/45, tel. 86 219 09 70 Apteka Sanitas, ul. Piękna, tel. 86 216 39 26 „Tania Apteka Nowa Farmacja na Dwornej”, ul. Dworna 8, tel. 86 216 56 94 Apteka w Rynku, ul. Rządowa 12, tel. 86 218 39 34 Apteka, al. Piłsudskiego 10, tel. 86 218 17 79 Apteka, ul. Bema 3A, tel. 86 218 54 92 Apteka, ul. Bema 33, tel. 86 218 23 78 Apteka, ul. Dmowskiego 1C, tel. 86 218 30 15 Apteka, ul. Księżnej Anny 2, tel. 86 219 89 28 Apteka, ul. Małachowskiego 5, tel. 86 218 91 81 Apteka, ul. Moniuszki 14, tel. 86 218 64 00 Apteka, ul. Polowa 45, tel. 86 216 28 28 Apteka, ul. Rządowa 2, tel. 86 216 51 16 Apteka, ul. Wojska Polskiego 25, tel. 86 216 41 41 Apteka, ul. Wojska Polskiego 161, tel. 86 216 30 24 APTEKI W POWIECIE Jedwabne, Apteka Nadzieja, ul. Łomżyńska 4, tel. 86 216 38 18 Jedwabne, Apteka Moenke-Karwowska K. i Moenke J., pl. Papieża Jana Pawła II, tel. 86 217 27 15 Jedwabne, Apteka Novum. ul. Łomżyńska 4, tel. 86 217 27 00 Miastkowo, Punkt apteczny, ul. Łomżyńska 8, tel. 29 763 14 63 Miastkowo, Medical Apteka ul. Łomżyńska 32, tel. 86 217 42 78 Nowogród, Apteka Kozioł Paweł, ul. Miastkowska 12, tel. 86 217 53 49 Piątnica, Apteka Cefarm Białystok S.A. ul. Czarnocka 14, tel. 86 215 12 52 Przytuły, Ługowski Sławomir. Punkt apteczny, ul. Supska 7, tel. 86 217 70 27 Śniadowo, Apteka Cefarm Białystok S.A. ul. Ostrołęcka 5, tel. 86 217 61 12 Wizna, Apteka Cefarm Białystok S.A. pl. mjra Raginisa 31, tel. 86 219 60 49 Wygoda, Punkt apteczny, ul. Kościelna 39, tel. 86 219 30 20 Zbójna, Chojnowscy B.M.M. Punkt apteczny. Łomżyńska 9/1, tel. 86 214 03 BANKOMATY Operator Adres Alior Bank al. Legionów 14 Bank BPH ul. Zawadzka 4 Bank Millennium ul. Długa 24 BGŻ ul. Dworna 12 BNP Paribas Bank ul. Radziecka 1 BOŚ ul. Sienkiewicza 10 BPS al. Legionów 5 BPS al. Piłsudskiego 75 BPS al. ks. Anny 23 BPS ul. Szosa Zambrowska 1 BPS ul. Szosa Zambrowska 29a BZ WBK ul. Długa 8 – Centrum Handlowe Cash 4 You al. Legionów 155 – Stacja Paliw „BP” Cash 4 You al. Piłsudskiego 11 – WSZ Cash 4 You al. Piłsudskiego 115a – Stacja Paliw 122 Czynny 24h 24h 24h 24h 24h 24h 24h 24h 24h 24h 24h 24h 24h 24h 24h INFORMACJE PRAKTYCZNE Deutsche Bank PBC ul. Dworcowa 1 Euronet al. Legionów 42 – Lukas Bank Euronet al. Piłsudskiego – „Kaufland” Euronet ul. ks. Anny 6 – „Stokrotka” Euronet al. Legionów 14 – Alior Bank Euronet al. Legionów 58 – Stacja Paliw „Statoil” ING Bank Śląski ul. B. Prusa 18 Kredyt Bank ul. Dworna 14 Pekao al. Legionów 5 Pekao al. Legionów 58 – Stacja Paliw „Statoil” Pekao ul. ks. Janusza I 1 – TP S.A. Pekao ul. Małachowskiego 1 PKO BP al. Piłsudskiego 14 – „Stokrotka” PKO BP pl. Kościuszki 1 Raiffeisen Bank Polska ul. Sikorskiego 239 * - bankomat czynny w godzinach otwarcia placówki WPŁATOMATY Alior Bank Alior Bank Alior Bank 24h 24h 24h 24h 24h 24h 24h 24h 24h 24h 24h 24h 24h 24h 24h al. Legionów 14, Oddział Banku ul. Zawadzka 38, Galeria Veneda al. Piłsudskiego 14A, Galeria Łomża Łomża, ul. Sz. Zambrowska. Bank Polskiej Spółdzielczości TELEFONY ALARMOWE: Ogólny alarmowy Pogotowie Gazownicze Policja Straż Pożarna Pogotowie Ratunkowe *112 992 997 998 999 123 NOCLEGI I GASTRONOMIA HOTELE, MOTELE I ZAJAZDY Hotel Restauracja Amadeus, ul. Przykoszarowa 16, Łomża, tel./fax 86 218 11 42; e-mail: [email protected], www.amadeus-restauracja.pl, GPS: N53° 9’ 37.2906” E22° 3’ 36.4238” Do dyspozycji gości dostęp do internetu. Na terenie obiektu także: kantor, kiosk., parking strzeżony. Obsługa w języku: angielskim, rosyjskim. Liczba miejsc w lokalu: 180. Czynne 11.00–22.00. Liczba dań do wyboru: 20. Obiad 25 PLN. Hotel Gromada***, ul. Rządowa, Łomża, tel. 86 216 54 51, 502 456 019; e-mail: [email protected], www.gromada.pl/hotellomza; GPS N53° 10’ 51.1005” E22° 4’ 44.7107” Cena za nocleg od: 80 PLN, liczba miejsc: 120. Na terenie obiektu: garaże, parking strzeżony, kiosk, salon fryzjerski, gabinet kosmetyczny. Liczba miejsc w lokalu: 130. Czynne od 7.00 do 23.00. Obiad 25–30 PLN. Nasza specjalność to kuchnia europejska, regionalna. Do dyspozycji gości kawiarnia, drink bar. Kompleks Gastronomiczno-Hotelowy Baranowski, ul. Stawiskowska 32, Piątnica, tel. 86 215 49 00, tel. 504 047 151 (recepcja), fax: 86 215 49 01, e-mail: [email protected], e-mail: [email protected], www.baranowski.pl; GPS: N53° 12’ 5.1991” E22° 6’ 1.8038”. Cena za nocleg od: 80 PLN, liczba miejsc: 74. Na terenie obiektu parking strzeżony, ogród, altana ogrodowa. Obsługa w językach: angielskim, niemieckim, rosyjskim. Restauracja. Liczba miejsc w lokalu: 300. Czynne od 7.00 do 23.00. Do dyspozycji gości kawiarnia. Kompleks Hotelowo-Gastronomiczny Labirynt, ul. Sikorskiego 345, Łomża, tel./ fax 86 216 29 60, e-mail: [email protected], www.labirynt-lomza.pl; e-mail; GPS: N53° 10’ 25.2201” E22° 5’ 9.4299” Cena za nocleg od 73 PLN, liczba miejsc: 40. Na terenie obiektu parking. Obsługa w języku: angielskim, niemieckim, rosyjskim. Labirynt to nowy, bogato wyposażony kompleks hotelowo-gastronomiczny. Liczba miejsc w lokalu: 160. Obiad 25–50 PLN. Dodatkowo do dyspozycji gości taras. Nasza specjalność to kuchnia staropolska. Mohito Bed&Breakfast, ul. Rządowa 3, Łomża, tel. 86 211 66; e-mail: kontakt@ mohitonoclegi.pl, www. mohitonoclegi; GPS: N53° 10’ 49.4339” E22° 4’ 45.9467” Cena za nocleg od 65 PLN, liczba miejsc 26. Pokoje z łazienkami. W pokojach: TV-LCD, TV-SAT, bezprzewodowy dostęp do internetu (Wi-Fi). Wyposażenie łazienki: kabina prysznicowa. Perła – Restauracja & Dom Weselny, ul. Piłsudskiego 127, Łomża, tel. 86 218 10 10, tel. kom. 600 896 436, e-mail: [email protected], www. [email protected], GPS: N53° 10’ 1.4193” E22° 3’ 13.9447” Cena za nocleg od: 120 PLN, ilość miejsc: 76 (28 pokoi noclegowych). Pokoje dla osób palących jak i niepalących. Bezpłatny internet (WiFi i LAN). W każdym pokoju jest telewizor, lodówka i łazienka (wspólny aneks kuchenny). Ogrodzony parking, ogródek, ławeczki. Cały obiekt pod stałym nadzorem kamer wideo. Organizujemy wszelkiego rodzaju przyjęcia okolicznościowe: chrzciny, bale, studniówki, stypy, konferencje (spotkania biznesowe) i bankiety, imprezy integracyjne 124 NOCLEGI I GASTRONOMIA Restauracja & Pensjonat Retro, ul. Nowogrodzka 157, Łomża, tel. 86 216 23 59, fax: 86 216 26 84, tel. kom. 600 700 307 84, e-mail: [email protected], www.retro.lomza.pl, GPS: N53° 11’ 10.3113” E22° 2’ 35.6299” Cena za nocleg od: 67 PLN, liczba miejsc 23. Obsługa w języku: angielskim. Na terenie obiektu parking strzeżony. Obiekt zabytkowy, budynek z 1906 roku (zabudowania carskie) z zachowanymi pierwotnymi, oryginalnymi elementami wystroju. Niepowtarzalna atmosfera stylowego wnętrza, doskonała kuchnia i miła atmosfera. Restauracja Retro. Liczba miejsc w lokalu 65. Czynne 7.00–23.00. Średnia cena obiadu 30 PLN. Do dyspozycji gości: kawiarnia, drink bar. Catering. Hotel Zbyszko, Nowogród, ul. Obrońców Nowogrodu 2, tel. 86 217 55 18, fax 217 55 96, e-mail: [email protected], www. zbyszko.com. GPS N53° 13’ 25.4594” E21° 51’ 26.7428” Trzy apartamenty, pokoje 1,2,3 osobowe z łazienkami. W pokojach: TV-SAT, telefon. Siedem sal konferencyjnych z profesjonalnym wyposażeniem. Organizujemy: imprezy integracyjne, imprezy firmowe, ogniska z pieczeniem prosiaka. Dla zainteresowanych jazda konna, wycieczki. W cenie noclegu śniadanie. Do dyspozycji gości: bezprzewodowy internet (Wi-Fi), sala kominkowa. Dla aktywnych: bilard, boisko do piłki nożnej, boisko do koszykówki, boisko do siatkówki plażowej, basen kąpielowy odkryty, miejsce na ognisko. Organizujemy i zapraszamy na kolonie, obozy, zielone szkoły. Hostel MOSiR Łomża, ul. Zjazd 18, Łomża, tel. 86 216 34 27 86 216 46 36. e-mail: [email protected], www.mosir.lomza.pl GPS: N53° 11’ 8.6449” E22° 5’ 7.6532” Cena za nocleg od: 25 PLN, liczba miejsc 22. Na terenie obiektu: parking, parking strzeżony. W pobliżu restauracja, możliwość wyżywienia. Obiekt zlokalizowany przy trasie Warszawa - Augustów. Pokoje z łazienkami, TV. MOTELE I ZAJAZDY Motel Fadom**, ul. W. Polskiego 177a, Łomża, tel. 86 216 45 44, www.fmotel_fadom.86lomza.pl; GPS: N53° 10’ 19.8953” E22° 1’ 16.4511” Cena za nocleg od: 55 PLN, liczba miejsc: 59, obsługa w języku angielskim, 3 sale (restauracyjna, bankietowa i konferencyjna) na 450 miejsc, do dyspozycji gości: drink bar, salony gier, bilard, ping-pong, parking, organizujemy wesela, bankiety, narady, szkolenia, imprezy okolicznościowe. Gastronomia: liczba miejsc: 250, lokal czynny: 7.00-4.00, liczba dań do wyboru: 50, średnia cena obiadu: 20 PLN. Obsługa w języku angielskim, trzy sale (restauracyjna, bankietowa i konferencyjna) na 450 miejsc, do dyspozycji gości: drink bar, salony gier, bilard, ping-pong, parking, organizujemy wesela, bankiety Motel Zacisze, ul. Stawiskowska 51, Piątnica, tel. 86 219 27 77; 86 219 28 88, e-mail: [email protected], www.motel-zacisze.com; GPS: N53° 11’ 55.2967” E22° 5’ 54.0018” 125 NOCLEGI I GASTRONOMIA Cena za nocleg od: 63 PLN, liczba miejsc: 63. Na terenie obiektu parking strzeżony i kiosk. Liczba miejsc w lokalu: 120. Średnia cena obiadu: 20 PLN. Do dyspozycji gości bar na 50 miejsc, czynny 7.00-23.00. Prowadzimy działalność cateringową. Pokoje z łazienkami. W pokojach: TV-SAT, radio, telefon. Doskonałe miejsce na narady, szkolenia, imprezy okolicznościowe, lokal czynny: 7.00-4.00 Zajazd Ryś Anna Gosk, al. Legionów 152. tel. 86 219 02 41, kom. 606 402 636, e-mail: [email protected], www.gosk.com.pl/; GPS: N53° 8’ 51.8016” e22° 2’ 46.5218” Cena za nocleg od 42 PLN, liczba miejsc: 33. Na terenie obiektu parking strzeżony a także kiosk. Liczba miejsc w lokalu: 200. Czynne 6.00-23.00. Liczba dań do wyboru: 20. Obiad 12 PLN. Do dyspozycji gości drink bar. W pobliżu stacja paliw. Pokoje z łazienkami. W pokojach: TV-SAT, radio. Do Państwa dyspozycji mamy wentylowane i klimatyzowane sale o wysokim standardzie: bankietową (mieszczącą od 200 do 300 osób), balkonową (do 100 osób), konferencyjno-bankietową (do 120 osób), kominkową (do 50 osób). Dom Wycieczkowy Start, ul. Studencka 8, Łomża, tel. 86 216 62 09, 604 401 197, cena za nocleg od: 28 PLN, liczba miejsc 32. Pokoje z łazienkami. W pokojach: TV-LCD, TV-SAT, bezprzewodowy dostęp do internetu (Wi-Fi). W łazience kabina prysznicowa. Zajazd Herbu Wielbut (d. Amigo), ul. Łomżyńska 161, Konarzyce, tel. 86 215 75 36, 502 176 334, e-mail: [email protected], www. zajazdamigo.obitur.pl RESTAURACJE Restauracja Amadeus, ul. Przykoszarowa 16; tel./fax 86 218 11 42 Restauracja Aroma, ul. Łąkowa 23, tel. 794 633 434 Restauracja Chata, ul. Szosa Zambrowska 1/27, tel. 86 215 03 39 Restauracja Cztery Pory Roku, al. Piłsudskiego 85; tel. 86 473 74 73, 473 54 73 Restauracja i Pensjonat Retro, ul. Nowogrodzka 157: tel. 600 700 307 Restauracja Na Farnej, ul. Farna 9; tel. 512 113 853 Restauracja Na Skarpie, ul. Kapucyńska 6; tel. 86 216 65 10 Grecka Restauracja, al. Legionów 65, tel. 534 730 854 Greek Zorbas Restauracja, al. Piłsudskiego 36; tel. 86 218 25 54 Perła & Dom Weselny Restauracja, al. Piłsudskiego 127; tel. 86 218 10 10, tel. kom. 600 896 436 Stara Waciarnia, ul. Nowogrodzka 58; tel. 531 755 755 Vip Rampa Restauracja, al. Piłsudskiego 36; tel. 86 219 87 17 Mc Donald’s, al. Legionów; tel. 86 219 82 10 Hotel Zbyszko, Nowogród, ul. Obrońców Nowogrodu 2, tel./fax. 86 217 55 18 Motel Zacisze, Piątnica, ul. Stawiskowska 51, tel. 86 216 52 53, 86 219 27 77, Leśny Zajazd, Wygoda, ul. Kolejowa 3, tel. 86 219 31 32 126 NOCLEGI I GASTRONOMIA BARY, PIZZERIE, PUBY Bar 3 wymiar, ul. Małachowskiego 2; tel. 508 656 554 Bar Ewelina Brulińska, al. Legionów 56; tel. 506 067 471 Bar Gastronomiczny Zybi, ul. Bema 27; tel. 604 053 521 Bar Magia, ul. Lipowa 32; tel. 793 563 633 Bar Matysiaki, ul. Długa 7; tel. 86 216 67 22 Bar na Starówce, Stary Rynek 19; tel. 86 216 77 57 Bar Pod Koniami, ul. Pułaskiego 1; tel. 501 676 129 Bar Smakosz, al. Legionów 32; tel. 86 216 89 40 Bar Smak Podlaski, ul. Mickiewicza 4; tel. 86 211 63 70 Bar Stacja paliw BP, al. Legionów 155; tel. 86 216 89 97 Bar w Szpitalu Wojewódzkim, al. Piłsudskiego 11 Bar Zuo, ul. Krótka 6/19; tel. 501 721 905 Amnesia Club, Sienkiewicza 10/1a; tel. 86 216 34 34 Caffe Club Stara Rzymianka, Bema 37; tel. 86 215 35 31 Chicken Bar, ul. 3 Maja 11; tel. 86 216 72 22 Drink Bar Gastronomia, ul. Piwna 2; tel. 86 216 46 42 End Cafe Bar, al. Piłsudskiego 58; tel. 86 216 97 85 Grill Bar, al. Legionów 50/22; tel. 86 216 66 88 K2 Grill Bar, ul. Bema 11; tel. 518 385 518 Pub Elita, ul. Śniadeckiego 19; tel. 506 194 223 Pub 9-ka, Kazańska 6; tel. 86 212 00 54 Pub 15-ka, Nadnarwiańska 15; tel. 86 215 02 97 Pub Joker, Dmowskiego 2c Pub Tequila, Sikorskiego 163; tel. 504 412 699 Pub Hattrick, Legionów 94a; tel. 510 564 205 Mała Gastronomia, ul. Nowa 2; tel. 86 216 42 71 Naleśnikarnia Arlekin, ul. Giełczyńska 10; tel. 86 216 33 11, dostawy na telefon Klub Bilardowy 54, Legionów 54; tel. 86 212 04 75 Klub Yam Caffe, al. Legionów 56; tel. 86 218 59 33 Da Grasso, al. Legionów 94a; tel. 86 212 55 88, dostawy na telefon Chilii Pizza, ul. Długa 8, tel. 86 216 20 80 Pizzeria D’Angelo, ul. Księcia Janusza 30; tel. 86 218 68 88 Pizzeria Diavolo, Plac Niepodległości 3; tel. 86 216 66 19 Pizzeria Osteria, ul. Mazowiecka 6/71; tel. 86 218 44 36, dostawy na telefon Doner Kebab, ul. Księżnej Anny 23/2; tel. 602 436 209 Telepizza, ul. Skłodowskiej-Curie 2; tel. 86 216 70 71 Złoty Smok, al. Legionów 68; tel. 86 211 12 00 127 NOCLEGI I GASTRONOMIA OKOLICE ŁOMŻY Gospodarstwo agroturystyczne „Biełka” Truchel Ryszard, Giełczyn ul. Spokojna 37, tel. 86 218 46 64, 604 152 0645, e-mail: [email protected], www.bielka.pl „Na Rozdrożu” Elżbieta i Cyprian Skorupscy, Giełczyn ul. Leśna 2, 18-400 Łomża, tel. 86 219 02 74, 606 290 392, e-mail: [email protected] „Wiejska Farma” Anna Tomaszewska, Stara Łomża przy Szosie, ul. Wiejska 29 18-400 Łomża, tel. 86 218 55 72, 798 567 380; www. WiejskaFarma.86lomza.pl Józefa Alicja Kukowska, Stara Łomża przy Szosie, ul. Słoneczna 37, tel. 86 218 58 28, Jolanta Olszewska, Stara Łomża nad Rzeką 90, 18-400 Łomża, tel. 86 218 87 90 Katarzyna Kukowska, Pniewo, ul. Wesoła 69, 18-400 Łomża, tel. 86 218 58 28 Józef Archacki, Siemień Nadrzeczny 26, tel. 86 271 83 07 GMINA JEDWABNE: Karol Przestrzelski, Bronaki Pietrasze 16, 18-420 Jedwabne, tel. 86 472 01 70 e-mail: [email protected] Tadeusz Mocarski, Brzostowo 15, 18-420 Jedwabne, tel. 86 472 15 05 www.brzostowo15.com.pl, Eko Gopodarstwo, Agroturystyka nad Biebrzą Teresa i Witold Konopka, Brzostowo 26, 18-420 Jedwabne, tel. 86 472 14 97, 724 800 135 e-mail: [email protected], www.ekogospodarstwo.com Gospodarstwo Agroturystyczne Marioli i Jerzego Polińskich, Brzostowo 16, 18-420 Jedwabne, tel. 86 472 15 03, e-mail: [email protected] www.brzostowo16.republika.pl „Mamucia Dolina” Gospodarstwo Agroturystyczne, Marek Dąbrowski, Szostaki 13, 18-420 Jedwabne, tel/fax. 86 217 86 86, kom. 606 650 386 e-mail: [email protected], e-mail: [email protected], www.mamuciadolina.pl, skype: mamuciadolina GMINA NOWOGRÓD: Gospodarstwo „Żurawi klucz” w Chmielewie. Chmielewo 17, 18-414 Nowogród. tel. 86 217 50 80, e-mail: [email protected], www.chmielewo.pl Ośrodek Charytatywno - Opiekuńczy Caritas Diecezji Łomżyńskiej w Ptakach k/Nowogrodu, tel. 85 216 29 38 Gospodarstwo agroturystyczne „U Anki i Zbyszka”, Anna Narożna ul. Nowa 3, 18-414 Nowogród, tel. 86 217 50 69, e-mail: [email protected] Gospodarstwo agroturystyczne „Chata Na Kurpiach”, Kazimierz Śmiarowski ul. 11 Listopada 62, 18-414 Nowogród, tel. 505 453 770, 504 013 222, e-mail: [email protected], www.,chatanowogrod.pl Teresa i Jan Majchrzak, Morgowniki 2, 18-414 Nowogród, tel. 86 217 65 83 Urszula i Mieczysław Parzych, „Pod Bocianim Gniazdem”, Morgowniki 11a, 18-414 Nowogród, tel. 502 110 865 „Wczasy nad stawem”, tel. 507 379 134, www.nad-stawem.86lomza.pl 128 NOCLEGI I GASTRONOMIA GMINA PIĄTNICA: Bożena i Bogusław Świeszkowscy, Elżbiecin, 18-421 Piątnica, tel. 668 140 666, Wiesław Trzonkowski, Budy Czarnockie 24b, 18-421 Piątnica, tel. 86 217 11 77, 506 069 185 Kompleks Agroturystyczny „Olszynka”, ul. Wiśniowa 39, Olszyny, Piątnica, tel./fax 86 215 35 31, tel. kom. 602 183 680, 604 92 33 34, e-mail: [email protected] Krystyna i Marta Rydel, Olszyny Kolonia 10, 18-421 Piątnica, tel. 86 219 18 05 Staniurska Beata „W Jędrusiowej Zagrodzie”, ul. Stawiskowska 59, 18-421 Piątnica, tel. 86 219 28 87, 502 502 874, e-mail: [email protected] GMINA WIZNA: Elżbieta i Jan Ryl, Ruś 10, 18-430 Wizna, tel. 86 219 64 08, 600 534 860 „Carski Trakt” Elżbieta i Jan Nadolni, Sulin 4, 18-430 Wizna, tel. 608 311 302, 86 219 62 12, e-mail: [email protected], www. carskitrakt.prv.pl Jadwiga i Kazimierz Kopacz, Taraskowo 7, 18-430 Wizna, tel. 86 219 16 23 Dariusz Sztachański, Taraskowo 11, 18-430 Wizna, tel. 86 219 16 27, 661 630 955 Helena i Wiesław Grabowscy, Taraskowo 30, 18-430 Wizna, tel. 86 219 16 29 Marek Wądołowski, Taraskowo 36, 18-430 Wizna, tel. 86 219 16 25 Helena Grabowska, Taraskowo 30, 18-430 Wizna, tel. 86 219 16 29, 694 164 614 e-mail: [email protected], www.ekofarm.friko.pl Barbara i Henryk Borawscy, ul. Tysiąclecia 24, 18-430 Wizna, tel. 86 219 60 72 Elżbieta Szymanowska, ul. Czarnieckiego 205, 18-430 Wizna, tel. 86 219 63 00 Henryk Borawski, ul. Kombatantów 2, 18-430 Wizna, tel. 665 605 077, e-mail: [email protected] Jolanta Powichrowska, ul. Nadnarwiańska 14, 18-430 Wizna, tel. 86 219 60 92 Kazimierz Ptaszyński, ul. 1 Maja 12, 18-430 Wizna, tel. 86 219 60 83 Maria Ostrowska, ul. Kopernika 12, 18-430 Wizna, tel. 86 219 63 88 Małgorzata Olszewska, ul. Jana Pawła II 4, 18- 430 Wizna, tel. 608 746 486 Wiesława Darmetko, ul. 1000 lecia 14, 18-430 Wizna, tel. 86 219 63 22 Zajazd Kasztelan Wiski, ul. Krótka 1, 18-430 Wizna, tel. 86 219 64 99, 500 096 974, e-mail: [email protected], www.kasztelanwiski.pl Zenon Borawski, ul. Zamkowa 7, 18-430 Wizna, tel. 86 219 60 76, Jolanta i Eugeniusz Nitkiewicz, Kolonia 1 A, 18-430 Wizna, tel. 86 219 64 31, 606 966 310 Gabriela Ciborowska, Wiźnica 56m, 18-430 Wizna, tel. 86 219 61 53 GMINA ZBÓJNA Serafin Celina, Dobrylas 77a, 18-416 Zbójna, tel. 86 214 02 98 GMINA ZAWADY (pow. zambrowski): Ośrodek Edukacji Ekologicznej, Strękowa Góra 24, 16-075 Zawady, tel. 85 738 43 33, email: [email protected], www.oee.strekowagora.pl Informacje praktyczne, noclegi i gastronomia zebrali i opracowali: Antoni Dudo, Wojciech Kordal i Katarzyna Łapka 129 NOCLEGI I GASTRONOMIA HOTEL ZBYSZKO w Nowogrodzie Równina Kurpiowska jest jednym z największych i najciekawszych regionów etnograficznych w Polsce. W jej centrum, na wysokiej Skarpie u ujścia Pisy do Narwi, położony jest Nowogród. Prawdziwą atrakcją Nowogrodu jest Skansen Kurpiowski – jedno z najstarszych muzeów budownictwa ludowego w Polsce. Hotel i Restauracja Zbyszko to znakomita i sprawnie działająca baza wypoczynkowo – turystyczna. To raj dla żądnych przygód turystów, myśliwych, przyrodników, ornitologów, a także tych, którzy pragną odpocząć od zgiełku codziennego życia, odetchnąć świeżym powietrzem w atmosferze nieskażonej przyrody. Hotel Zbyszko*** w Nowogrodzie dostępny zarówno drogą lądową, jak i ze szlaków wodnych, oferuje 180 miejsc noclegowych w pokojach 1, 2, 3 osobowych oraz apartamentach. Restauracja hotelowa serwuje specjały regionalnej kuchni kurpiowskiej. Hotel posiada klub nocny, karczmę, boiska do siatkówki plażowej, koszykówki i piłki nożnej oraz największą we wschodniej Polsce wiatę plenerową ze sceną mieszcząca do 5 tys. osób. W okresie letnim czynny jest odkryty basen. Hotel w swojej ofercie posiada wiele atrakcji, m.in.: biesiady kurpiowskie, ogniska z pieczeniem prosiaków, jazdę konną, spływy kajakowe, zwiedzanie Skansenu Kurpiowskiego, czy też odpoczynek w Puszczy Kurpiowskiej. 18-414 Nowogród, ul. Obrońców Nowogrodu 2, tel. +48 86 217 55 18, +48 86 217 57 84; [email protected] www.zbyszko.com GEO: N53° 13’ 25.8294”, E21° 51’ 28.2877” 130 NOCLEGI I GASTRONOMIA HOTEL ZBYSZKO w Goniądzu Biebrzański Park Narodowy jest najciekawszym parkiem narodowym w Polsce. Położony jest w północno-wschodniej części kraju. W centralnej jego części znajduje się doskonała baza turystyczna – Goniądz – znakomite miejsce wypadowe na biebrzańskie bagna do rezerwatu fauny i flory. Hotel Zbyszko*** w Goniądzu malowniczo położony nad rzeką Biebrzą oferuje 50 miejsc noclegowych w pokojach 1, 2, 3 osobowych oraz pokojach typu Studio. Hotel posiada w pełni wyposażone zaplecze konferencyjne, a także salę bankietową do obsługi wesel i imprez okolicznościowych. Restauracja serwuje znakomite specjały kuchni regionalnej i staropolskiej. Hotel Zbyszko*** w Goniądzu to znakomita i sprawnie działająca baza wypoczynkowo – turystyczna. To raj dla żądnych przygód turystów, myśliwych, przyrodników, ornitologów, a także tych, którzy pragną odpocząć od zgiełku codziennego życia, odetchnąć świeżym powietrzem w atmosferze nieskażonej przyrody. Oferujemy wiele atrakcji, m.in.: biesiady regionalne, jazdę konną, kuligi, spływy kajakowe, zwiedzanie Twierdzy Osowiec czy też odpoczynek w Biebrzańskim Parku Narodowym. 19-110 Goniądz, ul. Św. Rozalii 13, +48 85 738 00 74, +48 85 738 03 22, e-mail: [email protected], www.zbyszko.com, GEO: N53° 29’ 27.0522” E22° 44’ 22.3152” Materiał i fotografie: Hotele i Restauracje Zbyszko 131 NOCLEGI I GASTRONOMIA GOSPODARSTWO AGROTURYSTYCZNE CARSKI TRAKT Jest to czynne gospodarstwo rolne oraz ekologiczne, którego produkty wykorzystywane są w kuchni regionalnej. Carski Trakt istnieje od 1999 r. i ma swoje oficjalnie potwierdzone osiągnięcia, choć najważniejszym osiągnięciem są goście - polscy i zagraniczni, którzy powracają w kolejnych latach. Gospodarstwo leży na Sulinie, przy dawnej drodze przecinającej nadbiebrzańskie bagna i lasy, łączącej Łomżę z carską twierdzą Osowiec, potocznie tu zwanej Carskim Traktem. Znajduje się w południowym basenie Biebrzańskiego Parku Narodowego, (opis str. 80), niedaleko Narwiańskiego Parku Narodowego (opis str. 82) i kilka kilometrów od Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi (opis str. 83), w widłach Narwii i Biebrzy stanowiąc doskonałe miejsce wypadowe na do BPN, NPN i ŁPKDN. Najbliższa miejscowość to Wizna (ok. 3 km). Na terenie gospodarstwa znajduje się Izba Historyczna „Ziemi Wiskiej” gromadząca pamiątki z okresu II wojny światowej oraz ze starszych okresów historycznych. „Carski Trakt” Elżbieta i Jan Nadolni, Sulin 4, 18-430 Wizna, tel. 608 311 302, 86 219 62 12, e-mail: [email protected], www. carskitrakt.prv.pl Materiał: Gospodarstwo Agroturystyczne Carski Trakt Fotografie: Carski Trakt (1) Antoni Dudo (2) 132 NOCLEGI I GASTRONOMIA RESTAURACJA NA „NA FARNEJ” Restauracja „Na Farnej” usytuowana jest w samym sercu historycznej łomżyńskiej Starówki, w najbliższym sąsiedztwie zabytkowej łomżyńskiej katedry, pomnika-ławeczki uwieczniającego niezapomnianą łomżyńską artystkę Hankę Bielicką oraz dziesiątków przesiąkniętych wielowiekową tradycją zabytków. Ulica Farna wchodząc w skład XIV-wiecznego zespołu staromiejskiego „pamięta” ciągle jeszcze bliskie sąsiedztwo zabudowań zamku królewskiego oraz pierwszego historycznie miejskiego ratusza ze szczerozłotym jeleniem w herbie. Obecna lokalizacja restauracji w pobliżu najważniejszych miejskich instytucji pozwala jej gościom być ciągle w centrum: podczas business lunchu, spotkań przy kawie, czy też w przerwie na smaczny posiłek pomiędzy sprawami urzędowymi, sprawunkami lub w trakcie poznawania łomżyńskiej „mowy wieków”. Restauracja „Na Farnej” wita i urzeka swoich gości jedynym w swoim rodzaju wystrojem wnętrz, w których tradycja przenika się z nowoczesnością. Niepowtarzalny sposób wykończenia i oświetlenia wnętrz koresponduje z bogactwem i głębią smaku dań kuchni międzynarodowej, z przewagą tradycyjnych potraw polskich opartych na dawnych historycznych recepturach i kunszcie kucharskim. Wszystkie potrawy przygotowywane są bezpośrednio na zamówienie, a szef kuchni jest w stanie zadowolić nawet najwybredniejsze gusta. Najmłodszych klientów oczekuje zaś specjalnie dedykowane menu z niespodzianką. W Restauracji „Na Farnej” znajdują się: sala restauracyjna z barem, sala bankietowo – konferencyjna, salonik VIP. Restauracja „Na Farnej”, Jadwiga Serafin ul. Farna 9, 18-400 Łomża, tel. 86 216 61 69, tel kom: +48 513 045 105, estauracja@nafarnej. pl, www.nafarnej.pl GEO: N53° 10’ 42.0961” E22° 4’ 47.7234” Materiał i fotografie: Restauracja „Na Farnej” ŁaweczkaH. Bielickiej, fot. Zb. Ciborowski 133 KUCHNIA KURPIOWSKA TYPOWE POTRAWY KUCHNI MAZOWIECKIEJ I KURPIOWSKIEJ Zupy: kurpiowska zupa grzybowa z zielonych gąsek, krupnik kurpiowski, sabelwon – zupa fasolowa; dania główne: kurczak po polsku nadziewany siekanymi podrobami, natką pietruszki, bułką i jajkiem, gęś pieczona z jabłkami, gęś duszona z czerwoną kapustą, flaczki po warszawsku, sójka mazowiecka – rodzaj dużego pieroga faszerowanego kapustą i kaszą jaglaną z dodatkami, fafernuchy – kopytka polewane syropem z buraków cukrowych; tradycyjne przysmaki: ćwikła Pisanki i wycinanki kurpiowskie, z chrzanem (kurpiowska), kotlety gryczane, ziemniaki po starofot. G. Lorinczy polsku, czyli plastry ziemniaków smażone na smalcu, przyprawione solą, pieprzem i majerankiem, piwo kozicowe, czyli napój z jagód jałowca. Rejbak kurpiowski (kugiel) Składniki: 2 kg ziemniaków, 1/2 kg mieszanki wędzonego boczku, słoniny i kiełbasy, 1 duża cebula, 2-3 jajka, 2-3 łyżki mąki, 1/2 szklanki mleka (gorące), sól, pieprz, tłuszcz do wysmarowania formy. Czas przygotowania: 45 minut, Czas pieczenia: ok. 1-2 godzin. Wykonanie: Boczek, kiełbasę, słoninę pokroić w kostkę i rumienić na suchej, teflonowej patelni. Dodać cebulę i smażyć całość, aż cebula się zeszkli. Ziemniaki trzeć na tarce o drobnych oczkach albo zmiksować w blenderze. Odcisnąć dokładnie na durszlaku lub sicie. Do ziemniaków wbić jajka i dodać usmażone mięso. Dosypać mąkę, doprawić solą i dużą ilością pieprzu, wymieszać. Na koniec wlać gorące mleko, jeszcze raz wymieszać. Masę wylać na wysmarowaną tłuszczem blaszkę. Piec w piekarniku nagrzanym do 180 °C przez ok. 1 godzinę. W trakcie pieczenia można obniżyć temperaturę. Rejbak powinien być brązowy z wierzchu. Rejbak dość długo się piecze, dlatego warto przygotować go na dużej blaszce. Pod koniec pieczenia, kiedy będzie już brązowy z wierzchu, można sprawdzić środek za pomocą drewnianego patyczka. Fafernuchy (kurpiowskie ciasteczka drożdżowe z marchewką) Składniki: 0,5 kg marchwi, 1/4 kg cukru + 1 łyżka, 50 g drożdży, 1/4 szklanki mleka, 1 kg mąki, 4 jajka, cukier waniliowy lub waniliowy olejek, 1 kostka masła. Wykonanie: Marchew zetrzeć na tarce o drobnych oczkach, zasypać cukrem i zostawić na godzinę. Drożdże rozetrzeć z cukrem i zalać letnim mlekiem, zostawić do podwojenia objętości. Do miski wsypać mąkę, dodać zaczyn drożdżowy, marchew razem z sokiem, który puściła i wszystkie pozostałe składniki. Wyrobić gładkie ciasto. Pozostawić je do wyrośnięcia. Rozwałkować na grubość jednego centymetra. Pokroić na paski o szer. 3 cm, a następnie pod skosem na mniejsze kawałki. Ułożyć na blasze i piec ok. 15 minut w temp 180 st. Posypać cukrem pudrem. 134 KUCHNIA KURPIOWSKA Psiwo kozicowe (piwo jałowcowe) Składniki: 15 litrów przegotowanej wody, 1 kg jagód jałowca, 2 garście chmielu, 1 litr miodu, 2 kg cukru, 1 dkg świeżych drożdży. Wykonanie: Do wody o temperaturze pokojowej wlać przecedzony wywar z pogniecionych i gotowanych przez 1 godz. jagód jałowca, następnie dodać wywar z chmielu, miód i cukier. Dokładnie wymieszać i dodać drożdże. Naczynie z piwem trzymać dwa dni w ciepłym miejscu, a później przenieść do chłodnej piwnicy. Po kilku dniach nadaje się do spożycia. Sabelwon (zupa fasolowa) Składniki: 30 dag białej fasoli, 20 dag suszonych wędzonych śliwek bez pestek, 2 łyżki miodu, 1 łyżka masła, ¼ łyżeczki gałki muszkatołowej świeżo otartej, 2 listki laurowe, skórka z połowy cytryny. Wykonanie: Fasolę moczyć przez noc. Śliwki zalać wodą i odstawić na minimum godzinę. Jak zmiękną, gotować je przez ok. 30 min. Zmiksować z miodem, skórką cytrynową, masłem i gałką. Fasolę odlać z wody po moczeniu, umyć, wrzucić do garnka z liściem laurowym, zalać wodą i gotować przez ok. 1 godz. Posolić dopiero pod koniec gotowania. Dodać zmiksowane śliwki i gotować jeszcze przez chwilę. Barszcz wiejski Składniki: 25 dag włoszczyzny, 50 dag buraków ćwikłowych, 0,25 litra kwasu z ogórków, 2,5 litra wody, kostka mięsna, 12 dag śmietany, ząbek czosnku, sól, cukier, liść laurowy. Wykonanie: Buraki dokładnie umyć, ugotować w łupinkach, następnie obrać, pokroić w cienkie plastry, zalać przygotowanym wywarem warzywno-mięsnym i wolno gotować około 30 minut, dodając część kwasu z ogórków. Na końcu dodać pozostałą ilość kwasu, śmietanę, roztarty z solą czosnek i liść laurowy. Doprawić do smaku i zagotować. Podawać z fasolą ugotowaną na sypko lub z ziemniakami. Zupa kurpiowska Składniki: 1 główka kapusty, 1 marchew, 1 cebula, 2 łyżki tłuszczu, łyżka mąki, 4 łyżki przecieru pomidorowego, sól. Wykonanie: Marchew i cebulę zetrzeć na grubej tarce, przysmażyć. Główkę świeżej kapusty poszatkować, posolić, wymieszać. Zalać wodą i ugotować. Zrobić jasną zasmażkę z mąki i tłuszczu, dodać przecier pomidorowy. Połączyć dodatki z zupą i zagotować. Odstawić, przyprawić do smaku. Podawać z chlebem lub całymi ziemniakami. 135 KUCHNIA KURPIOWSKA Chłodnik kurpiowski Składniki: 2-3 buraki, 3 jaja, 1 ogórek, szczypior, 1 szklanki kwaśnej śmietany, 2 łyżki octu, sól i pieprz. Wykonanie: Ugotować buraczki, obrać i drobno posiekać. Ugotować na twardo jaja, pokroić każde na 8 części. Świeży ogórek pokroić w małe kostki, wziąć łyżkę siekanego szczypiorku oraz kwaśną śmietanę i ocet, po czym dolać około 1 litra zimnej wody i dobrze wszystko wymieszać. Dodać sól i pieprz do smaku, a następnie postawić chłodnik na lód, gdzie ma stać aż do chwili wydania na stół. Na każdym talerzu należy położyć kawałek lodu i wtedy nalewać chłodnik. Kołduny (kartacze) Składniki: 2,5 kg ziemniaków, 25 dkg mąki, mięso wołowe, cebula, 1 jajko, sól, pieprz. Wykonanie: Ziemniaki obrać opłukać, połowę ugotować do miękkości, a drugą połowę zetrzeć na tarce. Utarte ziemniaki wlać do lnianego woreczka i odcisnąć. Następnie połączyć ugotowane ziemniaki z odciśniętymi, posolić do smaku i dosypać mąkę. Przygotować farsz. Mięso zemleć w maszynce, dodać dużą, posiekaną na drobno cebulę, jajko i pieprz. Robić placki z ciasta ziemniaczanego wielkości dłoni, na to nakładać mięso, zlepiać i wrzucać do gotującej się wody. Gotować około 1 godziny. Gotowe kartacze wyjąć na talerz i polewać tłuszczem ze skwarkami i przesmażoną cebulą. Podawać gorące – jako drugie danie lub jako danie śniadaniowe z mlekiem. Kotleciki kurpiowskie Składniki: 0,7 kg piersi z indyka, 2 jaja, 4 dag mąki, 5 dag masła. Wykonanie: Ukroić cienkie zrazy, rozbić bardzo cienko, nadając formę podłużną, posolić i umoczyć każdy w rozbitym jajku z mąką (na 3 kotleciki rozbić jedno całe jajko z łyżką mąki na gęsto). Podawać od razu, najlepiej z zieloną sałatą i ziemniakami z wody. Wątróbka po kurpiowsku Składniki: 75 dag wątróbki, 5 dag słoniny, 2 dag masła, 7 dag cebuli, 2 dag mąki, sól. Wykonanie: Wątróbka zbyt długo smażona lub duszona twardnieje, przygotowana zaś sposobem następującym zachowuje cały swój pierwotny smak. Naszpikować słoninką, pokrajać w grube plastry, posypać mąką, położyć na spód rondla trochę masła, zrumienić trochę, włożyć wątróbkę, przełożyć plastrami cebuli. Na wierzch położyć resztę masła, przykryć i dusić 20 minut. W połowie duszenia posolić, potrząsnąć mocno rondlem i dusić jeszcze kwadrans. 136 KUCHNIA KURPIOWSKA Ziemniaki po kurpiowsku Składniki: 12 dużych ziemniaków, 50 dag wieprzowiny, 4 dag cebuli, jajko, sól i pieprz. Wykonanie: Ziemniaki obrać, po czym każdemu z jednej strony, obciąć „główkę”. Następnie małą łyżeczką wydrążyć głębokie otwory. Przygotować farsz: wieprzowinę zemleć maszynką, wymieszać z jajkiem i drobno posiekaną cebulą oraz przyprawić solą i pieprzem. Tak przygotowanym farszem napełnić otwory w ziemniakach, po czym przykryć je „główkami”, za pomocą wykałaczek. Ziemniaczki piec w rozgrzanym oleju do zarumienienia. Podawać z pomidorami. Sum (lub inna ryba słodkowodna) po łomżyńsku Składniki: 0,5 kg suma (lub innej słodkowodnej ryby), bułka czerstwa, szklanka mleka, 3 jajka, bułka tarta, mąka, 1 dag masła, pieprz i sól Wykonanie: Najpierw umyć rybę, wyjąć ości. Mięso pokroić na drobne kawałki i włożyć do garnka. Rozdrobić bułkę i namoczyć ją w mleku. Gdy nasiąknie, dodać do ryby i dokładnie wymieszać. Następnie wrzucić wyjęte z jajka żółtko oraz masło. Posolić i pieprzyć do smaku i ponownie wszystko dokładnie wymieszać. Z tak przygotowanej masy, zrobić płaskie, podłużne kotlety i panierować w mące, jajku i tartej bułce. Zraziki łomżyńskie Składniki: 40 dag wołowiny, 1 ziemniak, 1 żółtko, majeranek, tłuszcz, sól i pieprz. Wykonanie: Przemielone maszynką mięso wymieszać z żółtkiem. Następnie dodać startego na tarce ziemniaka. Wszystko przyprawić majerankiem i pieprzem. Z tak przygotowanej masy zrobić 4 - 5 kotletów i smażyć je na patelni. Gdy kotlety są gotowe, dodać soli według uznania. Zraziki podawać z musztardą i pieczywem lub ziemniakami. Żur wigilijny po łomżyńsku Składniki: 20 dag chleba razowego, 6 suszonych grzybów, cebula, ziele angielskie, olej, liść laurowy, sól i pieprz, pół szklanki zakwasu. Do litra wody wrzucić pokrojone w kostkę chleb, cebulę i suszone grzyby. Następnie dolać łyżkę oleju i gotować 15 minut. Dodać zakwasu, ziele angielskie i liść laurowy. Przyprawić solą i pieprzem, wrzucić pokrojone na ćwiartki lub połówki ugotowane na twardo jajko. Podawać z pieczywem. 137 KUCHNIA KURPIOWSKA Duszonka z dorsza po kurpiowsku Składniki: opakowanie mrożonych filetów z dorsza lub innej ryby morskiej, 3 cebule, 80 ml oleju, 125 ml przecieru pomidorowego, liść laurowy, ziele angielskie, natka pietruszki, sól, pieprz, ewentualnie 200 g słoniny. Wykonanie: Rybę rozmrozić, osuszyć i oprószyć solą. Posiekać cebulę. Słoninę pokroić w paseczki i umieścić na dnie naczynia do zapiekania (można również nasmarować tłuszczem). Na niej kłaść na przemian rybę i cebulę. Każdą warstwę dorsza pokropić olejem i doprawić solą i pieprzem. W naczyniu umieścić liść laurowy i ziele angielskie. Wstawić do piekarnika nagrzanego do 180 st. C. Po około 15 minutach zalać przecierem i piec do miękkości. Podawać posypane natką pietruszki. Kapusta z grzybami po kurpiowsku Składniki: 1 kg kapusty kwaszonej, 20-30 dag świeżych lub mrożonych kurek albo gąsek, sól, pieprz, 1 łyżka mąki, 1 cebula, 1 łyżka oleju lub smalcu. Wykonanie: Do garnka wlać 2 litry zimnej wody, włożyć kapustę i grzyby, posolić i popieprzyć. Gotować 45-50 minut, aż kapusta będzie zupełnie miękka. Posiekać cebulę, zeszklić ją na oleju lub smalcu, oprószyć mąką i zasmażyć na jasnozłoty kolor. Dodać do kapusty, wymieszać, zagotować i jeszcze raz przyprawić do smaku. SMACZNEGO ŻYCZY LOT ZŁ Opracowanie: Antoni Dudo, Andrzej Skarzyński Karczma z Dylewa, rekonstrukcja 138 1. Kościół pw. Michała Archanioła 2. Dom biskupi 3. Klasztor i kościół ss. Benedyktynek 4. Klasztor i kościół oo. Kapucynów 5. Kamienne schodki z 1900 r. 6. Stary Rynek 7. Wyższe Seminarium Duchowne 8. Sąd Okręgowy 9. Bank Kredytowy 10. Bank Gospodarki żywnościowej 11. Budynek Poczty Polskiej MAPY I PLANY 12. Dom Pomocy Społecznej 13. Kościół Rektoralny d. cerkiew 14. d. Dom Ludowy, obok park 15. Zespół cmentarzy 16. Cmentarze żydowskie 17. Pogotowie Ratunkowe 18. Teatr Lalki i Aktora 19. MDK - DŚT 20. Ogród miejski im. Jakuba Wagi 21. I LO im. Tadeusza Kościuszki 22. II LO im. Marii Konopnickiej 139 MAPY I PLANY OPIS OBIEKTÓW 1. Studnia z Brańszczyka (rekonstrukcja) 2. Dworek z Brzózek, I poł. XIX w. 3. Bróg do przechowywania siana 4. Leśniczówka z Zawodzia, pocz. XX w. 5. Spichlerz z Cięcka, koniec XIX w. 6. Pomnik Stacha Konwy (rekonstrukcja) 7. Ule-kłody, tzw. stojaki, XIX w. 8. Odrzynki drzew bartnych 9. Ule-kłody, XX w. 10. Altana widokowa (rekonstrukcja) 11. Chałupa z Myszyńca St., kon. XIX w. 12. Stodoła z Wejdy, XIX w. 13. Kierat ze Zdrębiska, XIX w. 14. Spichlerz z Piątkowizny, pocz. XX w. 15. Folusz do sukna z Jurk, kon. XIX w. 16. Wiatrak paltrak z Plewek, ok. 1920 r. 17. Skrzynkowe ule ramowe, pocz. XIX w. 140 18. Buda rybacka (rekonstrukcja) 19. Łódź dębowa z wcz. średniowiecza 20. Chałupa z Kadzidła, XIX w. 21. Spichlerz z Kadzidła, 1915 r. (kopia) 22. Spichlerz z Dylewa St. XVIII/XIX w. 23. Folusz do sukna (rekonstrukcja) 24. Chałupa z Gawrych, kon. XVIII w. 25. Olejarnia z Witowego Mostu, XIX w. 26. Kuźnia z Zalasa, kon. XVIII w. 27. Młyn wodny z Dobregolasu, II poł. XIX w. 28. Chałupa z Witowego Mostu, II poł. XIX w. 29. Chałupa z Baranowa, 1805 r. 30. Obora z Wyku, kon. XIX w. 31. Stodoła z Dobregolasu, kon. XIX w. 32. Karczma z Dylewa (rekonstrukcja) 33. Altana widokowa 34. Chałupa z Łysych, 1923 r. LITERATURA BIBLIOGRAFIA: 1. A. Dobroński. Łomża w latach 1866–1918, Warszawa 1993 2. D. Godlewska Łomża. Dzieje Łomży od czasów najdawniejszych do rozbiorów Rzeczypospolitej, Wydanie drugie uzupełnione. TPZŁ Łomża 2000 3. F. Kozłowski, Dzieje Mazowsza za panowania książąt, Warszawa 1858 4. Cz. Nicewicz, Województwo łomżyńskie. Przewodnik. TPZŁ Łomża 1991 5. B. Winiarski, Nad Pissą, Wissą i Narwią, TPZŁ Łomża 6. Adam Wolff. Ziemia Łomżyńska w średniowieczu. ŁTN im. Wagów, Mazowicki Ośrodek Badań Naukowych im. S. Herbsta., Łomża 1988 7. Praca zbiorowa, Militarna Łomża. Kompendium, Łomża 2003 8. Praca zbiorowa, Ziemia Łomżyńska. TPZŁ Łomża 2004 9. Zeszyty Łomżyńskie, roczniki 1999-2004 TPZŁ Łomża 10. www.historialomzy.pl 11. www.lomza.friko.pl 12. www.polska.pl 13. www.powiatlomzynski.pl 14. www.superlomza.pl 15. www.wikipedia.pl 141 MIEJSCE NA NOTATKI
