spis treści - Nomos - wydawnictwo naukowe

1
2
3
© 2013 Copyright by Grzegorz Wilk-Jakubowski & Zakład Wydawniczy »NOMOS«
Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani
w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu
bez pisemnej zgody wydawcy.
Recenzje: prof. dr hab. Janusz Danecki
prof. dr hab. Maria Marczewska-Rytko
Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
oraz Wyższą Szkołę Handlową im. B. Markowskiego w Kielcach
Redakcja wydawnicza: Krzysztof Zadros
Redakcja techniczna: Dariusz Piskulak
Projekt okładki: Michał Dziadkowiec
ISBN 978-83-7688-140-9
KRAKÓW 2013
Zakład Wydawniczy »NOMOS«
31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: (12) 626 19 21
e-mail: [email protected]; www.nomos.pl
4
SPIS TREŚCI
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Rozdział I: Geneza i rozwój środowisk muzułmańskich
w Wielkiej Brytanii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Geneza i rozwój środowisk muzułmańskich do I wojny światowej . .
2. Rozwój środowisk muzułmańskich w latach 1914–1945 . . . . . . . . . .
3. Rozwój środowisk muzułmańskich po 1945 roku . . . . . . . . . . . . . . . .
21
22
40
51
Rozdział II: Sytuacja demograficzna i społeczno-ekonomiczna
muzułmanów w Wielkiej Brytanii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
1. Liczebność muzułmańskiej populacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
2. Zróżnicowanie etniczne muzułmańskiej społeczności . . . . . . . . . . . . 80
3. Rozmieszczenie geograficzne muzułmańskiej populacji . . . . . . . . . . 90
4. Pozycja społeczno-ekonomiczna muzułmańskiej ludności . . . . . . . . 106
Rozdział III: Aspekt prawny społecznej sytuacji muzułmanów
w Wielkiej Brytanii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Polityka władz wobec muzułmańskiej ludności . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Uregulowania prawne Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Uregulowania w prawie wewnętrznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział IV: Społeczne aspekty aktywności religijnej,
edukacyjnej, politycznej i medialnej muzułmanów
w Wielkiej Brytanii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Społeczne aspekty działalności religijnej i edukacyjnej
muzułmanów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Społeczne aspekty działalności politycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Społeczne aspekty działalności medialnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
137
138
154
176
195
196
216
227
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
5
Aneks: Strony internetowe wybranych organizacji muzułmańskich . . . . 257
Spis tabel, wykresów, map i zdjęć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Monografie i części prac zbiorowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pamiętniki, kalendarze i inne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Artykuły naukowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Artykuły publicystyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Materiały z internetu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
263
263
274
279
280
281
285
Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
Summary: The Social Situation of Muslims in Great Britain . . . . . . . . 297
6
WSTĘP
Nasilenie procesów migracyjnych po II wojnie światowej w opinii wielu
ekspertów jest jedną z najważniejszych od czasów reformacji zmian mających wpływ na życie religijne społeczeństw Starego Kontynentu1. W ich
konsekwencji islam stał się drugą pod względem liczby wyznawców religią
Europy, a jednocześnie jest on wyznaniem, któremu najszybciej przybywa
wiernych w skali ogólnoświatowej.
Głównym czynnikiem skłaniającym muzułmanów2 do podjęcia decyzji
o emigracji do Europy Zachodniej po II wojnie światowej była zła sytuacja
wewnętrzna w państwach ich pochodzenia oraz chęć poprawy warunków
swojej egzystencji. Ponadto imigranci byli potrzebni Europie, aby mogła
się ona podźwignąć z kryzysu ekonomicznego spowodowanego zniszczeniami wojennymi. Skoro państwa, z których wcześniej napływali do Europy Zachodniej imigranci (jak na przykład Polska) zostały odgrodzone
od Zachodu żelazną kurtyną, głównymi eksporterami siły roboczej stały
się obecne i byłe kolonie państw europejskich. Dynamiczny wzrost liczebności populacji wyznawców islamu w państwach zachodnich3 jest zatem
1
Taką myśl w swojej książce Islamic Britain: Religion, Politics and Identity among
British Muslims: Bradford in the 1990s wyraził Philip Lewis (Lewis 1994A). Analogiczne stanowisko zajął John Esposito. Jego zdaniem w XXI wieku należy mówić zarówno
o „islamie i Zachodzie“, jak i o „islamie na Zachodzie“ (Esposito 2002: 345 i n.).
2
Muslim (l. mn. muslimuna) to imiesłów czynny od słowa islam; oznacza człowieka „poddającego się”, w domyśle, „woli Boga”. W niniejszej pracy termin „muzułmanie”
będzie rozumiany szeroko. Pojęcie to używane będzie na oznaczenie: 1. osoby urodzonej
w muzułmańskiej rodzinie, pochodzącej z muzułmańskiego państwa (kryterium etniczne); lub/i 2. wyznawcy religii islamu (kryterium religijne); lub/i 3. osoby, u której dominującym układem odniesienia w postrzeganiu doświadczenia życiowego jednostki jest
tradycja kultury islamu (kryterium kulturowe) (Brown 2000: 88–91).
3
Pojęcie cywilizacji jest w niniejszej pracy rozumiane jako „najwyższy kulturowy
stopień ugrupowania ludzi i najszersza płaszczyzna kulturowej tożsamości, ponad którą
7
rezultatem zarówno wysokiej dzietności muzułmańskich rodzin, jak i efektem legalnej i nielegalnej imigracji muzułmanów. Konwersja na islam ma
ograniczony charakter.
Historycznie badacze wyróżnili dwa etapy migracji: migrację samotnych mężczyzn, a następnie proces łączenia rodzin. Pierwszy z nich (etap
migracji samotnych mężczyzn) w większości państw Cywilizacji Zachodniej przebiegał od końca II wojny światowej do początku lat siedemdziesiątych XX wieku. Zaostrzenie polityki imigracyjnej wywołane kryzysem
paliwowym (1972–1974) spowodowało przejście do drugiego stadium migracji. Skoro przebywający w Europie imigranci nie mogli już swobodnie
podróżować do państw ich pochodzenia, podejmowali decyzję o sprowadzaniu swoich rodzin do państw zachodnich, w których przebywali (Roy
2004: 17–18).
Na etapie migracji samotnych mężczyzn ich przywiązanie do islamu
było zazwyczaj niezauważalne dla obserwatorów z zewnątrz. Muzułmanie
emigrowali do Europy w celach ekonomicznych, a zatem ich praktyki religijne ograniczały się z reguły do codziennych modlitw indywidualnych.
Jednakże wraz z napływaniem żon i dzieci muzułmańskich przybyszów
rola religii jako systemu wartości regulującego wszystkie sfery życia człowieka wzrosła wśród nich. Ukształtowała się zatem społeczność, w której
tradycyjne wartości i normy islamu zostały odnowione.
Przybycie do Europy żon i dzieci muzułmańskich imigrantów zapoczątkowało instytucjonalizację islamu na Starym Kontynencie (przejawiającą się
jest już tylko to, co odróżnia człowieka od innych gatunków”. Tak pojmowana cywilizacja określana jest zarówno przez wspólne elementy obiektywne (między innymi historię, religię, obyczaje, instytucje społeczne), jak i „subiektywną samoidentyfikację ludzi”
(Huntington 2003: 51). Każda cywilizacja zajmuje pewien obszar geograficzny, którego
zasięg może się powiększać drogą ekspansji. Pojęcie cywilizacji islamu odnosi się do
obszarów, w których podstawy uregulowań życia zbiorowego wywiedzione są z religii
islamu (opartej na Koranie oraz tradycji zwanej sunną). Religia ta powstała w VII wieku
na Półwyspie Arabskim. W późniejszych wiekach rozprzestrzeniła się na Afrykę Północną, Półwysep Iberyjski (przejściowo) oraz Azję Środkową. Termin Cywilizacja Zachodnia będzie w niniejszej pracy oznaczał obszary kulturowe, w których podstawami
uregulowań życia zbiorowego są prawo rzymskie, kultura antycznej Grecji oraz religia
chrześcijańska. Cywilizacja Zachodnia powstała między 700 a 800 rokiem p.n.e. W jej
skład wchodzi Europa, Ameryka Północna oraz obszary zasiedlone przez Europejczyków
w późniejszym czasie – między innymi Australia i Nowa Zelandia (Huntington 2003:
13–72, Scruton 2003, Toynbee 2000).
8
między innymi w budowaniu meczetów, otwieraniu szkół koranicznych
i tworzeniu islamskich partii politycznych). Dla przykładu: w 1963 roku
w Wielkiej Brytanii było zarejestrowanych jedynie 13 meczetów. Do 1973
roku ich liczba w tym państwie wzrosła do 73, dziesięć lat później było ich
już 277, natomiast w 2005 roku na terenie Wielkiej Brytanii znajdowało się
około 1200 meczetów (Nielsen 2004: 46).
Jednym z przejawów instytucjonalizacji islamu jest tworzenie muzułmańskich organizacji zorientowanych na działalność w sferze prywatnej
(organizacje izolacjonistyczne) lub publicznej (organizacje interwencjonistyczne). Ugrupowania pierwszego rodzaju, wyznaczające sobie zadanie
ochrony swych członków przed „moralnym skażeniem” będącym skutkiem
kontaktów z niemuzułmanami, dążą zazwyczaj do budowania wewnątrz
społeczeństw europejskich „moralnych społeczności alternatywnych”, natomiast organizacje interwencjonistyczne za cel swojej działalności uznają
aktywizowanie muzułmanów do uczestnictwa w życiu społeczno-politycznym państw europejskich. Należy zaznaczyć, że stopień obywatelskiego
zaangażowania muzułmanów w danym państwie stanowi wypadkową aktywności funkcjonujących w nim organizacji interwencjonistycznych oraz
czynników strukturalnych (jak na przykład stosunki Państwo-Kościół czy
przyjęty w danym państwie model integracji muzułmanów).
Europejczycy mają duży problem z wyważonym odnoszeniem się do
muzułmańskich współmieszkańców. Po 11 września 2001 roku akty wrogości zaczęły się nasilać. Egzemplifikację tego procesu mogą stanowić
zamieszki na tle rasowym w Niemczech, w czasie których zostali zamordowani tureccy gastarbeiterzy. Ofiarami napaści padło również wielu sikhów, których turbany przypominały agresorom nakrycia głowy noszone
przez afgańskich talibów. Tego typu akty agresji wynikają z negatywnego stosunku Europejczyków do muzułmanów4. Wielu ekspertów (między
Dla przykładu, z badań sondażowych przeprowadzonych przez Detlefa Pollacka
w Niemczech wynika, że aż 72 procent mieszkańców tego kraju pojęcie „islam” kojarzy z terminem „faszyzm” (Sikora 2010). We Francji natomiast uproszczony wizerunek
islamskiego terrorysty stał się tak popularny, że „muzułmańscy uczniowie pierwszych
klas szkół podstawowych zapytani o to, kim chcą zostać w przyszłości, odpowiadają bez
namysłu: ‘terrorystami’ – myśląc, iż jest to jakiś specjalny zawód zarezerwowany tylko
dla nich” (Pędziwiatr 2004). Należy podkreślić, że wrogość w stosunku do islamu nie jest
zjawiskiem nowym. W chrześcijańskich państwach Zachodu muzułmanie – od chwili
narodzin islamu – postrzegani byli jako kolejna plaga barbarzyńców (Rodinson 2002: 4).
4
9
innymi Łukasz Trzciński, Ryszard Legutko, Jarosław Gowin) i publicystów
(między innymi Agata Jabłońska, Tomasz Terlikowski) poddało krytyce
ugodowe stanowisko wobec muzułmanów 5. Niezadowolenie części Polaków wzbudził fakt, że w projekcie preambuły Traktatu ustanawiającego
Konstytucję dla Europy przemilczano judeochrześcijańską przeszłość europejskiego kontynentu6. Negacja ta stała się – częściowo z racji nacisków
ze strony wzrastającej populacji muzułmańskiej, szczególnie w Wielkiej
Brytanii i we Francji – elementem rządowej polityki.
Generalnie w Europie można się zetknąć z różnymi wariantami trzech
podstawowych modeli postępowania wobec muzułmańskich imigrantów,
ukształtowanych w różnych środowiskach społeczno-politycznych: pracowników gościnnych, asymilacji i wielokulturowości.
Pierwszemu modelowi najbliższy jest niemiecki sposób zarządzania
zróżnicowaniem kulturowym. W Niemczech imigranci nie są traktowani
jako stały element rzeczywistości społecznej, gdyż przyjmuje się, że w każdej chwili mogą oni powrócić do państw swego pochodzenia. W tym modelu muzułmanom nie przysługują zatem żadne prawa polityczne – jednakże
Ziauddin Sardar i Merryl Wyn Davies zauważają, że islam już w VII wieku był dla świata
zachodniego „problemem” w trzech różnych aspektach. Chrześcijanie musieli bowiem
znaleźć odpowiedź na pytanie o cel nowego objawienia, przedstawionego arabskiemu
prorokowi ponad 600 lat po ukrzyżowaniu i zmartwychwstaniu Syna Bożego. Aspekt
polityczny problemu wynikał z obecności silnych armii muzułmańskich na granicach Europy, natomiast osiągnięcia nauki i cywilizacji islamskiej, począwszy od czasów dynastii
Abbasydów, stanowiły dla Europejczyków istotne wyzwanie intelektualne (Sardar, Davies 2005: 99). Budowanie odstereotypowanego wizerunku islamu w świecie chrześcijańskim dodatkowo utrudniał ruch krucjatowy i będący jego następstwem kolonializm.
Walka o kolonie i dominację w handlu przyczyniła się do przeniesienia współzawodnictwa państw europejskich na arenę światową. W myśl ideologii kolonialnej cywilizacja
muzułmańska była postrzegana jako barbarzyńska, despotyczna i nieprzejednanie wroga
(Wilk-Jakubowski 2007B: 137–143).
5
Wszystkie wyżej wymienione osoby krytykowały zarówno zajmowanie ugodowego stanowiska wobec muzułmanów, jak i przesadną tolerancję (pojmowaną jako zaaprobowanie poglądów innych i wyzbycie się osobistych przekonań) opartą na poprawności politycznej (Wilk-Jakubowski 2007A: 271–281).
6
Jarosław Gowin stwierdził wręcz: „Europa – ze swoją religijną letniością, dokonując amputacji pamięci, z której chce wyrugować ślady chrześcijańskiego dziedzictwa,
pogrążona w komunistycznym zgnuśnieniu i bliska demograficznego samobójstwa –
przypomina podstarzałą ciotkę, która przywiązana do hippisowskich haseł młodości nie
dostrzega, że w oczach młodych jest śmiesznie anachroniczna” (Gowin 2005: 7).
10
jeśli są w stanie wykazać przynależność do niemieckiej wspólnoty etnicznej, prawa obywatelskie są im przyznawane niemal automatycznie.
Model asymilacji, w którym imigranci są postrzegani jako jednostki
tworzące stały element krajobrazu społecznego, funkcjonuje we Francji.
W przypadku tego modelu od muzułmanów oczekuje się przyjęcia kultury grupy większościowej. Ich własna tożsamość religijna, językowa czy
kulturowa jest tolerowana wyłącznie wtedy, gdy nie wykracza poza sferę
prywatną.
Z modelem wielokulturowości można się natomiast zetknąć w Wielkiej
Brytanii. Imigranci przebywający w tym kraju szybko uzyskali prawa obywatelskie. W państwie zamieszkiwanym przez wiele narodów: Anglików,
Irlandczyków, Szkotów i Walijczyków, muzułmanie szybko otrzymali możliwość artykułowania swoich potrzeb i dbania o swoje zbiorowe interesy
w sferze publicznej.
Warto podkreślić fakt, że mimo dużego zróżnicowania współczesnych
społeczności muzułmańskich zamieszkujących kontynent europejski, można wyróżnić pewne elementy wspólne dla nich wszystkich: będą to między
innymi podobieństwa praktyk religijnych i problemów życiowych owych
zbiorowości (np. wysoki poziom bezrobocia, dyskryminacja), w tym również na poziomie analizy socjologicznej (np. ogólne cechy rozwoju tych
społeczności).
W zarysowanym powyżej obszarze badań wyróżniono cztery problemy badawcze: (1) historyczną analizę procesu imigracji muzułmanów;
(2) określenie profilu demograficznego i społeczno-ekonomicznego muzułmanów mieszkających obecnie w Wielkiej Brytanii; (3) przedstawienie
aspektu prawnego ich sytuacji społecznej; (4) charakterystykę społecznych aspektów aktywności religijnej, politycznej i medialnej muzułmanów w tym kraju. Wskazane problemy stanowią zasadniczą oś struktury
niniejszej pracy.
Głównym celem książki jest analiza sytuacji społecznej muzułmanów
mieszkających dzisiaj w Wielkiej Brytanii7. Pojęcie sytuacji społecznej muzułmanów w niniejszej pracy oznaczać będzie ogół uwarunkowań – między
Pojęcie współczesności w literaturze naukowej odnosi się do trwających (nie
zakończonych) procesów politycznych, społeczno-gospodarczych, międzynarodowych
i innych. W niniejszej pracy termin współczesność odnosił się będzie do zjawisk i procesów rozpoczętych po II wojnie światowej.
7
11
innymi historycznych, demograficznych, politycznych, prawnych, ekonomicznych, cywilizacyjnych i wyznaniowych – mających wpływ na jakość
życia muzułmanów i determinujących wszelkie rodzaje podejmowanych
przez nich działań.
Takie ujęcie celu badawczego wynika z faktu, że cechą różnych rodzajów działalności podejmowanej przez brytyjskich muzułmanów (religijnej,
politycznej, wydawniczej czy medialnej) – jest jej społeczny charakter. Dobrą tego ilustracją jest rola, jaką odgrywają w życiu muzułmańskich społeczności meczety, których funkcja nie ogranicza się jedynie do tego, że są
one miejscami modlitw. Są one przede wszystkim centrami kulturalnymi
muzułmańskich społeczności, w których odbywają się rytuały odzwierciedlające ważną rolę islamu w życiu rodzinnym wyznawców tej religii (są
w nich zawieranie małżeństwa, odbywają się ceremonie obrzezania, wreszcie obrządki pogrzebowe)8. Przychody z zakatu (jałmużny, do której każdy
muzułmanin jest zobowiązany nakazami religii) umożliwiają tym instytucjom udzielanie pomocy finansowej członkom muzułmańskiej społeczności. Pogrzeb czy powrót muzułmanina do państwa jego pochodzenia są
często w pełni sfinansowane przez meczet lub też przez specjalną zbiórkę
wśród członków kongregacji (Cesari 2005: 1017–1018). Ponadto instytucje
te prowadzą również w madrasach (zlokalizowanych przy meczetach szkołach koranicznych) zajęcia ze znajomości Koranu. Oprócz wyżej omówionych funkcji meczety posiadają również na swoim terenie sale wykładowe,
mieszkania (między innymi dla imama), księgarnie, biblioteki, sklepy i kawiarnie.
Na skutek ataku terrorystycznego w Londynie z 7 lipca 2005 roku islam przestał być postrzegany jako wewnętrzny problem poszczególnych
państw, stając się problemem całej zachodniej cywilizacji 9. Zamachu dokonano bowiem w Wielkiej Brytanii – państwie, które ma najlepiej w Europie
rozwinięte prawo antyterrorystyczne. Po serii zamachów terrorystycznych
dokonanych w imię szerzenia islamu, religia ta stała się na początku XXI
wieku globalnym symbolem kontestacji Zachodu. W tym kontekście celowe jest przeprowadzenie rzetelnych badań naukowych nad działalnością
8
Rytuał w niniejszej pracy oznacza „zespół czynności symbolicznych, które stanowią stronę formalną doniosłego aktu, uroczystości, obrzędu czy ceremonii” (Marczewska-Rytko 2010: 243).
9
Wśród 56 ofiar londyńskich zamachów były trzy Polki – Monika Suchocka, Karolina Gluck i Anna Brandt.
12
muzułmanów w Wielkiej Brytanii. Terroryzm stanowi bowiem najbardziej
widoczny typ aktywności islamskiej cywilizacji, ale jest to tylko jeden
z kilku konkurencyjnych nurtów życia społeczno-religijnego muzułmańskich społeczności10.
W Europie można się zetknąć z różnymi wariantami trzech podstawowych modeli integracji muzułmanów, ukształtowanych w różnych środowiskach społeczno-politycznych. Jeden z tych modeli w najczystszej postaci
występuje właśnie w Wielkiej Brytanii – model wielokulturowości. Analizę
sytuacji społecznej muzułmanów w tym państwie warto podjąć również
ze względu na fakt, że Wielka Brytania – obok Niemiec – każdego roku
przyjmuje największą liczbę obcokrajowców11. Celowe wydaje się przedstawienie, w jaki sposób te statystyki przekładają się na sytuację społeczną
muzułmańskich imigrantów w Zjednoczonym Królestwie.
Dodatkowym argumentem przemawiającym za podjęciem badań nad
sytuacją społeczną muzułmanów w tym państwie jest fakt, że zagadnienie
to jest tylko w niewielkim stopniu obecne w polskiej literaturze przedmiotu.
Mimo że Polska należy do Unii Europejskiej, wiedza naszego społeczeństwa na temat wielokulturowego charakteru społeczeństw Europy
Zachodniej jest znikoma. O muzułmanach mieszkających na Zachodzie
mówi się w Polsce niemal wyłącznie przy okazji dyskusji o przestępczości, fundamentalizmie i terroryzmie religijnym12. Jednakże w kontekście
naszej akcesji do Unii Europejskiej procesy imigracyjne, których celem
będzie Polska, powinny ulec nasileniu. Warto zauważyć, że w 2005 roku
liczbę muzułmanów żyjących w Polsce szacowano na około 25–30 tysięcy, podczas gdy jeszcze na początku lat dziewięćdziesiątych było ich
10
Trud przemiany, jaką przechodzą społeczeństwa krajów muzułmańskich, uwalniające się od ostatnich pozostałości kolonializmu i dołączające do grona nowożytnych
państw narodowych, obrazuje pięć tendencji: islamizacja, okcydentalizacja, demokracja,
dyktatura i terroryzm (Pauly 2004: 149).
11
Należy zaznaczyć, że w Wielkiej Brytanii – obok Francji i Niemiec – mieszka największa liczba muzułmańskich imigrantów – Konrad Pędziwiatr szacuje ją na
1 591 000 (Pędziwiatr 2005: 249).
12
Świadczyć o tym mogą chociażby tytuły artykułów opublikowanych w wydawanych w Polsce czasopismach: Miecz proroka (Strzemiecki 1996: 6), Islam u bram (Górski 1996: 3–5), Islamska bomba (Jabłońska 2004: 80–81), Strach przed islamem (Kęciek
2005: s. 31–34), Islamska bomba atomowa (Jabłońska 2006: 84–85), Dialog cywilizacji?
Fundamentaliści islamscy dobijają Europę jej własną bronią – poprawnością polityczną
(Jabłońska, Radwan 2006: 89–91), Starcie cywilizacji (Terlikowski, 2006: 84–90).
13
pięciokrotnie mniej (Pogorzelski 2004: 59). Przyjęty w Polsce model
polityki wobec cudzoziemców (określany mianem biurokratyczno-administracyjnego) stanowi sposób na odsunięcie w czasie rozwiązania niewygodnego problemu, który kiedyś z pewnością da o sobie znać. Polskie
władze – póki co nie stojące przed koniecznością podejmowania decyzji
pod naciskiem mniejszości etnicznych, jak to ma miejsce w państwach
Europy Zachodniej – mają szansę wykorzystania tzw. renty zapóźnienia –
zwłaszcza że polska polityka migracyjna w zasadzie do dziś dnia nie obejmuje zagadnień integracji obcokrajowców (Wilk-Jakubowski 2009A: 77
i n.). Jest to zatem kolejny argument na rzecz przeprowadzenia gruntownej
analizy sytuacji społecznej mniejszości muzułmańskich w poszczególnych
państwach Europy Zachodniej – w tym w Wielkiej Brytanii. Prace te powinny ułatwić stworzenie doktryny migracyjnej – stanowiącej fundamentalną zasadę polityki odzwierciedlającej polską rację stanu, idee humanitarne oraz filozofię polskiego państwa.
Enumeratywnie wymienione w przedstawionym powyżej obszarze badań problemy badawcze skłaniają do sformułowania następujących hipotez:
(1) liczba muzułmanów żyjących w Wielkiej Brytanii systematycznie wzrasta; (2) społeczno-ekonomiczne warunki życia ludności muzułmańskiej
odbiegają od warunków, w jakich żyją w badanym państwie Brytyjczycy,
to samo tyczy się poziomu zatrudnienia oraz wynagrodzenia; (3) liczba
tworzonych w Wielkiej Brytanii organizacji islamskich ukierunkowanych
na działalność w sferze społecznej wzrasta; (4) zasięg działań społecznych
muzułmańskich organizacji religijnych, politycznych i medialnych w Wielkiej Brytanii powiększa się. Przyjęta konstrukcja niniejszej pracy w istotnym stopniu podporządkowana jest weryfikacji tak postawionych hipotez.
Struktura pracy ma charakter problemowy. Wynika on z założonych
szczegółowych problemów badawczych i odpowiadających im hipotez.
Konieczność przeanalizowania wiążących się z obszarem badawczym
wskazanych wyżej zagadnień została uwzględniona w strukturze rozprawy,
która jest podzielona na cztery rozdziały.
W Rozdziale I przedstawiono genezę i rozwój środowisk muzułmańskich w Wielkiej Brytanii. Proces napływu muzułmanów do tego państwa
został podzielony na trzy historyczne etapy: (1) okres do wybuchu I wojny
światowej, w którym skala migracji muzułmanów była niewielka; (2) okres
rozwoju islamu w latach 1914–1945, w którym nastąpiło częściowe ożywienie ruchów migracyjnych; (3) okres nasilenia ruchów migracyjnych po
14
zakończeniu II wojny światowej. Celem tego rozdziału jest wprowadzenie
do tematu i ukazanie jego szerszego kontekstu.
Rozdział II został poświęcony przedstawieniu sytuacji demograficznej i społeczno-ekonomicznej ludności muzułmańskiej w Wielkiej Brytanii (z uwzględnieniem kolejno: jej liczebności, zróżnicowania etnicznego,
rozmieszczenia geograficznego i pozycji społeczno-ekonomicznej). W rozdziale tym przeprowadzona została między innymi analiza skupisk osiedleńczych muzułmanów, wielkości tworzonych przez nich rodzin, poziomu
wykształcenia, stopy bezrobocia, wskaźników: zatrudnienia i bierności zawodowej, wysokości wynagrodzenia za wykonywaną pracę oraz ich sytuacji mieszkaniowej.
W Rozdziale III zaprezentowany został aspekt prawny sytuacji społecznej muzułmanów we współczesnej Wielkiej Brytanii. W osobnych
podrozdziałach analizie poddano politykę władz brytyjskich wobec ludności muzułmańskiej, przepisy prawa krajowego dotyczące populacji
wyznawców islamu oraz odnoszące się do tej społeczności uregulowania
międzynarodowe. O ile w przypadku prawa krajowego analizowane są
między innymi zagadnienia miejsca religii w prawie krajowym, wolności wyznania i praktyk religijnych, zasad tworzenia organizacji (zarówno gospodarczych, jak i społecznych) oraz statusu islamu w brytyjskich
szkołach, o tyle przy rozpatrywaniu uregulowań międzynarodowych skupiam się na przedstawieniu przepisów antydyskryminacyjnych, które były
wprowadzane w życie w Zjednoczonym Królestwie (głównie dyrektywami Unii Europejskiej).
W Rozdziale IV – ostatnim – zostały przedstawione społeczne aspekty aktywności religijnej, edukacyjnej, politycznej i medialnej brytyjskich
muzułmanów. W podrozdziale pierwszym została poddana analizie działalność meczetów, madras, szkół islamskich i innych organizacji muzułmańskich (zarówno ogólnokrajowych, jak i lokalnych). W podrozdziale
drugim przedstawiono działalność społeczną przedstawicieli muzułmańskich wspólnot reprezentujących tę społeczność w organach samorządu
terytorialnego, Parlamencie Zjednoczonego Królestwa i Parlamencie Europejskim oraz aktywność islamskich organizacji politycznych (Islamic Party of Britain oraz Muslim Parliament). W ostatnim podrozdziale poddano
analizie działalność medialną brytyjskich muzułmanów – w tej części pracy
został przedstawiony społeczny kontekst ich aktywności telewizyjnej, radiowej, prasowej oraz internetowej.
15
Wieloaspektowy charakter przedmiotu badań wymusił zastosowanie
różnych metod badawczych. Użyteczność danej metody została poddana
ocenie przez pryzmat jej przydatności do realizacji określonych celów badawczych.
Przy opracowywaniu podejścia koncepcyjnego i budowy tej rozprawy
wykorzystano elementy analizy systemowej. Wynika to z faktu, że celem
niniejszej pracy jest przedstawienie sytuacji społecznej mniejszości muzułmańskiej w badanym państwie w jak najszerszym kontekście. Zastosowanie
metody analizy systemowej przyczyniło się do wyłonienia określonej struktury badanego problemu, odzwierciedlonej w układzie pracy. W Rozdziale
I do przedstawienia rysu historycznego rozwoju islamu w Wielkiej Brytanii
została wykorzystana metoda genetyczna. W kolejnych rozdziałach rozprawy zastosowano również inne metody badawcze. I tak analiza statystyczna
okazała się w największym stopniu przydatna w rozdziale prezentującym
profil demograficzny i społeczno-ekonomiczny społeczności brytyjskich
muzułmanów. Z kolei metoda instytucjonalno-prawna została zastosowana
przy analizie aspektu prawnego sytuacji społecznej muzułmanów, była ona
również pomocna przy przedstawianiu społecznych aspektów aktywności
politycznej, religijnej i medialnej muzułmańskiej populacji. Natomiast do
porównawczej analizy przyjmowanych przez muzułmanów strategii integracji i identyfikacji z wartościami europejskimi wykorzystano metodę
komparatystyczną.
Islam w Europie jako problem społeczny i badawczy wyłonił się dopiero po kryzysie paliwowym (1972–1974), wraz z migracją całych muzułmańskich rodzin na Stary Kontynent i instytucjonalizacją tej religii w państwach europejskich. Chociaż znaczna liczba muzułmanów zamieszkuje
państwa Europy Zachodniej co najmniej od lat pięćdziesiątych ubiegłego
wieku, to ich tożsamość religijna dopiero niedawno stała się przedmiotem
zainteresowań badaczy. Do lat osiemdziesiątych XX wieku muzułmanie
byli bowiem postrzegani niemal wyłącznie przez pryzmat narodowości,
języka, etniczności, przynależności politycznej lub klasy społeczno-ekonomicznej, a ich tożsamość była przez badaczy łączona z jedną z powyższych
kategorii lub kombinacją kilku z nich.
W roku 1978 została opublikowana książka Edwarda Saida pod tytułem
Orientalism (Said 1978). Autor przedstawił w niej stanowisko pisarzy, filozofów i polityków w odniesieniu do kwestii odmienności bliskowschodniej
kultury, jej zwyczajów i religii. Przedstawiając rezultaty swoich rozważań,
16
poświęconych historii i naturze zachodnich postaw wobec Wschodu, Said
wyposażył badaczy islamu w nowe narzędzia analizy. Jednakże badania
kwestii muzułmańskiej obecności w Europie zaczęto podejmować dopiero
w latach osiemdziesiątych XX wieku. Przyczyną zwiększonego zainteresowania naukowców tym problemem stało się zaostrzenie polityki imigracyjnej
państw europejskich, a także zmiany świadomościowe (słabnące poczucie
tożsamości) wśród przebywających na Starym Kontynencie muzułmanów.
Badania naukowe nad społecznościami muzułmańskimi w Europie
prowadzone są w państwach Starego Kontynentu z różnym natężeniem.
Przodują w nich Francja i Wielka Brytania, a w Niemczech studia nad społecznymi aspektami życia muzułmanów znajdują się dopiero w początkowej fazie. Jest to spowodowane między inymi odmienną historią kontaktów
tych państw ze społecznościami muzułmańskimi i różnymi sposobami postrzegania islamu przez ich elity polityczne.
Większość współczesnych badaczy koncentruje się na analizie procesów instytucjonalizacji islamu, przemianach tożsamości religijnej, a także
badaniach procesów sekularyzacji i radykalizacji niektórych grup w obrębie społeczności muzułmańskich. Ten ostatnio niezwykle modny kierunek
badań rozwinął w Wielkiej Brytanii Olivier Roy (Roy 2004).
Zagadnieniem ogólnej analizy sytuacji społeczności muzułmańskich
zamieszkujących Wielką Brytanię zajęli się między innymi Eric Butterworth (Butterworth 1967), Danièle Joly (Joly 1995), Philip Lewis (Lewis
1994A), Nabil Matar (Matar 2004) oraz Humayun Ansari (Ansari 2004).
Rozwinięte są również badania nad specyfiką poszczególnych
grup narodowych wchodzących w skład społeczności muzułmańskich
zamieszkujących Wielką Brytanię. W tym kontekście należy wymienić
książki: Muhammada Anwara (Anwar 1979), Talipa Kűcűkcana (Kűcűkcan
1999) i Alison Shaw (Shaw 1988). Przeprowadzono również badania
muzułmańskiej młodzieży zamieszkującej Wielką Brytanię. Ten kierunek
analizy podjęli w swoich pracach między inymi Muhammad Anwar (Anwar
1994) i Jessica Jacobson (Jacobson 1998).
Problematyka obecności muzułmanów zarówno w Wielkiej Brytanii,
jak i w innych państwach Europy Zachodniej w polskiej literaturze naukowej jest niemal zupełnie nieobecna. Pozytywnie na tym tle wyróżnia się
książka Konrada Pędziwiatra zatytułowana Od islamu imigrantów do islamu obywateli: muzułmanie w krajach Europy Zachodniej (Pędziwiatr 2005),
będąca syntetycznym opisem społeczności muzułmańskich w dziesięciu
17
państwach Starego Kontynentu: we Francji, Niemczech, Wielkiej Brytanii, Holandii, Włoszech, Hiszpanii, Belgii, Szwecji, Austrii i Szwajcarii.
W przedmowie autor zaznaczył, że jego celem było przedstawienie „skondensowanych informacji na temat populacji muzułmańskiej w danym państwie” (Pędziwiatr 2005A: 12).
Podobny charakter ma książka Muzułmanie w Europie pod redakcją
Anny Parzymies (Parzymies [red.] 2003). Wprawdzie jej geograficzna perspektywa badawcza jest szersza (zestawienie obejmuje bowiem również
muzułmanów mieszkających na Bałkanach i w Europie Środkowo-Wschodniej), ale w konsekwencji materiał prezentujący sytuację wyznawców islamu zamieszkujących poszczególne państwa zawarty jest na zaledwie kilkudziesięciu stronach. Bogate źródło informacji na temat głównych kierunków
myślenia i prób rozwiązania problemu integracji muzułmanów w realiach
współczesnej Europy stanowi też książka pod redakcją Katarzyny Górak-Sosnowskiej, Konrada Pędziwiatra i Pawła Kubickiego Islam i obywatelskość w Europie (Górak-Sosnowska, Pędziwiatr, Kubicki 2006).
W 2008 roku została wydana książka Magdy Zawadewicz pod tytułem Życie codzienne w muzułmańskim Londynie (Zawadewicz 2008). Autorka – jako pierwsza w Polsce – podjęła w niej próbę opisania „muzułmańskich akcentów Londynu”. Zasięg jej analizy ograniczony został jednak
jedynie do stolicy Zjednoczonego Królestwa.
Żaden polski autor nie podjął się dotąd przeprowadzenia całościowej
analizy sytuacji społecznej muzułmanów w Wielkiej Brytanii. Celem niniejszej pracy jest zatem wypełnienie owej luki w polskiej literaturze przedmiotu.
Badania społecznej sytuacji muzułmanów we współczesnej Wielkiej
Brytanii wymagały przeprowadzenia analizy dokumentów, aktów prawnych, opracowań naukowych i publicystycznych, czasopism oraz materiałów internetowych. Podczas dokonywania analizy rozwoju islamu
w Wielkiej Brytanii na przestrzeni historii szczególnie pomocne okazały się
książki: Humayuna Ansariego The Infidel Within: Muslim in Britain since
1800 (Ansari 2004) oraz Roziny Visram, Ayahs, Lascars and Princes: the
Story of Indians in Britain 1700–1947 (Visram 1986). Z kolei do przedstawienia sytuacji demograficznej i społeczno-ekonomicznej muzułmańskiej
ludności w Wielkiej Brytanii wykorzystane zostały dane ilościowe uzyskane w przeprowadzonym w 2001 roku powszechnym spisie ludności (National Statistics Online 2001). Należy zaznaczyć, że dzięki wprowadzeniu
18
do spisu pytania o wyznanie możliwe stało się między innymi określenie
przybliżonej liczebności, zróżnicowania etnicznego oraz geograficznego
rozmieszczenia społeczności muzułmańskiej w Zjednoczonym Królestwie.
Do zaprezentowania sytuacji społeczno-ekonomicznej ludności muzułmańskiej przebywającej w Wielkiej Brytanii zostały wykorzystane dane
statystyczne z wielu dokumentów, między innymi z trzynastu raportów
Understanding Muslim Ethnic Community (Department for Communities
and Local Government, 2009B–2009N), raportu Improving Opportunity,
Strengthening Society. A Third Progress Report on the Government‘s Strategy for Race Equality and Community Cohesion (Department for Communities and Local Government 2009A) oraz przygotowanego przez Institute
for Public Policy Research raportu zatytułowanego Britain’s Immigrants –
an Economic Profile (Cooley, Kornblatt, Sriskandarajah 2007). W celu
przedstawienia polityki władz brytyjskich wobec ludności muzułmańskiej
analizie poddano artykuły prasowe. Wykorzystane zostały także między
innymi takie dokumenty, jak raport przygotowany przez Congressional
Research Service – The Library of Congress, zatytułowany Muslims in
Europe: Integration Policies in Selected Countries (Archick, Gallis, Miko,
Woehrel 2005) oraz raport wydany przez Open Society Institute pt. Muslim
in the United Kingdom: Policies for Engaged Citizens (Choudhury 2005).
Z uregulowań międzynarodowych analizie poddano przepisy antydyskryminacyjne, które zostały wprowadzone w życie w Zjednoczonym Królestwie – głównie pod wpływem prawodawstwa Unii Europejskiej. Przedmiotem analizy były akty prawne oraz procedury administracyjne organów
Wspólnoty przeciwdziałające dyskryminacji na tle rasowym, narodowym,
etnicznym, religijnym oraz dyskryminacji ze względu na płeć: między
innymi Traktat Amsterdamski zmieniający Traktat o Unii Europejskiej,
Traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie i niektóre związane z nimi
akty, Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych
Wolności, Wspólna Deklaracja Parlamentu Europejskiego, Rady i Komisji
Europejskiej w sprawie rasizmu i ksenofobii z 11 czerwca 1986 roku, Dyrektywa Rady 2000/78/WE z 27 listopada 2000 roku ustanawiająca ogólne
warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy oraz
Dyrektywa Rady z 29 czerwca 2000 roku wprowadzająca w życie zasadę
równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne. Jeśli chodzi o przepisy prawa krajowego, analizie poddano akty prawne
regulujące między innymi wolność wyznania i praktyk religijnych, status
19
islamu w brytyjskich szkołach oraz zasady tworzenia organizacji – zarówno
gospodarczych, jak i społecznych: między innymi Places of Worship Registration Act z 1855 roku, Partnership Act z roku 1890, Limited Partnership
Act z roku 1907, Education Act z roku 1996, Human Rights Act z 1998 roku,
Companies Act z roku 2006 oraz Charity Act z roku 2006.
Użyteczne w analizie społecznych aspektów aktywności religijnej, politycznej i medialnej muzułmanów we współczesnej Wielkiej Brytanii okazały się też strony internetowe utworzonych przez nich organizacji. Ponadto
w celu przedstawienia działalności społecznej muzułmańskich polityków
wykorzystano książkę Muslim in Western Politics pod redakcją Abdulkadra Sinno (Sinno [red.] 2009). Zawiera ona podsumowanie badań empirycznych przeprowadzonych wśród brytyjskich polityków muzułmańskich
w 2006 roku przy użyciu metody ustrukturyzowanych wywiadów pogłębionych.
20