docprzeczytaj całość
download 
Reklamacja Transkrypt
przeczytaj całość
Z Z -/ Krzysztof Lech* Przedsiębiorczość społeczna. Aspekty prawne zjawiska Streszczenie Artykuł dotyczy zjawiska przedsiębiorczości społecznej, a ściślej takich jego uwarunkowań, jak formy prawne oraz tendencje prawodawcze. Pole badań stanowią w nim dwa systemy prawa: anglosaski i kontynentalny. Celem artykułu jest dokonanie przeglądu form prawnych podmiotów zjawiska, a ponadto określenie i ocena zmian prawodawczych w tej materii. Użyte do tego metody to analiza i krytyka piśmiennictwa oraz badanie dokumentów. Zastosowanie ich pozwoliło określić, że przedsiębiorczość przejawia się w postaci większej liczby form prawnych niż to badacze głoszą oraz że nowo utworzone wskazują na rozdźwięk intencji ustawodawców z powstałymi w wyniku tego uwarunkowaniami. Jednocześnie postuluje się w nim o prowadzenie dalszych badań zjawiska, co stanowi warunek opracowania zmian prawnych mających pozytywnie oddziaływać na jego rozwój. Słowa kluczowe: przedsiębiorczość, przedsiębiorczość społeczna, formy prawne przedsiębiorstw społecznych Wstęp Artykuł jest trzecim z serii tekstem poświęconym zjawisku przedsiębiorczości społecznej i dotyczy jego sytuacji prawnej. Poprzednie artykuły ukazały się już w „Zarządzaniu Zmianami” i omawiały kwestie tak podstawowe, jak nazwa i definicje zjawiska, jego tradycje, szkoły oraz modele organizacyjne 1. Wspólnym ich mianownikiem była teza, że badania nad nim nie utrafiają jego istoty, lecz w dużej mierze stanowią nieuzasadnione uogólnienia zdarzeń gospodarczych właściwych dla odmiennych kategorii zjawisk. Stan taki wiązał się z ryzykiem popełniania błędów poznawczych w ob- rębie jego różnych wymiarów, czego wyrazem była na przykład niekonkluzywność modeli organizacyjnych. Jednocześnie miało to zwiększać zagrożenie nieefektywnego zarządzania przedsiębiorstwami społecznymi, jak też marnotrawstwo kapitałów poszczególnych gospodarek. Ukazałem błędne budowy definicji zjawiska przedsiębiorczości społecznej, tj. wykorzystywanie definicji za wąskich, za szerokich, definicji, których człony krzyżują się zakresowo lub definicji zawierających błąd przesunięcia kategorialnego oraz błąd ignotum per ignotum. Z kolei błędem właściwym dla modeli było tworzenie ich typologii przy * Mgr/MBA Krzysztof Lech — doktorant, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, e-mail: [email protected]. 1 Mowa o: Przedsiębiorczość społeczna. Prolegomena: termin i definicje zjawiska, „Zarządzanie Zmianami”, 2012, nr 3-4 oraz Przedsiębiorczość społeczna. Tradycje, szkoły i modele organizacyjne, „Zarządzanie Zmianami”, 2013, nr 1. 22 Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 2-3/2013 (59) www.pou.pl braku odpowiedniej formy a priori oraz za pomocą pojęć nieprecyzyjnych, takich jak np. „społeczne cele”, „zysk społeczny” itp. Z powodu wskazanych defektów wysunąłem wówczas postulat „brania w nawias” wyników badań tej nowej specjalizacji naukowej, a także tworzącej ją literatury, co było, i jest dyktowane rekomendacją wypracowania ujęcia unifikacyjnego tego fenomenu. Postulaty te są prawomocne również w odniesieniu do niniejszego artykułu, którego przedmiotem są formy prawne przedsiębiorstw oraz dające się określić w ich zakresie kierunki zmian. Adekwatnie do form prawnych, rozumiem przez nie formy podmiotów prawnych in concreto, czyli wszelkie rodzaje form nadających się do prowadzenia działalności właściwej dla tej odmiany przedsiębiorczości, tj. fundacje, stowarzyszenia, spółdzielnie itp. Z kolei tendencje prawodawcze oznaczam jako przyjmowany przez ustawodawców stosunek względem tych form w ogóle i ram prawnych warunkujących ostateczny kształt i wielkość zjawiska. Jeśli chodzi o jego definicję operacyjną, to pomimo świadomości jej wad przyjmuję tę, która głosi, iż przedsiębiorczość społeczna to działalność podejmowana przez podmioty gospodarcze w celu rozwiązywania społecznych problemów w sposób dlań zyskowny, bądź też z pominięciem tego motywu — co jak się wydaje jest zgodne z intencją największej liczby jej badaczy2. Artykuł składa się z trzech rozdziałów. W rozdziale pierwszym podałem podstawowe informacje o formach prawnych przedsiębiorczości społecznej istniejących w ośmiu krajach Europy kontynentalnej i z naturalnych przyczyn znacznie bardziej szczegółowo omówiłem je na przykładzie Polski. Chociaż w przypadku rodzimym form takich można wymienić aż dwanaście, to ze względu na ograniczenia objętościowe artykułu opisuję tylko pięć spośród nich. W rozdziale drugim wskazuję sześć form prawnych istniejących w Stanach Zjednoczonych Ameryki, w tym dokładniej uwzględniam Low-Profit Limited Liability Company (L3C), specjalnie zaprojektowaną na potrzeby społecznych przedsiębiorców. Następnie omawiam formy prawne stosowane w Wielkiej Brytanii, gdzie istnieje dziewięć takich form oraz dodatkowo — Common Interest Company — działającą na analogicznych zasadach co amerykańska L3C. W rozdziale trzecim artykułu przedstawiam uwagi badaczy odnośnie oceny sytuacji prawnej zjawiska w Polsce, a nadto podejmuję krytykę specjalnych form prawnych stosowanych w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Na ich podstawie rekonstruuję tendencje prawodawcze oraz wskazuję związane z nimi szanse i zagrożenia dla zjawiska. Podobnie jak w dwóch poprzednich artykułach i tutaj argumentuję za prawdziwością tezy o nieutrafianiu przez badaczy istoty fenomenu, z wszelkimi tego Kwestia definiowania zjawiska i związanych z tym w dalszych etapach badań błędów została przeze mnie omówiona w artykule Przedsiębiorczość społeczna. Prolegomena: termin i definicje zjawiska, wyd. cyt. Definicjom takim jak niniejsza zarzuciłem wtedy defekt nieinformowalności, czego przyczynę znalazłem między innymi w stosowaniu w nich określeń potoczonych, jak na przykład „problem społeczny”. Jest przecież faktem, że działalność właściwa dla tradycyjnie rozumianej przedsiębiorczości, tj. realizowanej przez typowe przedsiębiorstwa nastawione na maksymalizację zysku, również rozwiązuje wiele społecznych problemów, a w wielu przypadkach do nich nie dopuszcza. 2 Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 2-3/2013 (59) www.pou.pl 23 Z Z -/ w wymiarze poznawczym i praktycznym negatywnymi konsekwencjami. Teza ta nabiera szczególnego znaczenia właśnie w kontekście uwarunkowań prawnych zjawiska, gdyż to one decydują o ostatecznej formie jego realizacji. O ile w zakresie pozostałych czynników przedsiębiorcy społeczni posiadają swobodę w ich stosowaniu i modyfikowaniu — jak to jest w przypadku modeli organizacyjnych — o tyle w sytuacji narzuconego przez państwo przymusu prawnego swoboda taka jest znikoma, co praktycznie niweluje możliwości testowania i udoskonalania rozwiązań. Niektóre rodzaje form prawnych mogą pozytywnie stymulować rozwój przedsiębiorczości społecznej, a inne ją ograniczać, czy też nawet eliminować. W jakiejś mierze świadczy to o intencjach ustawodawców, bądź też o ich wiedzy o zjawisku. Jak się dalej okaże, deklarowane przez rządy państw zamysły o szybkim i znaczącym rozwoju przedsiębiorczości społecznej stoją w opozycji do faktycznych rozstrzygnięć prawnych stosowanych w tym obszarze. Asymetria ta stanowi o prawdziwości jednego z członów alternatywy, mianowicie intencje ustawodawcy są fałszywe lub też poziom jego wiedzy o zjawisku jest niewielki. Uznając pierwsze za z pewnością niemożliwe, przyczynę asymetrii rozpoznaję w słabym rozumieniu zjawiska, co w dużej mierze usprawiedliwia tym razem nie natura samej władzy, lecz obiektywny stan wiedzy o tej odmianie przedsiębiorczości. Faktem jest bowiem, że badacze nie uchwycili jeszcze jej istoty, a ich rozważania dotyczą tylko niektórych jej przejawów. Z tego powodu tworzenie uniwersalnych rozwiązań prawnych tylko w oparciu o pojedyncze jego przejawy może stanowić dlań niemałe zagrożenie. 24 W obu systemach prawa (kontynentalnym i anglosaskim) liczba takich form jest znaczna, a ich specyficzne atrybuty w różny sposób dookreślają ostateczne cechy społecznych przedsiębiorstw. Według Haugh zróżnicowanie takie występuje zarówno pomiędzy państwami, jak również w obrębie nich samych, co powodowane jest zewnętrzną odmiennością systemów prawnych państw oraz ich wewnętrzną niejednorodnością [Haugh 2005, s.1]. Różne formy prawne określają wtedy odmienne warunki ich zakładania, minimalny kapitał zakładowy, organy władzy i pracowników, warunki prowadzenia działalności gospodarczej, majątek i dochód, odpowiedzialność, nadzór i sprawozdawczość, a także likwidację. Rodzaj formy prawnej jest zatem czynnikiem determinującym możliwości realizacji idei przedsiębiorczości, tzn. stopnia efektywności osiąganych przez nią celów oraz samą powszechność zjawiska. Z przyczyn powodowanych charakterem niniejszego artykułu nie da się w nim szczegółowo omówić wszystkich kwestii związanych z tą problematyką — wszystkie są bowiem na tyle obszerne, że najlepiej byłoby je badać w ramach obszernej monografii. Funkcję tego artykułu należy więc poczytywać za propedeutyczną, a więc tylko wprowadzającą i jedynie wskazującą wybrane problemy. 1. Przegląd form prawnych systemu prawa kontynentalnego W systemie prawa kontynentalnego istnieje wiele form prawnych podmiotów nadających się do podejmowania aktywności przedsiębiorczej społecznie. Faktyczną ich liczbę można szacować na kilkaset rodzajów i jest to znacznie więcej niż ma to miejsce w Ameryce Północnej czy Południowej, gdzie form takich wy- Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 2-3/2013 (59) www.pou.pl stępuje nie więcej niż kilkadziesiąt3. Fakt ten powodowany jest trzema czynnikami: tym, że w samej Europie istnieje aż 45 państw; tym, że niemal każde z nich jest spadkobiercą wielowiekowego procesu konstytuowania się porządku prawa oraz tym, że w poszczególnych krajach procesy te przebiegały we względnej od siebie izolacji. Odmienne w tych krajach warunki polityczne, ekonomiczne, społeczne i kulturowe stanowiły źródło odrębnych potrzeb, a to z kolei znajdowało wyraz w nakładaniu na nie różnych rozwiązań prawnych4. W niniejszym rozdziale przedstawiono podstawowe informacje o formach prawnych w ośmiu państwach tego systemu, tj. w Belgii, Dani, Finlandii, Francji, Niemczech, Włoszech, Portugalii i Szwecji oraz szczegółowo omówiono część spośród form istniejących w Polsce. 1.1. Formy prawne w wybranych krajach Europy W Belgii istnieją dwie formy prawne nadające się do prowadzenia takiej działalności i jak zauważa Nyssens, są to stowarzyszenia non-profit oraz przedsiębiorstwa pracy integracyjnej. Badaczka ta zaznacza również, że chociaż wymienione formy najlepiej nadają się do podejmowania tej odmiany przedsiębiorczości, to w zasadzie wszystkie pozostałe formy podmiotów dostępne w Belgii również mogą być do tego celu stosowane. [Nyssens 2008, ss.13 i n.]. Z nieco większą liczbą rozwiązań prawnych pierwszego typu, przedsiębiorcy społeczni mają do czynienia w Danii, gdzie stwierdza się istnienie czterech takich form. Zgodnie z Liveng, są to organizacje dobrowolnie świadczące wsparcie społeczne, spółdzielnie i spółki członkowskie, społeczne przedsiębiorstwa pracy integracyjnej oraz międzysektorowe partnerstwa lokalnego rozwoju [Liveng 2008, ss.15 i n.]. Przeciwnie jest w Finlandii, gdzie zjawisko może przybierać tylko jedną formę prawną i według Pättiniemi’ego jest nią społeczne przedsiębiorstwo pracy integracyjnej [Pättiniemi 2008, ss.17 i n.]. Z większą liczbą rozwiązań przedsiębiorcy społeczni mają do czynienia we Francji. Fraisse wyróżnia w niej trzy takie formy. Są to spółdzielnie, stowarzyszenia oraz spółdzielnie wspólnego interesu [Fraisse 2008, ss.20 i n.]. Największą liczbę form prawnych identyfikuje się jednak w Niemczech. Według Birkhölzer, przedsiębiorczość społeczna może być tam prowadzona przez takie podmioty, jak spółdzielnie, organizacje opiekuńcze, fundacje i stowarzyszenia, przedsiębiorstwa integracyjne, agencje Mowa o konkretnych rozwiązaniach bądź inaczej formach prawnych właściwych dla poszczególnych krajów. Próba sklasyfikowania tych form pod względem identycznych cech, dałaby możliwość ich ilościowej redukcji do odpowiadających im rodzajów. Ponieważ jednak opracowanie takiej klasyfikacji form zajęłoby wiele miejsca i w żadnym razie nie było aspiracją niniejszego artykułu, to zastosowana w nim metoda liczenia odnosi się do ich pojedynczych przykładów. To z kolei uzasadnia istnienie dużej liczby tych form, co w pierwszej chwili może wydawać się rzeczą równie zaskakującą, co i wątpliwą. 4 Zagadnienie uwarunkowań instytucjonalnych zjawiska oraz ich konsekwencje w wymiarze różnych jego przejawów szerzej omówiłem w drugim artykule tej serii, tj. Przedsiębiorczość społeczna. Tradycje, szkoły i modele organizacyjne, wyd. cyt. W jego ramach argumentowałem między innymi za prawdziwością tezy, że inaczej jak chce tego wielu badaczy, kryzysy gospodarcze nie stanowią istoty zjawiska, lecz że zwiększają problemy, które jako takie są jedną z jego przyczyn konstytutywnych. Odmiennym wtedy ustrojom politycznym i gospodarczym państw, ich rozmaitym rozwiązaniom w zakresie polityki socjalnej odpowiadają różne wyzwania stojące przed społecznymi przedsiębiorcami i tworzonymi przezeń przedsiębiorstwami. 3 Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 2-3/2013 (59) www.pou.pl 25 Z Z -/ usług wolontariatu, inicjatywy samopomocy, inicjatywy społeczno-kulturowe, samodzielnie prowadzone przedsiębiorstwa ruchów alternatywnych, ruchy ekologiczne i ruchy kobiet, przedsiębiorstwa pracy integracyjnej, lokalne systemy wymiany i handlu oraz przedsiębiorstwa sąsiedzkie i lokalnej społeczności, czyli aż szesnaście form prawnych [Birkhölzer 2008, ss.22 i n.]. Z mniejszą liczbą możliwości prawnych przedsiębiorcy społeczni mają do czynienia we Włoszech. Zgodnie z Borzaga, Galera oraz Zandonai jest ich cztery i są to spółdzielnie socjalnie, fundacje i stowarzyszenia oraz przedsiębiorstwa społeczne [Borzaga 2008, ss.26 i n.]. Również w Portugali wyróżnia się cztery formy prawne. Według Perista należą do nich przedsiębiorstwa integracyjne, towarzystwa ubezpieczeniowe wzajemnych korzyści, prywatne instytucje społecznej solidarności oraz spółdzielnie [Perista 2008, ss.30 i n.]. Porównywalna liczba rozwiązań prawnych dostępna jest także w Szwecji. Stryjan i Pestoff wskazują istnienie takich form, jak spółdzielnie, społeczne przedsiębiorstwa pracy integracyjnej, spółdzielnie socjalnie, przedsiębiorstwa wspólnotowe oraz przedsiębiorstwa z ograniczoną dystrybucją zysków [Stryjan 2008, ss.32 i n.]. 1.2. Formy prawne w Polsce Jeśli chodzi o Polskę, to według Ewy Leś — jednej z czołowych badaczek zjawiska przedsiębiorczości społecznej — można wskazać siedem form prawnych nadających się do podejmowania tego typu działalności. Są to: stowarzyszenia, fundacje, zakłady aktywności zawodowej, centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej, kluby pracy oraz warsztaty terapii zajęciowej [Leś 2008, ss.28 i n.]. Jednocześnie według dwóch innych badaczy, Hausnera i Laurisza, aktywność tę można jeszcze prowadzić przy użyciu pięciu dodatkowych form, a dokładniej: organizacji spółdzielczych, banków spółdzielczych, spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych, towarzystw ubezpieczeń wzajemnych oraz w szczególnych okolicznościach, spółek z ograniczoną odpowiedzialnością [Hausner 2008, ss.15 i n.]. W dalszej części artykułu podano wybrane informacje o pięciu: fundacjach, stowarzyszeniach, spółdzielniach pracy, spółdzielniach socjalnych oraz spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością. Dobór tej próby podyktowany został ich dużą popularnością wśród społecznych przedsiębiorców, tzn. większość przedsiębiorstw społecznych w Polsce posiada którąś z czterech pierwszych wymienionych form5. Z kolei przyczyną omówienia ostatniej formy jest jej szczególny walor merytoryczny, mianowicie stanowi ona Zgodnie z raportem Polskie ogranizacje pozarządowe w 2012 roku w Polsce istniało ponad 80 tys. organizacji pozarządowych, z czego 72 tys. stanowiły stowarzyszenia, a 11 tys. fundacje. Jeśli natomiast chodzi o liczbę samych spółdzielni socjalnych, to zgodnie z danymi Krajowej Rady Spółdzielczej wynosiła ona 320. Dane te miałyby świadczyć o tym, że w Polsce istnieje tyleż samo przedsiębiorstw społecznych, co suma wszystkich wskazanych typów organizacji. Wniosek taki wydaje się jednak mało zasadny, gdyż faktycznie prowadzi do niego błąd w definiowaniu przedsiębiorstw społecznych, polegający na tym, że wyrażenie P definiujemy przy pomocy wyrażenia Q, które z kolei definiujemy przy pomocy wyrażenia P, czyli błędu circulus in definiendo. W praktyce przez przedsiębiorstwa społeczne rozumie się podmioty trzeciego sektora, a przez podmioty trzeciego sektora, przedsiębiorstwa społeczne. 5 26 Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 2-3/2013 (59) www.pou.pl przykład interesującego przypadku prawnego samego w sobie. Plan ich prezentacji wyznaczają takie istotne kwestie, jak definicja formy prawnej, warunki prowadzenia działalności gospodarczej, pracownicy, majątek i dochód, a także rodzaj działalności pożytku publicznego. Tym samym pominięto kwestie ich zakładania, kapitału założycielskiego, organów władzy, odpowiedzialności, nadzoru, sprawozdawczości oraz likwidacji. Fundacje Zgodnie z Ustawą z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach [Dz.U. 1991r., Nr 46], fundacje definiuje się jako kapitał przeznaczony na określone cele, których to dobór nie może być obojętny, tzn. że muszą one spełniać pewne kryteria. Kryteria te to użyteczność społeczna bądź też gospodarcza. Przykład ich stanowią ochrona zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświata i wychowanie, kultura i sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona środowiska oraz opieka nad zabytkami. W ramach realizacji takich celów fundacje mogą prowadzić działalność gospodarczą, aby jednak była ona legalna, muszą uprzednio zostać spełnione dodatkowe warunki. Należą do nich określenie zamiaru prowadzenia działalności gospodarczej w statucie, posiadanie środków majątkowych w wysokości minimum 1 tys. zł. na ten cel, zarejestrowanie aktywności gospodarczej w rejestrze przedsiębiorców prowadzonym przez Krajowy Rejestr Sądowy oraz nadanie prowadzonej działalności charakteru instrumentalnego, co między innymi oznacza, że środki osiągane z jej tytułu muszą być przeznaczane na realizację aspiracji statutowych fundacji, czyli na odpowiednie cele społeczne [Sienicka 2012, s.1]. Ponadto zgodnie z tą Ustawą, w ramach swej działalności fundacja może powoływać spółki kapitałowe, niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej, zakłady aktywności zawodowej, centra integracji społecznej. Charakter non-profit fundacji wyraża się w całkowitym zakazie powrotu kapitału założycielskiego do jej fundatorów. Kapitał ten można przeznaczać tylko na realizację celów statutowych fundacji, niemniej w sytuacji zamiaru jej likwidacji, istnieje możliwość przekazania go innej organizacji o zbliżonych celach. Równocześnie fundacja posiada prawo przeznaczania całości uzyskanego z tytułu działalności gospodarczej dochodu na realizację swych statutowych celów. Istotnym uzasadnieniem dla prowadzenia takiej aktywności pod auspicjami fundacji jest zwolnienie jej z podatku dochodowego od osób prawnych, co jednak możliwe jest tylko w przypadku przeznaczenia całości dochodów na realizację celów statutowych. Mogą nimi być tylko: działalność naukowa, oświatowa i kulturalna, w zakresie kultury fizycznej i sportu, ochrony środowiska, ochrony zdrowia i pomocy społecznej, rehabilitacji zawodowej i społecznej inwalidów oraz kultu religijnego [Sienicka 2012, s.1]. Istotna dla fundacji jest także możliwość prowadzenia działań o charakterze publicznie pożytecznym, co daje jej okazję do korzystania ze środków publicznych. Fundacja może ponadto starać się o nadanie jej statusu organizacji pożytku publicznego. Takie dookreślenie osobowości prawnej fundacji umożliwia jej uzyskiwanie 1% z podatku dochodowego od osób fizycznych, zwolnienie z podatku dochodowego od osób prawnych, podatku od nieruchomości, podatku od czynności cywilnoprawnych, opłaty skarbowej, opłat sądowych oraz nabywanie na szczególnych warunkach prawa użytkowania nieruchomości będą- Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 2-3/2013 (59) www.pou.pl 27 Z Z -/ cych własnością Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego. Fundacja posiada także prawo do zatrudniania pracowników, którzy mogą zajmować się bądź to sprawami administracyjnymi, bądź też realizacją celów statutowych. Pracownikami fundacji mogą być jej fundatorzy, członkowie władz oraz osoby spoza niej [Sienicka 2012, s.2]. Stowarzyszenia Adekwatnie do Ustawy prawo o stowarzyszeniach [Dz.U. 2001r., Nr 79], stowarzyszenie jest dobrowolnym, samorządnym, trwałym zrzeszeniem o celach niezarobkowych. Podmiot taki posiada prawo do samodzielnego określenia swoich celów, programów działania, struktury organizacyjnej oraz uchwalania aktów wewnętrznych dotyczących jego działalności. Co do zasady działalność stowarzyszenia opiera się na pracy społecznej jego członków, ale może ono także zatrudniać do tego celu pracowników. Jeśli chodzi o pracowników, to mogą oni zajmować się jego sprawami administracyjnymi oraz realizować działania statutowe. Pracownikami stowarzyszenia mogą być jego władze i członkowie, a także osoby spoza niego [Sienicka 2012, s.1]. Podobnie jak w przypadku fundacji i tutaj istnieje możliwość prowadzenia działalności gospodarczej, niemniej warunkiem tego jest uprzednie zarejestrowanie stowarzyszenia w rejestrze prowadzonym przez Krajowy Rejestr Sądowy. Wszelki dochód z takiej aktywności nie może być jednak dzielony pomiędzy członków stowarzyszenia oraz musi być przeznaczany na realizację celów określonych jego statutem. Stowarzyszenie posiada również prawo do powoływania fundacji, spółek kapitałowych, niepublicznych zakładów opieki zdrowotnej, zakładów aktywności 28 zawodowej, centrów integracji społecznej, spółdzielni socjalnych oraz spółdzielni osób prawnych. Część majątku stowarzyszenia nie może być dzielona między jego członków, a jedynym jego przeznaczeniem jest realizacja działań statutowych. Dochody stowarzyszenia mogą być zwolnione z podatku dochodowego od osób prawnych, czego warunkiem jest konieczność przeznaczenia go na realizację określonych przez ustawę celów społecznych. Są to działalność naukowa, oświatowa i kulturalna, w zakresie kultury fizycznej i sportu, ochrony środowiska, ochrony zdrowia i pomocy społecznej, rehabilitacji zawodowej i społecznej inwalidów oraz kultu religijnego. Ponadto z chwilą rozpoczęcia aktywności publicznie pożytecznej bądź uzyskania statusu organizacji pożytku publicznego, stowarzyszenie nabywa prawa do tych samych korzyści co fundacje [Sienicka 2012, s.2]. Spółdzielnie pracy Zgodnie z Ustawą prawo spółdzielcze [Dz.U. 1982r., Nr 30], spółdzielnia pracy stanowi dobrowolne zrzeszenie nieograniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swoich pracowników prowadzi wspólną działalność gospodarczą. Do istotnych cech spółdzielni pracy należy prowadzenie przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę jej członków oraz obowiązek nawiązania stosunku pracy z wszystkimi członkami spółdzielni. Ponadto obok prawa do prowadzenia działalności gospodarczej, spółdzielnia ma także możliwość prowadzenia działalności społecznej i oświatowo-kulturalnej na rzecz swoich członków i ich otoczenia [Sienicka 2012, s.1]. Równocześnie spół- Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 2-3/2013 (59) www.pou.pl dzielnia pracy posiada prawo do powoływania fundacji, spółek, spółdzielni osób prawnych i innych spółdzielni pracy. Wszelki majątek spółdzielni pracy należy do jej członków, a zyski osiągane z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej podlegają podziałowi między nich na podstawie uchwał walnego zgromadzenia. Jednakże ciąży na niej równolegle obowiązek przeznaczania co najmniej 3% tego zysku na wewnętrzny fundusz zasobowy. Ponadto w odróżnieniu od fundacji i stowarzyszeń, spółdzielnia pracy nie może starać się o nadanie jej statusu organizacji pożytku publicznego, co między innymi zakazuje jej zarówno brania udziału w otwartych konkursach ofert, jak również korzystania z pracy wolontariuszy [Sienicka 2012, s.2]. Spółdzielnie socjalne Adekwatnie do Ustawy o spółdzielniach socjalnych [Dz.U. 2006r., Nr 94], spółdzielnia socjalna posiada osobowość prawną i stanowi szczególną formę spółdzielni pracy. Celem, dla którego powołuje się ten rodzaj spółdzielni jest prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę członków ukierunkowaną na ich społeczną i zawodową reintegrację. Podobnie więc, jak w przypadku fundacji i stowarzyszeń, prowadzenie działalności gospodarczej pełni w niej funkcję instrumentalną. Równocześnie spółdzielnia pracy może prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków oraz ich lokalnego środowiska, a także działalność społecznie użyteczną w sferze zadań publicznych [Sienicka 2012, s.1]. Spółdzielnię socjalną mogą założyć osoby należące do grup wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem społecznym. Za grupy tego typu uzna- je się osoby bezrobotne, bezdomnych realizujących indywidualny program wychodzenia z bezdomności, uzależnionych od alkoholu po zakończeniu psychoterapii, uzależnionych od narkotyków lub innych środków odurzających po zakończeniu programu terapeutycznego, osoby z zaburzeniami zdrowia psychicznego, zwalnianych z zakładów karnych mających trudności w integracji ze środowiskiem, uchodźców realizujących program integracji, osoby podlegające wykluczeniu społecznemu, które ze względu na swoją sytuację życiową nie są w stanie staraniem własnym zaspokoić swoich podstawowych potrzeb życiowych i znajdują się w sytuacji powodującej ubóstwo oraz uniemożliwiającej lub ograniczającej uczestnictwo w życiu zawodowym, społecznym i rodzinnym, a także osoby z niepełnosprawnościami. Na spółdzielni pracy spoczywa obowiązek nawiązania stosunku pracy ze wszystkimi jej członkami i posiada ona prawo do prowadzenia nieograniczonej działalności [Sienicka 2012, s.1]. Jednocześnie spółdzielnia może powoływać fundacje, spółki oraz spółdzielnie osób prawnych i spółdzielnie pracy. Jeśli chodzi o majątek spółdzielni, to stanowi on pełną własność jej członków, a możliwości wykorzystania wytworzonych za jego pomocą zysków są dosyć mocno ograniczone. Ustawa zakazuje ich dystrybucji pomiędzy członków spółdzielni, jak również nakazuje przeznaczanie jego 40% na zwiększanie funduszu zasobowego, 40% na cele reintegracji społecznej i zawodowej jej członków, działalność społeczną i oświatowo-kulturalną oraz działalność społecznie użyteczną. Niemniej, większe możliwości realizacji jej celów społecznych daje spółdzielni prawo do zwolnień podatkowych i z opłat sądowych. Trzeba Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 2-3/2013 (59) www.pou.pl 29 Z Z -/ jednak zaznaczyć, iż zwolnienie tego typu można uzyskać tylko w ramach dochodów przeznaczanych na realizację celów związanych ze społeczną i zawodową reintegracją członków spółdzielni. Podobnie jak w przypadku fundacji i stowarzyszeń, także tutaj istnieje możliwość prowadzenia działalności pożytku publicznego, co uprawnia spółdzielnię do korzystania ze środków publicznych. Jakkolwiek w przeciwieństwie do nich, spółdzielnia socjalna nie może starać się o nadanie jej statusu organizacji pożytku publicznego, co zamyka jej dostęp do finansowania ze źródła w postaci 1% podatku przekazywanego przez podatników [Sienicka 2012, s.2]. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością non-profit Forma ta stanowi szczególny przypadek spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Co do zasady przez spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością rozumie się przedsiębiorstwo tworzone przez jedną lub więcej osób, zwanych wspólnikami, które odpowiadają za zobowiązania przedsiębiorstwa w ograniczonym zakresie. Zasady jej funkcjonowania reguluje Kodeks spółek handlowych i zgodnie z nim spółka tego typu może zostać powołana także do realizacji celów innych niż tylko ekonomiczne. W przypadku spółki z ograniczoną odpowiedzialnością non-profit, aspiracjami takimi są cele społeczne [Sienicka 2012, s.1]. W ramach ich realizacji spółka może prowadzić działalność gospodarczą, a pochodzące z niej zyski z reguły nie mogą być dystrybuowane pomiędzy udziałowców spółki, pomimo że prawo nie wprowadza w tym zakresie żadnych ograniczeń. Spółka taka posiada przeto możliwość wprowadzania do akt założycielskich zapisów 30 o nakazie przeznaczania całości swych dochodów na realizację celów statutowych oraz o zakazie przeznaczania zysku do podziału między swoich członków, udziałowców, akcjonariuszy i pracowników. Dla ułatwienia realizacji celów społecznych spółka non-profit może zostać zwolniona z podatku dochodowego. Aby móc uzyskać takie zwolnienie spółka musi być powołana przez stowarzyszenie, którego działalność statutowa spełnia kryteria takiego przywileju podatkowego. Opodatkowaniu natomiast podlega zysk spółki, której jedynym założycielem jest fundacja [Sienicka 2012, s.1]. Istotna dla funkcjonowania spółki non-profit jest możliwość prowadzenia działalności publicznie pożytecznej oraz uzyskania adekwatnego statusu organizacyjnego. Pierwsze daje jej uprawnienia do korzystania ze środków publicznych, natomiast drugie pozwala na otrzymywanie 1% podatku przekazywanego przez podatników. W przypadku, gdy spółka non-profit posiada status organizacji pożytku publicznego, przysługuje jej zwolnienie z podatku dochodowego od osób prawnych, podatku od nieruchomości, podatku od czynności cywilnoprawnych, opłaty skarbowej, opłat sądowych oraz może ona także nabywać na szczególnych warunkach prawo użytkowania nieruchomości będących własnością Skarbu Państwa i jednostkek samorządu terytorialnego. Jednakże posiadanie przez spółkę takiego statusu wiąże się z koniecznością nadania prowadzonej działalności gospodarczej charakteru instrumentalnego względem tej publicznie pożytecznej [Sienicka 2011, s.1]. Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 2-3/2013 (59) www.pou.pl 2. Przegląd form prawnych w krajach systemu prawa anglosaskiego W systemie prawa anglosaskiego istnieje znacznie mniej form prawnych nadających się do podejmowania aktywności społecznie przedsiębiorczej aniżeli ma to miejsce w systemie kontynentalnym. Fakt ten powodowany jest głównie tym, że na świecie jest tylko 9 krajów, w których system ten faktycznie obowiązuje. Są to Wielka Brytania, Stany Zjednoczone Ameryki, Irlandia, Kanada, Australia, Nowa Zelandia, Indie, Hong Kong oraz Nigeria. W dalszej części artykułu przedstawiono ważniejsze informacje odnośnie dwóch pierwszych krajów. W krajach tych, inaczej niż w krajach systemu kontynentalnego, oprócz występowania form prawnych umożliwiających prowadzenie przedsiębiorstw społecznych, istnieją również i takie, które zostały stworzone specjalnie do tego celu i to o nich mowa głównie w niniejszym rozdziale. Przesłanką, która zadecydowała więc o dobrze próby było istnienie w obu krajach takich dokładnie form prawnych, jak Common Interest Company (CIC) i L3C. 2.1. Formy prawne w Wielkiej Brytanii W Wielkiej Brytanii można wyróżnić dziewięć form prawnych nadających się do prowadzenia takiej aktywności. Jak zauważa Spear są to: spółdzielnie, spółdzielnie socjalne, organizacje wolontariatu, socjalne firmy usług i szkoleń, przedsiębiorstwa społeczne, przedsiębiorstwa zatrudnienia przejściowego, organizacje mieszkaniowe, zakłady pracy chronionej dla osób z niepełnosprawnościami oraz fundacje. Większość z wymienionych form posiada cechy podobne do europejskich rozwiązań prawnych, tzn. były one tworzone w odpowiedzi na potrzeby inne, niż te związane ze społeczną przedsiębiorczością sensu stricto [Spear 2008, ss.34 i n.]. Niemniej rząd Wielkiej Brytanii, będąc świadom istnienia nowych wyzwań, jako jeden z pierwszych na świecie zainaugurował prace nad taką formą prawną, która umożliwiałaby wzrost liczby przedsięwzięć właściwych dla tej odmiany przedsiębiorczości. Efektem podjętych prac było wprowadzenie w 2005 r. instrumentu prawnego o nazwie „Community Interest Company” (CIC). Zgodnie z obowiązującą ustawą CIC, to nowa forma prawna przedsiębiorstwa przeznaczona dla osób, które chcą wykorzystywać działalność gospodarczą do realizacji celów bardziej społecznych, niż ekonomicznych. Przez cele społeczne rozumie się tutaj korzyści kierowane do całych populacji, bądź określonych grup ludzi, natomiast przez cele ekonomiczne korzyści właścicieli przedsiębiorstw, ich zarządów oraz pracowników6. Narzędziami umożliwiającymi weryfikację rodzaju dominujących celów są tzw. testy „społecznego interesu” oraz „zablokowanych aktywów”. Denotację narzędzia „zablokowane aktywa” stanowi szereg przepisów mających gwarantować, że majątek w postaci aktywów CIC będzie przeznaczany na określone statutem cele społeczne. CIC może działać jako publiczna spółka akcyjna, prywatna spółka akcyjna, bądź jako spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Jakkolwiek w CIC nie ma możliwości korzystania z ulg po- Podstawą prawną CIC jest “The Companies (Audit, Investigations and Community Enterprise) Act 2004”. Zasady jego działania określa “The Community Interest Company Regulations 2005” oraz Company Law. 6 Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 2-3/2013 (59) www.pou.pl 31 Z Z -/ datkowych, to jednak posiada ona część zalet charakterystycznych dla organizacji charytatywnych. Są to: nieograniczona możliwość prowadzenia działalności gospodarczej, ograniczona odpowiedzialność członków, możliwość opłacania zarządu. Równocześnie, oprócz wskazywanych ograniczeń, działalność CIC napotyka także na zakaz zakładania przez partie polityczne oraz zakaz wspierania partii politycznych7 [Sienicka 2006, s.6]. 2.2. Formy prawne w Stanach Zjednoczonych W Stanach Zjednoczonych Ameryki istnieje pięć rozwiązań prawnych umożliwiających podejmowanie działań charakterystycznych dla przedsiębiorczości społecznej. Według Bromberger, są to korporacje non-profit, korporacje komercyjne, partnerstwa, w tym spółki komandytowe oraz spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Amerykańskim odpowiednikiem brytyjskiego CIC jest forma prawna zwana „Low-Profit Limited Liability Company” (L3C) [Bromberger 2007, s.1]. Forma ta powstała na bazie rozwiązania właściwego dla spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. Podobnie jak w przypadku Wielkiej Brytanii, również rząd Stanów Zjednoczonych Ameryki zdawał sobie sprawę z potrzeby stworzenia rozwiązania prawnego nadającego się do zastosowania przez osoby podejmujące działania o charakterze społecznie przedsiębiorczym. Wynikiem prac legislacyjnych było wydanie w 2007 r. ustawy Vermont Act 106, która wprowadzała tę właśnie nową formę prawną. Podstawową korzyścią którą uzyskali przedsię- 7 8 biorcy społeczni było przejęcie części cech charakterystycznych dla typowych spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. Są to: możliwość prowadzenia działalności gospodarczej, ograniczona odpowiedzialność, dowolność w zawieraniu umów i partnerstw oraz podział na zbywalne udziały. Ponadto spółki L3C posiadły prawo do korzystania z pomocy finansowej ze strony organizacji non-profit, jednak podobnie jak podmioty CIC, nie mogą one występować o zwolnienia z podatku8 [Bromberger 2007, ss.2 i n.]. 3. Analiza i krytyka wybranych aspektów prawnych zjawiska Zgromadzony dotychczas materiał badawczy pozwala stwierdzić, że istniejące rozwiązania w zakresie form prawnych podmiotów przedsiębiorczości społecznej posiadają charakter dwojaki. Pierwszy z nich tworzą te formy prawne, które nie były tworzone z myślą o przedsiębiorstwach społecznych; a drugi te, które utworzono właśnie ze względu na związane z nimi potrzeby. Ilustracją pierwszych jest w Polsce osobowość prawna w postaci fundacji, natomiast drugich — forma L3C właściwa dla Stanów Zjednoczonych. Charakterystyczne dla fundacji i innych form z tej grupy jest to, iż jako takie powstawały one na długo przed pojawieniem się ideii przedsiębiorczości społecznej sensu stricto, oraz że co do istoty stanowiły odpowiedź na inne potrzeby i postulaty niż te zgłaszane obecnie przez społecznych przedsiębiorców. Adekwatnie do form grupy drugiej, ich właściwości są im przeciwne, co znaczy, że powstawały w relatywnie Więcej informacji na temat tej formy prawnej na stronie internetowej: www.cicregulator.gov.uk. Więcej informacji na temat tej formy prawnej na stronie internetowej: www.dmlp.org. 32 Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 2-3/2013 (59) www.pou.pl nieodległej przeszłości oraz miały być pochodną potrzeb ludzi realizujących idee tej przedsiębiorczości. Paradoksalnie, chociaż pierwsza grupa form nie była tworzona w intencji przedsiębiorców, to jednak w ich postaci przejawia się dzisiaj większa liczba przedsięwzięć tego rodzaju. Prawidłowość ta dotyczy tych krajów, w których jak dotąd nie wprowadzono form zbliżonych do CIC i L3C, a więc wszystkich z wyjątkiem Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. Z kolei istnienie przedsiębiorstw społecznych mających osobowości prawne pierwszego typu, świadczy o co najmniej dwóch istotnych faktach. Po pierwsze, istniejące uwarunkowania prawne są na tyle elastyczne, że pozwalają na tworzenie właściwych na potrzeby przedsiębiorców rozwiązań i po drugie, stanowi to przejaw ich kompetencji przedsiębiorczych. Uwagi te są zgodne z poglądami Hausnera i Laurisza, którzy właśnie podkreślają, że chociaż wskazane regulacje umożliwiają podejmowanie aktywności przedsiębiorczej społecznie, to jednak nie istnieje żadna taka, która byłaby specjalnie na ten cel przygotowana [Hausner et al 2008, s.19]. W zasadzie podobne wnioski co do pozostałych krajów systemu kontynentalnego zawarto w Opinii Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie przedsiębiorczości społecznej i przedsiębiorstw społecznych z 26 października 2011 r., gdzie sprawozdawca Rodert, przyczynę takiego stanu rzeczy znajduje w braku zgody na istotę przedsiębiorczości społecznej [Rodert 2011, ss.1-10]. Jakkolwiek przedsiębiorczość społeczna jest realizowana w ramach nadających się do tego form prawnych, to jednak nie ma żadnej takiej, która w pełni odpowiadałaby na bieżące wyzwania. Według opinii Komisji Europejskiej, stan taki należy uznawać za przyczynę niewykorzystywania potencjału społeczno-ekonomicznego Unii, co ogranicza możliwości niwelowania istniejących w niej problemów społecznych. Z tego powodu sprawozdawcy zalecają prowadzenie badań porównawczych efektywności różnych form prawnych zjawiska, opracowanie jego teorii oraz zaprojektowanie na ich podstawie takiej formy, która zapewniałaby największe wykorzystanie potencjału gospodarczego Europy [Rodert 2011, ss.8-10]. Jako wytyczną w zakresie prac legislacyjnych wskazuje się przy tym konieczność zapewnienia nowemu rozwiązaniu możliwości elastycznego finansowania przedsiębiorstw, co na obecną chwilę jest zasadniczo utrudnione9. Komisja ta stwierdza również, że ponieważ przedsiębiorczość społeczna ma stanowić jeden z ważniejszych filarów rozwoju gospodarczego kontynentu, to priorytetem powinno być dążenie do utworzenia takiego środowiska prawnego i finansowego, które zwiększyłoby liczbę przedsiębiorstw realizujących postulaty tej odmiany przedsiębiorczości. Jednak sprawozdawcy Komisji ostrzegają, iż zjawisko to jest dzisiaj na tyle mało rozpoznane, że wszelkie obecne ustalenia prawne nie powinny nosić znamion ostatecznych rozstrzygnięć, bowiem te wymagają jeszcze dokonania wielu ustaleń w jego wymiarze teoretycznym [Rodert 2011, ss.4 i n.]. Aspekty finansowania podmiotów realizujących idee przedsiębiorczości społecznej, tj. stan faktyczny, jego przyczyny i wynikające zeń konsekwencje, będą stanowić przedmiot czwartego już w kolejności artykułu tej serii, którego przygotowywnie właśnie dobiega końca. Ewentualnie zainteresowany tą kwestią Czytelnik, będzie mógł go znaleźć pod prawdopodobnym tytułem Przedsiębiorczość społeczna. Aspekty finansowe zjawiska. 9 Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 2-3/2013 (59) www.pou.pl 33 Z Z -/ W odniesieniu do przedsiębiorstw społecznych w Polsce można stwierdzić, że istniejące konstrukcje prawne są na tyle elastyczne, że pozwalają na tworzenie rozwiązań przynajmniej częściowo odpowiadających na potrzeby przedsiębiorców. Wydaje się jednak, iż praktyka oceniania ich przydatności toczy się niezależnie od modeli organizacyjnych zjawiska, czyli inaczej mówiąc, typów samych przedsiębiorstw. W dwóch poprzednich artykułach wskazywałem, że jednym z często popełnianych przez badaczy błędów są próby określania istoty zjawiska poprzez utożamianie jej z istotami różnych odmian form prawnych charakterystycznych dla przestrzeni trzeciego sektora gospodarki, tj. fundacji, stowarzyszeń itp. Tendencja ta stanowiła jedną z przyczyn tego, że tworzone modele organizacyjne przedsiębiorstw posiadały charakter niejasny, tzn. były mało konkluzywne. Taki stan rzeczy stanowi barierę do trafnej oceny sytuacji prawnej zjawiska nie tylko w Polsce, ale i we wszystkich pozostałych krajach świata. Pewną ilustracją tego błędu jest pozytywna ocena sytuacji prawnej przedsiębiorstw, której kryterium jest istnienie form pozwalających im wyznaczać i realizować jako cele autoteliczne tylko te społeczne, a ekonomiczne ograniczać jedynie do kategorii celów istrumentalnych. Konsekwencją tego błędu jest pomijanie dużej liczby tych spośród przedsiębiorstw społecznych, które na poziomie autotelicznym swych celów zamierzają realizować i realizują obie naraz kategorie aspiracji, tj. zarówno te społeczne, jak i ekonomiczne. Zgodnie z terminologią Prahalada, pomija się więc te przedsiębiorstwa, które określa się mianem społeczno-ekonomicznych [Prahald et al 2002, ss.2-11]10. Rzetelna ocena przydatności istniejących form prawnych wymaga przeto porównania ich adekwatności również i do tej odmiany przedsiębiorstw. Jednocześnie propedeutyką prac legislacyjnych powinno być dokładne opisanie co najmniej podstawowych wariantów motywów przedsiębiorców oraz odpowiadających im emanacji w postaci konkretnych typów przedsiębiorstw. Istotnym celem takich prac jest stworzenie zestawu cech różnych form zjawiska, które w zależności od intencji ustawodawców będzie można stymulować w pozytywny bądź negatywny sposób. Przyjmując założenie istnienia dobrej w tym obszarze woli, tj. zwiększania liczby działań przedsiębiorczych społecznie, trzeba skonstatować, iż dotychczasowe rozstrzygnięcia prawne nie utrafiają w pełni istoty rzeczy. Po pierwsze dlatego, że odnoszą się tylko do jednego spośród istniejących modeli i po drugie, ponieważ pomijają jego istotne determinanty rozwoju. Mając na uwadze wszystkie modele organizacyjne i niezależnie od tego, który spośród nich należałoby zastosować do nazywania działań wspieranych przez państwa, pozytywnie stymuluje się wyznaczanie jako główne cele tylko te społeczne, a jako poboczne, prowadzenie działalności gospodarczej umożliwiającej ich realizację. Tendencja ta znajduje swój dobitny wyraz zwłaszcza w odniesieniu do dwóch form prawnych, które jako takie przygotowano specjalnie z myślą o społecznych przedsiębiorcach. Formy te to CIC oraz L3C i zgodnie Istotą tych przedsiębiorstw jest rozwiązywanie przez nie problemów społecznych i — co w tym przypadku jest istotne — czynienie tego w sposób zyskowny dla ich właścicieli. 10 34 Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 2-3/2013 (59) www.pou.pl z przyjętą w artykule typologią, należą one do drugiej kategorii form prawnych podmiotów przedsiębiorczości społecznej. Pomimo deklarowania przez rządy Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych woli wspierania tego sektora i utworzenia specjalnych do tego celu form, to nie uwzględniono w tym tak ważnej ich determinanty, jaką są ulgi i zwolnienia podatkowe. Można wręcz odnieść wrażenie, że rządy Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych Ameryki postanowiły wręcz ubić dodatkowy interes na intencjach społecznych przedsiębiorców. Mając świadomość zależności sukcesu tego zamierzenia od umożliwienia im efektywnego prowadzenia działalności gospodarczej, stworzyły dlań rozwiązania prawne dające pozory odmienności od już istniejących rozwiązań. Jakkolwiek zaistniałe zmiany mogą korzystnie wpływać na komercyjny rozwój przedsiębiorstw społecznych, to jednak podejście ustawodawców nie wydaje się być w tym do końca konsekwentne. Jeżeli przecież w sensie celowym przedsiębiorstwa wciąż są charytatywnymi organizacjami non-profit, to w wymiarze podatkowym powinny być również tak, jak i one traktowane. W porównaniu z obowiązującymi w tych krajach przepisami, sytuacja polskich przedsiębiorstw społecznych wydaje się być korzystna i to pomimo tego, że w Polsce nie ma form prawnych przygotowanych specjalnie na ich potrzeby. Relatywnie duży potencjał realizacji celów społecznych można uzyskać tutaj przyjmując co najmniej jedno rozwiązanie prawne. Rozwiązaniem tym jest powołanie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością non-profit przez stowarzyszenie, którego działalność statutowa spełnia kryteria uzyskania przywileju zwolnienia podatkowego. Dodatkowym atutem tego rozwiązania jest możliwość nadania takiej spółce non-profit statusu prowadzącej działalność publicznie pożyteczną oraz adekwatnego charakteru organizacyjnego, co jeszcze dalej rozszerza możliwości ich finansowania i rozwoju. Konieczność uciekania się jednak do aż tak wyrafinowanych konstrukcji prawnych tworzy ryzyko generowania przezeń wyższych kosztów transakcyjnych, niż to miałoby miejsce w przypadku formy prawnej oferującej takie same co wskazane rozwiązanie możliwości. Trzeba ponadto przy tym pamiętać, że nie ma natenczas w Polsce żadnego instrumentu prawnego, który scalałby w jeden synergię pozytywnych efektów osiąganych za pomocą takich mieszanych rozwiązań. Możliwe, że sytuacja ta ulegnie zmianie w konsekwencji zakończenia prac „Zespołu do spraw rozwiązań systemowych w zakresie ekonomii społecznej”. Na pytanie jednak, czy potencjalne zmiany w zakresie prawa przyjmą cechy właściwe dla rozwiązań znanych z krajów systemu prawa anglosaskiego, niepodobna na chwilę obecną odpowiedzieć, gdyż prace Zespołu nie zostały jeszcze ukończone. Niemniej, jeśli by się tak stało, to w praktyce przedsiębiorstwa społeczne napotkałyby na nową barierę mogącą w istotny sposób ograniczać ich dalszy rozwój. Niezależnie od przyszłych rozstrzygnięć w tym zakresie, trzeba wskazać także, że dodatkowym zagrożeniem spoczywającym na Zespole jest to, któremu ulegli ustawodawcy z Wielkiej Brytanii oraz Stanach Zjednoczonych Ameryki. Jak mi się wydaje, w toku ich prac całkowicie pominięto ten model organizacyjny, który pozwalałby przedsiębiorstwom Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 2-3/2013 (59) www.pou.pl 35 Z Z -/ społecznym na wyznaczanie jako głównych celów nie tylko tych społecznych, ale i ekonomicznych zarazem. Brak takiej formy prawnej może między innymi sprawiać, że nie będzie się wystarczająco wykorzystywało całego dostępnego potencjału zjawiska, oraz że w przypadku ewentualnej realizacji modelu będzie się działać poza lub na granicy prawa. Taka z kolei praktyka mogłaby negatywnie wpłynąć na fasadę stanowiącą sens i uzasadnienie istniejących rozwiązań prawnych, tj. właśnie CIC i L3C. Kolejno, jako druga w tej materii i ściślej niepojęta jawi się tendencja do pomijania w badaniach nad przedsiębiorczością społeczną, jako źródła związanych z nią efektów przedsiębiorstw rozumianych w tradycyjny sposób. Przyjmując za wiążącą niemal każdą spośród istniejących definicji zjawiska, trzeba wskazać iż znajdują one swoje zastosowanie do większości podmiotów gospodarczych nastawionych na maksymalizację zysku. Szczególny tego dowód stanowią przedsiębiorstwa, które realizują coraz popularniejszą koncepcję tak zwanej społecznej odpowiedzialności biznesu. Jednym z licznych przejawów tej koncepcji są działania w postaci finansowego dotowania rozmaitych akcji społecznych, organizacji charytatywnych, bądź też bezpośrednio osób występujących do nich o pomoc. Mniej wyrazistym, ale jednak wciąż przejawem idei społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, jest samo wytwarzanie przez nie produktów i ich sprzedaż11. Jedną z kon- sekwencji takiej aktywności jest przecież zaspokajanie na dużą skalę wielu potrzeb społecznych, co często wiąże się z rozwiązywaniem problemów społecznych, lub też z niedopuszczaniem do ich rozwoju. Wszelka wtedy próba opisu aspektu prawnego zjawiska, oprócz sięgania do form właściwych trzeciemu sektorowi gospodarki, musi zacząć uwzględniać także i te formy prawne, które charakterystyczne są również dla jej sektora prywatnego. Kwestia ta jest tym bardziej istotna, że w wielu sytuacjach działałność typowych przedsiębiorstw nosi więcej znamion aktywności właściwej dla przedsiębiorczości społecznej, niż ma to miejsce w przypadku przedsiębiorstw społecznych. Konstatując powyższe fakty trzeba stwierdzić, że pełna i trafna ocena sytuacji prawnej zjawiska nie jest w chwili obecnej możliwa do przeprowadzenia. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest to, że istota przedsiębiorczości społecznej nie została jeszcze wystarczająco poznana. Błędne utożsamianie jej z formami prawnymi podmiotów trzeciego sektora powoduje, że w praktyce ma się do czynienia z działaniami zmierzającymi do oceny sytuacji prawnej nie zjawiska, lecz tylko tych form prawnych organizacji, które jak się błędnie zakłada, w całości stanowią podmioty realizujące idee tej odmiany przedsiębiorczości. Nie wszystkie przecież organizacje trzeciego sektora podejmują działania właściwe dla przedsiębiorczości społecznej, a wręcz prze- Co na gruncie zwyczajowej wykładni koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu może budzić naturalny sprzeciw. Pozór tej sprzeczności jednak słabnie wraz z próbą intepretacji koncepcji przez pryzmat teorii moralności, bądź lepiej: ontologii odpowiedzialności. Za pomocą relatywnie prostych narzędzi da się przecież nakreślić na prędce taki szkic systemu teoretycznego, który taką zwyczajową wykładnię koncepcji sprowadza do konkretnego momentu ontycznego — stanowiącego tylko jeden spośród wielu innych elementów składająych się na większą strukturę aksjosfery. 11 36 Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 2-3/2013 (59) www.pou.pl ciwnie, niektóre z nich stanowią zawoalowany taran do realizacji celów stricto ekonomicznych. Jednak kontynuacja prac prawnych, które wspierają się na fałszywych założoniach teoretycznych, tworzy zagrożenie dokonywania w tym obszarze niepożądanych rozstrzygnięć, a to z kolei może negatywnie oddziaływać na rozwój zjawiska. W obliczu tych zagrożeń, uzasadnionym wydaje się prowadzenie badań zmierzających do uchwycenia cech konstytutywnych zjawiska, a nie jak to się dzieje obecnie, zajmowania się jedynie niektórymi jego cechami konsekutywnymi. Podobnie więc jak to było w dwóch poprzednich artykułach, również tutaj postuluję potrzebę wypracowania ujęcia unifikacyjnego fenomenu i dopiero w oparciu o nie dokonanie odpowiednich rozstrzygnięć ustawodawczych. Podsumowanie W artykule przedstawiłem zarys bieżącego stanu prawnego organizacji, co do których zakłada się, że stanowią podmioty działań właściwych dla idei przedsiębiorczości społecznej. W ramach tej aspiracji podałem ogólne informacje odnośnie wybranych krajów Europy i znacznie bardziej szczegółowo uczyniłem to względem Polski. Dało się przy tym wskazać na istnienie dwóch grup form prawnych przedsiębiorstw społecznych, mianowicie tych, które zostały w ostatnich latach zaprojektowanie specjalnie na ich miarę, oraz takich, które choć nadają się do podejmowania właściwej dlań aktywności, to nie zaspokajają jednak w pełni ich potrzeb, gdyż powstawały ze względu na odmienne cele. Dwiema formami należącymi do grupy pierwszej są brytyjska CIC i amerykańska L3C, z kolei za przykłady form grupy drugiej mogą służyć polskie fundacje, stowarzyszenia, spółdzielnie itd. Polem badawczym artykułu były więc dwa systemy prawa, tj. anglosaski i kontynentalny, z których pierwszy reaguje szybciej na obywatelskie potrzeby niż drugi. W artykule przedstawiłem i poddałem kolejno krytyce wybrane poglądy badaczy w zakresie przedmiotowym wskazanych kwestii, co w odniesieniu do całości pozwoliło wyprowadzić następujące wnioski główne: § pomimo że formy CIC i L3C powstały z myślą o aktualnych potrzebach przedsiębiorców społecznych, to jednak podobnie, jak formy drugiej grupy nie mogą w pełni sprostać ich bieżącym wymaganiom; § zastosowanie niektórych kombinacji form grupy drugiej daje większe możliwości rozwoju przedsiębiorstw, niż to oferują formy grupy pierwszej i to niezależnie od tego, że ich koszty transakcyjne mogą być równocześnie odeń większe; § działania właściwe dla przedsiębiorczości społecznej są chrakterystyczne nie tylko dla wskazanych przez badaczy form prawnych podmiotów trzeciego sektora gospodarki, ale również dla form podmiotów sektora prywatnego, takich jak np. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki akcyjne itp.; § przyczynę takich paradoksów stanowi refleksja oparta na zbyt wąskich, a przez to i fałszywych przesłankach teoretycznych odnośnie istoty zjawiska; oraz § ograniczona wiedza o zjawisku jest zagrożeniem spoczywającym na Komisji Europejskiej, która zmierza obecnie do wypracowania rozwiązań prawnych pozwalających przedsiębiorcom społecznym w pełni wykorzystywać istniejący potencjał gospodarczy Europy. Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 2-3/2013 (59) www.pou.pl 37 Z Z -/ W związku ze wskazanym postuluję: § prowadzenie badań nad zjawiskiem w celu opracowania ujęcia unifikcyjnego fenomenu, tj. takiego, który uwzględniałby także przedsiębiorstwa tradycyjne, co do istoty aktywne w podobny, jak te społeczne sposób; § zaprojektowanie rozwiązań prawnych pozwalających na efektywniejsze zastosowanie oraz akumulację potencjału społecznego i ekonomicznego kontynentu, w oparciu o dokonane w ramach systemowego ujęcia rozstrzygnięcia. Bibliografia Birkhölzer K. [2008], Germany, [w:] Social Enterprises in Europe: Recent Trends and Development, (red. J. Defourny, M. Nyssens), EMES, Ličge. Borzaga C., Galera G., Zandonai F. [2008], Italy, [w:] Social Enterprises in Europe: Recent Trends and Development, (red. J. Defourny, M. Nyssens), EMES, Ličge. Bromberger A. [2007], Social Enterprise: A Lawyer’s Perspective, Perlman&Perlman, New York. Fraisse L. [2008], France, [w:] Social Enterprises in Europe: Recent Trends and Development, (red. J. Defourny, M. Nyssens), EMES, Ličge. Haugh H. [2005], A Research Agenda for Social Entrepreneurship, Social Enterprise Journal, London. Hausner J., Laurisz N. [2008], Czynniki krytyczne tworzenia przedsiębiorstw społecznych. Przedsiębiorstwo społeczne [w:] Konceptualizacja. Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce. Teoria i praktyka (red. J. Hausner), Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków. . Leś E. [2008], Poland, [w:] Social Enterprises in Europe: Recent Trends and Development, (red. J. Defourny, M. Nyssens), EMES, Ličge. Liveng A. [2008], Denmark, [w:] Social Enterprises in Europe: Recent Trends and Development, (red. J. Defourny, M. Nyssens), EMES, Ličge. Nyssens M. [2008], Belgium, [w:] Social Enterprises in Europe: Recent Trends and Development, (red. J. Defourny, M. Nyssens), EMES, Ličge. 38 Parlament Europejski [19 luty 2009], Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 19 lutego 2009 r. w sprawie gospodarki społecznej, 2008/ 2250INI. Pättiniemi P. [2008], Finland, [w:] Social Enterprises in Europe: Recent Trends and Development, (red. J. Defourny, M. Nyssens), EMES, Ličge. Perista H. [2008], Portugal, [w:] Social Enterprises in Europe: Recent Trends and Development, (red. J. Defourny, M. Nyssens), EMES, Ličge. Prahalad C.K., Stuart L.H. [2002], The Fortune at the Bottom of the Pyramid, Booz Allen Hamilton Inc., Washington DC. Przewłocka J. [2013], Polskie organizacje pozarządowe w 2012 roku, Stowarzyszenie Klon/ Jawor, Warszawa. Rodert A. [2011], Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie przedsiębiorczości społecznej i przedsiębiorstw społecznych (opinia rozpoznawcza), Komisja Europejska, Bruksela. Sienicka A. [2006], Formy prawne przedsiębiorstw społecznych w Anglii i Walii, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa. Spear R. [2008], United Kingdom, [w:] Social Enterprises in Europe: Recent Trends and Development, (red. J. Defourny, M. Nyssens), EMES, Ličge. Stryjan Y., Pestoff V. [2008], Sweden, [w:] Social Enterprises in Europe: Recent Trends and Development, (red. J. Defourny, M. Nyssens), EMES, Ličge. Sienicka A. [2012], Ekonomia społeczna — informator prawny, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa. Akty prawne Dz. U. z 1982 r., Nr 30 poz. 210, z późn. zm. [16 września 1982], Prawo spółdzielcze. Dz. U. z 1991 r., Nr 46, poz. 203 z późń. zm. [6 kwietnia 1984], Ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach. Dz. U. 1994 r., Nr 111, poz. 535 z późn. zm. [19 sierpnia 1994], Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego. Dz. U. 1997 r., Nr 123, poz. 776 z późn. zm. [27 sierpnia 1997], Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Dz. U. z 2000 r., Nr 94, poz. 1037 z późn. zm. [15 września 2000], Kodeks spółek handlowych. Dz. U. z 2001 r., Nr 79, poz. 855 z późn. zm. [7 kwietnia 1989], Prawo o stowarzyszeniach. Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 2-3/2013 (59) www.pou.pl Dz. U. 2003 r., Nr 96, poz. 873 z późn. zm. [24 kwietnia 2003], Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Dz. U. z 2003 r., Nr 122, poz. 1143 z późn. zm. [13 czerwca 2003], Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym. Dz. U. 2004 r., Nr 64, poz. 593, z późn. zm. [12 marca 2004], Ustawa o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 r. Dz. U. z 2004 r., Nr 99, poz. 1001 z późn. zm. [20 kwietnia 2004], Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia 20 kwietnia 2004 r. Dz. U. z 2006 r., Nr 94, poz. 651 z późn. zm. [27 kwietnia 2006], Ustawa o spółdzielniach. Dz. U. z 2007 r., Nr 149 poz. 1051. [3 sierpnia 2007], Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 3 sierpnia z 2007 r. w sprawie określenia wzorów zaświadczeń dołączanych do wniosku o wpis spółdzielni socjalnej do Krajowego Rejestru Sądowego. Dz. U. z 2009 r., Nr 176 poz. 1367. [8 października 2009], Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 8 października 2009 r. w sprawie wzoru wniosku spółdzielni socjalnej o zwrot opłaconych składek oraz trybu dokonywania ich zwrotu. Dz. U. z 2012 r., Nr 0 poz. 456. [23 kwietnia 2012], Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 23 kwietnia 2012 r. w sprawie przyznawania środków na podjęcie działalności na zasadach określonych dla spółdzielni socjalnych. Dz. U. z 2012 r. Nr 0, poz. 850. [14 lipca 2012], Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 lipca 2012 r. w sprawie zakładów aktywności zawodowej. Social Entrepreneurship. Legal aspects Summary The article concerns the phenomenon of social entrepreneurship, particularly its circumstances such as legal forms and legislative trends. The field of research is constituted by two legal systems: Anglo-Saxon and continental. The objective of the article is to review the legal forms of the subjects related to this phenomenon. Moreover, it aims at defining and evaluating the legislative changes within this scope. To scrutinize the problem, there were used the following methods: analysis and criticism of literature and survey of documents. The application of the foregoing methods allowed for determining that entrepreneurship manifests itself in a larger number of legal forms than it is stated by scholars. Additionally, newly created forms indicate some discrepancy between the intentions represented by the legislator and circumstances which arise from them. Simultaneously, it is postulated through the article to do further research on the phenomenon, which is an indispensible condition for elaborating legal changes that would have a positive impact on its development. Keywords: entrepreneurship, social entrepreneurship, legal forms of social enterprises Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 2-3/2013 (59) www.pou.pl 39
