Ochrona pracy osób niepełnosprawnych w świetle kontroli

Leszek Zając - Dyrektor Departamentu Warunków Pracy w Głównym Inspektoracie Pracy
Ochrona pracy osób niepełnosprawnych w świetle kontroli Państwowej Inspekcji Pracy
Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu
osób niepełnosprawnych /Dz.U. nr 123, poz. 176, z pózn. zmianami/ określa szczególne obowiązki
Państwowej Inspekcji Pracy związane z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych w zakładach pracy.
Stosownie do zapisów w niej zawartych organy Państwowej Inspekcji Pracy mają obowiązek
opiniowania warunków pracy osób niepełnosprawnych zatrudnianych w zakładach ubiegających się
o status zakładu aktywności zawodowej i zakładu pracy chronionej, posiadających status ale
tworzących nowe oddziały lub stanowiska dla osób niepełnosprawnych, oraz stanowisk pracy
tworzonych (obecnie przystosowywanych) dla osób niepełnosprawnych przez inne zakłady pracy
ubiegające się o zwrot kosztów.
Ponadto, po ostatniej nowelizacji ustawy, od 1 lutego 2003 r. inspekcja pracy ma obowiązek
opiniowania stanowisk przystosowywanych dla osób niepełnosprawnych ze znacznym lub
umiarkowanym stopniem niepełnosprawności na swobodnym rynku pracy oraz przeprowadzania, nie
rzadziej niż co trzy lata, kontroli w zakładach pracy chronionej i w zakładach aktywności zawodowej.
Nowelizacja ta, wprowadzona w Europejskim Roku Osób Niepełnosprawnych, stwarza niezbędne
ramy prawne do pełniejszej integracji społecznej i zawodowej pracowników niepełnosprawnych na
otwartym rynku pracy. Zakłady pracy chronionej będą – w tym nowym podejściu wzorem krajów Unii
Europejskiej – bazą do przygotowania pracowników niepełnosprawnych do wejścia na swobodny
rynek pracy.
Niezależnie od wprowadzonego ostatnio obowiązku ukierunkowane, planowane kontrole
warunków pracy w zakładach pracy zatrudniających osoby niepełnosprawne, w tym w zakładach
pracy chronionej, były prowadzone od wielu lat na podstawie zapisów ustawy o Państwowej Inspekcji
Pracy zobowiązujących nasz urząd do nadzoru i kontroli zatrudniania osób niepełnosprawnych,
stanowiących grupę pracowników – obok kobiet i młodocianych – podlegającą szczególnej ochronie.
W 2002 r. przeprowadzono ogółem 6.935 kontroli w zakładach zatrudniających 214 270 osób,
w tym kobiet 81 780. Osoby niepełnosprawne w liczbie 98 880, w tym 39 830 kobiet, stanowiły
ok. 46% ogółu zatrudnionych.
W zakładach posiadających status zakładu pracy chronionej przeprowadzono 1145 kontroli.
Skala i rodzaj stwierdzonych nieprawidłowości uzasadniały skierowanie 3 wniosków do wojewodów,
które spowodowały utratę statusu przez 2 (brak informacji wojewody o sposobie rozpatrzenia
trzeciego wniosku) zakłady pracy chronionej (w 2001 r przeprowadzono 1081 kontroli – w wyniku
wniosków do wojewodów 8 zakładów utraciło status). Zaniedbania polegały na niedotrzymaniu
warunków technicznych wynikających z przepisów budowlanych – przede wszystkim na
występowaniu barier architektonicznych, niespełnianiu wymagań kubaturowo – powierzchniowych
przez pomieszczenia pracy i pomieszczenia higienicznosanitarne, braku przystosowania pomieszczeń
higienicznosanitarnych do korzystania z nich przez osoby niepełnosprawne, braku wentylacji
grawitacyjnej w pomieszczeniach, występowaniu progów na drogach komunikacyjnych, złym stanie
technicznym instalacji i urządzeń elektroenergetycznych.
Nieprawidłowości, które wpłynęły na pogorszenie warunków pracy w zakładach pracy
chronionej, wynikały ze zmiany lokalizacji pomieszczeń zakładu (bez zgłoszenia do organów PIP),
przebudowywania pomieszczeń lub z braku remontów pomieszczeń, instalacji, maszyn i urządzeń
technicznych.
W ramach działalności kontrolnej związanej z wydawaniem opinii na podstawie ustawy
o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych inspektorzy pracy
w 2002 r. przeprowadzili:
− 678 kontroli w zakładach ubiegających się o nadanie statusu zakładu pracy chronionej
– w 57 przypadkach wydali opinie negatywne,
− 745 kontroli w zakładach posiadających już status, ale tworzących nowe oddziały
– w 82 przypadkach wydali opinie negatywne,
− 535 kontroli w zakładach posiadających już status i tworzących dla osób niepełnosprawnych nowe
stanowiska pracy – wydali opinie negatywne w 13 przypadkach,
− 2495 kontroli w zakładach nieposiadających statusu i nieubiegających się o jego nadanie, ale
tworzących dla osób niepełnosprawnych stanowiska pracy – wydali 85 opinii negatywnych.
Przeprowadzono również kontrole w 5 zakładach, które zwróciły się do okręgowych
inspektoratów pracy o wydanie opinii do wniosków o przyznanie statusu zakładu aktywności
zawodowej. Wydano opinie pozytywne.
Podczas kontroli szczególną uwagę zwracano na spełnianie wymogów architektonicznobudowlanych i likwidację występujących tzw. barier architektonicznych, zapewnienie właściwego
oprzyrządowania stanowisk pracy oraz przestrzeganie uprawnień nadanych osobom
niepełnosprawnym w zakresie zatrudnienia (m.in. czas pracy, urlopy dodatkowe).
1
Nieprawidłowości z zakresu technicznego bezpieczeństwa pracy stwierdzane najczęściej
podczas kontroli przeprowadzanych w zakładach zatrudniających osoby niepełnosprawne w latach
2000 - 2002 przedstawiono na wykresie.
W skontrolowanych w roku 2002 zakładach pracy nieprawidłowości wynikające z niewłaściwej
Podstaw ow e niepraw idłow ości w zakresie bezpieczeństw a i higieny pracy stw ierdzane
w zakładach pracy zatrudniających osoby niepełnospraw ne (w %) - na podstaw ie
w yników kontroli PIP w latach 2000 - 2002
Zakłady ubiegające się o
status i tworzące miejsca
pracy dla osób
niepełnosprawnych. 2000
W entylacja
grawitacyjna lub
mechaniczna
Zakłady ubiegające się o
status i tworzące miejsca
pracy dla osób
niepełnosprawnych. 2001
Oświetlenie
pomieszczeń
pracy światłem
dziennym lub
elektrycznym
Zakłady ubiegające się o
status i tworzące miejsca
pracy dla osób
niepełnosprawnych. 2002
Zakłady pracy chronionej
2000
Pomieszczenia
higieniczno
sanitarne
Zakłady pracy chronionej
2001
Zakłady pracy chronionej
2002
Bariery
archtektoniczne
Budynki i
pomieszczenia
pracy
Maszyny i
urządzenia
techniczne
Eksploatacja
instalacji i
urządzeń
elektrycznych
0
5
10
15
20
25
30
35
40
Odsetek kontrolow anych zakładów
eksploatacji urządzeń elektrycznych dotyczyły ok. 7000 osób. Polegały one m.in. na braku ochrony
przed dotykiem bezpośrednim, braku pomiarów skuteczności działania środków ochrony
przeciwporażeniowej lub eksploatacji urządzeń o nieskutecznej ochronie potwierdzonej pomiarami,
braku zabezpieczenia przewodów przed uszkodzeniem mechanicznym.
Nieprawidłowości w zakresie eksploatacji maszyn i urządzeń dotyczyły ok. 4000 osób. Brak
było osłon elementów ruchomych maszyn, użytkowano niesprawne maszyny i urządzenia, nie
prowadzono bieżących przeglądów i napraw, brak było dokumentacji eksploatacyjnych oraz
2
aktualnych instrukcji bezpiecznej i higienicznej pracy dotyczących obsługi maszyn i innych urządzeń
technicznych.
W budynkach i pomieszczeniach pracy o niewłaściwym stanie technicznym lub niezgodnych
z wymaganiami przepisów techniczno-budowlanych pracowało ok. 9500 osób. Stwierdzono nierówne,
zniszczone lub śliskie powierzchnie schodów oraz posadzki w pomieszczeniach pracy i na drogach
komunikacyjnych, zbyt duży spadek pochylni dla osób niepełnosprawnych, brak poręczy przy
schodach lub pochylniach, brudne, nieodnowione powierzchnie ścian. Ponadto ok. 7000 osób
niepełnosprawnych mało utrudniony dostęp do obiektów i pomieszczeń pracy z uwagi na
występowanie barier architektonicznych – progi w drzwiach wejściowych do obiektów lub
pomieszczeń, zbyt wąskie drzwi do pomieszczeń lub kabin dźwigów osobowych, brak pochylni.
Nieprawidłowości związane z organizacją pomieszczeń higienicznosanitarnych dotyczyły 5000
osób. Najczęściej stwierdzano brak pochwytów przy urządzeniach higienicznosanitarnych i zbyt małe
powierzchnie pomieszczeń w stosunku do wymagań przepisów.
W warunkach niewłaściwego oświetlenia pomieszczeń i stanowisk pracy było zatrudnionych
ok. 5000 osób. Najczęściej występowało niedostateczne oświetlenie światłem elektrycznym stanowisk
pracy osób niepełnosprawnych.
Brak właściwej wymiany powietrza w pomieszczeniach i instalacji wentylacji mechanicznej
wychwytującej pary, gazy i pyły z miejsca ich powstawania dotyczył ok. 4.500 osób. Stwierdzano
przede wszystkim zatrudnianie pracowników w pomieszczeniach pracy niewyposażonych
w wentylację grawitacyjną.
Podstawowe nieprawidłowości w zakresie prawnej ochrony
pracy stwierdzane w zakładach pracy chronionej (w %) - na
podstawie wyników kontroli PIP w latach 2000 - 2002
Badania
lekarskie - brak
badań
Zakłady pracy chronionej
2000
Zakłady pracy chronionej
2001
Szkolenie w
zakresie BHP brak szkoleń
Zakłady pracy chronionej
2002
Urlopy
Praca w
godzinach
nadliczbowych
0
10
20
30
40
Odsetek kontrolowanych zakładów.
Zagadnienia prawnej ochrony pracy badane były w zakładach pracy chronionej. Z ustaleń
dokonanych przez inspektorów pracy wynika, że w roku 2002 w godzinach nadliczbowych ponad
dopuszczalny limit pracowało ok. 3500 osób. Znaczący wzrost nieprawidłowości w stosunku do lat
ubiegłych odnotowano w zakresie urlopów. Wyniki kontroli wskazują, że zaległe urlopy wypoczynkowe
i dodatkowe miało ok. 450 osób niepełnosprawnych.
Największy wzrost nieprawidłowości w roku 2002 nastąpił w zakresie szkoleń w dziedzinie
bezpieczeństwa i higieny pracy. Brak lub niewłaściwe szkolenia stwierdzono u ok. 2000 osób
niepełnosprawnych. Ponadto ok. 400 osób nie miało badań lekarskich wstępnych, okresowych lub
kontrolnych.
W wyniku kontroli w zakładach pracy zatrudniających osoby niepełnosprawne wydano 23 096
decyzji nakazowych, regulując w ten sposób nieprawidłowości z zakresu technicznego
3
bezpieczeństwa pracy, w tej liczbie 212 decyzji nakazywało wstrzymanie prac wykonywanych
w warunkach bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia i życia oraz 57 decyzji kierowało do innych prac
pracowników zatrudnionych wbrew obowiązującym przepisom przy pracach wzbronionych,
szkodliwych lub niebezpiecznych. Problematykę z zakresu prawnej ochrony pracy uregulowano
poprzez skierowanie do pracodawców wystąpień zawierających 6 194 wnioski. W stosunku do osób
winnych popełnienia wykroczeń przeciwko prawom pracownika sporządzono 69 wniosków o ukaranie
do sądów grodzkich. Ponadto 690 osób ukarano mandatami karnymi na kwotę 104 540 zł.
Zastosowane środki prawne spowodowały ograniczenie lub likwidację wielu zagrożeń
i nieprawidłowości, a w konsekwencji uzyskanie poprawy warunków pracy dla około 32 tys.
pracowników. Między innymi:
− poprawiono stan techniczny budynków i pomieszczeń pracy, zapewniono właściwe powierzchnie,
kubatury pomieszczeń i ich wysokość, wentylację, ogrzewanie oraz zniesiono bariery
architektoniczne w 920 zakładach (poprawa warunków pracy dla ok. 10.000 pracowników),
− zapewniono odpowiednie pomieszczenia i urządzenia higienicznosanitarne oraz odpowiednią ich
liczbę w 410 zakładach (poprawa warunków pracy ok. 4.000 pracowników),
− poprawiono zabezpieczenia elementów obrotowych maszyn i urządzeń, przekładni pasowych
i oprzyrządowania w 340 zakładach (zwiększenie bezpieczeństwa pracy dla ok. 3.000
pracowników),
− na badania lekarskie wstępne skierowano 230 osób, na okresowe – 120 osób.
Ponadto inspektorzy pracy wyegzekwowali dla osób niepełnosprawnych:
− wypłatę wynagrodzeń należnych za pracę w godzinach nadliczbowych dla 3.600 pracowników,
− udzielenie zaległych urlopów wypoczynkowych i dodatkowych dla 650 osób.
Wyniki kontroli wskazują, że o ile w latach ubiegłych większy odsetek nieprawidłowości
występował w zakładach ubiegających się o nadanie statusu i w zakładach tworzących stanowiska
pracy dla osób niepełnosprawnych, to w roku 2002 nastąpił wzrost nieprawidłowości w zakładach
pracy chronionej. Większość nieprawidłowości wynika z zaniedbań pracodawców, którzy w zakładach
już istniejących albo zmieniają usytuowanie stanowisk pracy, albo modernizują pomieszczenia pracy
bez uwzględnienia potrzeb osób niepełnosprawnych. Samowolnie dokonywane przebudowy układu
pomieszczeń pracy często są niezgodne z obowiązującymi przepisami techniczno-budowlanymi
i prowadza do pogorszenia warunków pracy zatrudnionych. Zdarza się również tak, że pracodawcy
tworzą nowe oddziały lub stanowiska pracy w obiektach i pomieszczeniach niespełniających wymagań
przepisów techniczno-budowlanych.
Zwiększający się na przestrzeni ostatnich lat odsetek nieprawidłowości stwierdzanych
w zakładach pracy chronionej świadczy również o pogarszającej się kondycji tych zakładów. W ocenie
pracodawców tłumaczy się to nie najlepszą sytuacją finansową zakładów. Zatrudniając osoby
niepełnosprawne coraz trudniej radzą sobie z konkurencją na rynku pracy. Także stosowane ulgi
i subwencje nie rekompensują podwyższonych kosztów zatrudniania pracowników niepełnosprawnych
(tj. w szczególności nakładów na przystosowanie środowiska pracy, kosztów związanych z obniżoną
wydajnością i produktywnością z uwagi na ustawowe przywileje i często niski poziom przygotowania
zawodowego). W efekcie powoduje to znaczne ograniczenie wydatków na poprawę warunków
bezpieczeństwa i higieny pracy. Pracodawcy oszczędzają nie tylko na inwestycjach w obiekty
i pomieszczenia pracy oraz urządzenia techniczne i technologię. „Oszczędzają” również na
wynagrodzeniach za pracę, szkoleniach pracowników, a w celu poprawy efektywności pracy
zatrudniają pracowników w godzinach nadliczbowych ponad dopuszczalny limit lub dopuszczają do
zaległości w urlopach wypoczynkowych i dodatkowych. Innym zjawiskiem obserwowanym przez
inspektorów pracy, związanym z sytuacją ekonomiczną, jest zmniejszanie zatrudnienia w działach
produkcyjnych zakładów pracy chronionej, a wzrost w jednostkach nieprodukcyjnych – usługowych,
głównie w dozorze mienia, przy sprzątaniu, w handlu.
Oprócz przyczyn ekonomicznych, inspektorzy pracy wskazują również przyczyny
organizacyjno – techniczne pogarszających się warunków pracy w zakładach zatrudniających osoby
niepełnosprawne. Są to przede wszystkim:
− niedostateczna wiedza pracodawców, głównie tworzących stanowiska pracy dla osób
niepełnosprawnych lub ubiegających się o uzyskanie statusu zakładu pracy chronionej,
o wymogach przepisów w zakresie dostosowania obiektów i pomieszczeń pracy, maszyn i
urządzeń technicznych oraz ich dodatkowego oprzyrządowania do potrzeb wynikających z rodzaju
niepełnosprawności pracownika,
− tolerowanie przez pracodawców niezgodnego z przepisami stanu bezpieczeństwa pracy
w zakładzie oraz odstępstw od zasad bezpiecznej pracy – lekceważenie przepisów,
− niechęć pracodawców do inwestowania w obiekty budowlane dzierżawione od innego właściciela,
nie zawsze wyrażającego zgodę na ich modernizację,
4
−
niedostateczna wiedza pracodawców lub lekceważenie przepisów prawa w zakresie szczególnych
uprawnień osób niepełnosprawnych, jak np. skrócony czas pracy, dodatkowy urlop
wypoczynkowy.
W zakładach kontrolowanych w roku 2002 inspektorzy pracy przeanalizowali 715 wypadków,
którym uległy osoby niepełnosprawne. Były to głównie wypadki lekkie (tylko 9 wypadków było
ciężkich). Do większości wypadków doszło w wyniku upadku, potknięcia lub poślizgnięcia się
pracownika na płaszczyźnie (35%). Duża liczba wypadków związana jest również z obsługą maszyn
i urządzeń technicznych (20%) oraz pracami transportowymi (15%).
Wyniki kontroli przeprowadzanych przez inspektorów pracy, a także analiza porad
i zgłaszanych problemów, wskazują na potrzebę:
opracowania przepisów lub wytycznych do projektowania stanowisk pracy oraz ich
oprzyrządowania w zależności od rodzaju niepełnosprawności zatrudnianych osób. Chodzi tu
przede wszystkim o określenie podstawowych parametrów dla stanowisk pracy , na których będą
zatrudniane osoby niepełnosprawne, jak np. określenie wolnej powierzchni podłogi, niezajętej
przez maszyny i urządzenia, przypadającej na jednego pracownika niepełnosprawnego,
określenie krotności wymian powietrza na stanowisku pracy osoby z niewydolnością układu
oddechowego lub wykonania instalacji wentylacji miejscowej na stanowisku pracy, określenie
natężenia światła na stanowisku pracy osoby niedowidzącej itd.
(w tej sprawie Państwowe Inspekcja Pracy wielokrotnie występowała do Pełnomocnika do spraw
Osób Niepełnosprawnych w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej, ostatnio w czerwcu 2001 r.),
prowadzenia szerokiej akcji informacyjnej wśród pracodawców, którzy utworzyli lub zamierzają
utworzyć stanowiska pracy dla osób niepełnosprawnych, w zakresie wymogów, jakie powinien
spełniać zakład zatrudniający osoby niepełnosprawne (potrzeby w tym zakresie przekraczają
możliwości samej inspekcji pracy),
ścisłej współpracy inspektorów pracy kontrolujących zakłady zatrudniające osoby
niepełnosprawne ze służbą medycyny pracy w celu właściwego ustalenia potrzeb osób
niepełnosprawnych w zakresie dostosowania stanowisk pracy,
kontynuowania i rozwijania współpracy, na szczeblu okręgowych inspektorów pracy,
z organizacjami pracodawców i pracowników oraz jednostek powiatowych zainteresowanych
problematyką osób niepełnosprawnych, w celu popularyzacji wyników i wniosków wynikających
z kontroli zakładów zatrudniających osoby niepełnosprawne.
Tylko ścisła, skoordynowana współpraca wszystkich zainteresowanych stron może dać
oczekiwane efekty w zakresie poprawy warunków pracy oraz przestrzegania praworządności
stosunkach pracy osób niepełnosprawnych. Przełamaniu stereotypów oraz podniesieniu wiedzy
o potrzebach pracowników niepełnosprawnych powinny posłużyć inicjatywy podejmowane w ramach
Europejskiego Roku Osób Niepełnosprawnych.
5