EKONOMIA i ŚRODOWISKO Czasopismo Europejskiego Stowarzyszenia Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych numer 1

Transkrypt

EKONOMIA i ŚRODOWISKO
Czasopismo Europejskiego Stowarzyszenia
Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych
numer 1 (41) • 2012
copyright © by: Fundacja Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych
Białystok 2012
ISSN 0867-8898
Wydanie czasopisma dofinansowane przez
Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Wydawca:
Fundacja Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych
15-424 Białystok, ul. Lipowa 51
tel. +48-85 744 60 96 • fax: +48-85 746 04 97
www.fe.org.pl • e-mail: [email protected]
Redaktor:
Tłumacz:
Korektor:
Redaktor
statystyczny:
Janina Demianowicz
Marta Szymska
Elżbieta Alicka
Projekt i skład:
Agencja Wydawniczo-Edytorska EkoPress Białystok
Andrzej A. Poskrobko • tel. 601 311 838 • e-mail: [email protected]
Druk i oprawa:
Zakład Poligraficzny ARES s.c.
dr Elżbieta Gołąbeska
EKONOMIA I ŚRODOWISKO
Czasopismo Europejskiego Stowarzyszenia Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych
– Oddział Polski
ECONOMICS AND ENVIRONMENT
Journal of the European Association of Environmental and Resource Economists
– Polish Division
RADA PROGRAMOWA
prof. Zbigniew Bochniarz (USA)• prof. Tadeusz Borys • prof. Adam Budnikowski
prof. Józefa Famielec • prof. Bogusław Fiedor • prof. Wojciech J. Florkowski (USA)
prof. Kazimierz Górka • prof. Włodzimierz Kaczyński (USA) • prof. Teresa Łaguna
prof. Rafał Miłaszewski • prof. Anatolij I. Popow (Rosja) • prof. Bazyli Poskrobko
prof. Leszek Preisner • prof. Tomasz Żylicz
ZESPÓŁ REDAKCYJNY
Redaktor naczelny – dr inż. Elżbieta Broniewicz
Redaktorzy działowi – dr hab. Stanisław Czaja
dr hab. Eugeniusz Kośmicki, dr hab. Barbara Kryk
dr hab. Dariusz Kiełczewski, dr hab. Małgorzata Burchard
Sekretarz redakcji – mgr Marta Szymska
RECENZENCI
dr hab. inż. Joanna Ejdys
dr Artur Michałowski
4
Ekonomia i Środowisko 1 (41) • 2012
SPIS TREŚCI
PROBLEMY TEORETYCZNE I METODYCZNE
Michał Ptak, Podatki ekologiczne a system handlu uprawnieniami do emisji – zagadnienia teoretyczne ....10
Artur Michałowski, Stabilizacyjne usługi środowiska w świetle założeń ekonomii
zrównoważonego rozwoju .................................................................................................................. 27
Barbara Piontek, Ekonomiczna wycena środowiska przyrodniczego – wybrane problemy .........................47
Rafał Baum, Karol Wajszczuk, Jacek Wawrzynowicz, Miejsce i rola rolnictwa precyzyjnego
w koncepcji zrównoważonego rozwoju gospodarstw rolnych ...............................................................71
POLITYKA EKOLOGICZNA I ZARZĄDZANIE ŚRODOWISKIEM
Marian Flis, Skutki prawne objęcia ochroną gatunkową zwierząt dzikich a odpowiedzialność
za szkody wyrządzane przez te gatunki .......................................................................................... 86
Agata Lulewicz-Sas, Foresight jako narzędzie zrównoważonego rozwoju ............................................. 95
Jan Kaźmierski, Regionalne i środowiskowe aspekty zarządzania logistycznego .............................. 107
STUDIA I MATERIAŁY
Piotr Hojnacki, Zanieczyszczenie powietrza na obszarach zurbanizowanych.
Próba analizy porównawczej trzech polskich miast ........................................................................... 122
Marta Kowalik, Monika Zajemska, Prognozowanie składu chemicznego
produktów spalania węgla w atmosferze wzbogaconej w tlen ........................................................... 143
Maciej J. Nowak, Decyzje o uwarunkowaniach środowiskowych w rozwoju regionalnym
– przykład inwestycji drogowych ..................................................................................................... 153
Małgorzata Rauba, Straty spowodowane zanieczyszczeniem wód związkami azotu
pochodzącymi z rolnictwa ............................................................................................................... 163
Danuta Szpilko, Turystyka w projektach foresightu regionalnego w Polsce ........................................... 176
PROBLEMATYKA OGÓLNOEKOLOGICZNA I SPOŁECZNA
Kazimierz Zimniewicz, Fikcje organizacyjne i działania pozorne w ochronie przyrody w Polsce
ze szczególnym uwzględnieniem parków krajobrazowych ............................................................. 194
Agnieszka Baran, Skuteczność norm prawa karnego w ochronie środowiska ....................................... 210
Zofia Kołoszko-Chomentowska, Leszek Sieczko,
Kapitał ludzki w zrównoważonym rozwoju rolnictwa ..................................................................... 222
Agnieszka Leszczyńska, O edukacji dla rozwoju zrównoważonego raz jeszcze .................................. 233
Oksana Seroka-Stolka, Analiza wybranych czynników determinujących
poziom świadomości ekologicznej przyszłych menedżerów ............................................................ 245
www.fe.org.pl/czasopismo
RECENZJE, OMÓWIENIA, PRZEGLĄDY
Józefa Famielec, recenzja książki Adama Edwarda Szczepanowskiego:
Markowe produkty turystyczne ........................................................................................................264
Eugeniusz Kośmicki, recenzja książki Wolfganga Nentwiga: Inwazyjne gatunki roślin
i zwierząt i ich skutki ekologiczne i ekonomiczne ...............................................................................268
Eugeniusz Kośmicki, recenzja książki Profesor Hans Christoph Binswanger.
Życie i dzieło wybitnego ekonomisty szwajcarskiego .........................................................................272
Informacje dla autorów .......................................................................................................................... 278
5
6
CONTENTS
THEORETICAL AND METHODOLOGICAL PROBLEMS
Michał Ptak, Environmental taxes versus tradable permits – theoretical issues ....................................... 10
Artur Michałowski, Stabilization ecosystem services in the approach of the assumptions
of sustainable development economics .......................................................................................... 27
Barbara Piontek, Economic valuation of the natural environment – selected problems ........................... 47
Rafał Baum, Karol Wajszczuk, Jacek Wawrzynowicz, Place and role of precision
agriculture at concept of sustainable development of farms .............................................................. 71
ECOLOGICAL POLICY AND ENVIRONMENTAL MANAGEMENT
Marian Flis, The legal consequences of wild animals protection and responsibility
for damages made by these species ............................................................................................... 86
Agata Lulewicz-Sas, Foresight as a tool sustainable development ....................................................... 95
Jan Kaźmierski, Regional and environmental aspects of logistic management ..................................... 107
STUDIES AND RESEARCH WORK
Piotr Hojnacki, Air pollution in urban areas. Comparative analysis of three Polish cities............................. 122
Marta Kowalik, Monika Zajemska, Prediction of the chemical composition
of the coal combustion products in oxygen-enriched atmosphere .................................................... 143
Maciej J. Nowak, Decisions on the environmental conditions in regional development
– the example of road investments ............................................................................................. 153
Małgorzata Rauba, Loss caused by water pollution of nitrogen compounds from agriculture ................. 163
Danuta Szpilko, Tourism in regional foresight projects in Poland ........................................................ 176
ECOLOGICAL AND SOCIAL ISSUES
Kazimierz Zimniewicz, Organizational fiction and vain activities in nature protection in Poland
especially with regard to landscape parks .................................................................................... 194
Agnieszka Baran, Effectiveness of the criminal law in environmental protection .................................. 210
Zofia Kołoszko-Chomentowska Leszek Sieczko, Human capital and the sustainable
agricultural development ........................................................................................................... 222
Agnieszka Leszczyńska, Once again about education for sustainable development ............................ 233
Oksana Seroka-Stolka, Analysis of selected factors determining the level of environmental
awareness of future managers .................................................................................................... 245
www.fe.org.pl/czasopismo
DISCUSSION AND REVIEWS
Book review of Józefa Famielec, Adam Edward Szczepanowski: Brand tourist product ........................ 264
Book review of Eugeniusz Kośmicki, Wolfgang Nentwig: Invasive species
of flora and fauna and their environmental and economic outcomes.......................................................268
Book review of Eugeniusz Kośmicki, Profesor Hans Christoph Binswanger:
Life and achievements of outstanding Swiss economist .........................................................................272
Information for the authors .................................................................................................................... 278
7
PROBLEMY
TEORETYCZNE
I METODYCZNE
THEORETICAL
AND METHODOLOGICAL
PROBLEMS
Ekonomia i Środowisko • 1 (41) • 2012
Michał Ptak
PODATKI EKOLOGICZNE
A SYSTEM HANDLU UPRAWNIENIAMI DO EMISJI
– ZAGADNIENIA TEORETYCZNE
Michał Ptak, dr – Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
adres korespondencyjny:
Wydział Gospodarki Regionalnej i Turystyki w Jeleniej Górze
Katedra Zarządzania Jakością i Środowiskiem
58-500 Jelenia Góra, ul. Nowowiejska 3
e-mail: [email protected]
ENVIRONMENTAL TAXES VERSUS TRADABLE PERMITS
– THEORETICAL ISSUES
SUMMARY: The aim of this paper is to compare emission taxes to tradable permits. The analysis uses different
criteria for assessing environmental policy instruments (such as: information intensity, efficiency losses when
instruments are used under uncertainty, administrative costs, flexibility). The comparison shows that both types
of instruments have certain advantages and disadvantages. However, differences between taxes and tradable
permits can be minimized through proper design. Special attention is paid to the use of both types of instruments
in the climate policy.
KEY WORDS: ecological taxes, tradable permits, criteria for assessing instruments
Problemy teoretyczne i metodyczne
Wstęp
W polityce ochrony środowiska wielu krajów europejskich dużą rolę odgrywają opłaty i podatki ekologiczne. Instrumenty te, funkcjonujące zwykle od kilkunastu czy nawet kilkudziesięciu lat, wykorzystywane są do zachęcania podmiotów gospodarczych, aby podejmowały określone działania korzystne z punktu widzenia ochrony środowiska (na przykład zmniejszanie emisji szkodliwych
gazów). W niektórych przypadkach opłaty ekologiczne służą także do gromadzenia środków przeznaczanych na finansowanie przedsięwzięć ochronnych.
Pewne cele z zakresu ochrony środowiska mogą być osiągane dzięki innemu
instrumentowi o charakterze ekonomicznym, jakim jest handel uprawnieniami
do korzystania ze środowiska. W krajach europejskich systemy handlu uprawnieniami zostały uruchomione stosunkowo niedawno. Najbardziej znanym instrumentem tego typu jest oczywiście wspólnotowy system handlu uprawnieniami
do emisji dwutlenku węgla.
Celem opracowania jest porównanie na gruncie teoretycznym podatków
ekologicznych odnoszących się do emisji zanieczyszczeń oraz handlu uprawnieniami do emisji. Porównanie tych dwóch instrumentów poprzedzone jest krótką
charakterystyką zasad regulacji emisji za pomocą podatków i zbywalnych
uprawnień emisyjnych. W artykule wykorzystano dostępną literaturę przedmiotu (krajową i zagraniczną). Podstawą porównań jest prosty model pozwalający
zrozumieć istotę analizowanych metod internalizacji kosztów zewnętrznych.
W opracowaniu szczególną uwagę zwrócono na kwestie związane ze stosowaniem analizowanych instrumentów w ramach polityki klimatycznej. Ze względu na ograniczone ramy opracowania nie omówiono szerzej tak zwanych systemów hybrydowych, w których opłaty i podatki funkcjonują „obok” zbywalnych
uprawnień emisyjnych.
1. Ogólna charakterystyka podatków ekologicznych
i handlu uprawnieniami
Zarówno podatki ekologiczne, jak i handel uprawnieniami są teoretycznie
jednakowo skuteczne i pozwalają na osiągnięcie optymalnego, ze społecznego
punktu widzenia, poziomu emisji zanieczyszczeń. Punkt ten wyznaczony jest
przez przecięcie się krzywej krańcowych kosztów redukcji emisji i krzywej krańcowych kosztów zewnętrznych towarzyszących danej działalności1. Należy jednak zaznaczyć, że w warunkach pełnej informacji o ich przebiegu osiągnięcie
Zob. na przykład B. Fiedor, S. Czaja, A. Graczyk, Z. Jakubczyk, Podstawy ekonomii środowiska
i zasobów naturalnych, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2002, s. 980.
1
11
12
optimum społecznego mogłoby zostać osiągnięte również za pomocą innych metod internalizacji kosztów zewnętrznych, w tym również za pomocą niezbywalnych pozwoleń emisyjnych określonych indywidualnie dla poszczególnych podmiotów zanieczyszczających środowisko2.
W modelu podatkowym regulacja poziomu emisji ma charakter cenowy:
państwo, wprowadzając podatek od emisji, określa swego rodzaju cenę za jednostkę zanieczyszczenia równą wysokości stawki podatkowej. Podatek będzie
zachęcał poszczególne podmioty gospodarcze do zmniejszenia ilości zanieczyszczeń do poziomu, w którym stawka podatkowa zrówna się z krańcowym kosztem
redukcji zanieczyszczenia, czyli kosztem ograniczenia emisji zanieczyszczeń
o kolejną jednostkę. Poszczególne przedsiębiorstwa ustalą w rezultacie taki poziom działalności ochronnej, który zapewni zrównanie się krańcowych kosztów
działalności ochronnej u wszystkich z nich.
W handlu uprawnieniami państwo ustala najpierw ilość zanieczyszczeń,
sprzedając lub wydając nieodpłatnie emitentom określoną liczbę uprawnień.
Uprawnienia te są następnie przedmiotem wymiany między przedsiębiorstwami. Dla przedsiębiorstw, które mają niskie koszty redukcji zanieczyszczeń, bardziej opłacalne będzie redukowanie większej ilości zanieczyszczeń i sprzedaż
niewykorzystanych uprawnień. Podmioty o wysokich kosztach redukcji będą
z kolei skłonne kupować uprawnienia. Działania poszczególnych emitentów,
oparte na porównywaniu własnych kosztów redukowania emisji (czyli popytu
na uprawnienia) z ukształtowaną na rynku ceną uprawnienia, doprowadzą
do wyrównania się krańcowych kosztów redukcji u poszczególnych uczestników
rynku (choć może to oczywiście oznaczać różny poziom emisji u tych podmiotów)3.
Działanie obydwu instrumentów zobrazowano na rysunku 1, przedstawiającym krańcowe koszty redukcji emisji dwóch przedsiębiorstw, wprowadzających
początkowo do środowiska taką samą ilość danego zanieczyszczenia (po 100 ton)4.
Pierwszy producent ma niższe koszty krańcowe, co obrazuje mniejsze nachylenie krzywej MAC1. Zakłada się, że celem polityki ochrony środowiska nie jest –
na przykład ze względu na brak informacji o przebiegu krzywej krańcowych
kosztów zewnętrznych – osiągnięcie optymalnego poziomu emisji, ale zmniejszenie ilości emitowanych zanieczyszczeń o określoną liczbę jednostek (czyli osiągnięcie wyznaczonego poziomu emisji). W analizie przyjmuje się, że łączna ilość
Omówiony w tekście model, oparty na standardowo przebiegających krzywych krańcowych
kosztów redukcji emisji i krzywej krańcowych kosztów zewnętrznych, powinien być zmodyikowany w przypadku analizy wpływu instrumentów na różnorodność biologiczną.
3
N. Hanley, J. Shogren, B. White, Environmental Economics in Theory and Practice, Macmillan
Press, London 1997, p. 131.
4
Analiza oparta na: N. Wallart, The Political Economy of Environmental Taxes, Edward Elgar
Publishing Limited, Cheltenham 1999, p. 25-27, 31-35, 124-126. Zob. też B. Bartniczak,
M. Ptak, Opłaty i podatki ekologiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Wrocław 2011, s. 59-63; M. Ptak, Podatki ekologiczne a konkurencyjność, w: red. S.
Pajączkowski, H. Węgrzyn, Problemy zarządzania i marketingu, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Menedżerskiej, Legnica 2005, s. 333-342.
2
13
Rysunek 1
Podatki emisyjne a handel uprawnieniami do emisji na przykładzie dwóch podmiotów wprowadzających
zanieczyszczenia do środowiska
Przedsiębiorstwo II
Przedsiębiorstwo I
Koszty, cena uprawnień
Koszty, cena uprawnień
MAC2
MAC1
h
t
t
d
c
0
b
25
g
a
50
75
100
Emisja
w tonach
0
25
e
f
50
75
100
Emisja
w tonach
Źródło: N. Wallart, The Political Economy of Environmental Taxes, Edward Elgar Publishing Limited, Cheltenham 1999, p. 26.
zanieczyszczeń wprowadzanych do środowiska z obydwu źródeł ma zostać ograniczona o połowę (czyli o 100 ton).
W modelu podatkowym przedsiębiorstwa będą porównywały stawkę podatku za jednostkę emisji (t) z kosztem redukcji kolejnych jednostek emisji (czyli
krańcowym kosztem redukcji zanieczyszczenia) i wybierały rozwiązanie tańsze
z ich punktu widzenia. Podatek spowoduje, że przedsiębiorstwo pierwsze ograniczy emisję aż o 75 ton, zaś przedsiębiorstwo drugie – jedynie o 25 ton. Koszty
redukcji poniesione przez pierwszego producenta (pole a+b) mogą być co prawda wyższe niż koszty producenta drugiego (pole e), jednak podatek, który przedsiębiorstwo pierwsze będzie musiało uiścić z tytułu niewyeliminowanych emisji
(pole c), będzie zdecydowanie niższy niż podatek odprowadzony przez przedsiębiorstwo drugie (pole g+f).
Gdyby państwo zastosowało rozwiązanie polegające na sprzedaży uprawnień emisyjnych, łączne obciążenia finansowe emitentów (związane z zakupem
uprawnień oraz konieczną redukcją emisji) byłyby identyczne, jak w przypadku
podatku. Państwo może jednak wydać uprawnienia emitentom nieodpłatnie
w ilości proporcjonalnej do początkowych emisji z poszczególnych źródeł. Ponieważ celem polityki środowiskowej jest redukcja łącznej emisji o połowę, poszczególne przedsiębiorstwa – wprowadzające pierwotnie do środowiska identyczną
ilość zanieczyszczenia – otrzymają uprawnienia do wyemitowania 50 ton zanieczyszczenia. Zróżnicowanie krańcowych kosztów redukcji emisji spowoduje,
14
że opłacalny dla obu emitentów stanie się handel posiadanymi uprawnieniami.
Pierwszy z emitentów, na podstawie znajomości własnych kosztów redukcji,
będzie gotów odsprzedać uprawnienie do emisji jednostki zanieczyszczenia, jeśli
otrzymana kwota przewyższy koszt redukcji dodatkowej jednostki (będzie wyższa niż MAC1 dla emisji na poziomie 50 ton). Drugie przedsiębiorstwo będzie
z kolei skłonne zakupić uprawnienie, jeśli jego cena będzie niższa niż krańcowe
koszty redukcji (MAC2) dla emisji na poziomie 50 ton. Handel kolejnymi uprawnieniami będzie trwał aż do momentu wyrównania się krańcowych kosztów
redukcji. Ostatecznie redukcja emisji w poszczególnych przedsiębiorstwach
będzie identyczna, jak w rozwiązaniu podatkowym.
Zakładając, że cena uprawnień ukształtuje się na poziomie równym stawce
podatkowej, pierwsze przedsiębiorstwo odsprzeda drugiemu emitentowi niewykorzystane uprawnienia do emisji za kwotę odpowiadającą powierzchni pola
b+d=f. Przedsiębiorstwo drugie zakupi uprawnienia za kwotę reprezentowaną
przez pole f.
Zrównanie się krańcowych kosztów redukcji emisji w poszczególnych źródłach spowoduje, że dany poziom działalności ochronnej zostanie osiągnięty przy
najmniejszym możliwym koszcie społecznym. Taka sytuacja będzie miała miejsce
zarówno przy zastosowaniu podatku, jak i handlu uprawnieniami. Wynika stąd,
że oba instrumenty charakteryzują się jednakową efektywnością kosztową.
Liczne różnice między dwiema analizowanymi metodami regulacji wielkości
emisji ujawniają się w praktyce. Wpływ na praktyczne funkcjonowanie podatków ekologicznych i systemu handlu uprawnieniami do emisji mają wtedy takie
czynniki, jak między innymi niepewność co do przebiegu krzywych krańcowych
kosztów redukcji emisji oraz krańcowych kosztów zewnętrznych, wysokie koszty
transakcyjne, czy też występowanie innych – poza kosztami zewnętrznymi – niedoskonałości rynku5.
2. Kryteria oceny instrumentów
Przy porównywaniu instrumentów polityki ochrony środowiska można kierować się różnymi kryteriami o charakterze ekologicznym, ekonomicznym, społecznym czy politycznym. Do stosowanych w literaturze kryteriów, branych pod
uwagę przy ocenie podatków i handlu uprawnieniami, należą między innymi:
• straty efektywności, mające miejsce w przypadku stosowania instrumentu
jako metody osiągania optymalnego poziomu emisji zanieczyszczeń w warunkach niepewności (błędnych informacjach) dotyczącej przebiegu krzy-
R. Stavins, Policy Instruments for Climate Change: How Can National Governments Address
a Global Problem?, Resources for the Future, Washington 1997, p. 22 [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://ageconsearch.umn.edu/bitstream/10757/1/dp970011.pdf [Data
wejścia: 06-12-2011].
5
•
•
•
•
•
•
•
•
•
wych krańcowych kosztów redukcji albo krańcowych kosztów zewnętrznych6;
potrzeby informacyjne, rozumiane jako ilość informacji niezbędnych instytucjom zajmującym się ochroną środowiska do stosowania danego instrumentu7;
koszty administracyjne, czyli związane z wdrożeniem i późniejszym funkcjonowaniem danego instrumentu8;
przewidywalność ceny za emisję jednostki zanieczyszczenia (czyli jednostkowej stawki podatkowej, bądź też ceny jednego uprawnienia do emisji),
co może mieć wpływ na przykład na rynek nośników energii, bądź też
na decyzje dotyczące inwestycji w paliwa odnawialne;
elastyczność, związana z możliwością szybkiej zmiany konstrukcji danego
instrumentu przez organy państwa, tak aby zapewnił on osiągnięcie założonej jakości środowiska w nowych warunkach rynkowych9; elastyczność
może również dotyczyć swobody reagowania podmiotów gospodarczych
na określony instrument;
zdolność do generowania wpływów, które mogą na przykład stanowić źródło
dochodów budżetu państwa, zostać wykorzystane na cele z zakresu ochrony
środowiska (na przykład w ramach ekologicznego funduszu celowego), lub
też służyć finansowaniu mechanizmów osłonowych dla określonych grup
społecznych;
efektywność dynamiczna, polegająca na ciągłym zachęcaniu podmiotów
do poszukiwania nowych technologii i wykorzystywania tych technologii
do zmniejszania poziomu emisji10;
minimalizacja efektów konkurencyjnych, zakładająca ograniczenie wzrostu
kosztów produkcji wywołanego wdrożeniem danego instrumentu11;
podatność na wpływ różnych grup interesu, próbujących oddziaływać
na konstrukcję instrumentu na przykład w celu ustanowienia ulg dla określonych branż przemysłu;
klarowność (transparentność) konstrukcji danego instrumentu; skomplikowana konstrukcja utrudnia na przykład identyfikację rozwiązań (ulg podat-
R. Perman, Natural Resource and Environmental Economics, Pearson Education, Essex 2003,
s. 203.
7
J. Norregaard, V. Reppelin-Hill, Taxes and Tradable Permits as Instruments for Controlling Pollution: Theory and Practice, International Monetary Fund, 2000, p. 7 [Dokument elektroniczny].
Tryb dostępu: http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2000/wp0013.pdf [Data wejścia:
05-12-2011]. Zob. też J. Śleszyński, Ekonomiczne problemy ochrony środowiska, Aries, Warszawa 2000, s. 255.
8
Opłaty za emisję zanieczyszczeń powietrza. Projekty zmian, red. B. Poskrobko, Wydawnictwo
Ekonomia i Środowisko, Białystok 1999, s. 19.
9
J. Norregaard, V. Reppelin-Hill, op. cit., s. 203.
10
R. Perman, Natural Resource and Environmental Economics, Pearson Education, Essex 2003,
p. 203; J-P. Barde, Polityka ochrony środowiska i jej instrumenty, w: Ekonomia środowiska i zasobów
naturalnych, red. H. Folmer, L. Gabel, H. Opschoor, Wyd. Krupski i S-ka, Warszawa 1996, s. 243.
11
Opłaty za emisję..., op. cit., s. 19-20.
6
15
16
kowych, sposobu przydziału uprawnień) prowadzących do nierównego traktowania różnych podmiotów czy branż;
• akceptowalność polityczna, oznaczająca poparcie zastosowania danego instrumentu przez większość podmiotów życia społeczno-gospodarczego i politycznego12;
• efektywność w warunkach niedoskonałej konkurencji, związana z funkcjonowaniem danego instrumentu internalizacji kosztów zewnętrznych w przypadku, gdy struktura rynku odbiega od modelu konkurencji doskonałej.
Wymienione kryteria zostaną wykorzystane do porównania podatków ekologicznych i handlu uprawnieniami do emisji na gruncie teoretycznym.
2.1. Straty efektywności mające miejsce w przypadku stosowania instrumentu
w warunkach niepewności
Osiągnięcie optymalnego poziomu emisji za pomocą podatków i zbywalnych
uprawnień wymaga znajomości przebiegu krzywych krańcowych kosztów zewnętrznych i krańcowych kosztów redukcji. W praktyce instytucje odpowiedzialne za realizację polityki środowiskowej nie mają pełnych informacji o przebiegu tych krzywych. Zastosowane w takich warunkach instrumenty internalizacji kosztów zewnętrznych spowodują, że uzyskany przez emitentów poziom
emisji będzie zbyt niski lub zbyt wysoki w stosunku do poziomu optymalnego13.
Jeżeli jednak niepewność wynikać będzie jedynie z braku informacji o kosztach
zewnętrznych14, to zarówno podatki, jak i instrumenty ilościowe będą prowadzić
do takich samych błędów15.
Gdy organy państwa nie będą znały prawidłowego przebiegu krzywej krańcowych kosztów redukcji, to różnica między optymalnym a osiągniętym poziomem emisji (a także rozmiary straty dobrobytu) będzie zależała od rodzaju zastosowanego instrumentu, a także od względnego nachylenia krzywej krańcowych kosztów redukcji i krzywej krańcowych kosztów zewnętrznych16. Gdy
krzywa krańcowych kosztów redukcji będzie relatywnie bardziej stroma od
Ibidem, s. 19-20.
S. Smith, Environmentally Related Taxes and Tradable Permit Systems in Practice, OECD, Paris
2008, p. 12.
14
W innym ujęciu niepewność dotyczy – zamiast krańcowych kosztów zewnętrznych –
krańcowych korzyści ze zmniejszania emisji.
15
T. Żylicz, Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 2004, s. 115; D.W. Pearce, R.K. Turner, Economics of Natural Resources and the Environment, Harvester Wheatsheaf, New York, London, Toronto, Sydney 1990, p. 104-105;
T. Sterner, Policy Instruments for Environmental and Natural Resource Management, Resources
for the Future, Washington 2003, p. 151.
16
Zob. M. Weitzman, Prices vs. Quantities, in: Environmental Economics. Critical Concepts in the
Environment. Vol I: Environmental Regulation and Policy, red. Chuck Mason, Erwin Bulte, Routledge, Abingdon 2008, p. 30-51; T. Żylicz, op. cit., s. 112-116.
12
13
krzywej krańcowych kosztów zewnętrznych, wówczas podatki zapewnią osiągnięcie emisji bliższej optymalnej. W przeciwnym przypadku do sytuacji bliższej
tej pożądanej ze społecznego punktu widzenia doprowadzi handel uprawnieniami. Wydanie zbywalnych uprawnień będzie zatem lepszym rozwiązaniem problemów ekologicznych, w przypadku których szkody w środowisku rosną szybko wraz ze wzrostem poziomu emisji17.
Niektórzy autorzy zwracają uwagę, że ze względu na strukturę kosztów i szkód
związanych ze zmianami klimatu to instrumenty cenowe będą – w warunkach
braku informacji o kosztach krańcowych – bardziej efektywnym instrumentem
niż handel uprawnieniami18. Problemy ekologiczne (koszty zewnętrzne) są bowiem w tym przypadku związane raczej z koncentracją gazów szklarniowych,
a nie ich ilością wprowadzaną do atmosfery w krótkim okresie. Krańcowe koszty redukcji są natomiast bardzo wrażliwe na zmiany w poziomie emisji (redukcji
emisji).
2.2. Potrzeby informacyjne
Cele polityki środowiskowej w rzeczywistości polegają raczej na ograniczeniu emisji zanieczyszczeń w określonym stopniu, a nie na osiągnięciu określonego w sposób teoretyczny optymalnego poziomu zanieczyszczeń. Jak przedstawiono na rysunku 1, pożądaną redukcję zanieczyszczeń można uzyskać między innymi dzięki wydaniu emitentom odpowiedniej liczby uprawnień emisyjnych,
wyznaczając w ten sposób dopuszczalny poziom ingerowania w środowisko na
danym obszarze. Osiągnięcie wybranego poziomu emisji nie wymaga w tym
przypadku od organów państwa wiedzy o krańcowych kosztach redukcji poszczególnych emitentów.
W warunkach braku informacji o krańcowych kosztach redukcji emisji odpowiednie organy państwa nie mogą precyzyjnie przewidzieć, jaką reakcję spowoduje wprowadzenie podatku emisyjnego. Każde pojedyncze przedsiębiorstwo
będzie bowiem we własnym zakresie decydowało, które rozwiązanie jest dla
niego bardziej opłacalne: redukcja emisji (np. dzięki zmianie wykorzystywanych
nośników energii) czy uiszczenie podatku19.
Osiągnięcie założonego celu polityki środowiskowej za pomocą podatku
może wtedy zagwarantować równoległe stosowanie instrumentów regulacji bezpośredniej w postaci limitów emisji. Inne rozwiązanie może polegać na okresowych korektach stawki podatkowej w odpowiedzi na obserwowaną wielkość
S. Smith, op. cit., p. 12; Taxation, Innovation and the Environment, OECD, Paris 2010, s. 73.
W. Nordhaus, To Tax or Not to Tax: Alternative Approaches to Slowing Global Warming, “Review of Environmental Economics and Policy” 2007, Vol. 1, No. 1, s. 37; Globalisation, Transport
and the Environment, OECD, Paris 2010, p. 228.
19
T. Epps, A. Green, Reconciling Trade and Climate: How the WHO Can Help Address Climate
Change, Edward Elgar Publishing, Cheltenham 2011, p. 87-88.
17
18
17
18
emisji20. Obserwacja reakcji przedsiębiorstw (także w zakresie zużycia paliw)
na nałożenie podatku o określonej stawce pozwala państwu w pewnym stopniu
oszacować krańcowe koszty redukcji emitentów21.
2.3. Koszty administracyjne i koszty transakcyjne
Funkcjonowanie obu rodzajów instrumentów polityki ochrony środowiska
wiąże się z określonymi kosztami ponoszonymi przez państwo. Mogą być to
koszty zaprojektowania instrumentu, poboru podatków czy pomiaru i monitoringu emisji.
Można założyć, że pobieranie podatków będzie wiązało się z niższymi kosztami niż funkcjonowanie rozbudowanego i skomplikowanego systemu handlu
uprawnieniami. Do poboru podatków i ewentualnej egzekucji świadczeń podatkowych mogą bowiem zostać wykorzystane istniejące już organy administracji.
W rezultacie podatki mogą zostać wprowadzone dużo szybciej, co – z punktu
widzenia skuteczności polityki – należy ocenić pozytywnie22.
Koszty poboru podatków byłyby szczególnie niskie, gdyby podatki nakładane były na początkowym etapie produkcji energii (upstream taxes), czyli na wydobycie lub import paliw kopalnych23. Wynika to z faktu, że podatników takich
podatków jest z reguły mniej niż podmiotów obowiązanych do wnoszenia podatków nakładanych na produkcję, sprzedaż czy zużycie gotowych paliw (downstream taxes). Podatki nakładane na paliwa (a nie bezpośrednio na emisje zanieczyszczeń) eliminują potrzebę monitorowania emisji24. Oczywiście handel
uprawnieniami również może funkcjonować na poziomie upstream (jego uczestnikami byłyby na przykład kopalnie, ropociągi, gazociągi, importerzy paliw) lub
downstream (uczestnikami będą wtedy elektrownie, huty czy cementownie)25.
Uruchomienie systemu handlu uprawnieniami do emisji wydaje się zadaniem trudniejszym, bardziej kosztownym i czasochłonnym. Kwestie, które powinny być rozwiązane przed jego uruchomieniem, dotyczą między innymi: określenia limitu uprawnień, wyboru sposobu dystrybucji uprawnień, określenia
działań zmniejszających niepewność dotyczącą cen uprawnień czy wysokości
N. Wallart, op. cit., p. 30-31.
D. Weisbach, Instrument Choice is Instrument Design, in: U.S. Energy Tax Policy, eds. G.Metcalfs, Cambridge University Press, Cambridge 2011, s. 126.
22
M. Zimmer, Carbon Tax: Ready for Prime Time?, “Sustainable Development Law and Policy”
2008, Vol. 8, No. 2, p. 68-69.
23
Zob. np. W. Burns, Carbon Tax, in: Green Energy: An A-to-Z Guide, eds. D. Mulvaney, P. Robbins,
SAGE, Thousand Oaks 2011, s. 58.
24
J. Norregaard, V. Reppelin-Hill, Taxes and Tradable Permits as Instruments for Controlling Pollution: Theory and Practice, International Monetary Fund, 2000, s. 12 [Dokument elektroniczny].
Tryb dostępu: http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2000/wp0013.pdf [Data wejścia:
05-12-2011].
25
R. Ranosz, Organizacja i handel uprawnieniami do emisji CO2, „Polityka Energetyczna” 2008,
t. 11, z. 2, s. 68.
20
21
kar26. Późniejsze funkcjonowanie rynku praw do emisji zanieczyszczeń również
wiąże się z wysokimi kosztami, tym wyższymi, im większa będzie liczba jego
uczestników. Koszty te, związane z identyfikacją partnerów wymiany, negocjacją
i kontrolą wykonywania umów, funkcjonowaniem instytucji niezbędnych dla
urzeczywistnienia rynku, ponoszone są przez władze publiczne i indywidualne
podmioty27.
Przeciwnicy rozwiązań podatkowych wskazują, że koszty poboru i wymiaru
podatków wzrosną, gdy w konstrukcję tych podatków zostaną wpisane ulgi lub
zwolnienia, bądź też wtedy, gdy stawki podatkowe będą okresowo korygowane,
by zapewnić założoną wielkość emisji czy koncentrację zanieczyszczenia28.
Oczywiście ewentualne korekty stawki powinny podlegać pewnym ograniczeniom (na przykład nie mogą być one przeprowadzane zbyt często)29.
2.4. Przewidywalność cen
Istotną zaletą rozwiązania podatkowego jest to, że daje ono większą możliwość przewidywania ceny płaconej (w formie podatku) za emisję zanieczyszczenia, a w związku z tym planowania określonych inwestycji (polegających na
wprowadzaniu czystszych technologii czy zakupie środków transportowych)30.
W systemie handlu zmienność cen uprawnień emisyjnych może być większa,
co wynika ze zmian popytu na uprawnienia (w wyniku na przykład zmian zapotrzebowania na energię) przy stałej podaży uprawnień. Zmienność ta uniemożliwia określenie spodziewanego zwrotu z inwestycji proekologicznych31. Zmienność cen może być jednak ograniczona, jeżeli na przykład władze będą zapewniać sprzedaż dodatkowych uprawnień (ponad przyznany wcześniej limit) po
ograniczonej cenie. W takim systemie alternatywę dla zakupu uprawnień będą
stanowiły swego rodzaju opłaty ekologiczne, pełniące rolę „zaworu bezpieczeństwa” (safety valve).
Handel uprawnieniami wydaje się bardziej odpowiednim instrumentem,
jeżeli przyjąć, że wzrost emisji i koncentracji określonej substancji w atmosferze
powyżej określonej wielkości krytycznej może mieć katastrofalne skutki ekologiczne. Podatek – nie dając pewności utrzymania emisji poniżej określonej wielkości – zapobiega jednak ryzyku nadmiernego wzrostu kosztów eliminacji zanieczyszczeń. Maksymalny krańcowy koszt redukcji jest w tym przypadku równy
stawce podatkowej. Te cechy podatków i zbywalnych uprawnień mają duże znaczenie w polityce zapobiegania zmianom klimatu oraz nadmiernej emisji i konT. Epps, A. Green, op. cit., p. 68.
B. Fiedor, S. Czaja, A. Graczyk, Z. Jakubczyk, op. cit., s. 97.
28
W. Burns, op. cit., p. 59.
29
L. Goulder, B. Nadreau, International Approaches to Reducing Greenhouse Gas Emissions,
in: Climate Change Policy: a Survey, eds. S. Schneider, A. Rosencranz, J. Niles, Island Press, 2002,
s. 132.
30
M. Zimmer, op. cit., p. 68.
31
26
27
19
20
centracji dwutlenku węgla32. Przykładowo znajomość krytycznej koncentracji
lub krytycznego przyrostu koncentracji dwutlenku węgla mogłaby przemawiać
za stosowaniem instrumentów ilościowych33.
2.5. Elastyczność umożliwiająca zmiany
Odpowiednio zaprojektowany system handlu uprawnieniami do emisji będzie zapewniał osiągnięcie założonej jakości środowiska (stopnia jego zanieczyszczenia)34. Pojawienie się na rynku nowego źródła zanieczyszczeń nie zwiększy łącznej emisji – dodatkowy popyt na uprawnienia podniesie jedynie ich
cenę35. W rozwiązaniu podatkowym utrzymanie danego stanu środowiska wymagałoby natomiast od państwa zmiany wysokości stawki podatku.
Oczywiście w niektórych przypadkach (na przykład gdy początkowy limit
emisji zostanie ustalony na zbyt wysokim poziomie) wszystkie rodzaje instrumentów ochrony środowiska będą musiały być okresowo korygowane. Potrzeba
dokonywania okresowych korekt w konstrukcji instrumentów wydaje się szczególnie ważna w przypadku polityki klimatycznej. Korekty te mogą być bowiem
uzasadnione wzrostem poziomu wiedzy na temat zjawiska zmian klimatu i poziomu krańcowych szkód36.
Niektórzy autorzy do zalet podatku węglowego37 stosowanego w polityce klimatycznej zaliczają też inaczej rozumianą elastyczność, wiążącą się z możliwością wyboru stopnia redukcji emisji gazów cieplarnianych w zależności od ogólnych warunków gospodarczych. W okresie, gdy koszty redukcji emisji są – ze
względu na sytuację gospodarczą – szczególnie wysokie, rozwiązanie podatkowe
pozwala przedsiębiorstwom redukować mniejszą ilość szkodliwych gazów
(co oczywiście wiąże się z wyższymi obciążeniami podatkowymi za niezredukowane emisje). W sytuacji, gdy koszty redukcji spadną, przedsiębiorstwa będą
z kolei skłonne do większej redukcji emisji. W rezultacie społeczne koszty działań zapobiegających zmianom klimatu będą zdecydowanie niższe niż w przypadku stosowania zbywalnych uprawnień, które – według tego podejścia – nie zapewniają podobnej elastyczności38.
L. Goulder, B. Nadreau, op. cit., p. 134; Taxation, Innovation and the Environment, OECD, Paris
2010, s. 58.
33
D. Victor, The Collapse of the Kyoto Protocol and the Struggle to Slow Global Warming, Princeton University Press, New Jersey 2001, p. 82.
34
J. Norregaard, V. Reppelin-Hill, op. cit.
35
J-P. Barde, Polityka ochrony środowiska i jej instrumenty, w: Ekonomia środowiska i zasobów
naturalnych, red. Henk Folmer, Landis Gabel, Hans Opschoor, Wyd. Krupski i S-ka, Warszawa
1996, s. 238.
36
Zob. L. Kaplow, Taxes, Permits and Climate Change, in: U.S. Energy Tax Policy, ed. G. Metcalfs,
Cambridge University Press, Cambridge 2011, p. 176.
37
Podatki węglowe pobierane są w zależności od zawartości węgla w paliwie bądź emisji
dwutlenku węgla powstających w procesie spalania paliwa.
38
32
21
2.6. Zdolność do generowania dochodów
Zarówno podatki emisyjne, jak i handel uprawnieniami do emisji – pod warunkiem, że będą odpowiednio zaprojektowane – mogą dostarczać państwu
wpływów w takiej samej wysokości. Z punktu widzenia podmiotów gospodarczych mogą być z kolei źródłem zbliżonych obciążeń finansowych, związanych
z kosztami redukcji emisji, zakupem uprawnień czy świadczeniami z tytułu emitowanych zanieczyszczeń.
Łączne obciążenia emitentów objętych podatkami emisyjnymi obejmują, jak
już wspomniano, nie tylko koszty poniesione na ograniczenie emisji do określonego poziomu, ale również podatki za niewyeliminowane zanieczyszczenia.
Obrazuje to tabela 1, w której przedstawiono między innymi wysokość obciążeń
finansowych (analizowanych na rysunku 1) przedsiębiorstw będących podatnikami podatku emisyjnego, a także wysokość dochodów budżetu państwa
w przypadku zastosowania metody internalizacji kosztów zewnętrznych.
Nieodpłatny przydział uprawnień emisyjnych pozbawia państwo możliwości
zgromadzenia dochodów za pośrednictwem tej metody regulacji. Z punktu widzenia przedsiębiorstw jest to jednak rozwiązanie bardzo korzystne – przedsiębiorstwa nie muszą bowiem kupować uprawnień na rynku pierwotnym. Z tabeli 1
Tabela 1
Obciążenia finansowe przedsiębiorstw i wpływy podatkowe po zastosowaniu przez państwo podatku emisyjnego
i handlu uprawnieniami do emisji
Wyszczególnienie
Przedsiębiorstwo I Przedsiębiorstwo II
Budżet państwa
Podatek emisyjny bez zwrotu dochodów podatkowych
Koszty redukcji emisji
Odprowadzony podatek lub wpływy z podatku
Łączne obciążenia przedsiębiorstw lub łączne wpływy budżetu
państwa z podatku
-a-b
-c
-a-b-c
-e
-f-g
-e-f-g
×
+c+f+g
+c+f+g
-a-b
+b+d=f
-e
-f
×
×
-a+d
-e-f
0
-e
-f-g
+g=c+b+d
-e-f
×
+c+f+g
-c-b-d-g=-c-f-g
0
Handel uprawnieniami do emisji z bezpłatnym przydziałem uprawnień
Kwota uzyskana ze sprzedaży lub przeznaczona na zakup uprawnień na rynku wtórnym
państwa
Podatek emisyjny ze zwrotem dochodów podatkowych
Odprowadzony podatek lub wpływy z podatku
Zwrot podatku
państwa z podatku
-a-b
-c
+c+b+d
-a+d
Źródło: N. Wallart, The Political Economy of Environmental Taxes, Edward Elgar Publishing Limited, Cheltenham 1999, p. 32, 34.
22
wynika, że obciążenia obydwu emitentów będą w tym przypadku niższe niż
w rozwiązaniu podatkowym.
W modelu podatkowym państwo, chcąc zrekompensować emitentom wysokie obciążenia związane z podatkami ekologicznymi, może jednak zdecydować
się zwrócić podatnikom pobrane podatki. Zwrot zgromadzonych środków może
odbywać się na takich samych zasadach, na jakich odbywałby się bezpłatny
przydział uprawnień. W analizowanym modelu wpływy zgromadzone przez
państwo (pole c+f+g) byłyby zatem rozdzielone po równo pomiędzy przedsiębiorstwa. W rezultacie obciążenia finansowe poszczególnych emitentów wyraźnie się zmniejszą. Zachętą do redukcji emisji zanieczyszczeń byłaby w takim
przypadku możliwość uzyskania zwrotu podatku39.
W praktyce rozwiązanie polegające na bezpośrednim zwracaniu pobranych
podatków ekologicznych stosowane jest rzadko40. Państwo zwykle przypisuje
tym podatkom funkcję fiskalną, wyrażającą się w gromadzeniu za ich pomocą
środków budżetowych, które mogą być przeznaczone na ogólne cele. Uzyskane
wpływy mogą też pozwolić na redukcję innych, „tradycyjnych” podatków w ramach mniej lub bardziej neutralnej dla budżetu ekologicznej reformy podatkowej. Takie rozwiązanie może – przynajmniej teoretycznie – poprawić efektywność
systemu podatkowego (dzięki obniżeniu stawek podatków mających w większym
stopniu zniekształcać mechanizm rynkowy niż podatki ekologiczne) czy przyczynić się do wzrostu zatrudnienia w gospodarce (w przypadku obniżenia podatków
dochodowych lub składek na ubezpieczenia społeczne). Wpływy podatkowe
mogą zostać również przeznaczone na rekompensaty dla określonych grup
(na przykład rodzin o niskich dochodach ponoszących stosunkowo wysokie wydatki na energię) lub na finansowanie inwestycji proekologicznych (na przykład
przedsięwzięć prowadzących do zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych).
To ostatnie rozwiązanie może zapewnić dodatkową redukcję emisji (oprócz redukcji wywołanej bodźcowym oddziaływaniem samego podatku)41.
Teoretycznie rzecz biorąc, środki zgromadzone przez państwo z tytułu sprzedaży uprawnień emisyjnych mogą być przeznaczone na podobne cele, co dochody podatkowe. Bezpłatny przydział uprawnień pozbawia natomiast organy państwa dochodów. Te utracone dochody, które mogłyby być wykorzystane na przykład jako rekompensaty szkód wyrządzanych społeczeństwu przez przedsiębiorZob. N. Wallart, op. cit., p. 25-27, 31-35, 124-126.
Przykładem takiego rozwiązania, polegającego na zwracaniu środków pobranych za pomocą
opłat ekologicznych, jest funkcjonujący od 1992 roku w Szwecji system opłat za emisję tlenków azotu. Wysokość zwrotu zależy od ilości energii wytworzonej przez podmioty obciążone
opłatami. Zakłady, dla których emisje tlenków azotu przypadające na jednostkę wyprodukowanej energii są najniższe, mogą otrzymać kwotę przekraczającą wysokość pobranej
wcześniej opłaty. The Swedish Charge on Nitrogen Oxides – Cost-effective Emission Reduction,
Swedish Environmental Protection Agency, Stockholm 2006, s. 1-2 [Dokument elektroniczny].
Tryb dostępu: http://www.naturvardsverket.se/Documents/publikationer/620-8245-0.pdf
[Data wejścia: 06-12-2011].
41
A. Baranzini, J. Goldemberg, S. Speck, A Future for Carbon Taxes, “Ecological Economics” 2000,
Vol. 32, p. 396.
39
40
stwa zanieczyszczające środowisko, można traktować w kategoriach nieefektywności ekonomicznej42. Warto też zauważyć, że korzyści z darmowych uprawnień
przypadną przedsiębiorstwom, bądź też regionom kraju o wysokiej emisji zanieczyszczeń.
W przypadku międzynarodowej harmonizacji instrumentów polityki ochrony środowiska niezbędne może być łagodzenie skutków realizacji polityki ekologicznej w niektórych krajach. W rozwiązaniu podatkowym mogłyby temu służyć
środki gromadzone na specjalnym funduszu zarządzanym przez określoną instytucję. Konieczność dokonywania transferów na rzecz najbardziej pokrzywdzonych, a także obawy o to, że niektóre kraje indywidualnie stosowałyby rozwiązania łagodzące skutki podatku (na przykład subwencje do wydobycia węgla), mogą stanowić przeszkodę dla ujednolicania podatków ekologicznych na
szerszą skalę43. W przypadku rynku praw do emisji dążenie do ograniczenia
wzrostu obciążeń może z kolei skłaniać do przyznawania większej liczby uprawnień emisyjnych mniej zamożnym krajom. To oczywiście dyskryminowałoby
producentów z zamożniejszych krajów44.
2.7. Efektywność dynamiczna
Jeśli instrument zapewnia osiąganie optymalnego poziomu zanieczyszczeń,
innowacje w technologie redukcji emisji podejmowane przez podmioty gospodarcze oznaczają konieczność zmian w konstrukcji obu instrumentów. Przy podatkach niezbędne będzie wtedy obniżenie wysokości stawki podatkowej,
a w handlu uprawnieniami – ograniczenie liczby uprawnień. Podatek zapewnia
bowiem, że innowacje technologiczne zostaną wykorzystane do obniżenia poziomu emisji. W przypadku handlu uprawnieniami innowacje nie spowodują obniżenia wielkości emisji (oczywiście pod warunkiem, że limit emisji nie zostanie
obniżony), a jedynie spowodują spadek cen uprawnień45.
Dynamiczne oddziaływanie instrumentów ochrony środowiska wiąże się
także niekiedy z wpływem instrumentów na zjawisko wejścia lub wyjścia firm
z gałęzi w długim okresie. W literaturze stwierdza się, że na dłuższą metę zarówno podatki, jak i handel uprawnieniami spowodują spadek łącznej wielkości
emisji (ujemne zyski skłonią niektórych producentów do wyjścia z rynku).
Na produkcję gałęzi i wielkość emisji w długim okresie nie ma wpływu sposób
przydziału uprawnień. W literaturze zauważa się jednak, że bezpłatny przydział
Taxation, Innovation and the Environment, OECD, Paris 2010, s. 58.
L. Goulder, B. Nadreau, op. cit., p. 133, 147.
44
R. Stavins, Policy Instruments for Climate Change: How Can National Governments Address
a Global Problem?, Resources for the Future, Washington 1997, s. 22-24 [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://ageconsearch.umn.edu/bitstream/10757/1/dp970011.pdf [Data
wejścia: 06-12-2011].
45
Taxation, Innovation and the Environment, OECD, Paris 2010, s. 73.
42
43
23
24
uprawnień może stanowić barierę wejścia dla nowych firm, które będą zmuszone kupować uprawnienia46.
2.8. Minimalizacja efektów konkurencyjnych, podatność na wpływ różnych
grup interesu, transparentność i akceptowalność polityczna
Podatki, którym nie towarzyszy zwrot zgromadzonych środków, wiążą się
z wysokimi obciążeniami finansowymi dla podmiotów gospodarczych, składającymi się z kosztów redukcji emisji oraz podatku za niewyeliminowane emisje.
W niektórych przypadkach kwota odprowadzonego podatku może być – w porównaniu z poniesionymi kosztami redukcji – bardzo duża. Taka sytuacja może
mieć miejsce w polityce ochrony klimatu (z uwagi na ograniczone możliwości
zmniejszania emisji dwutlenku węgla). Z punktu widzenia konkurencyjności
krajowych przedsiębiorstw lepszym rozwiązaniem wydaje się bezpłatny przydział uprawnień do emisji.
Obydwa analizowane instrumenty charakteryzują się swego rodzaju elastycznością, polegającą na możliwości preferencyjnego traktowania określonych
firm czy sektorów w celu ochrony ich konkurencyjności47. Możliwe rozwiązania
polegają zwłaszcza na ustanawianiu zwolnień lub ulg podatkowych, bądź też na
bezpłatnym przydziale uprawnień dla określonych branż. Wpływ na wprowadzanie takich preferencji, a także na inne aspekty funkcjonowania instrumentów
ochrony środowiska (na przykład określenie limitu emisji w postaci ogólnej liczby uprawnień) mogą mieć działania lobbystyczne. Niektórzy autorzy zauważają,
że ze względu na długi czas projektowania systemy handlu uprawnieniami mogą
być bardziej podatne na wpływ różnych grup interesu domagających się preferencyjnego traktowania48.
Stosunkowo łatwo jest zidentyfikować ulgi i zwolnienia ustanowione w podatkach ekologicznych49. Systemy handlu uprawnieniami, a zwłaszcza zasady
przydziału uprawnień mogą wydawać się bardziej skomplikowane. Dlatego też
podatki można uważać za bardziej transparentne i zrozumiałe dla opinii publicznej50.
Ulgi w podatkach ekologicznych mające zastosowanie do określonych sektorów czy gałęzi mogą spowodować, że podmioty wyłączone z opodatkowania nie
będą skłonne do podejmowania działań służących ochronie środowiska. Inaczej
jest w przypadku „handlu emisjami”: preferencyjnie traktowane przedsiębiorstwa, które otrzymały uprawnienia bezpłatnie (a nie w drodze przetargu), w dalJ. Norregaard, V. Reppelin-Hill, op. cit.
Implementing Domestic Tradeable Permits. Recent Developments and Future Challenges,
OECD, Paris 2002, s. 94.
48
49
T. Epps, A. Green, Reconciling Trade and Climate: How the WHO Can Help Address Climate
Change, Edward Elgar Publishing, Cheltenham 2011, s. 89.
50
M. Zimmer, op. cit., p. 69.
46
47
szym ciągu będą skłonne do redukcji emisji czy wprowadzania innowacji
w technologiach redukcji. Nieodpłatnie otrzymane uprawnienia mogą zostać bowiem sprzedane innym podmiotom51.
Z politycznego punktu widzenia podatki mogą być trudniejsze do wprowadzenia. Wynika to z faktu, że instrumenty te powodują, iż koszty ochrony środowiska stają się bardziej widoczne dla konsumentów i wyborców52. Podmiotom
gospodarczym trudno też zaakceptować wyższe podatki, które i tak zwykle uważane są za zbyt wysokie. Dotyczy to zwłaszcza podatków nakładanych na nośniki energii.
2.9. Efektywność w warunkach konkurencji niedoskonałej
Gdy struktura rynku na produkowane dobro odbiega od modelu konkurencji doskonałej, a obok jednego przejawu niedoskonałości rynku, jakim są efekty
zewnętrzne, występuje drugi – brak konkurencji doskonałej, oba rodzaje instrumentów nie zapewnią osiągnięcia optymalnego poziomu emisji53. W takich warunkach podatek Pigou o stawce równej krańcowym kosztom zewnętrznym przy
optymalnym poziomie produkcji spowoduje spadek produkcji w sytuacji, gdy jej
rozmiary są i tak już zbyt małe54. Badania nad handlem uprawnieniami w modelu oligopolu Cournota wskazują z kolei, że system ten może zachęcać firmy
do zmów. W literaturze wskazuje się jednak, że handel uprawnieniami doprowadzi do mniejszych strat efektywności, gdy firmy będą miały znacznie zróżnicowane technologie redukcji emisji. Oczywiście w handlu uprawnieniami pewne
znaczenie ma także struktura konkurencji na rynku uprawnień55.
Podsumowanie
Z przeprowadzonego porównania wynika, że słabości i mankamenty charakterystyczne dla obu rodzajów instrumentów mogą zostać ograniczone dzięki odpowiedniemu skonstruowaniu tych narzędzi. W przypadku podatku ważne jest
na przykład okresowe korygowanie jego stawki, bądź też powiązanie z instrumentem regulacji bezpośredniej (pozwoleniem na emisję), gwarantujące,
że strumień emisji danego zanieczyszczenia nie przekroczy limitu wyznaczonego
przez organ państwa. Drugie z tych rozwiązań jest charakterystyczne dla funkcjonujących w Polsce opłat za wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza,
będących typowymi opłatami emisyjnymi. Instrumenty regulacji bezpośredniej
Implementing Domestic, op. cit., p. 94.
J. Norregaard, V. Reppelin-Hill, op. cit.
53
Ibidem.
54
Zob. D.W. Pearce, R.K. Turner, Economics of Natural Resources and the Environment, Harvester
Wheatsheaf, New York, London, Toronto, Sydney 1990, s. 91-94.
55
J. Norregaard, V. Reppelin-Hill, op. cit..
51
52
25
26
w postaci decyzji administracyjnych określają w tym systemie dopuszczalny zakres korzystania ze środowiska, zaś opłaty stanowią bodziec o charakterze ekonomicznym do ograniczenia tego korzystania. Słabości rynkowej metody internalizacji kosztów zewnętrznych, związane z niepewnością co do ceny uprawnień,
mogą być z kolei ograniczone dzięki sprzedaży nowych uprawnień emisyjnych
po określonej (niezbyt wysokiej) cenie. Możliwość gromadzenia dochodów –
charakterystyczną dla opłat i podatków ekologicznych – może natomiast zapewnić sprzedaż uprawnień. Wydaje się jednak, że to właśnie bezpłatny przydział
uprawnień jest przyczyną tego, że „handel emisjami” spotyka się z większą aprobatą ze strony podmiotów gospodarczych, niechętnych instrumentom o charakterze fiskalnym.
Możliwość ograniczenia słabości wynikających z istoty poszczególnych metod regulacji emisji (cenowej i ilościowej) za pomocą odpowiednich rozwiązań
prowadzi niektórych autorów do dość daleko idących wniosków. Weisbach uważa na przykład, że uwagę należy skupić nie tyle na wyborze instrumentu, co raczej na odpowiednim jego zaprojektowaniu56. Różnice między obydwoma rodzajami instrumentów mogą być wówczas niezbyt istotne57. Przeprowadzone
w opracowaniu rozważania teoretyczne pozwalają się zgodzić z tym poglądem.
W praktyce możliwość swobodnego kształtowania konstrukcji instrumentów
ochrony środowiska (na przykład częstych korekt stawki podatkowej) będzie
z pewnością ograniczona.
Zalety i wady analizowanych instrumentów ochrony środowiska muszą być
z pewnością uwzględnione w przypadku prób stosowania ich na międzynarodową skalę (na przykład wprowadzania międzynarodowego podatku węglowego,
harmonizacji krajowych podatków węglowych, obejmowania większej niż dotychczas liczby krajów wspólnym systemem handlu uprawnieniami do emisji
dwutlenku węgla). Należy pamiętać, że stosowanie instrumentów na taką skalę
może mieć szczególny wpływ na ich funkcjonowanie (na przykład może to ograniczać elastyczność, rozumianą jako możliwość dokonywania korekt w uzgodnionej wcześniej konstrukcji danego instrumentu58).
D. Weisbach, op. cit., p. 155.
Globalisation, Transport and the Environment, OECD, Paris 2010, s. 228.
58
D. Weisbach, op. cit., p. 146.
56
57
Artur Michałowski
STABILIZACYJNE USŁUGI ŚRODOWISKA
W ŚWIETLE ZAŁOŻEŃ EKONOMII
ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
Artur Michałowski, dr – Wyższa Szkoła Administracji Publicznej im. Stanisława Staszica w
Białymstoku
Zakład Nauk Ekonomicznych
Wyższa Szkoła Administracji Publicznej im. Stanisława Staszica w Białymstoku
15-555 Białystok, ul. Dojlidy Fabryczne 26
STABILIZATION ECOSYSTEM SERVICES
IN THE APPROACH OF THE ASSUMPTIONS
OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT ECONOMICS
SUMMARY: In this paper the author attempts to analyze ecosystem services related to the natural processes of the
stabilization process of matter, energy, information and space in macrosystem society-economy-environment.
The issue of conservation stabilization ecosystem services is the area forming the sustainable development
economics. Implementation of its objectives is a necessary condition for achieving the quality stabilization
ecosystem service. Analysis of the processes of stabilization ecosystem services should be carried out in two of
their fundamental aspects. The first is the existence of geochemical cycles and the stabilization brought about by
living organisms (together known as biogeochemical cycles), the second one – the mechanisms and processes of
succession. Sustainable development macrosystem society-economy-environment can be realized, inter alia,
provided that the stabilization ecosystem services the natural environment. For this purpose, the processes in the
system of society, economy and environment should be negatively coupled with the use of a variety of
institutional arrangements and evaluation systems.
KEY WORDS: sustainable development, sustainable development economics, services, ecosystem services,
stabilization ecosystem services
28
Wstęp
Zachowanie usług środowiska (świadczeń ekosystemów - ecosystem services) jest podstawowym warunkiem wdrożenia zrównoważonego rozwoju. Środowisko wytwarza i dostarcza zasoby naturalne oraz przeprowadza procesy przyrodnicze stanowiące podstawy jego usług. Problem zasobów naturalnych został
już szeroko omówiony i przeanalizowany w teorii ekonomii. Kategoria usług
środowiska stanowi stosunkowo nowy obszar badań ekonomicznych. Usługi
środowiska w dalszym ciągu są definiowane bardzo różnorodnie, a metodologia
ich analiz nie jest spójna. Jednakże należy zwrócić uwagę na to, iż są one przedmiotem badań ekonomicznych, które wymagają znacznego uwzględnienia dorobku nauk biologicznych, w największym stopniu programu badawczego i teorii
ekologii. Pogłębione i sprecyzowane badania usług środowiska wymuszają twórczą adaptację pojęć i praw przyrodniczych do teorii ekonomii. Ich klasyfikacja,
wycena i ocena powinny wynikać z uzgodnionych w naukowej dyskusji kryteriów ekonomiczno-ekologicznych.
W niniejszym opracowaniu autor podjął próbę analizy usług środowiska związanych z przyrodniczymi procesami stabilizacji przetwarzania materii, energii, informacji i przestrzeni w makrosystemie społeczeństwo-gospodarka-środowisko.
Problematyka zachowania stabilizacyjnych usług środowiska jest obszarem tworzącej się ekonomii zrównoważonego rozwoju. Realizacja jej założeń stanowi konieczny warunek osiągnięcia właściwej jakości stabilizacyjnych usług środowiska.
1. Założenia ekonomii zrównoważonego rozwoju
Zrównoważony rozwój ma fundamentalne znacznie, jednakże w Polsce nadal jest zbyt mało znany i ciągle kontrowersyjny. Jest nowym paradygmatem
rozwoju, atakowanym z egocentrycznego punktu widzenia, ponieważ przyjmuje
postawę aksjologiczną umiarkowanego antropocentryzmu. Zrównoważony rozwój jest dyskutowany od ponad trzydziestu lat w różnych środowiskach naukowych. Od 2005 roku został uznany za nowy paradygmat edukacji – Dekada
ONZ Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju na lata 2005-2014. W naukach
ekonomicznych nowy paradygmat rozwoju nie ma jeszcze ugruntowanej pozycji.
Sytuacja ta odnosi się do dyscypliny ekonomii i dyscypliny nauki o zarządzaniu.
Dominuje w nich nurt egocentryczny, który preferuje jako fundament egoizm
i myślenie w skali jednego pokolenia, na przykład w odniesieniu do zasobów
naturalnych i usług środowiska przyrodniczego. Pewną pozytywną zmianą jest
wprowadzenie do dydaktyki przedmiotów: etyka biznesu i społeczna odpowiedzialność biznesu. Można je uznać za konkretne narzędzia służące minimalizacji deficytu etyki i moralności w naukach ekonomicznych.1
1
T. Borys, Koncepcja zrównoważonego rozwoju w naukach ekonomicznych, w: Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Zarys problemów badawczych i dydaktyki, red. B. Poskrobko, Wydawnic-
Koncepcja zrównoważonego rozwoju charakteryzuje się brakiem interdyscyplinarnych uzgodnień jego teoretycznej istoty. Ich wypracowanie wymaga podjęcia badań mających na celu stworzenie logicznego i wielopoziomowego ciągu
paradygmatów o rosnącym stopniu szczegółowości. Zasady z najwyższego poziomu generalizowania (poziom pierwszy) powinny systemowo generować nowe
paradygmaty dla poszczególnych dziedzin nauki (poziom drugi), a te z kolei powinny kształtować zbiory paradygmatów dyscyplin naukowych (poziom trzeci)
jako punkty odniesienia dla propozycji programowych na najniższych poziomach
prowadzonych badań i edukacji (poziom czwarty). Kształtowanie się paradygmatów niższych poziomów znajduje się na różnym stopniu zaawansowania.
W praktyce obserwuje się początkową fazę konkretyzacji paradygmatów poziomu drugiego i trzeciego, przy dość zaawansowanej fazie poziomu pierwszego
i czwartego. Poziom pierwszy jest holistyczną teorią nowego rozwoju jako interdyscyplinarnej integracji cech, zasad, celów i ładów. Poziom czwarty wyróżnia
się opracowaniem wielu dość kompleksowych teorii, na przykład zrównoważonej konsumpcji lub zrównoważonej gospodarki leśnej. Na poziomie pierwszym
powinna odbywać się dalsza konkretyzacja cech, zasad, celów i ładów. Wyodrębnia się trzy podstawowe cechy nowego paradygmatu: zrównoważenie, trwałość
i samopodtrzymywanie. Silniejsze uwzględnienie ostatniej z cech warunkuje
początek tworzenia jego teoretycznych zrębów i implementacji. Badania interdyscyplinarne powinny odnosić się do tworzenia kompleksowych teorii wymienionych cech oraz identyfikacji relacji pomiędzy koncepcjami rozwoju zrównoważonego, trwałego i sustensywnego, a także wskazania ich koniunkcji i udziału we
wzbogacaniu nowego paradygmatu rozwoju. Zasady nowego paradygmatu rozwoju wyjaśniają jego cechy. Powinny one ukazywać wyniki konsensusu osiągniętego w badaniach w wymiarze społecznym, ekonomicznym i ekologicznym.
Cele rozwoju nowego paradygmatu muszą opierać się na ciągłej integracji operacyjnej. Integrowanie ładu (wymiaru) społecznego, ekonomicznego i środowiskowego jest wyzwaniem dla przedstawicieli nauk ekonomicznych, humanistycznych i przyrodniczych. Efektem działań integracyjnych powinien być ład zintegrowany. Należy go traktować jako jeden ze sposobów wyrażania wzorców zrównoważonego rozwoju przy wykorzystaniu narzędzi benchmarkingu.2
Dyskusja wokół nowego paradygmatu zrównoważonego rozwoju będzie
jeszcze długo trwała i determinowała praktykę jego wdrażania. Równocześnie
bowiem kształtuje się teoria i praktyka, które są sferami przenikającymi się.
W związku z takimi procesami istnieje wiele trudności w zakresie polityki zrównoważonego rozwoju. Występuje pogląd sprowadzający jego koncepcję do kwestii długookresowej trwałości gospodarowania. Interpretuje się ją również jako
ideę funkcjonowania świata we współczesnych warunkach ekstremalnych.
Część badaczy uznaje zrównoważony rozwój za alternatywną koncepcję rozwotwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok 2010, s. 44-60.
2
T. Borys, Interdyscyplinarność ekonomii zrównoważonego rozwoju, w: Teoretyczne aspekty
ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomiczna, Białystok 2011, s. 134-151.
29
30
jową wobec rozwoju społeczno-gospodarczego opartego na wartościach globalizacji i postmodernizmu. W tym ujęciu jest on formą ochrony tożsamości cywilizacyjnej i etycznej współczesnego człowieka, a także drogą obrony przed skutkami globalnego kryzysu cywilizacyjnego. Celem zrównoważonego rozwoju jest
wzrost jakości życia. Z celu głównego wypływa wiązka celów drugiego stopnia,
które dotyczą zapewnienia trwałości warunków osiągnięcia dobrobytu w perspektywie długookresowej:
• cele społeczne – zapewnienie dostępu do dóbr i usług społecznie pożądanych, zachowanie różnorodności kulturowej, zaspokojenie podstawowych
potrzeb materialnych i ograniczanie biedy, zapewnienie trwałości instytucjonalnej, zagwarantowanie sprawiedliwości społecznej i współuczestnictwa
w życiu społecznymi i politycznym;
• cele ekonomiczne – utrzymanie dalszego wzrostu dobrobytu materialnego,
zapewnienie dostępności użytecznych dóbr i usług, zachowanie stabilnego
wzrostu gospodarczego;
• cele ekologiczne – zachowanie różnorodności biologicznej i usług środowiska, utrzymanie integralności systemów ekologicznych, określenie celu
sprawiedliwości wobec istot pozaludzkich;
• cele psychologiczne – zapewnienie zrównoważenia pomiędzy dobrobytem
materialnym i niematerialnym;3
Osiągnięcie powyższych celów wymaga opracowania nowych narzędzi i instrumentów realizacji polityki zrównoważonego rozwoju.
Niezbędność wdrożenia nowego paradygmatu rozwoju uzasadnia naukową
dyskusję nad założeniami ekonomii zrównoważonego rozwoju i teoretycznymi
podstawami gospodarowania w makrosystemie społeczeństwo-gospodarka-środowisko, w tym nad usługami środowiska. Neoklasyczna teoria ekonomii nie
rozwiązała problemu niszczenia środowiska przyrodniczego i gospodarowania
kapitałem wiedzy, który jest nieporównywalnie wydajniejszym źródłem bogactwa niż kapitał finansowy. Oba problemy stanowią podstawę zainteresowań ekonomii zrównoważonego rozwoju. Obecne badania koncentrują się na rozpoznaniu relacji pomiędzy gospodarką a środowiskiem, gospodarką a społeczeństwem
i społeczeństwem a środowiskiem. W zakresie ekonomii zrównoważonego rozwoju dochodzi do istotnego przewartościowania środowiska jako źródła bogactwa narodów oraz analizuje się wiedzę jako czwarte źródło bogactwa – oprócz
ziemi, pracy i kapitału. Ekonomia zrównoważonego rozwoju bada również
aspekty implementacyjne, w szczególności sposoby kształtowania i uwarunkowania realizacji polityki zrównoważonego rozwoju.4
D. Kiełczewski, Zrównoważony rozwój – istota, interpretacje, związek ze społeczeństwem
wiedzy, w: Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Materiały do studiowania, red. B. Poskrobko,
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok 2010, s. 10-29.
4
B. Poskrobko, Wybrane kategorie ekonomii zrównoważonego rozwoju, w: ibidem, s. 141-156;
por. np. B. Poskrobko, Metodologiczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, w: Ekonomia zrównoważonego rozwoju w świetle kanonów nauki, red. B. Poskrobko, Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok 2011, s. 12-27.
3
Holistyczny paradygmat poznania naukowego wymusza uwzględnienie
w ekonomii zrównoważonego rozwoju praw i zasad rozpoznanych w dyscyplinach nieekonomicznych. Odnosi się to szczególnie do teorii i praw wykazujących
szerokie i interdyscyplinarne oddziaływania, jak: prawo cykliczności rozwoju,
prawo masy krytycznej, zasada ograniczonej sterowalności, prawo entropii, zasada opóźnienia kulturowego. Prawo cykliczności rozwoju określa funkcjonowanie wszystkich zjawisk realnego świata w układzie cyklicznym. Społeczeństwo,
gospodarka i środowisko rozwijają się cyklicznie, jednakże charakteryzują się
różnorodnym czasem trwania poszczególnych cykli rozwojowych. Rozpoznanie
i zrozumienie wpływu cykliczności na procesy rozwojowe jest istotnym wyzwaniem ekonomii zrównoważonego rozwoju. Dotychczas najlepiej poznano podstawowe cykle gospodarki. Zgodnie z prawem masy krytycznej jej przekroczenie
jest niezbędnym warunkiem zaistnienia nowego rozwiązania czy zjawiska przyrodniczego lub społecznego. Rozwój ekonomii zrównoważonego rozwoju również podlega temu prawu. Zasada ograniczonej sterowalności rozwoju stanowi
zaprzeczenie zasady pełnej sterowalności, którą sformułowano w ekonomii socjalizmu. Jedną z wielu przyczyn, które ograniczają sterowalność rozwoju, jest
istnienie trendów rozwojowych. Ich oddziaływanie przejawia się w systemach
społeczeństwa i gospodarki. Rozwój ekonomii zrównoważonego rozwoju jest powiązany ze zmianami cywilizacyjnymi i megatrendami, jak na przykład globalizacja, serwicyzacja gospodarki, informatyzacja, rozwój wiedzy, innowacyjność,
ekologizacja ludzkich zachowań. Prawo entropii jest związane z rozproszeniem
użytecznej energii, materii i informacji w makrosystemie społeczeństwo-gospodarka-środowisko. Jego wykorzystanie w teorii ekonomii zrównoważonego rozwoju wymaga stworzenia nowych kategorii, metod i narzędzi badawczych. Zasada opóźnienia kulturowego Ogburna podkreśla, iż zmiana wartości kulturowych
i instytucjonalnych następuje zawsze z pewnym opóźnieniem w stosunku do
zmian techniczno-technologicznych. Opóźnienie to jest zazwyczaj odnoszone do
okresu jednego pokolenia. Zadaniem ekonomii zrównoważonego rozwoju jest
wypracowanie instrumentów wpływających na zmniejszenie okresu tego opóźnienia.5
W ekonomii zrównoważonego rozwoju podnosi się problem bogactwa przyrodniczego jako składowej bogactwa narodów (krajów). W ujęciu ekologicznym
bogactwem przyrodniczym jest różnorodność biologiczna na wszystkich poziomach (aspektach) organizacji przyrody. W ujęciu ekonomicznym bogactwo przyrodnicze stanowią zasoby naturalne i usługi środowiska, które są lub mogą być
wykorzystywane gospodarczo przy danym poziomie rozwoju społecznego i technologicznego. Z pojęciem bogactwa, rozumianego jako stan, związane jest pojęcie
kapitału, który określa się jako zdolność do tworzenia wartości dodanej. Kapitałem przyrodniczym jest część bogactwa przyrodniczego, która w danym okresie
bezpośrednio lub pośrednio uczestniczy w procesach pomnażania bogactwa
narodów. Kapitałem natury (naturalnym) są realne i potencjalne zasoby, usługi
środowiska i elementy strukturalne ekosystemów wraz z ich powiązaniami, któ5
Ibidem.
31
32
re dostarczają społeczeństwu i gospodarce materii, energii, informacji i przestrzeni. Takie rozumienie kapitału natury w ekonomii zrównoważonego rozwoju
stanowi dobrą podstawę do analizy wpływu środowiska przyrodniczego na rzeczywiste bogactwo narodów. Analiza ta wymaga właściwego zdefiniowania pojęcia usług środowiska.6
Zgodnie z podejściem H. Rogalli ekonomia zrównoważonego rozwoju powstaje na bazie ekonomii ekologicznej i wielu innych kierunków badawczych,
a także niektórych rozwiązań ekonomii tradycyjnej i ekonomii środowiska. Jest
ona teorią ekonomiczną zrównoważonego rozwoju, która uwzględnia interdyscyplinarne podstawy. Jej główne pytania dotyczą możliwości osiągania dostatecznie wysokich standardów ekonomicznych, społeczno-kulturowych i ekologicznych w granicach pojemności środowiska przyrodniczego oraz realizacji zasady sprawiedliwości wewnątrzpokoleniowej i międzypokoleniowej. Można ją
scharakteryzować z wykorzystaniem dziesięciu kluczowych poglądów:
• silne zrównoważenie – celem jest trwałe zachowanie zasobów naturalnych,
a nie ich optymalne użytkowanie;
• podejście pluralistyczne – pluralizm metodyczny i uznanie pewnych osiągnięć ekonomii tradycyjnej i ekonomii środowiska;
• dalszy rozwój ekonomii tradycyjnej i ekonomii ekologicznej w kierunku ekonomii zrównoważonego rozwoju;
• ekonomia zrównoważonego rozwoju nie jest teorią statyczną i dostrzega potrzebę dyskusji oraz rozszerzania zainteresowań poznawczych;
• ekonomia zrównoważonego rozwoju kieruje się zasadami etycznymi;
• ekonomia zrównoważonego rozwoju wychodzi poza podejście czysto ekonomiczne i włącza do analizy aspekty społeczne i ekologiczne;
• uznanie konieczności zmian warunków ramowych przy użyciu instrumentów polityczno-prawnych;
• uznanie konieczności operacjonalizacji pojęcia zrównoważonego rozwoju –
niezbęde jest sformułowanie strategii działań, zasad i reguł zarządzania, nowych systemów pomiarów stopnia zrównoważonego rozwoju i jakości życia;
• odrzucenie gospodarki czysto rynkowej i gospodarki centralnie sterowanej
– przyszłość mają systemy zrównoważonej (społeczno-ekologicznej) gospodarki rynkowej lub mieszanej;
• globalna odpowiedzialność – wprowadzenie globalnych ram porządkowych,
w tym regulacja rynków finansowych, przeciwdziałanie dumpingowi społeczno-ekologicznemu, opłaty za korzystanie z dóbr środowiskowych.7
Nowy paradygmat rozwoju i ekonomii zrównoważonego rozwoju wymaga
wypracowania odpowiedniego języka – zestawu pojęć i kategorii. Cel ten można
osiągnąć poprzez:
Ibidem.
H. Rogall, Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań
2010; por. na przykład S. Czaja, B. Fiedor, Ekonomia środowiska i ekologiczna jako ilary ekonomii zrównoważonego rozwoju, w: Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Materiały ..., op. cit.,
s. 30-52.
6
7
•
•
•
stworzenie nowych kategorii;
wykorzystanie istniejących kategorii;
wprowadzenie istniejących pojęć po odpowiedniej ich modyfikacji.
W ekonomii zrównoważonego rozwoju jest już tworzony zestaw pojęć i kategorii, które będą rdzeniem jej języka. Są to pojęcia umożliwiające opis badanych
zjawisk i procesów oraz charakterystykę zasad funkcjonowania podmiotów działających w ramach gospodarki wdrażającej założenia ekonomii zrównoważonego
rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy. Tworzony język ekonomii zrównoważonego rozwoju składa się z pojęć występujących w ramach ekonomii tradycyjnej
oraz pojęć nowych, wprowadzanych przez ekonomię zrównoważonego rozwoju.8
Jedną z priorytetowych kategorii ekonomii zrównoważonego rozwoju są
usługi środowiska oparte na skomplikowanych procesach przyrodniczych zachodzących w naturalnych ekosystemach. Dotychczasowy rozwój technologiczny umożliwia substytucję niewielu prostszych usług środowiska. W rzeczywistości nie istnieje realna gospodarka bez ich wspomagającej roli. W zdecydowanej
większości korzystanie z usług środowiska przez społeczeństwo ma charakter
nieświadomy. Jednym z podstawowych celów ekonomii zrównoważonego rozwoju opartego na wiedzy powinno być pełne uwzględnienie zakresu wykorzystania i wpływu usług środowiska na bogactwo narodów i zrównoważony rozwój.
2. Kategoria usług środowiska
Problematyka usług środowiska w naukach ekonomicznych rozwija się
od XVIII wieku.9 Jednakże pojęcie usług środowiska zidentyfikowano dopiero
w 1981 roku. Istotnym opracowaniem okazał się artykuł z 1997 roku The value
of the world’s ecosystem services and natural capital.10 Autorzy publikacji wyróżnili 17 usług środowiska we wszystkich biomach Ziemi, a następnie nadali
im globalną wartość pieniężną. Oszacowano ją na ponad 33 bln USD. Z czasem
artykuł stał się najczęściej cytowanym na świecie opracowaniem w zakresie pola
badawczego ekonomii ekologicznej. Od początku XXI wieku powstało kilka kolejnych raportów globalnych, które zawierają wyceny i oceny usług środowiska,
między innymi: Assessing the Economic Value of Ecosystem Conservation11, Millenium Ecosystem Assessment12, The Economics of Ecosystems and Biodiversity.
S. Czaja, Nowe kategorie ekonomiczne w teorii zrównoważonego i trwałego rozwoju, w: Teoretyczne aspekty..., op. cit., s. 151-169.
9
E. Gómez-Baggethum et al., The history of ecosystem services in economic theory and practic:
from early notions to markets and payments schemes, „Ecological Economics” 2010, Vol. 69,
No. 6, p. 1209-1218.
10
R. Costanza i in., The value of the world’s ecosystem services and natural capital, „Nature”
1997, No. 387, p. 253-260.
11
S. Pagiola, K. von Ritter, J. Bishop, Assessing the Economic Value of Ecosystem Conservation,
The World Bank, Environment Department Paper 2004, No. 101, p. 57.
12
The Millenium Ecosystem Assessment, Ecosystems and Human Well-being: Synthesis, Island
Press, Washington 2005.
8
33
34
An interim report13, The Economics of Ecosystems and Biodiversity. Mainstreaming the Economics of Nature: A synthesis of the approach, conclusions and recommendations of TEEB14. Przegląd badań międzynarodowych oraz podsumowanie
polskiego dorobku naukowego w obrębie problematyki usług środowiska zaprezentowano w czasopiśmie „Ekonomia i Środowisko”.15
Interesującej wiedzy interdyscyplinarnej o kategorii usług środowiska dostarczają wyniki kwerendy przeprowadzonej przez J. Solona.16 Objęła ona pełnotekstową bazę Science Direct Onsite. W kwerendzie ograniczono się do czasopism wydanych przez wydawnictwo Elsevier oraz Springer/Kluvier w latach
2003-2007. Przeprowadzona selekcja artykułów wykazała, iż jedynie 57 opracowań podejmowało problem usług środowiska jako główny. W analizowanym
okresie dość rzadko zajmowano się podstawowymi zagadnieniami, a znacznie
częściej odnoszono się do powiązań pomiędzy stanem różnorodności biologicznej i ekologiczną strukturą przestrzenną a jakością usług. Ponadto przewijały się
również następujące wątki rozważań:
• rozwój historyczny koncepcji;
• rozmieszczenie (analiza kartograficzna) usług i ocena regionów z ich punktu
widzenia;
• relacje pomiędzy formami użytkowania ziemi a różnorodnymi usługami środowiska.
Podobny wynik przeglądu treści czasopism otrzymał J. Brenner-Guillermo.17
Przeanalizował on publikacje z lat 1995-2004 z wykorzystaniem kryterium występowania w tytułach, abstraktach lub słowach kluczowych połączeń terminów:
[coast] AND [ecology OR ecosystem OR environmental] AND [function OR service]. Skonstatował, iż we wcześniejszych latach przeważały prace biologiczne
(ekologiczne), które głównie poświęcano problematyce funkcjonowania ekosystemów, a w okresie późniejszym zaczęła wzrastać liczba prac związanych ze
zdolnościami ekosystemów do świadczenia usług na rzecz społeczeństwa.
The Economics of Ecosystems and Biodiversity. An interim report, European Communities,
2008.
14
The Economics of Ecosystems and Biodiversity. Mainstreaming the Economics of Nature: A synthesis of the approach, conclusions and recommendations of TEEB, European Communities, 2010.
15
A. Mizgajski, Świadczenia ekosystemów jako rozwijające się pole badawcze i aplikacyjne, „Ekonomia i Środowisko” 2010, nr 1(37), s. 10-19; B. Poskrobko, Usługi środowiska jako kategoria
ekonomii zrównoważonego rozwoju, „Ekonomia i Środowisko” 2010, nr 1(37), s. 20-30;
T. Żylicz, Wycena usług ekosystemów. Przegląd wyników badań światowych, „Ekonomia
i Środowisko” 2010, nr 1(37), s. 31-45; J. Famielec, Korzyści i straty ekologiczne w ekonomii
sektora publicznego, „Ekonomia i Środowisko” 2010, nr 1(37), s. 46-63; A. Graczyk, Świadczenia
ekosystemów jako dobra ekonomiczne, „Ekonomia i Środowisko” 2010, nr 1(37), s. 64-76.
16
J. Solon, Koncepcja „Ecosystem Services” i jej zastosowania w badaniach ekologiczno-krajobrazowych, w: Struktura i funkcjonowanie systemów krajobrazowych: metaanalizy, modele, teorie
i ich zastosowania, red. T.J. Chmielewski, „Problemy Ekologii Krajobrazu” 2008, t. 21, s. 25-44.
17
J. Brenner-Guillermo, Valuation of ecosystem services in the Catalan coastal zone. Doctorate
dissertation, Marine Engineering Laboratory of the Polytechnic Univeristy of Catalonia, Barcelona 2007.
13
Zgodnie z podejściem B. Poskrobki18 - kategoria usług środowiska jest elementem kapitału przyrodniczego i kapitału natury. Autor wyróżnia dwie perspektywy analizy usług środowiska – biologiczno-ekologiczną i społeczno-gospodarczą. W ujęciu pierwszej z nich usługą środowiska jest funkcjonowanie
procesów przyrodniczych, które zapewniają habitat człowieka o wysokiej jakości
przyrodniczych podstaw jego życia i rozwoju. Druga perspektywa zawęża usługi
środowiska do zjawisk i przejawów życia ekosystemów istotnych w procesach
gospodarowania, jak na przykład zapylanie roślin, oczyszczanie powietrza, rozkład odpadów.
W literaturze przedmiotu jedna z pierwszych definicji usług środowiska została zaproponowana przez O.E. Wilsona i dotyczyła dostarczania przez biosferę
materii, energii i informacji potrzebnych do życia społeczeństwa.19 W polskiej
literaturze A. Mizgajski i M. Stępniewska przez usługi środowiska, określane
jako świadczenia ekosystemów, rozumieją całokształt korzyści osiąganych przez
społeczeństwo z metabolizmu ekosystemów.20 Zdaniem autora, usługi środowiska wymagają zdefiniowania jako nowej kategorii ekonomii zrównoważonego
rozwoju, która opiera się na funkcjonowaniu makrosystemu społeczeństwo-gospodarka-środowisko. Należy je rozumieć jako procesy przyrodnicze w naturalnych ekosystemach, przetwarzające materię, energię, informację i przestrzeń,
przeprowadzane przez siły geofizyczne i organizmy żywe, które bezpośrednio lub
pośrednio przyczyniają się do zmniejszenia entropii i zachowania zrównoważonego rozwoju makrosystemu społeczeństwo-gospodarka-środowisko. Usługi środowiska są świadczone na rzecz społeczeństwa, gospodarki i środowiska, w tym
jego różnorodności biologicznej na wszystkich poziomach organizacji materii.
Usługi środowiska precyzyjnie wyraża się w postaci różnych systemów klasyfikacji. Najpopularniejszy zaproponowano w raporcie Millenium Ecosystem
Assessment.21 Wyodrębniono w nim cztery podstawowe grupy usług:
• usługi zasobowe;
• usługi regulacyjne;
• usługi kulturowe;
• usługi wspierające.
Na podstawie literatury niemieckiej interesującą klasyfikację usług środowiska zaproponował E. Kośmicki22. Wyodrębnił w niej cztery główne grupy usług
środowiska:
• usługi surowcowe, produkcyjne i transformacyjne;
B. Poskrobko, Usługi środowiska..., op. cit., s. 20-30.
E.O. Wilson, Przyszłość życia, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2003, s. 140.
20
A. Mizgajski, M. Stępniewska, Koncepcja świadczeń ekosystemów a wdrażanie zrównoważonego
rozwoju, w: Ekologiczne problemy zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski, B. Dobrzańska,
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok 2009, s. 12-16.
21
The Millenium Ecosystem..., op. cit.
22
E. Kośmicki, Zrównoważony rozwój w warunkach globalnych zagrożeń i integracji europejskiej, w: Zrównoważony rozwój – doświadczenia polskie i europejskie, red. S. Czaja, Wyd. I-BiS,
Wrocław 2005, s. 227-248; por. E. Kośmicki, Globalne zagrożenia bioróżnorodności a problem
światowego kierowania, w: Teoretyczne aspekty ekonomii op. cit., s. 34-58.
18
19
35
36
•
•
•
usługi regulacyjne i utylizacyjne;
usługi tworzenia przestrzeni do antropogenicznego wykorzystania;
usługi informacyjne.
W niniejszym opracowaniu autor, uwzględniając proponowaną definicję
usług środowiska, wyróżnia następujące ich grupy:
• materialne usługi środowiska – procesy przetwarzające materię;
• energetyczne usługi środowiska – procesy przetwarzające energię;
• informacyjne usługi środowiska – procesy przetwarzające informację;
• przestrzenne usługi środowiska – procesy przetwarzające przestrzeń;
• stabilizacyjne usługi środowiska – procesy zachowujące dynamiczną równowagę ekologicznych warunków przetwarzania materii, energii, informacji
i przestrzeni.
Ostatnia z wymienionych grup ma charakter integrujący wszystkie pozostałe.
Przyrodnicze procesy zachowujące zdolności ekosystemów do przetwarzania materii, energii, informacji i przestrzeni są niezbędną częścią wszystkich procesów
stabilizacyjnych w funkcjonowaniu i rozwoju makrosystemu społeczeństwo-gospodarka-środowisko. W świetle ekonomii zrównoważonego rozwoju niezwykle istotnym problemem jest rozpoznanie relacji pomiędzy stabilizacyjnymi
procesami środowiska i społeczeństwa oraz środowiska i gospodarki, a także
społeczeństwa i gospodarki. Należy stwierdzić, iż jest to trudne wyzwanie poznawcze.
3. Charakterystyka procesów stabilizacyjnych usług środowiska
Punktem wyjścia charakterystyki stabilizacyjnych usług środowiska powinno być właściwe zdefiniowanie pojęcia „stabilność systemu”. Termin ten jest
często odnoszony do różnorodnych cech systemów, w tym systemów ekologicznych. W najbardziej ogólnym ujęciu stabilnością systemu jest jego trwałość
w warunkach niezmiennego otoczenia oraz zdolność do powrotu do stanu wcześniejszego - przed wystąpieniem zewnętrznych czynników zakłócających. Takie
ujęcie stabilności wynika z teorii A.A. Lapunowa23. W odniesieniu do systemów
ekologicznych występujących w rzeczywistości przyjmuje się, iż ich stabilność
jest raczej koncepcją operacyjną, która obejmuje różne procesy egzogeniczne
i endogeniczne. Niektórzy badacze uważają jednak, że można mówić również
o stabilności ogólnej. Określa ona odporność i stałość systemów ekologicznych
względem wszelkiego rodzaju oddziaływań. Tak rozumiana stabilność zawiera w
sobie wiele właściwości. Najważniejsze z nich to ekwifinalność, stałość, bez-
23
Zob. A.A. Lapunow, Systemy biologiczne jako systemy wielkie, w: Problemy metodologii badań
systemowych, praca zbiorowa, Wydawnictwo Naukowo - Techniczne, Warszawa 1973, s. 149180.
władność, odporność i elastyczność.24 Należy je uwzględniać w analizie usług
środowiska w świetle założeń ekonomii zrównoważonego rozwoju.
Ekwifinalność polega na zdolności do osiągania identycznego stanu końcowego w procesach rozwoju przy innych warunkach początkowych i w odmienny
sposób. Przyjmuje się różne kryteria ekwifinalności, które są równoważne ogólnym kryteriom stabilności:
• ekwifinalność sensu stricto – występuje po zakłóceniu w sytuacji, gdy system
wraca do stanu identycznego ze stanem wyjściowym; w systemach ekologicznych taki rodzaj ekwifinalności praktycznie nie występuje;
• ekwifinalność przybliżona – występuje po zakłóceniu w sytuacji, gdy system
wraca do stanu bliskiego stanowi wyjściowemu;
• ekwifinalność mieszana – występuje po zakłóceniu w sytuacji, gdy część
charakterystyk systemu wraca do stanu identycznego ze stanem wyjściowym, a wszystkie pozostałe do stanu bliskiego stanowi początkowemu;
• ekwifinalność relacji – występuje po zakłóceniu w sytuacji, gdy w systemie
są zachowywane tylko podstawowe relacje pomiędzy jego podsystemami
i elementami.
Stałość jest niezmiennością systemu w danym przedziale czasowym. W przypadku systemów ekologicznych stałość zmienia się w szerokich granicach czasowych, na przykład w ciągu tysiącleci lub lat. Pamiętać należy, że w rzeczywistości
żaden system ekologiczny nie jest absolutnie stały, ponieważ występują w nim
zawsze pewne fluktuacje i długookresowe zmiany ewolucyjne i sukcesyjne.
Bezwładność jest zjawiskiem obserwowanym w momencie występowania
zmian w systemie po pewnym czasie trwania zewnętrznych czynników zakłócających. Ten rodzaj opóźnienia jest tłumaczony mechanizmami kompensującymi
i stabilizacyjnymi.
Odporność systemu jest związana z występowaniem progowych wartości parametrów otoczenia systemu, przy których nie zmienia się on lub zmiany są odwracalne po ustąpieniu zakłóceń. Innym jej określeniem jest zakres zmian parametrów systemu, przy których pozostają zachowane jego podstawowe funkcje
i własności. W sytuacji przekroczenia wartości progowych system zmienia się,
a nawet przekształca w nowy system, który jest lepiej dostosowany do zewnętrznych warunków otoczenia.
Elastyczność odnosi się do tempa, stopnia lub sposobu, w którym początkowe właściwości systemu są odtwarzane po ustąpieniu zakłóceń. Czas powrotu
systemu do stanu wyjściowego jest nazywany okresem relaksacji.
Zmiany stanów systemów ekologicznych powinny być opisywane za pomocą
zmiennych. Należy precyzyjnie wybierać obserwowane cechy i procesy, jak na
przykład produkcja biomasy, liczba gatunków, zawartość azotu nieorganicznego,
tempo uwalniania dwutlenku węgla. Można obserwować wiele zmiennych jednocześnie, jednak muszą to być zawsze parametry wyraźnie określone. Są dwie
główne drogi badania procesów stabilizacyjnych w ekosystemach. Pierwszą
A. Richling, J. Solon, Ekologia krajobrazu, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
2002, s. 117-129.
24
37
38
z nich jest analiza teoretyczna, która opiera się na konstruowaniu i badaniu
modeli. Drugą drogą jest obserwacja eksperymentalna. Polega ona na pomiarach
zmiennych ekosystemów po sztucznych lub naturalnych zaburzeniach stanu
równowagi dynamicznej. Modele zawsze są uproszczeniem, więc nigdy nie można mieć pewności uwzględnienia najważniejszych aspektów. Jednak modelowanie umożliwia badania wielu wariantów modeli i ich testowanie na podstawie
danych empirycznych, często wyrywkowych. Eksperymenty ekosystemowe są
niezwykle trudne. Trwają one latami i są bardzo kosztowne. Wyjątkową trudnością jest odnalezienie ekosystemów na tyle podobnych, iż można je potraktować
jako powtórzenia. Wymaga tego zasada poprawnej indukcji.25
Wszystkie stabilizacyjne procesy zachodzące w makrosystemie społeczeństwo-gospodarka-środowisko przebiegają z wykorzystaniem energii pochodzącej
z dwóch podstawowych źródeł – energii z wnętrza Ziemi i energii docierającej
do Ziemi z Kosmosu, przede wszystkim ze Słońca, w postaci różnych form promieniowania. Energia z wnętrza Ziemi ma postać strumienia ciepła płynącego
od jądra ku powierzchni, gdzie jest rozpraszane, głównie w postaci promieniowania podczerwonego. Wypływ ciepła z Ziemi jest dość niewielki. Przeciętnie
wynosi on około 80 mW x m-2 - od 30-50 mW x m-2 na obszarze kier kontynentalnych do około 120 mW x m-2 w niektórych rejonach oceanicznych (mapa 1).
Mapa 1
Strumień energii z wnętrza Ziemi (według D.S. Chapman, H.N. Pollack 1975)
Źródło: J. Weiner, op. cit., s. 103.
25
J. Weiner, Życie i ewolucja biosfery. Podręcznik ekologii ogólnej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2005, s. 265-282.
Natężenie promieniowania słonecznego mierzy się prostopadle do kierunku
promieniowania powyżej atmosfery. Wynosi ono około 1360 mW x m-2 i jest nazywane stałą słoneczną. Suma energii docierającej do Ziemi wynosi 17,34 x 1016 W.
Stanowi to ponad 4000 razy więcej aniżeli energia docierająca z wnętrza planety.
Natężenie promieniowania nie jest równomierne. Na podstawie bezpośrednich
pomiarów rzeczywistego natężenia promieniowania odbieranego przez powierzchnię Ziemi ustalono, iż zawiera się ono pomiędzy 200 a 1040 mW x m-2
(mapa 2).
Mapa 2
Strumień energii z promieniowania docierającego do Ziemi (według H.E. Landsberg 1961)
Energia uruchamia wszystkie procesy stabilizacyjne i zapewnia trwanie życia makrosystemu społeczeństwo-gospodarka-środowisko. Analizę procesów
stabilizacyjnych usług środowiska należy prowadzić w dwóch ich podstawowych
aspektach. Pierwszym jest istnienie stabilizacyjnych cyklów geochemicznych
i wymuszonych przez organizmy żywe (razem określanych jako cykle biogeochemiczne), drugim zaś – obecność mechanizmów i procesów sukcesyjnych.
Cykle biogeochemiczne opierają się na kilku najważniejszych obiegach materii. Jest to obieg węgla, azotu, siarki, fosforu i żelaza. Cykl biogeochemiczny
węgla jest silnie zdeterminowany przez organizmy żywe, a jego związki intensywnie wpływają na warunki klimatyczne. W obszarze jego mechanizmów dochodzi do silnego sprzężenia procesów biologicznych, geochemicznych i klimatycznych (rysunek 1).
39
40
Rysunek 1
Obieg węgla (t x 109 x rok-1) (według U. Siegenthaler, J.L. Sarmiento 1993). Oszacowany dla czasów
przed rewolucją przemysłową (cyfry cienkie) i dla lat 1980-1990 (cyfry pogrubione)
Według ludzkiej skali czasu, bilans dwutlenku węgla wydaje się obecnie
daleki od stanu równowagi. Jego nadmiar w atmosferze, jako wynik szybkiego
spalania paliw kopalnych i innej ludzkiej działalności, powoduje coraz bardziej
niebezpieczne i kosztowne skutki w makrosystemie społeczeństwo-gospodarka-środowisko. Dla ekosystemu Ziemi jest to jednak tylko krótkotrwała fluktuacja.
Nie jest pierwszą i ostatnią o małym znaczeniu w porównaniu z jednocześnie
trwającymi procesami o głębszych i długofalowych skutkach mierzonych czasem rozwojowym Ziemi.
41
Pule azotu znajdują się przede wszystkim w atmosferze, martwej materii
organicznej w oceanach i na lądach oraz w roztworach glebowych i wodzie morskiej (rysunek 2). Współcześnie azot w skałach macierzystych prawie nie występuje. Jego pierwotna pula znajduje się w atmosferze, najczęściej w postaci stabilnego azotu cząsteczkowego N2. Tempo wiązania azotu atmosferycznego jest
znaczne. Jego ilość w atmosferze jest mniej więcej stała, co oznacza, iż procesy
wiązania są równoważne procesom uwalniania. Biologiczne wiązanie wszystkich
postaci azotu ocenia się na prawie 0,2 x 109 t x rok-1. Działalność człowieka powoduje przechwytywanie roczne na poziomie 0,04 x 109 t azotu atmosferycznego.
Rysunek 2
Obieg azotu (t x 10 oraz t x 106 x rok-1)
6
42
Siarka jest jednym z głównych pierwiastków biologicznych. Stanowi ona 1%
suchej masy ciała organizmów. W środowisku przyrodniczym występuje jako
złoża siarczków metali, siarka rodzima, siarczany rozpuszczone w wodach, dwutlenek siarki w atmosferze, a także siarkowodór. Obieg siarki pomiędzy wymienionymi pulami wynika przede wszystkim z działalności różnorodnie wyspecjalizowanych bakterii (rysunek 3).
Rysunek 3
Obieg siarki (t x 106 oraz t x 106 x rok-1)
Pula siarki w żywej biomasie na lądach wynosi 2,5-4,0 x 109 t, a martwa
materia organiczna zawiera jej 3,5-6,0 x 109 t. Największym zapasem siarki są
siarczany w wodzie morskiej, które zawierają jej 1,4 x 109 t.
Fosfor nie jest pierwiastkiem spotykanym często, ale jego własności powodują, iż jest on jednym z najważniejszych składników materii żywej. Jego brak
powoduje zmniejszenie się produktywności ekosystemów morskich, a nawet
niewielki ich nadmiar prowadzi do zakwitu glonów w wodach śródlądowych.
Obieg fosforu zalicza się do typu sedymentacyjnego, ponieważ nie posiada fazy
43
gazowej. Zgromadzony jest głównie w minerałach skał i osadach morskich.
W obiegu nie ma jego powrotu z mórz na lądy. Jedynie poprzez połów ryb morskich i wykorzystywanie guana w niewielkim stopniu następuje przeniesienie
pewnej ilości tego pierwiastka z powrotem na ląd i włączenie go do cyklu biogeochemicznego (rysunek 4).
Rysunek 4
Obieg fosforu (t x 106 oraz t x 106 x rok-1)
Kolejnym pierwiastkiem o znikomym udziale ilościowym w cyklach biogeochemicznych jest żelazo. Jest jednak ono niezwykle ważnym składnikiem istotnych enzymów. Żelazo nie krąży w zamkniętym cyklu i nie jest czynnikiem ograniczającym w ekosystemach lądowych. W ostatnim czasie wysnuto przypuszczenie, że może ono być pierwiastkiem ograniczającym produkcję pierwotną
w oceanach. Wielokrotne eksperymenty na wodach Arktyki potwierdziły znaczenie żelaza. Śladowa ilość związków żelaza rozprzestrzeniana w wodzie powierzchniowej prowadziła do dziesięciokrotnego wzrostu stężenia chlorofilu
i zakwitu glonów.
Drugi aspekt stabilizacyjnych usług środowiska można rozpatrywać również
w lokalnych skalach przestrzennych. Sukcesja jest procesem powszechnym, który zachodzi na wszystkich kontynentach i w ekosystemach o różnorodnych wa-
44
runkach, od naturalnych do antropogenicznych. Teoria sukcesji jest najstarsza
w ekologii roślin i wciąż rozwija się. Ze względu na sytuację wyjściową wyróżnia
się sukcesję pierwotną i wtórną. Procesy sukcesji pierwotnej przebiegają w miejscach wcześniej niezajętych przez roślinność, a sukcesja wtórna odnosi się
do powrotu roślinności na wcześniej zajmowane stanowiska. Czas sukcesji jest
długi. Sukcesja pierwotna jest powolniejsza i długotrwała, ale może być też krótkotrwała, na przykład kilkutygodniowy rozwój roślinności na łachach piachu
w wodach rzecznych. Sukcesję historyczną można mierzyć nawet w tysiącach lat.
W sukcesji wtórnej wyodrębnia się dwie grupy procesów – procesy regeneracyjne
i kreatywne. Pierwsze dotyczą odtworzenia roślinności, na przykład powrót lasu
na porzucone pola i łąki (rysunek 5). Drugie są związane z odtwarzaniem roślinności innej niż wcześniej występująca w danym miejscu. Mogą one prowadzić
do wytworzenia ekosystemów antropogenicznych, wymagających znacznych nakładów energetycznych i finansowych na ich funkcjonowanie i usługi.
Ze stabilizacyjnymi procesami sukcesji związane są mechanizmy regeneracji
i cyklicznej zmienności ekosystemów. Regeneracja jest mechanizmem odwrotnym do degeneracji, polegającej na krótkotrwałym odkształceniu organizacji
i funkcjonowania ekosystemu. Może ona być spowodowana czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi, na przykład chemicznym skażeniem środowiska.
Cykliczna zmienność ekosystemów obejmuje wielokrotne powroty gatunków
na te same miejsca. Jest ona zsynchronizowana ze śmiercią gatunków dominujących, lub też stresem spowodowanym czynnikami środowiskowymi i antropogenicznymi. Cykliczność nie musi oznaczać regularnych zmian w powtarzalnych
odcinkach czasowych. Odnosi się ona do powtarzalności procesów co pewien
czas, na przykład rozwój roślinności pomiędzy naturalnymi pożarami. Wyróżnienie cyklicznej zmienności pozwala na interpretację przemian ekosystemów
i ich roślinności z punktu widzenia teorii kinetycznej, w której nie występują
stabilne punkty końcowe. Taka interpretacja jest odejściem od klasycznej teorii
dynamiki roślinności, w której procesy sukcesyjne kończą się ukształtowaniem
ekosystemu terminalnego (klimaksowego). Jest ona zgodna z podejściem opierającym się na koncepcji równowagi dynamicznej makrosystemu społeczeństwogospodarka-środowisko, która utrzymuje się między innymi dzięki występowaniu procesów stabilizacyjnych usług środowiska.
Podsumowanie
Zrównoważony rozwój makrosystemu społeczeństwo-gospodarka-środowisko może się urzeczywistnić między innymi pod warunkiem zachowania stabilizacyjnych usług środowiska przyrodniczego. W tym celu procesy w systemie
społeczeństwa, gospodarki i środowiska powinny zostać sprzężone ujemnie
z wykorzystaniem różnorodnych rozwiązań instytucjonalnych.
W zakresie zarządzania procesami rozwoju niezbędne jest zaprojektowanie
wskaźników i całych systemów ocen i wycen stabilizujących usług środowiska.
45
Rysunek 5
Model procesów sukcesji wtórnej na polach
Źródło: K. Falińska, Ekologia roślin, PWN, Warszawa 2004, s. 377.
Punktem wyjścia do takich działań powinny być już obecnie wykorzystywane
metody i miary stabilności systemów ekologicznych. Wszystkie miary stabilności można podzielić na dwie grupy – ujmujące system w całości i sumujące charakterystyki jego elementów. Przy tworzeniu miar grupy pierwszej przyjmuje się,
iż stabilności jako całości nie można określić na podstawie rozpoznania stabilności elementów systemu. Miary grupy drugiej opierają się na założeniu, iż stabilne elementy składowe systemu połączone są w obrębie niestabilnej przestrzeni. Miary te, po twórczym zaadaptowaniu do teorii ekonomii zrównoważonego
46
rozwoju, mogą być wykorzystywane w ocenie stabilizacyjnych usług środowiska,
ponieważ posiadają duże znaczenie pragmatyczne. Umożliwiają bowiem programowanie jak najbardziej stabilnych stanów i procesów w ekosystemach jako
systemach makrosystemu społeczeństwo-gospodarka-środowisko, szczególnie
w długookresowej perspektywie zrównoważonego rozwoju.
Barbara Piontek
Ekonomiczna wycena
środowiska przyrodniczego
– wybrane problemy
Barbara Piontek, dr hab., prof. nadzw. – Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej
Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej
ECONOMIC VALUATION OF THE NATURAL ENVIRONMENT
– SELECTED PROBLEMS
SUMMARY: The issue of economic methods of environmental valuation was undertaken in the literature several
times in the 70-90s of the twentieth century. During this period there have been many estimates of environmental
losses in the various sections. Their purpose was to show that investment in environmental protection are
essential and important.
Presented in this article considerations relate to methods of economic valuation of natural environment. They are
a continuation and a further phase of the category of internalization of external costs in the income statement
profitability of the socio-economic situation. The term environmental (and social) of external costs, allows to
bring the damage which is formed in the environment to a common denominator. The scope of the research
undertaken in this article include:
• analysis of the effectiveness categories,
• the cash value,
• an overview of economic valuation methods of the natural environment and to evaluate their practical use.
KEY WORDS: economic valuation, natural environment, analysis of the effectiveness categories, the cash value
48
Wprowadzenie do zagadnienia
Prezentowane w niniejszym artykule rozważania, dotyczące metod ekonomicznej wyceny środowiska przyrodniczego, są merytorycznie powiązane, stanowią kontynuację i dalszy etap studium nad kategorią internalizacja kosztów zewnętrznych w rachunku opłacalności działalności społeczno-gospodarczej.
Ustalenie środowiskowych (a także społecznych) kosztów zewnętrznych, stanowiących przedmiot internalizacji, zakłada bowiem możliwość sprowadzenia powstających w otoczeniu szkód do wspólnego mianownika. To właśnie umożliwiają metody ekonomicznej wyceny środowiska przyrodniczego, o których traktuje niniejszy artykuł.
Za G. Ritzerem metody te – podobnie jak technologie – definiujemy jako
procedury postępowania1.
Natura kategorii „internalizacja” zakłada integralność w ustalaniu opłacalności. Obowiązuje bowiem zasada zgodności: charakter instytucji (natura podmiotu ocenianego, kapitału, zjawiska) – rodzaj efektywności – metodyka oceny2.
W praktyce oznacza to, że metody wyceny muszą uwzględniać naturę obiektu
stanowiącego przedmiot wyceny szkód w nim powstających (jego atrybuty
i funkcje) oraz sposób wpisania ich w kategorię efektywność i w rachunek opłacalności działalności społeczno-gospodarczej.
Stąd zakres przedmiotowy badań podjętych w niniejszym artykule obejmuje:
• analizę kategorii „efektywność”,
• rachunek opłacalności,
• przegląd metod wyceny wartości ekonomicznej środowiska przyrodniczego
wraz z próbą oceny praktycznej możliwości ich wykorzystania.
1. Kategoria efektywności a wycena środowiska przyrodniczego
Efektywność nie jest pojęciem jednorodnym. Słownik języka polskiego wskazuje na dwa możliwe sposoby rozumienia pojęcia efektywność: 1) jako pozytywny wynik, skuteczność, sprawność, 2) w znaczeniu ekonomicznym jako
postulat działalności określony przez stosunek efektu do nakładu. Różnica
między rozumieniem efektywności albo jako skuteczności działania, albo jako
relacji efektu do nakładu jest istotna. Uzasadnione jest pytanie, w jakiej relacji
pozostaje i jak stosować kategorię „efektywność” do oceny przedsięwzięć związanych z ochroną środowiska i z urzeczywistnianiem rozwoju zrównoważonego
i trwałego. Warunkiem koniecznym każdej efektywności jest stosunek efektu
do nakładu, a warunkiem dostatecznym – odniesienie do kryterium. NiewłaściG. Ritzer, Mcdonalizacja społeczeństwa, MUZA S.A., Warszawa 1999, s. 177-178.
F. Piontek, Metodyka oceny efektywności wydatkowania ekologicznych funduszy celowych, Rocznik Ochrony Środowiska 1999, t. 1, Środkowo-Pomorskie Towarzystwo Naukowe Ochrony
Środowiska, Koszalin 1999, s. 215.
1
2
49
we stosowanie kategorii efektywności staje się przyczyną degradowania środowiska przyrodniczego (i człowieka), przerzucania kosztów tej degradacji na otoczenie, uniemożliwia jego ochronę i internalizację kosztów zewnętrznych, ale
przede wszystkim wyklucza możliwość urzeczywistniania rozwoju zrównoważonego i trwałego (art. 5, 20 i 30 Konstytucji RP). W stosowaniu efektywności
również obowiązuje zasada aksjologicznej zgodności: charakter instytucji (natura podmiotu lub zjawiska ocenianego) – rodzaj efektywności – metodyka oceny.
Efektywność społeczna (Es) Można ją zapisać następująco:
ൌ
Ïሺሻ
Ïሺሻ
gdzie:
Fs
– efekt społeczny jest priorytetem; poprawnie zde iniowany priorytet jest bezcenny i nie posiada ceny rynkowej;
Ns
– nakład niezbędny dla realizacji priorytetu; posiada cenę rynkową;
Fs/Ns – warunek konieczny i dostateczny.
Efektywność społeczna nie wymaga odniesienia do żadnego kryterium, ponieważ bezcenny priorytet wymaga bezwzględnej realizacji. Ten rodzaj efektywności posiada charakter absolutny i może być utożsamiany ze skutecznością działania, ponieważ warunek konieczny jest też warunkiem dostatecznym. Efektywność społeczna (Es) znajduje zastosowanie do oceny przedsięwzięć
związanych z ratowaniem wolności ojczyzny, każdego życia ludzkiego, zdrowia,
kultury materialnej, kształcenia (a nie szkolenia) i wychowywania człowieka,
ratowaniem zdegradowanego środowiska przyrodniczego, wdrażaniem zasady
zrównoważonego rozwoju (art. 5 Konstytucji RP), zapewnieniem godności każdemu człowiekowi (art. 30 Konstytucji RP), ratowaniem dziedzictwa narodowego. O tym, co jest priorytetem, może decydować i decyduje dekret, ustawa, prawo zwyczajowe, a przede wszystkim system wartości osadzony w prawie naturalnym. Powiązanie efektywności społecznej (Es) z efektywnością ekonomiczną
(Ee) następuje poprzez dezagregację priorytetu na przedsięwzięcia priorytetowe
i wybór przedsięwzięcia z punktu widzenia minimalizacji kosztów (nakładów)
niezbędnych dla jego realizacji. Jednak priorytet jest absolutnie ważny i każdy
nakład – w sytuacjach szczególnych – musi być poniesiony, aby zapewnić realizację określonych priorytetów, gdyż szkody z tytułu ich zaniechania są niewyobrażalne, zwłaszcza w długim okresie czasu. Urzeczywistnieniu efektywności
społecznej i zapewnieniu realizacji priorytetów służy rachunek sozoekonomiczny. Stosowanie efektywności ekonomicznej (Ee) do oceny realizacji priorytetów
niszczy priorytety i wyklucza ich realizację, wyklucza również możliwość internalizacji środowiskowych kosztów zewnętrznych.
Efektywność ekologiczna (Eekol) Można ją zapisać następująco:
ୣ୩୭୪ ൌ
¸ሺሻሺሻ
Ïሺሻ
gdzie:
Fe
– nadrzędny priorytet ekologiczny, który jest bezcenny i nie posiada ceny rynkowej;
50
Ne
– nakład wydatkowany na realizację priorytetu ekologicznego; posiada cenę rynkową;
Fe/Ne – warunek konieczny i dostateczny.
Efektywność ekologiczna (Eekol) jest składową efektywności społecznej (Es)
i należy ją interpretować w taki sam sposób, jak efektywność społeczną (Es).
Efektywność ekologiczna wyróżniona została na mocy art. 415 ust. 5 pkt 6 Prawa ochrony środowiska (Dz.U. 2001, nr 62, poz. 627), a do jej przestrzegania
zobowiązane są narodowy i wojewódzkie fundusze ochrony środowiska. Urzeczywistnianie efektywności ekologicznej zapewnia stosowanie rachunku sozoekonomicznego.
Efektywność ekonomiczna (Ee)
Można ją zapisać następująco:
ൌ
൒
gdzie:
P
– efekt ekonomiczny posiadający cenę rynkową,
N
– nakład niezbędny na realizację efektu ekonomicznego (P), posiadający cenę rynkową,
P/N – warunek konieczny zaistnienia (Ee),
r
– kryterium odniesienia: średnia stopa procentowa na rynku pieniężnym lub średnia stopa zysku w branży mogą być korygowane o inne kryteria inansowe, podatkowe, kryteria podziału zysku, dochodów itd. – warunek dostateczny.
Efektywność ekonomiczna (Ee) ma charakter względny, ponieważ jest uwarunkowana kryterialnie i podmiotowo. Urzeczywistnieniu efektywności ekonomicznej (Ee) służy rachunek ekonomiczny. Efektywność ekonomiczna (Ee) znajduje zastosowanie do oceny przedsięwzięć na szczeblu podstawowym (przedsiębiorstwa, banki, inwestorzy itd.). Efektywność ekonomiczna ze swej natury
ukierunkowana jest na bezwzględną maksymalizację korzyści ekonomicznych.
Otwarcie jej na internalizację kosztów zewnętrznych wymaga stosowania uzupełniających rozwiązań prawnych.
Efektywność ekonomiczno – ekologiczna (Eee)
ൌ
gdzie:
P
N
൅
൒
൅
– efekt ekonomiczny posiadający cenę rynkową,
– nakład niezbędny na realizację efektu ekonomicznego, posiadający cenę rynkową,
Se
– efekt ekologiczny netto (bezpośredni i pośredni, w tym straty ekologiczne,
które nie wystąpiły w wyniku poniesionych nakładów Ne), posiadający cenę
rynkową (w liczeniu efektu netto należy uwzględnić straty niewymierne,
z reguły próbuje się je wyrazić w formie pieniężnej),
Ne
– nakład niezbędny na realizację efektu ekologicznego, posiadający cenę rynkową,
൅
൒– warunek konieczny,
൅
51
r
– kryterium, które należy interpretować podobnie jak w efektywności ekonomicznej (Ee) – warunek dostateczny.
Urzeczywistnieniu efektywności ekonomiczno-ekologicznej służy rachunek
ekonomiczny w ochronie środowiska, podporządkowany kryterium ekonomicznemu (r). Według niektórych autorów w efektywności ekonomiczno-ekologicznej uwzględnia się także problematykę społeczną, wtedy – przy założeniu,
że kryterium ekonomiczne (r) poszerza się o elementy pozaekonomiczne – efektywność ekonomiczno-ekologiczna przekształca się w zintegrowaną efektywność
(Eees), a rachunek ekonomiczny w ochronie środowiska – w rachunek sozoekonomiczny. Ten rodzaj efektywności znajduje zastosowanie na szczeblu podstawowym (przedsiębiorstwa, inwestorzy, pożyczkobiorcy funduszy ekologicznych).
Na bazie tej efektywności w ekonomii środowiskowej jest rozwijane pojęcie efektywności kosztowej. Przy uwzględnieniu kosztów zewnętrznych w wartości netto
dla (Se) można przyjąć, że ten rodzaj efektywności jest otwarty na internalizację
kosztów zewnętrznych.
Zintegrowana efektywność ekonomiczna, ekologiczna i społeczna (Eees)
൅ ൅
ൌ
൒
൅ ൅
gdzie:
N
Ne
Ns
P
Se
Ks
– nakład ponoszony na uzyskanie efektu ekonomicznego; posiada
cenę rynkową;
– nakład ponoszony na uzyskanie efektu ekologicznego; posiada cenę
rynkową;
– nakład ponoszony na uzyskanie efektu społecznego lub korzyści pozagospodarczych, posiada cenę rynkową,
– efekt ekonomiczny; posiada cenę rynkową;
– efekt ekologiczny netto (bezpośredni i pośredni, w tym straty ekologiczne, które niewystąpiły w wyniku poniesionych nakładów Ne);
posiadający cenę rynkową (w liczeniu efektu netto należy uwzględnić straty niewymierne, z reguły próbuje się je wyrazić w formie
pieniężnej);
– korzyści społeczne (pozagospodarcze), które uzyskano w wyniku
poniesionych nakładów, np. na służbę zdrowia, prorodzinną politykę, kształcenie świadomości społecznej; nie wszystkie posiadają
cenę rynkową;
൅ ൅
൅ ൅ – warunek konieczny;
Kr
– teoretycznie przyjęte kryteria odniesienia, tj. średnia stopa procentowa na rynku pieniężnym, średnia stopa zysku w branży, a także
obowiązujące unormowania prawne dotyczące kapitału ludzkiego
i przyrodniczego oraz ochrony szeroko rozumianych wartości pozaekonomicznych, w tym kryteria wynikające z przyjętych priorytetów – warunek dostateczny.
52
Elementy zbioru (K) i procedury liczenia (Se netto) gwarantują internalizację zewnętrznych kosztów środowiskowych.
Pierwsza część wzoru, oznaczona symbolem (I), jest efektywnością związaną
z kryteriami ekonomicznymi, a w szczególności ze średnią stopą zysku, podobnie
jak w strategii wzrostu gospodarczego (we wzorze Ee). Ta część wzoru nie tylko
nie wyklucza, ale wręcz postuluje wzrost gospodarczy zwany w literaturze wzrostem zrównoważonym (harmonijnym), a ostatnio zrównoważonym wzrostem
gospodarczym. Tak rozumiany „rozwój” nie ma jednak nic wspólnego z rozwojem zrównoważonym i trwałym. Z punktu widzenia rozwoju zrównoważonego
i trwałego istotne znaczenie ma II część wzoru (Eees). Jej uwzględnienie w ocenie efektywności procesów gospodarowania decyduje o tym, czy w wyniku niewłaściwego bądź właściwego tempa działania w gospodarce są i będą wytwarzane złe czy dobre struktury i czy człowiek i jego środowisko w procesie powiększania kapitału ekonomicznego będą traktowani sektorowo czy integralnie. Internalizacja kosztów zewnętrznych jest kluczem dla spełnienia tego postulatu.
Zintegrowana efektywność znajduje zastosowanie na szczeblu przedsiębiorstw
i inwestorów. Jej urzeczywistnieniu służy rachunek sozoekonomiczny.
Dokonane przez P. Sulmickiego i F. Piontka rozróżnienie kategorii efektywności ekonomicznej i społecznej – w ocenie procesów rozwoju – jest niezwykle
istotne. Stosowanie do oceny efektywności ponoszonych nakładów w poszczególnych sferach rozwoju zrównoważonego i trwałego wyłącznie kategorii efektywności ekonomicznej (E) bądź wyłącznie kategorii efektywności społecznej
(Es), w tym ekologicznej (Eekol), jest niedopuszczalne, stanowi bowiem przejaw
sektorowego podejścia i niesie za sobą wiele negatywnych skutków dla rozwoju.
Urzeczywistnianie rozwoju zrównoważonego i trwałego jest możliwe przy
wykorzystaniu – w ocenie opłacalności – następujących rodzajów efektywności:
• społecznej (Es) – do oceny procesów gospodarowania w skali makro
i wszystkimi rodzajami kapitałów łącznie oraz kapitałem ludzkim w szczególności;
• ekologicznej (Eekol) – do oceny gospodarowania kapitałem przyrodniczym,
• zintegrowanej efektywności ekonomicznej (Eees) – do oceny gospodarowania wszystkimi rodzajami kapitału na szczeblu podstawowym.
Miejsce dla posługiwania się wąsko rozumianą kategorią efektywności ekonomicznej (E) istnieje tylko w ekonomii wzrostu gospodarczego, i to na szczeblu
podstawowym. W rozwoju zrównoważonym i trwałym takie miejsce nie istnieje,
dlatego że rozwój ten wyklucza zarówno sektorowość, jak i nadrzędność sfery
ekonomicznej w ocenie opłacalności.
Poprawnie opracowane metody wyceny środowiska przyrodniczego w praktyce warunkują poprawne stosowanie kategorii efektywności.
2. Rachunek ekonomiczny a rachunek sozoekonomiczny
w ochronie środowiska
W literaturze, jak i w praktyce można spotkać dwie kategorie rachunku,
które bardzo często używane są zamiennie3:
• rachunek ekonomiczny w ochronie środowiska,
• rachunek sozoekonomiczny.
Rachunek ekonomiczny to zespół metod umożliwiających porównywanie
nakładów i wyników różnych wariantów działalności gospodarczej (z punktu
widzenia kryterium zysku, stopy zysku wg F. Piontek) w celu wybrania tego
wariantu, który najlepiej realizuje podstawowe cele4.
Przez rachunek ekonomiczny w ochronie środowiska rozumie się:
• stosowanie rachunku ekonomicznego do gospodarowania zasobami przyrody,
• ekologizację rachunku ekonomicznego.
W procesie ekologizacji rachunku ekonomicznego warto wyodrębnić5:
• wycenę ekonomiczną składników środowiska, w tym rachunek strat ekologicznych – do wyceny środowiska potrzebne są metody, o których traktuje
niniejszy artykuł,
• rachunek kosztów ochrony środowiska,
• rachunek efektywności przedsięwzięć ochronnych.
Pod pojęciem rachunek sozoekonomiczny (sozologiczny) rozumie się
zbiór określonych procedur postępowania wykorzystujących właściwe metody
oraz uwzględniających stosowne kryteria w celu ukazania wielowariantowej
opłacalności podejmowanych rozwiązań6. Rachunek sozoekonomiczny jest rachunkiem ekonomicznym poszerzonym o inne wymiary, w szczególności o wymiar przyrodniczy, a także społeczny, co jest niezwykle istotne z punktu widzenia
urzeczywistniania konstytucyjnej zasady zrównoważonego rozwoju i internalizacji kosztów zewnętrznych.
Rachunek sozoekonomiczny różni się od rachunku ekonomicznego7:
• liczbą i rodzajem ograniczeń wyznaczających obszar dopuszczalnych rozwiązań;
• rodzajem efektów, dla osiągnięcia których jest stosowany; rachunek ekonomiczny służy powiększaniu wyłącznie kapitału ekonomicznego, a rachunek
sozoekonomiczny powinien artykułować efektywność zintegrowaną;
• liczbą i rodzajem kryteriów wyboru wykorzystywanych dla osiągnięcia wymaganej efektywności; rachunek ekonomiczny podporządkowany jest kryterium
K. Górka, B. Poskrobko, W. Radecki, Ochrona środowiska. Problemy społeczne, ekonomiczne
i prawne, wyd. 4 zm., Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001.
4
Encyklopedia powszechna, t. 3, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985.
5
J. Famielec, Straty i korzyści ekologiczne w gospodarce narodowej, Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 1999.
6
F. Piontek, B. Piontek, W. Piontek, Ekorozwój i narzędzia jego realizacji, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 1997.
7
F. Piontek, W. Piontek, Rachunek ekonomiczny w ochronie środowiska, WSEiA, Bytom 2002.
3
53
54
powiększania (maksymalizacji) stopy zysku; w rachunku sozoekonomicznym
obok stopy zysku obowiązują kryteria jakościowe, które artykułują ład, czyli
proporcje w korzystaniu z trzech rodzajów kapitału: ekonomicznego, ludzkiego i przyrodniczego i poprawę dobrze zdefiniowanej jakości życia;
• rodzajami efektywności, dla osiągnięcia których jest on stosowany.
W literaturze – jak zauważa F. Piontek – znacznie szerzej rozpracowana jest
problematyka rachunku ekonomicznego w ochronie środowiska niż problematyka
rachunku sozoekonomicznego. Większe znaczenie można przypisać wprowadzeniu elementów ekologicznych do istniejących już formuł rachunkowych, że osiągnięcia ekonomii neoklasycznej oraz dokonane uzupełnienie tego nurtu aspektami ekologicznymi są wystarczające do osadzenia w nim problematyki strat i korzyści ekologicznych.
W odniesieniu do rachunku ekonomicznego i sozoekonomicznego istnieje
pilna potrzeba rozpoznania i uporządkowania aksjologicznego myślenia ekonomicznego, dotyczącego poszukiwania opłacalności na poszczególnych poziomach
analizy. Rozpoznanie aksjologiczne określa zakres stosowania rachunku ekonomicznego i sozoekonomicznego oraz sposób konstruowania i wykorzystywania
metod wyceny środowiska.
3. Istota i znaczenie wyceny ekonomicznej środowiska przyrodniczego
Zagadnienia związane z ekonomiczną wyceną środowiska przyrodniczego
nie są pozbawione wątpliwości i zastrzeżeń. Należy zwrócić uwagę, że próby
i sposoby nadawania wartości ekonomicznej tym zasobom nie zawsze w sposób
pełny oddają ich wartość. Kapitał przyrodniczy, podobnie jak kapitał ludzki, należy do trudno odnawialnych. Sprowadzenie wartości obydwu tych kapitałów
do liczby wymiernej zawsze będzie budziło zastrzeżenia, ponieważ na wartość
tych kapitałów składa się szereg wartości niewymiernych. Zwraca na to uwagę
także J. T. Winpenny: piękno, różnorodność biologiczna, posiadające dużą wartość samą w sobie, nie poddają się kwantyfikacji (...) pewne obszary zagadnień,
z natury niewymiernych, podlegają elementom wyceny ekonomicznej, niemniej
zabieg ten może wykraczać poza granice zdrowego rozsądku i musi być wiarygodny8. Z kolei zdaniem G. Sorosa w konkurencyjnym środowisku wolnego rynku wartości społeczne (w tym środowiskowe B.P.) podlegają negatywnej selekcji
naturalnej. Moralność staje się przeszkodą, bowiem uważa się, że wolni od jakichkolwiek skrupułów działają sprawniej i efektywniej (ekonomicznie). Wartości społeczne zostają wyparte przez wartości rynkowe i wkraczają na obszary,
których nigdy nie powinny zawłaszczyć. Obszarami tymi są: oświata, nauka,
medycyna, kultura i stosunki międzyludzkie, a nawet rodzina. Zjawisko to jest
skutkiem tego, że wartości rynkowe są wymierne i policzalne, a ich wspólnym
J.T. Winpenny, Wartość środowiska. Metody wyceny ekonomicznej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1995, s.24.
8
mianownikiem jest pieniądz. Rynek nie jest niemoralny, jest amoralny i nie zna
kryteriów dobra i zła. Jedynym miernikiem jest zmaksymalizowany zysk9.
Ponadto J. T. Winpenny zwraca uwagę na to, że jakość wyceny kapitału przyrodniczego i ludzkiego uzależniona jest od dostępności baz danych. Metody
i techniki spotykane w literaturze są opracowane w odniesieniu do uwarunkowań krajów rozwiniętych, istnieje ryzyko manipulacji w celu osiągnięcia założonych z góry celów10.
Wycena ekonomiczna środowiska przyrodniczego spełnia następujące
funkcje11:
• umożliwia określanie tempa użytkowania zasobów i sygnalizuje użytkownikom symptomy ich wyczerpywania się;
• pomaga poprawić równowagę między efektami wymiernymi i niewymiernymi oraz pomiędzy tymi, które mają wartość pieniężną i niepieniężną (szacunkową); aspekty te mają istotny wpływ na proces decyzyjny zarówno dla
szczebla polityki społeczno-gospodarczej, jak też polityki gospodarczej sektora prywatnego; w tym aspekcie istotne są: identyfikacja problemów oraz
ich wycena;
• odnośnie do decyzji podejmowanych na podstawie analizy kosztów i korzyści dokonanie wyceny zmniejsza ryzyko decyzji arbitralnych, jednakże tylko
wtedy, gdy większość efektów środowiskowych będzie ujęta w kategoriach
ekonomicznych;
• wycena może uwiarygodnić wskaźniki rozwoju gospodarczego;
• kwantyfikacja może wspomagać działania administracyjne służące ochronie
środowiska.
4. Metody i techniki ekonomicznej wyceny środowiska przyrodniczego
Nie istnieje jedna uniwersalna, ekonomiczna metoda wyceny środowiska
przyrodniczego oraz szacowania kompleksowo szkód (strat) gospodarczych spowodowanych zanieczyszczeniami środowiska. Każda z dostępnych w literaturze
metod ma ograniczone możliwości zastosowania, głównie ze względu na zakres
niezbędnych danych.
W literaturze przedmiotu do podstawowych metod ekonomicznej wyceny
środowiska przyrodniczego należą:
1. Metoda wyceny warunkowej (Contingent Valuation Method CVM) – polega na przeprowadzeniu wywiadów ankietowych w celu uzyskania indywidualnej opinii respondenta na temat wartości określonego dobra. Wycena
9
G. Soros, Kryzys światowego kapitalizmu, MUZA, Warszawa 1999, s. 250; por. B. Piontek, Koncepcja rozwoju zrównoważonego i trwałego Polski, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 2002, s. 238.
10
J.T. Winpenny, op. cit., s. 24-25.
11
G. Soros, op. cit., s. 23-25.
55
56
następuje poprzez zadawanie respondentom jednego z dwóch pytań, które
dotyczą:
• tzw. skłonności do zapłaty (Willingness to Pay) – za przeprowadzenie
określonych działań, w wyniku których polepszy się stan środowiska;
• oceny akceptacji (Willingness to Accept Compensation), dotycząccej
kwoty, w zamian za którą uzyskać można zgodę na przeprowadzenie
akcji o negatywnych skutkach środowiskowych.
Metoda przypomina badanie opinii publicznej przy pomocy ankiety bądź
techniki badania rynku, ale w CVM jest podjęta próba przełożenia opinii
na wartości wymierne, czyli pieniężne. CVM jest metodą określania wartości
nieużytkowych, miarodajną, z dużym prawdopodobieństwem popełnienia
błędów, ale z możliwością ich minimalizacji12.
Franciszek Piontek powołuje się na komentarz E.U. von Weizsäcker
dotyczący proponowanej metodyki: Niedopuszczalne jest (...) pojawiające się
często w zekonomizowanej polityce jednakowe traktowanie rzeczywistych
zakupów i samych ofert kupna (te ostatnie stanowią istotę metodyki F.P.).
Niech różnicę tę zilustruje eksperyment myślowy: urząd planowania chce
poprowadzić autostradę bezpośrednio obok Państwa mieszkania i oferuje
Państwu rekompensatę pieniężną (WTA). Jeśli odrzucicie ją Państwo, uzasadniając tym, że Wasz nocny spokój i jakość życia nie są na sprzedaż, to
zgodnie z naszym poczuciem prawa cała sprawa powinna być od razu skończona. Ale w poszukiwaniu – wydającego się obiektywnym – rachunku strat
i zysków, dla podjęcia decyzji politycznych pytanie to jest często odwracane
i urząd planowania pyta: <ile bylibyście Państwo gotowi zapłacić, by nie
stracić waszego spokoju nocnego? (WTP)>. Odpowiedź na to pytanie zależy
oczywiście od zasobów finansowych zainteresowanego, a nie tylko od gotowości do zapłacenia. Gdy takie pretensje będą się mnożyć, to wkrótce wyczerpią się nawet duże majątki. Odwracanie pytania jest więc zarówno niepoprawne ekonomicznie, jak i niemoralne, jest jednak często praktykowane”13.
Proponowane podejście ofertowe opiera się na następujących „filarach”14:
• preferencjach, które poddawane są działaniom marketingowym,
• świadomości ekologicznej, będącej składową świadomości zintegrowanej,
• względnym rozumieniu dobrobytu,
• interesach, którym podporządkowane są obydwie oferty.
Pieniężna wycena egzystencjalnych wartości nie tyle ma na celu ich
ochronę, ile podporządkowana jest wąsko rozumianej kategorii efektywności
A. Becla, S. Czaja, Użyteczność metody deklarowanych preferencji w badaniach nad potencjalną
i rzeczywistą skłonnością gospodarstw domowych do ponoszenia wyższych obciążeń na rzecz
ochrony środowiska, „Problemy Ekologii” 1998, nr 5.
13
E.U. von Weizsäcker, A.B. Lovins, L.H. Lovins, Mnożnik Cztery. Podwójny dobrobyt – dwukrotnie mniejsze zużycie zasobów naturalnych. Raport dla klubu rzymskiego, Wydawnictwo Rolewski, Toruń 1999, s. 277-278.
14
F. Piontek, W. Piontek, op. cit.
12
ekonomicznej, która na wolnym rynku obowiązuje bezwzględnie i pełni funkcje nadrzędne15.
Stosowanie rachunku ekonomicznego w ochronie środowiska potrzebuje
pieniężnej wyceny wszystkich jego składowych. Jednakże elementom „niewycenialnym” w tym rachunku nierzadko przypisuje się wartości zerowe. Wyniki tego rachunku – w porównaniu z rachunkiem sozoekonomicznym – należy
uznać za fałszywe. Natomiast rachunek sozoekonomiczny – obok elementów
możliwych do wyrażenia w wartości pieniężnej – uwzględnia elementy jakościowe, niemożliwe do wyrażania w jednostkach pieniężnych; rachunek taki
dopuszcza wielość kryteriów oceny, jest kompleksowy (a nie sektorowy),
a jego wynik legitymuje się wyższym stopniem zobiektywizowania w porównaniu z rachunkiem ekonomicznym w ochronie środowiska. Obiektywizm
jako cecha przypisywana wynikowi każdego rachunku opłacalności oznacza
stopień zgodności wyniku stanowiącego rezultat określonego rachunku ze stanem faktycznym, tj. uwarunkowaniami występującymi w otaczającej nas
rzeczywistości. Wyrażamy pogląd, że stopień obiektywizmu każdego rachunku jest wprost proporcjonalny do zwiększania stopnia jego kompleksowości
i uwzględniania większej liczby kryteriów, a odwrotnie proporcjonalny do
zwiększania stopnia sektorowości danego rachunku. Natomiast w mniejszym
zakresie obiektywizm wyniku rachunków omawianych w niniejszej pracy
zależy od dokładności pieniężnej wyceny wartości dóbr środowiskowych16.
Praktyka taka stosowana jest również w przypadku mierników wzrostu
i rozwoju (por. kształtowanie się PKB i wskaźnika ISEW, pomimo ogólnej
zgodności, że wskaźnik ISEW jest bardziej kompleksowy, PKB nadal pozostaje podstawowym wskaźnikiem stosowanym do pomiaru dobrobytu
i wzrostu).
2. Analiza kosztów i korzyści (AKK, ang. CBA) – stosowana jest tam, gdzie
możliwe są do uzyskania określone korzyści w sensie ekonomicznym. Przy
stosowaniu tej metody należy zwrócić szczególną uwagę na ryzyko, niepewność, równowagę oraz dystrybucję. Są to warunki uzyskania wiarygodnych
ocen oddziaływania na środowisko. Duże znaczenie w tej metodzie ma wybór kryteriów. Do najbardziej obiektywnych kryteriów zalicza się tu metodę
efektywności przedsięwzięcia netto, które to kryterium powinno być wspomagane efektywnością projektu inwestycyjnego bądź stosunkiem dochodów
do kosztów. Jak zauważa J. Winpenny, w procesie wyceny efektów środowiskowych koszty i korzyści występują w zróżnicowanej formie, dlatego istotne
jest zachowanie tej różnorodności i unikanie łączenia (agregowania) szczegółowych wskaźników w jeden syntetyczny wskaźnik17.
3. Metoda minimalizacji kosztów (MMK, ang. CEA) – celem jej jest osiągnięcie określonego efektu przy możliwie jak najniższych kosztach. Stosowana jest tam, gdzie korzyści są niewymierne. W literaturze do uwarunkoIbidem.
Ibidem.
17
J.T. Winpenny, op. cit., s. 70.
15
16
57
58
wań właściwych dla zastosowania tej metody zalicza się: poszukiwanie najbardziej efektywnej (najtańszej) metody osiągnięcia danego celu, określenie
sposobów najlepszego wykorzystania zatwierdzonego budżetu, przeznaczonego na osiągnięcie zamierzonego celu, oszacowanie kosztów dotyczących
celów alternatywnych względem siebie i dokonanie wyboru właściwego
celu18. Do kosztów zalicza się także utracone walory środowiskowe. Jednym
z podstawowych problemów przy stosowaniu tej metody jest wyznaczenie
celów przedsięwzięcia i określenie sposobów ich osiągania. W przypadku
identyfikacji kilku celów metoda ta nie powinna wskazywać na jedno najlepsze rozwiązanie19.
4. Metoda kosztu podróży20
Oparta jest na zasadzie komplementarności dwóch dóbr (w tym przypadku
dobra rynkowego i dobra środowiskowego). Stosowana jest głównie do wyceny rekreacyjnych i turystycznych funkcji środowiska, a także podejmowanych działań gospodarczych i politycznych skutkujących zmianami w środowisku przyrodniczym.
Analizę wartości określonego elementu środowiska przeprowadzić można w dwóch wariantach. W wariancie pierwszym analizą obejmowany jest
tylko i wyłącznie koszt podróży, czyli koszty benzyny i zużycia samochodu,
koszt biletu autobusowego, kolejowego. Wartość dobra środowiskowego
może być przedstawiona przy pomocy wzoru:
P = c d,
(1)
gdzie:
P – popyt na dobro środowiskowe, cena uczestnictwa,
c – pieniężny koszt podróży na odległość 1 km,
d – odległość do danego miejsca.
W wariancie drugim analiza zostaje rozszerzona i poza kosztami podróży uwzględnia koszty czasu. Kategorię kosztów czasu mogą stanowić: koszt
czasu spędzonego w podróży oraz koszt czasu spędzonego w danym miejscu. Wartość dobra środowiskowego wyraża wzór:
P = pt d / s + c d + b,
(2)
gdzie:
pt – stała obiektywna wartość czasu,
s – średnia prędkość podróży,
b – koszt utraconych możliwości wynikający ze spędzenia czasu w danym miejscu,
c i d – jak we wzorze podstawowym.
Koszt ten może być oszacowany w oparciu o założenie, iż jednostka,
decydując się na pobyt w danym miejscu (bądź na podróż do danego miejsca), rezygnuje z możliwości pracy w tym czasie. Wartość pobytu w danym
Ibidem, s. 71.
Ibidem.
20
J.J. Opaluch, Rynkowe metody wyceny ekonomicznej, w: Ekonomiczna wycena środowiska przyrodniczego, red. G. Anderson i J. Śleszyński, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok
1996.
18
19
miejscu musi być zatem dla jednostki większa od korzyści (płacy) osiągniętych z tytułu pracy.
5. Metoda oddziaływanie – skutek (dose – response method)21
Metoda pozwala na wycenę traconej wartości środowiska. Wycena dokonywana jest poprzez określenie kosztów działań, jakie muszą być poniesione
w celu zastąpienia lub odtworzenia określonego elementu środowiska.
Wielkość straty jest zatem sumą nakładów poniesionych na inwestycje,
kosztów eksploatacji urządzeń oraz kosztów przywrócenia poprzedniego stanu środowiska. Z powodów merytorycznych metoda może być stosowana
w sytuacjach, kiedy przeprowadzenie określonych działań restytucyjnych
wymuszone jest przyczynami pozaekonomicznymi (na przykład społecznymi) lub wymaganiami w zakresie jakości środowiska.
6. Metoda wskaźników22
Polega na ustalaniu wskaźników jednostkowych odzwierciedlających reakcję na negatywne oddziaływanie na środowisko. Wskaźniki wyznaczane są
na podstawie doświadczeń i badań empirycznych przeprowadzonych innymi
metodami (np. badań bezpośrednich). Wskaźniki mogą być wyrażone: wartościowo, procentowo, w wielkościach fizycznych. Najczęściej wykorzystywanymi metodami wyznaczania wskaźników są:
a) metoda polegająca na obliczaniu średniego wzrostu wysokości badanych
strat w relacji do wzrostu zanieczyszczenia,
b) metoda polegająca na określaniu strat (czyli pozostających w skali regionu, kraju, kontynentu) i przeliczaniu ich na straty jednostkowe (czyli
na jednostkę czynnika zanieczyszczającego, na mieszkańca, na jednostkę powierzchni ziemi)23.
7. Metoda cen przyjemności24
Opiera się na założeniu, iż kwota, jaką jednostka jest skłonna zapłacić za
dobro, zależy od cech tego dobra. W metodzie tej wartość nierynkowych
cech danego dobra wyceniana jest na podstawie obserwowanych transakcji
rynkowych. Poprzez obserwację dużej liczby transakcji danym dobrem,
w których występują różne ceny i cechy dobra, wyliczona zostaje wartość
konkretnej cechy. Przykładem zastosowania metody może być wycena wartości różnic w jakości środowiska poprzez różnice w wartościach nieruchomości czy wycena ryzyka zawodowego poprzez poziom płac. Podstawowymi
wadami tej metody są:
• różnice w cenach dobra mogą wynikać z innych cech niż z cechy objętej
badaniem, trudne jest bowiem przyjęcie założenia, iż wartości pozostałych cech dobra – poza analizowaną – we wszystkich objętych badaniem
przypadkach będą identyczne; z uwagi na powyższą wadę metodę tę
J. T. Winpenny, op. cit.
Ibidem, także J. Śleszyński, Przegląd polskich oszacowań strat spowodowanych degradacją
środowiska, w: Ekonomiczna wycena środowiska... ,op. cit.
23
J. Śleszyński, op. cit.
24
J. T. Winpenny, op. cit.
21
22
59
60
można stosować do wyceny wartości zmieniających się walorów środowiska poprzez zmianę wartości konkretnej nieruchomości;
• kupujący np. dom (podejmujący pracę) może nie mieć wiedzy w zakresie
interesującej badacza cechy i podejmować decyzję w oparciu o podzbiór
cech dobra.
8. Metoda obliczeń bezpośrednich25
Wykorzystana jest do wyceny strat wyrażonych w jednostkach naturalnych.
Metodę wykorzystuje się m.in. do wyceny strat gospodarczych spowodowanych korozją maszyn i urządzeń, zmniejszaniem się produkcji. Szacunki
strat przeprowadzane są przy użyciu odpowiednich wzorów i współczynników.
9. Metoda utraconych korzyści (możliwości)26
Stosowana jest do wyceny korzyści wynikających z potencjalnego (zaniechanego) sposobu wykorzystania danego dobra. Przykładem może być wycena
terenów bagiennych dokonana na podstawie wyceny korzyści uzyskanych
w wyniku wykorzystania terenu na cele rolnicze. W sytuacji, gdy prowadzona działalność powoduje pogorszenie jakości środowiska, korzyści uzyskiwane z tytułu działalności traktuje się jako bazowe w celu porównania
z korzyściami możliwymi do uzyskania z alternatywnej działalności.
10. Metoda kompensacyjna (compensation method)27
Podstawą wyceny są rekompensaty pieniężne z tytułu zanieczyszczenia
i degradacji środowiska przyznane przez instytucje prawne lub ubezpieczeniowe.
11. Metoda prewencyjna (prevention method)28
Zasoby środowiska są wyceniane na podstawie kosztów działań, jakie trzeba
ponieść, aby zapobiec lub przynajmniej zmniejszyć niekorzystne skutki oddziaływania na środowisko.
12. Metoda substytucyjna (substitution method)29
Stosowana jest w sytuacjach utraty pewnego elementu (waloru) środowiska.
Podstawą wyceny strat jest określenie cen i kosztów dóbr i usług, jakie mogą
zostać zaakceptowane jako substytuty zagrożonych lub utraconych dóbr
i usług środowiska. Używana jest przeważnie do wyceny strat powodowaK. Górka, B. Poskrobko, W. Radecki, op. cit.; Straty spowodowane degradacją powietrza atmosferycznego. Studium na przykładzie woj. katowickiego, red. F. Piontek, PAN IPIŚ PAN Zabrze,
AE Katowice 1985; Straty spowodowane degradacją powierzchni ziemi w woj. katowickim, red.
F. Piontek, Ossolineum, Wrocław 1989.
26
B. Fiedor i in., Identy ikacja, ocena i kryteria porównywania skutków zaburzeń powodowanych
w systemie gospodarczym przez preferencyjne inansowanie przedsięwzięć proekologicznych,
Wrocław 1997 (maszynopis); B. Fiedor i in., Przewodnik metodyczny. Identy ikacja, ocena i kryteria porównywania skutków zaburzeń powodowanych w systemie gospodarczym przez preferencyjne inansowanie przedsięwzięć proekologicznych, Wrocław 1997 (maszynopis).
27
Ibidem.
28
Ibidem.
29
B. Fiedor i in. Przewodnik metodyczny, op. cit.; M. Stępień, Straty społeczne związane z naruszeniem środowiska, „Problemy Ekonomiczne”1981, nr 1.
25
nych utratą funkcji rekreacyjnych, cieków i zbiorników wodnych oraz estetyki krajobrazu.
13. Metoda unikania30
Metoda podobna do metody substytucyjnej. Może być stosowana w sytuacjach, gdy istnieją dobra rynkowe, które mogą stać się substytutami utraconego dobra środowiskowego. Z uwagi na istotne niedoskonałości tej metody
nie daje ona dokładnych wyliczeń i jest stosowana w bardzo ograniczonym
zakresie. Niedoskonałości metody wynikają z dwóch przesłanek. Z jednej
strony z braku doskonałej substytucyjności dóbr środowiskowych przez dobra rynkowe, a z drugiej z powodu możliwości pełnienia przez dobro rynkowe kilku funkcji jednocześnie, co uniemożliwia obiektywną wycenę utraconego elementu środowiska.
14. Metody eksperymentowe31
Stosowane są bardzo rzadko z uwagi na koszt i trudności organizacyjne.
Przykładem tego typu metody może być wartość sprzedaży biletów do miejsca o pewnych szczegółowych walorach.
15. Metoda oddziaływanie - skutek (dose-response method)32 – metoda pośrednia wyceny. Opiera się na wykorzystaniu funkcji O-S (oddziaływanie –
skutek) lub wskaźników O-S, łączonych z odpowiednimi cenami rynkowymi.
16. Metoda substytucyjna (substitution method)33 – bierze pod uwagę ceny
i koszty dających się zaakceptować substytutów dóbr oraz zasobów środowiska, które są zagrożone lub zostały utracone.
17. Metoda odtworzeniowa (resoration method)34 – określa koszt działań, które muszą zostać podjęte, aby odnowić lub zrekultywować zasób środowiska
(przywrócić jego pierwotną wartość).
18. Metoda prewencyjna (prevention method)35 – określa koszt działań, które
muszą zapobiec zniszczeniu pewnych wartości środowiska lub przynajmniej
zmniejszyć skutki szkodliwych oddziaływań.
19. Metoda kompensacji (compensation method)36 – za punkt wyjścia przyjmuje określone przez instytucje prawne lub ubezpieczeniowe rekompensaty
pieniężne przyznane z tytułu degradacji środowiska.
20. Metoda kosztów utraconych możliwości (opportunity costs)37 – przedstawia wartość użytkowych dóbr i zasobów środowiska na podstawie dochodu
z alternatywnych, zaniechanych wariantów ich użytkowania.
A. Jankowska-Kłapkowska, Ekologiczno-ekonomiczna efektywność gospodarowania, w: Ekonomiczne i socjologiczne problemy ochrony środowiska, red. A. Ginsbert-Gebert, Ossolineum,
Wrocław 1985
31
Ibidem.
32
J. Śleszyński, op. cit., s. 89, za: .J. Famielec, Straty i korzyści ekologiczne w gospodarce narodowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Kraków 1999, s.118.
33
Ibidem.
34
Ibidem.
35
Ibidem.
36
Ibidem.
37
Ibidem.
30
61
62
Jak stwierdza J. Famielec, podstawowy podział metod szacowania strat
gospodarczych na bezpośrednie i pośrednie nie jest jednoznacznie
definiowany w ekonomii środowiska ani w taki sposób traktowany przez
autorów badań nad tym zagadnieniem.
21. Metoda macierzowa (MM)
Metoda macierzowa (MM) znalazła szerokie zastosowanie w krajach zachodnich, a także w Polsce cieszyła się zainteresowaniem w latach osiemdziesiątych. W pierwotnej swej wersji służyła ona do oceny wpływu inwestycji na środowisko, co ma ogromne znaczenie w ekologizacji rachunku ekonomicznego.
W praktyce pole zastosowań MM jest bardzo szerokie. Wynika to w dużym stopniu z uniwersalności rachunku macierzowego. MM może być modyfikowana w zależności od celu badania. Przykłady oryginalnej wyjściowej
macierzy można znaleźć na przykład w pracy Zakrzewskiego38. Dla niniejszych analiz bardziej interesujące są jednak próby adaptacji MM do warunków polskich39. Wprowadzone tam zmiany dotyczyły40:
• wyraźnego rozdzielenia korzyści od strat wynikających z działalności
przedsiębiorstwa (wprowadzono odrębne tabele dla rangowego oszacowania strat i korzyści),
• przyjęcia jako rodzajów działalności – działalności poszczególnych wydziałów produkcyjnych (zakładów) danego przedsiębiorstwa, czy też
określonych podmiotów gospodarczych,
• przyjęcia skali ocen od 1 do 3 dla oceny WAŻNOŚCI możliwego wpływu, przy uwzględnieniu zasięgu terytorialnego i siły oddziaływania oraz
oceny WIELKOŚCI niewymiernych w skali od 1 do 10.
Szerokie możliwości zastosowania metody wynikają z łatwości jej dostosowania do wymogów dyktowanych przez przedmiot oceny. Istotą metody
jest tworzenie macierzy, w której dokonywane jest powiązanie przyczyn z ich
skutkami. W klasycznej formie w kolumnie poziomej (wierszu) macierzy
umieszczane są rodzaje oddziaływania, natomiast w kolumnie pionowej elementy środowiska, w których powstają skutki.
T. Borys w pracy41 proponuje tworzenie dwóch odrębnych macierzy,
z których w jednej przeprowadza się analizę korzyści powstających w wyniku określonych oddziaływań, w drugiej analizę strat. W rozwiązaniu tym
w kolumnie pionowej macierzy umieszcza się rodzaje powstających skutków
(korzyści/strat), dokonując ich podziału na skutki wymierne i niewymierne.
M. Zakrzewski, Metoda oceny wpływu zamierzonej inwestycji na środowisko, „Człowiek
i Środowisko” 1997, t. 1, nr 3.
39
Rachunek społeczno-ekonomiczny racjonalności funkcjonowania ZWCh „Chemitex – Celwiskoza w kotlinie Jeleniogórskiej, red. A. Ginsbert – Gebert i T. Borys, UM w Jeleniej Górze i TNOiK
we Wrocławiu, Jelenia Góra 1986; także F. Piontek, Sozoekonomiczny rachunek opłacalności
górnictwa węgla kamiennego w warunkach gospodarki rynkowej i samorządności terytorialnej,
Ossolineum, Wrocław 1994.
40
Rachunek społeczno-ekonomiczny..., op. cit.
41
Ibidem.
38
Kolumna pozioma (wiersz) pozostaje bez zmian. Niewątpliwymi zaletami
rozdziału analizy korzyści i strat są: czytelność analizy oraz łatwość przeprowadzania porównań różnych wariantów, a także działań podejmowanych
w ramach poszczególnych wariantów.
Wypełnienie macierzy następuje w dwóch etapach:
Etap I – etap identyfikacji powiązań przyczyna – skutek. W wyniku
ustalenia powiązania określonej przyczyny ze skutkiem w kratce znajdującej się na przecięciu i-tego wiersza i –tej kolumny
umieszcza się przekątną linię.
Etap II – w każdej ze zidentyfikowanych kratek:
• w górnym lewym rogu określa się wielkość możliwego
wpływu; zgodnie z założeniami zawartymi w literaturze
określa się go, nadając wartości z przedziału 1 – 10, gdzie
1 oznacza wpływ minimalny, 10 – wpływ maksymalny;
w modelu klasycznym metody, w którym dokonywana jest
łączna analiza korzyści i strat, konieczne jest określenie
charakteru wpływu (pozytywny/negatywny) poprzez wstawienie znaku „+” lub „-”;
• w dolnym prawym rogu określana jest ważność wpływu,
także poprzez wpisanie wartości z określonego przedziału
1 – 3.
Przyjmuje się zatem następujące oznaczenia:
Si (i = 1, 2, ..., m.)
– i-ty rodzaj strat społeczno-ekonomicznych
związanych z działalnością produkcyjną przedsiębiorstwa,
Dj (i = 1, 2, ...,l)
– j-ty rodzaj działalności przedsiębiorstwa,
W
– straty wymierne,
N
– straty niewymierne,
xij (i = 1,2...., m.; j = 1,2,...,l) – rangowe oszacowanie wielkości i-tego rodzaju
strat wymiernych spowodowanych j-tym rodzajem działalności przedsiębiorstwa,
ij (i = 1, 2..., m.; j = 1, 2,...l) – rangowe oszacowanie ważności i-tego rodzaju
strat wymiernych spowodowanych j-tym rodzajem działalności przedsiębiorstwa,
yij (i = 1, 2,..., m.; j = 1,2,...1) – rangowe oszacowanie wielkości i-tego rodzaju
strat niewymiernych spowodowanych j-tym rodzajem działalności przedsiębiorstwa,
ij (i = 1,2,..., m.; j = 1,2,...1) – rangowe oszacowanie ważności i-tego rodzaju
strat niewymiernych spowodowanych j-tym rodzajem działalności przedsiębiorstwa.
Macierz Ms – strat społeczno-ekonomicznych, czyli strat, utraconych korzyści, kosztów i nakładów związanych z działalnością przedsiębiorstwa - prezentuje rysunek 1. Wnioskowanie na podstawie macierzy Ms jest identyczne jak dla
63
64
oryginalnej macierzy M.42. Wystarczy wziąć pod uwagę sumy iloczynów elementów macierzy Ms, odpowiednio po wierszach i kolumnach, dla których przyjęto
oznaczenia:
l
Wi• =  ij xij
j=1
l
Ni• =  ij yij
s=1
m
W•j =  ij xij
i=1
l
N•j =  ij yij
i=1
ml
w =  Wi• =  W•j
- ważona wielkość i-tego (i = 1, 2,..., m.) rodzaju strat wymiernych spowodowanych
wszystkimi rodzajami działalności przedsiębiorstwa,
- ważona wielkość i-tego (i = 1,2,...,m.) rodzaju strat niewymiernych spowodowanych wszystkimi rodzajami działalności
przedsiębiorstwa,
- ważona wielkość wszystkich rodzajów
strat wymiernych spowodowanych j-tym
rodzajem działalności przedsiębiorstwa,
- ważona wielkość wszystkich rodzajów
strat niewymiernych spowodowana j-tym
rodzajem działalności przedsiębiorstwa,
i = 1 j = l - ważona wielkość wszystkich strat wymiernych spowodowana działalnością przedsiębiorstwa,
mk
n =  Ni• =  N•j
i = 1 j = l – ważona wielkość wszystkich strat niewymiernych spowodowana działalnością
przedsiębiorstwa43.
Wszystkie elementy poszczególnych macierzy (zarówno wymierne, jak i niewymierne) są wyrażone wg jednolitej skali punktowej, a więc w aspekcie rangowym są porównywalne. Dzięki temu wartość strat wymiernych pozwala określić
wartość strat niewymiernych wg następującego wzoru:
୒ ൌ
gdzie:
n –
w –
P –

ȉ ሺ͵ሻ

(3),
rangowe oszacowanie wszystkich strat niewymiernych,
rangowe oszacowanie wszystkich strat wymiernych,
wartość strat wymiernych.
Takie same kroki postępowania należy zastosować przy szacowaniu korzyści
niewymiernych.
42
43
M. Zakrzewski, op. cit.
J.J. Opaluch, op. cit.
Zasada budowy macierzy Mk – korzyści społeczno-ekonomicznych związanych z działalnością przedsiębiorstwa - jest analogiczna do macierzy Ms. Jedyna
różnica jest taka, że zamiast strat Si (i = 1,2,..., m) umieszcza się element Ks
(s = 1,2,...,r), tzn. reprezentujący s-ty rodzaj korzyści wynikających z działalności
jednostki gospodarczej. Podobnie jak poprzednio, ostateczne wnioskowanie odbywa się na podstawie odpowiednich sum iloczynów elementów macierzy Mk•
Specyfika Si (i = 1,2,..., m) oraz Ks (s = 1,2,..., r) jest jednym z podstawowych
problemów metody macierzowej, podobnie jak zagadnienie szacunku odpowiednich wartości strat i korzyści. Wydaje się przy tym, że specyfika i szacowanie
strat Si są tu zdecydowanie najważniejsze z uwagi na postawiony cel badawczy,
którym jest określenie ewentualnych „zysków” dla stanu środowiska przyrodniczego, wynikających z modernizacji lub restrukturyzacji jednostki gospodarczej.
Porównanie wielkości strat (suma niewymiernych SN + wymiernych P)
z wielkością korzyści (suma korzyści niewymiernych KN + korzyści wymierne N)
pozwala sformułować wnioski dotyczące racjonalności funkcjonowania przedsiębiorstwa lub podejmowanych przedsięwzięć modernizacyjno –rozwojowych
(także restrukturyzacyjnych).
Podstawowa macierz M oceny skutków eksploatacji złóż węgla – opracowana dla kopalń ówczesnego województwa katowickiego na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku przez F. Piontka – w okresie (t) przyjęła postać jak na rys.
1, gdzie Si (i = 1,2,...,k) oraz Dj (j = 1,2, ..., 1) oznaczono:
s1 – budownictwo,
s2 – kolej (PKP),
s3 – kolej zakładowa (górnicza),
s4 – drogi i budowle drogowe,
s5 – infrastruktura techniczna,
s6 – rolnictwo,
s7 – lasy,
s8 – gospodarka wodna
s9 – zrzut ścieków,
s10 – zrzut wód słonych,
s11 – odpady powęglowe,
s12 – zdrowie,
D1 – eksploatacja,
D2 – gospodarka odpadami,
D3 – profilaktyka,
D4 – wytwarzanie energii,
D5 – transport,
D6 – budownictwo,
D7 – działalność socjalno-bytowa,
D8 – gospodarka kapitałem ludzkim,
D9 – zaopatrzenie i zbyt.
65
66
Rysunek 1
Macierz strat społeczno-ekonomicznych (strat utraconych korzyści, kosztów i nakładów)
związanych z działalnością przedsiębiorstwa.
Rodzaje
działalności
Rodzaje
strat
W
Sl
N
W
Si
N
W
Sm
N
Razem
W
W
D1
...
Dj
...
Dl
Razem
X11
α11
y11
β11
...
xij
αij
yij
βij
...
X1l
α1l
y1l
β1l
W1.
xi1
αi1
yi1
βi1
...
xij
αij
yij
βij
...
xjl
αil
yil
βil
Wi.
xmj
αmj
ymj
βmj
...
xml
αml
yml
βml
Wm.
W.j
N.j
...
...
W.l
N.l
w
n
...
...
xm1
αm1
ym1
βm1
...
W.1
N.1
...
...
...
...
...
...
N1.
Ni.
Wn.
Źródło: Rachunek społeczno-ekonomiczny racjonalności funkcjonowania ZWCh „Chemitex – Celwiskoza w Kotlinie Jeleniogórskiej, red. A. Ginsbert – Gebert i T. Borys. UM w Jeleniej
Górze i TNOiK we Wrocławiu, Jelenia Góra 1986, t. 2, s. 26.
W badaniu empirycznym winna być zachowana przynajmniej struktura rodzajowa strat ekologicznych (społeczno-ekonomicznych) związanych z określoną
działalnością jednostki. Wyszczególnienie macierzy strat dla poszczególnych
rodzajów działalności może być utrudnione z powodu braku odpowiedniej ewidencji i wiarygodnych danych. Z kolei przejście od globalnego sozoekonomicznego rachunku opłacalności do rachunku cząstkowego również spowoduje weryfikację struktury rodzajowej strat społeczno-ekonomicznych (Si).
Osobny problem, zwłaszcza w metodzie MM, stanowi zagadnienie wyceny
strat niewymiernych, ale wydaje się, że został on prawidłowo rozwiązany w pracy44. Przyjęto bowiem – jak zaznaczono w tekście – strukturę takich wag (współczynników) w skali od 1 do 10, a współczynników ważności – w skali od 1 do 3.
W celu skorygowania strat o ich wielkości niewymierne w sozoekonomicznym rachunku efektywności eksploatacji złóż węgla kamiennego45 zastosowano
następujące współczynniki: dla kolejnictwa – 3; dla zdrowia – 2; dróg i budowli
drogowych – 2; linii tramwajowych – 2; rolnictwa – 2; infrastruktury technicznej
– 1,6; budownictwa – 1,5 i ekosystemów leśnych – 4,85. Współczynnik zastoso44
45
F. Piontek, Sozoekonomiczny rachunek..., op. cit.
wany do oceny strat w lasach uwzględnia utratę walorów rekreacyjnych i krajobrazowych. Do strat spowodowanych działalnością górniczą wliczono również
straty związane z utratą zdrowia pracowników kopalń, przypisując im wskaźnik
2 (koszty leczenia i rehabilitacji).
Z kolei przyjęte współczynniki ważności kształtowały się następująco:
• współczynnik 1 dla strat odtwarzalnych, do których zaliczono: straty w budynkach, kolejach, sieci tramwajowej, drogach i budowlach drogowych,
i infrastrukturze technicznej,
• współczynnik 2 dla strat trudno odtwarzalnych w rolniczej przestrzeni produkcyjnej i w lasach,
• współczynnik ważności 3 dla strat nieodtwarzalnych, do których zaliczono
zdrowie.
Potwierdzeniem prawidłowości przyjęcia wymienionych w tekście współczynników może być uzyskana w pracy wysoka wartość współczynnika korelacji
między wartością strat a poziomem określonej działalności46.
Struktura rodzajowa „korzyści” towarzyszących określonej działalności
może być analizowana w wymiarze lokalnym oraz w skali globalnej. Struktura
korzyści w wymiarze lokalnym może być następująca:
k1 – wartość produkcji sprzedanej,
k2 – wartość miejsc pracy,
k3 – roczne koszty likwidacji jednostki,
oraz nie objęte szacunkiem:
k4 – nakłady niezbędne na zmianę infrastruktury związanej z inną działalnością lub surowcem energetycznym,
k5 – nakłady ekologiczne na usuwanie skutków ekologicznych po likwidacji
jednostki,
k6 – wartość utraconych zasobów,
k7 – wpływy do budżetu centralnego i terenowego.
Podkreślić należy, że w pracy47 i w poprzedzających ją badaniach nie oszacowano tzw. korzyści niewymiernych związanych z eksploatacją złóż węgla. Z tego
jednak powodu rachunek sozoekonomiczny nie stał się nieporównywalny, ponieważ:
• szacunek strat przeprowadzono wariantowo,
• korzyści wymierne zdecydowanie przewyższają wszystkie szacunki strat,
• uniknięto zarzutu nadmiernego eksponowania korzyści związanych z eksploatacją złóż węgla48.
Z przyjętą metodą szacowania strat ekologicznych i korzyści społeczno-gospodarczych powodowanych określoną działalnością gospodarczą w bezpośrednim związku pozostaje zagadnienie dostępności informacji, jej struktury i wielu
innych jej cech. Z reguły dostępna informacja stanowi określoną barierę w kontynuowaniu takich badań i wymusza modyfikację przyjętej metody, a w konseIbidem.
Ibidem.
48
Ibidem.
46
47
67
68
kwencji przyczynia się do zwiększania stopnia obciążenia błędem danego szacunku. Podobnie było w sozoekonomicznym rachunku opłacalności górnictwa
węgla kamiennego prezentowanym w pracy49. Dostępna informacja była bowiem
bardzo zróżnicowana, fragmentaryczna, instytucjonalnie rozproszona. Koszty
środowiskowe powodowane działalnością górniczą nie są ewidencjonowane
w taki sposób, jak koszty produkcji, a i te ostatnie wymagają weryfikacji50.
W publikowanych w Polsce szacunkach metoda analizy macierzowej wykorzystana była kilkakrotnie. Podstawowymi wycenami przy jej zastosowaniu są:
• ocena społeczno-ekonomicznej racjonalności funkcjonowania Celwiskozy
w Kotlinie Jeleniogórskiej, przeprowadzona w 1986 r. przez zespół pod kierunkiem T. Borysa i A. Ginsberta – Geberta51,
• sozoekonomiczna analiza skutków funkcjonowania Zakładów Azotowych
„Kędzierzyn S.A.” przeprowadzona przez K. Malika52,
• sozoekonomiczny rachunek opłacalności górnictwa węgla kamiennego,
przeprowadzony przez zespół pod kierunkiem F. Piontka53.
Dość duże znaczenie dla wyceny środowiska przyrodniczego ma wzorowanie się na bilansach energetycznych. W ekologii istnieje podejście, zgodnie
z którym relacje między składnikami ekosystemów należy opisywać w kategoriach przepływu energii. Postuluje się, aby relacje gospodarcze analizować przez
pryzmat Drugiego Prawa Termodynamiki, postulującego nieuchronny wzrost entropii, czyli nieuporządkowania we wszechświecie, którego przeznaczeniem w
związku z tym jest śmierć termiczna w perspektywie kilkunastu miliardów lat54.
O ile nie można kwestionować Drugiej Zasady Termodynamiki, to zdecydowana
większość ekonomistów – jak stwierdza T. Żylicz – wskazuje, iż nie ma ona jakiegokolwiek znaczenia dla ludzkiej gospodarki, która rozgrywa się przecież w okresach dni lub pokoleń, a nie miliardów lat55. Znacznie ważniejsza, zdaniem autora, wydaje się wciąż modna energetyczna teoria wartości. Według jej postulatów,
relacje cen dóbr powinny naśladować relacje „ucieleśnionej energii słonecznej”
(embodied solar energy) potrzebnej do wyprodukowania tych dóbr. T. Żylicz jednoznacznie podkreśla, że wprawdzie teoria ta jest atrakcyjna, ale kłopot polega
na tym, iż nie udaje się empirycznie wykazać, że ludzie w taki właśnie sposób
dokonują wyborów stanowiących przedmiot dociekań ekonomii56.
Ibidem.
B. Piontek, Koszty środowiskowe w rachunku kosztów funkcjonowania kopalni węgla kamiennego, “Rocznik Ochrona Środowiska”, t.1, Środkowo-Pomorskie Towarzystwo Naukowe Ochrony Środowiska, Koszalin 1999.
51
52
K. Malik, Analiza sozoekonomiczna przedsiębiorstwa przemysłowego. Studium na przykładzie
Zakładów Azotowych „Kedzierzyn” S.A. i opolskiego obszaru ekologicznego zagrożenia, WSJ,
Opole 1995.
53
F. Piontek, Sozoekonomiczny rachunek..., op. cit.
54
T. Żylicz, Ekonomia ekologiczna [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://coin.wne.
uw.edu.pl/tzylicz/0904AURA.pdf, [Data wejścia: 2012-05-10].
55
Ibidem.
56
Ibidem.
49
50
Uwagi końcowe
Zagadnienie dotyczące metod ekonomicznej wyceny wartości środowiska
przyrodniczego było podejmowane w literaturze wielokrotnie w latach siedemdziesiątych-dziewięćdziesiątych XX wieku. W tym okresie przeprowadzono również wiele szacunków dotyczących strat środowiskowych w różnych przekrojach,
a ich celem było wykazanie zasadności i celowości nakładów na ochronę środowiska (w planowaniu centralnym).
Przeglądu i omówienia metod szacowania strat i korzyści prezentowanych
w polskiej literaturze przedmiotu – a także w mniejszym lub większym zakresie
w literaturze zagranicznej – dokonali E. Mokrzycki57 i S. Łojewski58. Wymienieni
autorzy nie przeprowadzili jednak – z wyjątkiem J. Famielec – analizy zakresu
stosowania tych metod.59. Autorka podjęła próbę konkretyzacji dotyczącej następujących kwestii60:
• zakresu stosowania poszczególnych metod, przyporządkowania ich do określonych celów (do oszacowania strat w rolnictwie, w drewnie, w zdrowiu);
• określenia niezbędnych danych umożliwiających ich stosowanie oraz sposobów pozyskiwania informacji (np. ewidencja skutków bezpośrednich i pośrednich, prognoza, reakcja producentów i konsumentów, informacja o rynku podobnego dobra, badanie opinii, gotowość do płacenia);
• trudności i ograniczeń związanych ze stosowaniem omawianych metod
(np. z powiązaniem efektu z przyczyną, wyodrębnieniem efektu pojedynczego, pojawieniem się efektu po długim okresie czasu, nieuwzględnianiem
przez metody wcześniejszych skutków degradacji, uzależnianiem odpowiedzi od sposobu informowania).
Nadto zwróciła też uwagę na zagadnienie wartości ekonomicznych w świetle
teorii pomiaru.
Wszyscy autorzy ujmują problematykę strat i korzyści ekologicznych z punktuwidzenia ich wprowadzenia do rachunku ekonomicznego (określenia ich wartości ekonomicznej), co jest właściwe dla efektywności ekonomiczno-ekologicznej (Eee) realizowanej na szczeblu podstawowym (porównaj metodę CBA). Tymczasem liczenie strat jedynie sektorowo i w oderwaniu od nadrzędnego priorytetu i pozaekonomicznych kryteriów oceny w wymiarze globalnym może prowadzić do sprzeczności w ocenie opłacalności niektórych rozwiązań.
W przyszłości przykładem takich rozbieżności może być opłacalność wprowadzania „najlepszych dostępnych technik” (BAT): koniecznych z punktu troski
o kapitał przyrodniczy i realizację dyrektyw UE, a z drugiej strony generujących
E. Mokrzycki i in., Skutki oddziaływania zanieczyszczeń na środowisko przyrodnicze i metody
szacowania strat, PAN, Centrum Podstawowych Problemów Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią. Studia i Rozprawy nr 20. Wydawnictwo CPPGSMIE PAN, Kraków 1992.
58
S.Łojewski, Ekonomia środowiska, Wydawnictwo ATR, Bydgoszcz 1998.
59
J. Famielec, Straty i korzyści ekologiczne w gospodarce narodowej, Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa – Kraków 1999.
60
Ibidem.
57
69
70
(przewidywany) spadek opłacalności spowodowany zmniejszeniem konkurencyjności polskich przedsiębiorstw oraz marnowaniem kapitału ludzkiego spowodowanym bezrobociem.
Zdaniem E. Mokrzyckiego61, szacunkowe straty ekologiczne obliczane metodami różnych autorów znacznie odbiegają od siebie i niejednokrotnie wzbudzają
kontrowersje. Zasadniczo można je jednak podzielić na metody pozwalające szacować straty wywołane zanieczyszczeniami emitowanymi do poszczególnych
segmentów środowiska:
• atmosfery,
• wód gruntowych i powierzchniowych,
• gleby.
Zazwyczaj jednak – jak stwierdza E. Mokrzycki – autorzy stosują oddzielne
metody przy szacowaniu strat powstających w poszczególnych segmentach środowiska i sektorach gospodarki narodowej. Najczęściej są to metody do obliczania strat w:
• rolnictwie,
• hodowli,
• leśnictwie,
• zdrowiu ludzkim,
• przemyśle i budownictwie,
• w zieleni miejskiej, w budownictwie drogowym i kolejowym,
• spowodowanych zanieczyszczeniem wód.
Zestawienie szacunku strat w polskiej gospodarce – przeprowadzonego
przez autorów w latach 1979-1990 - zamieszczono w pracy J. Śleszyńskiego62.
E. Mokrzycki i in., op. cit.
Idem, Przegląd polskich oszacowań strat spowodowanych degradacją środowiska, w: Ekono
miczna wycena środowiska..., op. cit.
61
62
Rafał Baum • Karol Wajszczuk • Jacek Wawrzynowicz
MIEJSCE I ROLA ROLNICTWA PRECYZYJNEGO
W KONCEPCJI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
GOSPODARSTW ROLNYCH
Rafał Baum, dr – Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
Karol Wajszczuk, dr – Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
Jacek Wawrzynowicz, mgr – Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
Wydział Ekonomiczno-Społeczny
Katedra Zarządzania i Prawa
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
60-637 Poznań, ul. Wojska Polskiego 28
PLACE AND ROLE OF PRECISION AGRICULTURE AT
CONCEPT OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF FARMS
SUMMARY: Article concerns the problem of implementing the principles of sustainable development (SD) in
agriculture. The study proved that the largest agricultural, commodity farms can not be excluded from the
process of implementing the concept of SD. The capital resources of agricultural enterprises allow for introduction
of technical progress. Modern technology and technology, in turn, can reduce material and energy intensity of
agricultural production. Considerations confirmed that precision agriculture should be considered as a solution
consistent with the idea of SD. Moreover, there is no universal concept of sustainable development for all farms
– its assumptions should be adjusted to the needs of agricultural enterprises.
KEY WORDS: sustainable development of farms, farming systems, precision agriculture
72
Wstęp
Wszystko wskazuje na to, iż w trzecim tysiącleciu jednym z wiodących problemów rozwojowych na świecie będzie kwestia wyczerpujących się nieodnawialnych źródeł energii. W tym kontekście energia zaoszczędzona jest równie
cenna jak energia wyprodukowana. Dotyczy to praktycznie wszystkich przejawów działalności gospodarczej, w tym również produkcji rolnej1. W rolnictwie,
analogicznie zresztą do innych działów gospodarki, oprócz drożejących źródeł
energii i paliw, zwraca się uwagę na zwiększające się koszty pracy i innych środków produkcji, a także rosnące wymagania ekologiczne i społeczne. Dużym wyzwaniem dla polskiego rolnictwa, przy jednoczesnym spełnieniu określonych
standardów odnośnie do poszanowania środowiska naturalnego, dobrostanu
zwierząt oraz jakości produktów żywnościowych, jest konieczność sprostania
konkurencji międzynarodowej, głównie ze strony wysoko rozwiniętego rolnictwa
państw Europy Zachodniej.
Powyższe uwarunkowania wymuszają wzrost zainteresowania systemami
i technologiami produkcji gwarantującymi dużą efektywność nakładów, które
jednocześnie nie wchodzą w konflikt z propagowaną koncepcją zrównoważonego rozwoju (ZR). Zmiany zachodzące w rodzimym rolnictwie uwidaczniają proces adaptacji gospodarstw do uregulowań Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) oraz
uzasadniają potrzebę szukania nowych dróg ich rozwoju, których istota będzie
polegać na zharmonizowaniu celów produkcyjnych, społecznych i ekologicznych
przy zapewnieniu elastyczności wobec wahań koniunktury.
Jednym z przyszłościowych systemów produkcji jest rolnictwo precyzyjne,
którego istota polega na stosowaniu zróżnicowanej, ale adekwatnej do rzeczywistych potrzeb aplikacji środków produkcji (nawozów, pestycydów, nasion) w obrębie danego pola uprawnego2.
Celem niniejszej pracy jest podkreślenie wzrastającego znaczenia rolnictwa
precyzyjnego oraz odpowiedź na pytanie, czy rolnictwo precyzyjne spełnia wymogi koncepcji zrównoważonego rozwoju. Artykuł przedstawia również dyskusję nad problemem jego wdrażania w gospodarstwach rolnych. Rozważania uzupełnia krótka analiza zmian, jakie zaszły w rolnictwie polskim na początku XXI
wieku, która stanowi podstawę do postawienia hipotezy o dominującym znaczeniu największych gospodarstw w procesie wprowadzania zmodyfikowanych założeń.
Praca ma charakter przeglądowo-teoretyczny, a w analizie wykorzystano podejście heurystyczne. Stanowi ona fragment szerszych badań prowadzonych
w ramach projektu badawczego.
W. Denysiuk, B. Szembowski, Żyzność gleby w aspekcie probiotechnologii gwarancją wydajnej
i jakościowej produkcji rolniczej [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: www.minrol.gov.pl/
pol/content/download/29408/163539/ ile/Prezentacje%20wykladow.pdf [Data wejścia:
02-12-2011].
2
J.V. Stafford, Implementing precision agriculture in the 21st century, “Journal of Agricultural
Engineering Research” 2000, No. 76, p. 267-275.
1
1. Główne założenia rolnictwa precyzyjnego
Rolnictwo precyzyjne definiuje się jako prowadzenie produkcji rolniczej
w sposób zapewniający wykonywanie odpowiednich zabiegów w odpowiednim
czasie, z zastosowaniem odpowiedniej i możliwie minimalnej ilości środków
produkcji (szczególnie chemicznych), co umożliwia zwiększenie efektywności
ekonomicznej i produkcyjnej z jak najmniejszym obciążeniem środowiska naturalnego3. Uściślając powyższy opis, pod pojęciem rolnictwa precyzyjnego kryje
się system rolniczy, dostosowujący wszystkie elementy agrotechniki do zmiennych (zróżnicowanych w przestrzeni i czasie) warunków na poszczególnych polach. W swoich założeniach takie gospodarowanie umożliwia uzyskanie większych plonów, o lepszej jakości, przy jednoczesnym obniżeniu kosztów produkcji
i ograniczeniu zanieczyszczenia środowiska.
Według Komisji Europejskiej4, rolnictwo precyzyjne jest systemem produkcji rolniczej wykorzystującym technologie informatyczne do dopasowania dawek
nakładów (nawozów, środków ochrony) do potencjalnego zapotrzebowania uprawianej rośliny.
Istotą i podstawą działania w rolnictwie precyzyjnym jest zatem zebranie
informacji o zmienności przyrodniczej danego obszaru, na przykład pola. Dzięki
zaawansowanej technice odbywa się to z dużą dokładnością (nawet do 1 cm2).
Uzyskane dane wykorzystuje się do przygotowania i przeprowadzenia precyzyjnych zabiegów agrotechnicznych (nawożenia czy ochrony roślin), które są dostosowane do wykrytej zmienności. Niezbędnym warunkiem do wdrożenia precyzyjnego rolnictwa jest stworzenie cyfrowego obrazu zasobności i zmienności
glebowej, stąd najważniejszym elementem w rolnictwie precyzyjnym są dokładne mapy, wykonane przy użyciu technik GPS i GIS5, przedstawiające dokładnie
obrys pola oraz zmieniającą się zasobność gleby w makro- i mikroelementy
czy zmieniające się pH gleby na danym obszarze6.
W rolnictwie precyzyjnym podkreślanym zagadnieniem jest aspekt techniczny. Obok wspomnianego powyżej systemu pozycjonowania satelitarnego oraz
systemu informacji geograficznej, rolnictwo precyzyjne nie może obejść się bez
technik pomiaru plonów online, technik komputerowych, urządzeń do zdalnego
monitorowania stanu gleby i łanu roślin oraz oczywiście maszyn rolniczych
z możliwością sterowania ilością dozowanych środków.
A. Munack, Rolnictwo w trzecim tysiącleciu – bieżące trendy i nowe wyzwania w inżynierii rolniczej, „Postępy Nauk Rolniczych” 2004, nr 3, s. 3-12.
4
European Commission, Perspective Analysis of Agricultural Systems. 2005. Technical Report
EUR 21311, Brussels, Luxembourg 2005. European Commission, Directorate General Joint Research Centre.
5
GPS (ang. Global Positioning System), czyli satelitarne systemy lokalizacyjne, GIS (ang. Geographic Information System), czyli metody pozyskiwania i przetwarzania danych o charakterze
przestrzennym.
6
D. Gozdowski, S. Samborski, S. Sioma, Rolnictwo precyzyjne, SGGW, Warszawa 2007 oraz
L. Zimny, De inicje i podziały systemów rolniczych. Artykuł problemowy. „Acta Agrophysica”
2007, nr 10(2), s. 507-518.
3
73
74
2. Rolnictwo precyzyjne wśród istniejących systemów rolniczych
W naukowej literaturze rolniczej używa się różnych nazw, definicji i podziałów systemów rolniczych. Najczęściej system rolniczy (albo system gospodarowania) określa się jako sposób zagospodarowania przestrzeni rolniczej w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz jej przetwarzania, wyceniony kryteriami
ekologicznymi i ekonomicznymi7. Wśród wymienianych systemów rolniczych,
w klasycznym agronomiczny ujęciu, generalnie wyróżnia się system konwencjonalny i „inne”. Na przykład J. Kuś8 wprowadza podział na trzy systemy gospodarowania (w nawiasach ujęto ich synonimy stosowane przez innych autorów):
• konwencjonalny (intensywny, uprzemysłowiony, klasyczny, zindustrializowany);
• ekologiczny (biologiczny, organiczny, alternatywny, biologiczno-organiczny,
znaturalizowany);
• integrowany (zintegrowany, harmonijny, zrównoważony, ekologiczno-ekonomiczny).
Eugeniusz Kośmicki9 wyróżnia z kolei tendencje rozwoju rolnictwa, które
nazywa typami. Są to cztery typy:
• rolnictwo przemysłowe (tak zwane konwencjonalne);
• rolnictwo high-tech-agriculture;
• rolnictwo integrowane;
• rolnictwo ekologiczne.
Z kolei A. Granstedt i J. Tyburski10 wyróżniają we współczesnym europejskim rolnictwie tylko dwa główne systemy:
• system konwencjonalny;
• system niekonwencjonalny.
Poza wymienionymi głównymi systemami produkcji rolnej wymienia się szereg innych o mniejszym znaczeniu11 – wśród nich system rolnictwa precyzyjnego12. Nie brak również głosów, że rolnictwo precyzyjne należy zaliczyć do głównych współczesnych systemów rolniczych – różniących się między sobą sposoA. Harasim, Przewodnik ekonomiczno-rolniczy w zarysie, IUNG Puławy 2006, s. 113;
W. Niewiadomski, Rolnictwo jutra, ART, Olsztyn 1993, s. 9-23.
8
J. Kuś, Systemy gospodarowania w rolnictwie. Rolnictwo integrowane, IUNG, Puławy 1995;
idem, Systemy gospodarowania w rolnictwie, IERiGŻ, Warszawa 2002, s. 119-126.
9
E. Kośmicki, Tendencje rozwojowe rolnictwa na świecie i w Polsce, w: Rolnictwo ekologiczne
od teorii do praktyki, red. U. Sołtysiak, Stowarzyszenie EKOLAND, Warszawa 1993, s. 39-54.
10
A. Granstedt, J. Tyburski, Współczesne europejskie systemy rolnicze. „Fragmenta Agronomica”
2006, nr 2, s. 72-95.
11
Na przykład w dokumencie unijnym Perspective Analysis of Agricultural Systems wymienia się
jeszcze: rolnictwo ochronne (rolnictwo zmierzające do ochrony gleby i zachowania jej produktywności), rolnictwo jakościowe (wytwarzania produktów o dodatkowej wartości rynkowej
ze względu na ich pochodzenie, metodę wytwarzania i własności organoleptyczne), rolnictwo
miejskie (rolnictwo w miastach i na jego obrzeżach jako hobby w krajach rozwiniętych lub produkujące na samozaopatrzenie w krajach rozwijających się), rolnictwo trwałe, permakultura
(zastosowanie zasad ekologicznych w planowaniu zintegrowanych systemów produkcyjnych).
12
A. Faber, System rolnictwa precyzyjnego. I. Mapy plonów, „Fragmenta Agronomica” 1998,
nr 57, s. 4-15; Idem, System rolnictwa precyzyjnego. II. Analiza i interpretacja map plonów,
7
bem gospodarowania. Na przykład M. Maciejczak13 wyróżnia: rolnictwo tradycyjne, rolnictwo oparte na Kodeksie Dobrej Praktyki Rolniczej, rolnictwo zrównoważone, rolnictwo integrowane, rolnictwo ekologiczne, rolnictwo biodynamiczne, rolnictwo oparte na biotechnologii, rolnictwo precyzyjne oraz rolnictwo
alternatywne (na przykład efektywne mikroorganizmy – EM). Podobnie postępuje Zimny14, który oprócz dominującego systemu rolnictwa konwencjonalnego
wśród europejskich systemów rolniczych wyróżnia jeszcze rolnictwo integrowane, rolnictwo ekologiczne i właśnie rolnictwo precyzyjne.
3. Zmiany w polskim rolnictwie
Analizując opublikowane dane statystyczne dotyczące polskiego rolnictwa15,
należy zauważyć w ostatniej dekadzie istotne zmiany w strukturze użytkowania
gruntów, obsadzie zwierząt, ilości zużywanych środków produkcji czy wartości
produkcji rolniczej. Ciekawych spostrzeżeń dostarcza również analiza zmian
w rolnictwie określana liczebnością gospodarstw beneficjentów płatności (w podziale na grupy obszarowe) wynikających z WPR – zwłaszcza w grupie gospodarstw korzystających z płatności rolnośrodowiskowych.
Obszar ziemi użytkowanej rolniczo zmniejszył się ogółem o blisko 10% –
z 17,81 mln ha w roku 2000 do 16,12 mln ha w 2009 roku. W podobnym zakresie o 11,5% zmniejszył się obszar gruntów ornych (z 13,68 mln ha do 12,11
mln ha). W okresie tym zanotowano 33-krotny spadek obszaru odłogów i ugorów, co jest skutkiem korzystania z płatności bezpośrednich (rolnicy otrzymywali je na obszar użytkowany rolniczo). Korzystanie z instrumentów WPR widoczne jest w również w praktycznie niezmienionym areale łąk (około 2,5 mln ha) –
wiąże się to z realizacją programu rolnośrodowiskowego pakietu „ekstensywne
trwałe użytki zielone”. Niepokojącym zjawiskiem jest natomiast zmniejszenie się
prawie o połowę powierzchni pastwisk.
Liczebność zwierząt ogółem w przeliczeniu na tzw. duże jednostki przeliczeniowe (DJP) zmalała o blisko 1 mln sztuk (z 8,01 w 2000 roku do 7,02 mln DJP
w 2009 roku). Tak duży ubytek powoduje, że pomimo wspomnianego zmniejszenia się powierzchni użytków rolnych zmniejszyła się również średnia obsada
zwierząt na 100 ha UR (spadek ogółem z 45,1 do 44, a w gospodarstwach indywidualnych z 48 do 45 DJP/100 ha UR). Wielkość obsady wskazuje na nieprzekraczanie zalecanej obsady zwierząt na 1 ha UR (£1,5 DJP) i stosowanie się
„Fragmenta Agronomica” 1998, nr 57, s. 16-27; T. Jadczyszyn, System rolnictwa precyzyjnego.
Nawożenie w rolnictwie precyzyjnym, „Fragmenta Agronomica” 1998, nr 57, s. 28-39.
13
M. Maciejczak, Wykłady z przedmiotu: Rynek produktów ekologicznych, SGGW Wydział Nauk
Ekonomicznych [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: www.maciejczak.pl/download/rpe-w2.pdf [Data wejścia: 07-12-2011].
14
L. Zimny, De inicje i podziały systemów rolniczych. Artykuł problemowy, „Acta Agrophysica”
2007, nr 10(2), s. 507-518.
15
Rocznik statystyczny rolnictwa, GUS, Warszawa 2010 [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu:: www.stat.gov.pl [Data wejścia: 02-12-2011].
75
76
gospodarstw do zasad dyrektywy azotanowej, ale z drugiej strony zagraża to
niedoborem nawozu naturalnego (wielkość obsady zwierząt wskazuje na specjalizację produkcji w gospodarstwach rolnych i wzrost znaczenia gospodarstw bez
produkcji zwierzęcej).
W pierwszej dekadzie XXI wieku widoczne jest zwiększenie nakładów środków produkcji. Tylko w latach 2000-2008 rolnicy zwiększyli poziom nawożenia
mineralnego o blisko 55% (z 85,8 do 132,6 kg NPK/ha UR). Nieznacznie, ale
również wzrósł w tym okresie poziom nawożenia organicznego (o 8,6%). Ponad
2,5-krotnie (z 0,5 do 1,28 kg/ha UR) wzrósł poziom zastosowania chemicznych
środków ochrony roślin. Uczestnictwo gospodarstw w programach oferowanych
w ramach WPR zaowocowało wieloma inwestycjami, które przyczyniły się
do znacznego wzrostu wartości produkcji rolniczej. Dynamika zmian z lat 20002009, wyrażona w cenach stałych, wskazuje na 17-procentowy wzrost wartości
produkcji globalnej, 29-procentowy wzrost produkcji końcowej i 28 - procentowy wzrost towarowej produkcji rolniczej16.
Z punktu widzenia niniejszego artykułu interesujące są dane dotyczące nasycenia gospodarstw w urządzenia do zagospodarowania odchodów zwierzęcych
oraz wyniki badań poziomu różnorodności biologicznej na obszarach wiejskich.
Z badań G. Niewęgłowskiej17 wynika, że w 2009 roku około 80% z ogólnej liczby
gospodarstw zobowiązało się do spełnienia wymagań podstawowych (udział
w płatnościach bezpośrednich i uzupełniających), najwyższe zaś wymagania środowiskowe (udział w programie rolnośrodowiskowym) zobowiązało się spełniać
niewiele ponad 3,5% gospodarstw, biorąc pod uwagę oba okresy programowania. Analizując powierzchnię gospodarstw, cytowana autorka szacuje, że aż 98%
użytków rolnych jest utrzymanych w dobrej kulturze rolnej, co ma pozytywny
wpływ na warstwę próchnicy w glebie oraz na jej żyzność. Na podkreślenie zasługuje fakt, iż najwyższy udział procentowy gospodarstw beneficjentów płatności rolnośrodowiskowych z ogółu gospodarstw występował wśród gospodarstw
największych – w grupie obszarowej 50-100 ha oraz 100 ha i więcej (za lata
2004-2006 odpowiednio: 40,0 i 59,6%, a za lata 2007-2013: 28,9 i 36,3%).
W gospodarstwach mniejszych niż 5 ha odsetek ten nie przekraczał 1%.
Analogicznie sytuacja przedstawia się w zakresie wyników analizy gospodarstw wyposażonych w urządzenia do zagospodarowania odchodów zwierzęcych w ramach działań Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja
i Modernizacja Sektora Żywnościowego oraz Rozwój Obszarów Wiejskich
2004-2006 i Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013. Więcej niż
co drugie z gospodarstw największych skorzystało z dofinansowania na takie
urządzenia, gdy wśród najmniejszych tylko jedno na czterysta. Jak wynika z analizy G. Niewęgłowskiej18, wśród gospodarstw posiadających stada zwierząt gloIbidem.
G. Niewęgłowska, Środowiskowy wymiar zasady wzajemnej zgodności (cross-compliance)
respektowanej przez gospodarstwa rolne, „Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych” 2011,
nr 49, s. 494-503.
18
Ibidem, s. 494-503.
16
17
balnie tylko 9% skorzystało z dofinansowania do urządzeń służących magazynowaniu odchodów zwierzęcych. Jednak gospodarstwa z dużą skalą zwierząt
(na przykład drobiarskie czy chowu trzody) ze względu na konieczność uzyskania pozwolenia środowiskowego na sprzedaż produktów żywnościowych są już
wyposażone w takie urządzenia.
Dostępne wyniki badań19 wskazują na poprawę stanu środowiska na obszarach wiejskich. Gospodarstwa rolne – beneficjenci WPR – spełniając wymogi
zasady wzajemnej zgodności (cross-compliance), przyczyniają się do wzrostu
poziomu różnorodności biologicznej. Obszar użytków ekologicznych zwiększył
się z 25 tys. ha w 2005 roku do 34 tys. ha w 2009 roku (wzrost o 36%). Znacznie
wzrosła liczebność dzikich zwierząt – łownych i chronionych (wyjątek stanowi
jedynie populacja rysi i wilków). Nieznacznie wzrósł w porównaniu z rokiem
bazowym wskaźnik liczebności pospolitych ptaków krajobrazu rolniczego – FBI
(ang. Farmland Bird Index). Wskaźnik ten jest wzorcowy dla określenia stanu
„zdrowia” ekosystemów użytkowanych rolniczo, stanowiących około 60% powierzchni naszego kraju20.
Na początku obecnego tysiąclecia w polskim rolnictwie widoczne są jednocześnie dwa (na pierwszy rzut oka przeciwstawne) trendy: nasilająca się intensyfikacja rolnictwa oraz następująca „ekologizacja”, mająca jednak również podstawy ekonomiczne (skorzystanie z dopłat). Zjawisko przejawia się w tym,
iż pomimo gorszych predyspozycji do zrównoważonego rozwoju praktyki przyjazne środowisku wprowadzają częściej gospodarstwa obszarowo największe.
Można postawić hipotezę, że duże zainteresowania udziałem w programach rolnośrodowiskowych wynika z innego rozumienia przez nie idei ZR – dla gospodarstw wielkoobszarowych jednym z warunków umożliwiających zrównoważony rozwój rolnictwa jest poprawa efektywności nakładów produkcyjnych. Przy
dużym udziale mechanizacji w strukturze nakładów produkcyjnych tych gospodarstw powstaje konieczność poprawy efektywności nakładów z nią związanych.
4. Rolnictwo precyzyjne a wymogi
zrównoważonego rozwoju gospodarstw
Propagowany również w Polsce model wielofunkcyjnego europejskiego rolnictwa zakłada wypracowanie sposobu gospodarowania zgodnego z konstytucyjną zasadą zrównoważonego rozwoju. W przypadku rolnictwa oznacza to,
iż musi ono być21:
Ochrona środowiska 2010, op. cit.
Według FBI, w Polsce w latach 2000–2005 występowała utrata bioróżnorodności w tempie
2-3% rocznie. Od 2005 roku mamy do czynienia z tendencją wzrostową, a w roku 2008 bioróżnorodność osiągnęła poziom nieco wyższy (100,1%) niż w roku odniesienia (2000).
21
Por. M. Adamowicz, Rola polityki agrarnej w zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich,
„Roczniki Naukowe SERiA”, t. 2, z. 1; Oceny stopnia zrównoważenia ekonomicznego gospodarstw
rolniczych, „Problemy Inżynierii Rolniczej” 2001, nr 4 (34), s. 73-80; R. Baum, Typ gospodar19
20
77
78
•
zrównoważone (trwałe) ekologicznie, czyli nie powinno zanieczyszczać, ale
również i przede wszystkim waloryzować zasoby naturalne;
• zrównoważone (trwałe) społecznie, czyli musi zapewnić zadowalające warunki dla ludności zamieszkującej środowisko rolnicze i wiejskie- zarówno
w aspekcie poziomu dochodów, jak i jej statusu społecznego oraz miejsca we
współczesnym społeczeństwie;
• zrównoważone (trwałe) ekonomicznie, czyli winno produkować w wystarczającej ilości, przy akceptowalnej jakości i przy dobrej wydajności.
Wstąpienie Polski do UE oznaczało objęcie naszego rolnictwa instrumentami WPR (dopłaty bezpośrednie, interwencja rynkowa i subsydia eksportowe,
wsparcie rozwoju wsi i restrukturyzacji rolnictwa w ramach tak zwanego II filaru) i funduszami strukturalnymi. Zrównoważony rozwój rolnictwa i obszarów
wiejskich był i pozostaje jednym z wiodących celów wdrażanych do realizacji
w naszym kraju programów unijnych.
W okresie okołoakcesyjnym powstało wiele opracowań, w których prognozowano, iż w przyszłości charakterystyczna dla rolnictwa polskiego będzie polaryzacja gospodarstw i dualna droga rozwoju22. Z prowadzonych w tym okresie
badań własnych23 wynikało, że zróżnicowanie w rozwoju polegać będzie na tym,
że pewna część gospodarstw przyjmie metody produkcji zapewniające przede
wszystkim wysoką efektywność ekonomiczną, przy respektowaniu jedynie podstawowych wymogów ochrony środowiska, a pewna część gospodarstw wybierze
metody bardziej przyjazne dla ekosystemu, zapewniające wykorzystanie posiadanych atutów środowiskowych i społeczno-kulturowych.
Ewolucja rolnictwa po 2004 roku skorygowała częściowo te poglądy. Analiza
zmian, jakie zaszły w polskim rolnictwie w ostatnich latach, upoważnia do
stwierdzenia, iż z realizacji koncepcji ZR nie można wykluczyć wielkoobszarowych gospodarstw towarowych – przedsiębiorstw rolnych.
Nie można zaprzeczyć, iż rolnictwo precyzyjne dobrze wpisuje się w ideę
zrównoważonego gospodarowania. Całość działań w jego ramach sprowadza się
bowiem do zintegrowanego systemu informacyjno-produkcyjnego, który sprzyja
uzyskiwaniu zadowalających wyników ekonomicznych w warunkach minimalizacji wpływu na środowisko naturalne. Rolnictwo precyzyjne może być zatem
stwa a stopień zrównoważenia ekonomicznego. „Roczniki Naukowe SERiA”, t. 4, z. 5, Warszawa-Bydgoszcz 2002, s. 13-17.
22
Por. Ewolucja gospodarstw rolnych w latach 1996-2002, red. W. Józwiak, GUS, Warszawa
2003; Coraz mniej rolników, „Rolnik Dzierżawca” 2004, nr 3 (84), s. 7-12; W. Józwiak, Z. Mirkowska, Średnie, duże i bardzo duże gospodarstwa rolne w Niemczech, Austrii, Danii i Polsce
w latach 1997-2001, IERiGŻ; „Komunikaty, Raporty, Ekspertyzy” nr 499, Warszawa 2004;
A.Woś, J. St. Zegar, Rolnictwo społecznie zrównoważone – w poszukiwaniu nowego modelu dla
Polski, „Wieś i Rolnictwo” 2004, nr 3 (124). PAN, IRWiR Warszawa: 9-23; Raport europejskich
ekspertów, Wizja polityki zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich w rozszerzonej Europie,
„Wieś i Rolnictwo” 2004, nr 3 (124), s. 38-115.
23
Por. R. Baum, W. Wielicki, Przewidywane scenariusze rozwoju wielkoobszarowych gospodarstw rolnych, w: Rolnictwo a rozwój obszarów wiejskich, „Problemy Rozwoju Wsi i Rolnictwa”
2005, s. 162-174.
postrzegane jako perspektywiczny kierunek rozwoju rolnictwa, umożliwiający
łączenie celów ekonomicznych i ekologicznych24.
Rolnictwo precyzyjne jest ponadto w zgodzie z inną ogólną tendencją. Chodzi tutaj o stopniowe zmniejszanie się roli (w ujęciu relatywnym) nakładów materiałowych przy jednoczesnym sukcesywnym wzroście roli informacji. We
współczesnym rolnictwie dobra informacja jest jednym z podstawowych warunków osiągnięcia wysokiej efektywności czynników produkcji w gospodarstwach
rolnych25.
Rozwiązania stosowane w ramach rolnictwa precyzyjnego, a skutkujące między innymi dostosowaniem dawek środków chemicznych do rzeczywistych potrzeb (z uwzględnieniem ich rozmieszczenia w obrębie pola) pozwalają na ograniczenie dawek nawozów i środków ochrony roślin bez spowodowania spadku
plonów. Prowadzi to do obniżenia kosztów produkcji i zmniejszenia zagrożeń
środowiska naturalnego. W konsekwencji umożliwia poprawę efektywności nakładów w produkcji roślinnej. Zaznaczyć należy, iż wdrożenie rolnictwa precyzyjnego wymagać będzie modyfikacji w konstrukcji i budowie maszyn oraz urządzeń rolniczych, które umożliwią precyzyjne, sterowane komputerowo, dawkowanie (dostosowane do zróżnicowanych przestrzennie potrzeb) nawozów i środków ochrony roślin. Szersze wprowadzenie do praktyki technologii rolnictwa
precyzyjnego wymaga kompleksowego (holistycznego) podejścia do problemu.
Powiązania i zależności pomiędzy mechanizacją, środowiskiem naturalnym oraz
sferami ekonomiczną i społeczną są wielokierunkowe i mają różnorodny charakter. Mechanizacja generuje koszty bezpośrednie i efekty zewnętrzne, z drugiej
jednak strony umożliwia zwiększenie skali produkcji i wdrażanie systemu wielofunkcyjnego rozwoju. Ma zatem wpływ na efekty natury ekonomicznej26.
Biorąc pod uwagę powyższe rozważania zmierzające do „umocowania” systemu rolnictwa precyzyjnego w koncepcji trwałego i zrównoważonego rozwoju
gospodarstwa (i rolnictwa), należy odnieść się również do bardziej ogólnych
aspektów zrównoważonego rozwoju i gospodarowania. Pierwsza definicja zrównoważonego rozwoju, którą sformułowano na potrzeby określenia pożądanego
modelu dalszego rozwoju cywilizacji, została zawarta w Raporcie Komisji ONZ
do Spraw Środowiska i Rozwoju, Nasza Wspólna Przyszłość, z 1987 roku, lepiej
znanym jako Raport Brundtland. Dokument ten określa go jako rozwój, który
zaspokaja potrzeby obecne, nie pozbawiając przyszłych pokoleń możliwości zaspokajania ich potrzeb27. Pojęcie zrównoważonego rozwoju, kojarzone początkowo wyłącznie z ekologią, zyskuje na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku
szersze ujęcie – w Globalnym Programie Działań Agenda 21 po raz pierwszy
K. Brodzińska, Kierunki i perspektywy rozwoju programu rolnośrodowiskowego w Polsce po
2013 roku. „Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie” 2009, t. 9, z. 3 (27), s. 5-18.
25
O. Bernardini, R. Galli, Dematerialisation: long-term trends in the intensity of use of materials
and energy, „Futures” 1993, No. 25(4), s. 431-448.
26
Por. J. Pawlak, Zrównoważony rozwój rolnictwa rola mechanizacji, „Problemy Inżynierii Rolniczej” 2008, nr 1, s. 13-19; idem, Współczesne wyzwania dla inżynierii rolniczej, „Problemy Inżynierii Rolniczej” 2010, nr 4, s. 5-12.
27
G.H. Brundtland, Nasza wspólna przyszłość, PWE, Warszawa 1991, s. 71.
24
79
80
zwraca się uwagę na jego aspekt społeczny i ogólnoludzki. W nowszych definicjach akcentuje się konieczność zachowania równowagi, harmonii i właściwych
proporcji pomiędzy trzema domenami ZR: ekologiczną, ekonomiczną i społeczną, które zapewniają trwałość rozwoju. To całościowe podejście definiuje go jako
rozwój społeczno-gospodarczy zharmonizowany ze środowiskiem przyrodniczym. Dla wielu autorów podstawowym warunkiem zrównoważonego rozwoju
jest: systemowe traktowanie aspektów przyrodniczych, społeczno-gospodarczych,
kulturowych i politycznych w rozwoju społeczeństwa28. Jako bardzo czytelną
i przejrzystą warto jeszcze zacytować definicję K. Dubel29 (1998), która twierdzi,
że jest to rozwój gospodarczy pożądany społecznie, uzasadniony ekonomicznie
i dopuszczalny ekologicznie.
Na początku XXI wieku podążanie drogą ZR zmusza przedsiębiorstwa (bez
względu na branżę) do powiększania obszaru swoich priorytetów – osiąganiu
celów ekonomicznych musi towarzyszyć zmiana stosowanych praktyk biznesowych, tak aby wyrządzały one jak najmniej szkód środowisku i społeczeństwu.
Pojawiają się nowe trendy w zarządzaniu organizacjami30, a według koncepcji
globalnych31, w praktyce gospodarczej ZR przedsiębiorstwa to nie tylko szukanie
dróg skuteczności i efektywności ekonomicznej, lecz również możliwości ochrony i odzyskiwania systemów ekologicznych i w ten sposób wzmocnienia egzystencji człowieka. Za jedną z najważniejszych cech zrównoważonego rozwoju
uznaje się zaś profilaktykę, czyli zapobieganie destrukcyjnym zdarzeniom
i zjawiskom w społeczeństwie i środowisku, a nie usuwanie szkód zakłócających
stany równowagi32.
Rolnictwo precyzyjne, poprzez ograniczenie dawek niebezpiecznych substancji do niezbędnego minimum, z pewnością sprzyja ograniczeniu zagrożeń.
Tym samym realizuje ważne cele i zasady ZR. Stosowanie rolnictwa precyzyjnego opiera się jednak na dużej dawce informacji i umiejętności jej przetworzenia.
Wymaga zatem stosowania w praktyce zasad gospodarki opartej na wiedzy. Biorąc pod uwagę założenia tak zwanej organizacji uczącej się, zrównoważony rozwój przedsiębiorstwa nie powinien być utożsamiany wyłącznie z działaniami
podejmowanymi na rzecz ekorozwoju. Definicja zrównoważonego rozwoju
przedsiębiorstwa ma wymiar mikroekonomiczny i będzie się odnosić do decyzji,
działań oraz modelu zarządzania przedsiębiorstwem w turbulentnym otoczeniu.
L. Ryszkowski, Zasady ochrony środowiska przyrodniczego, „Przegląd Komunalny” 1998, nr 7
(9), s. 20-22.
29
K. Dubel, Uwarunkowania przyrodnicze w planowaniu przestrzennym. Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 1998, s. 160.
30
Por. na przykład koncepcja społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa (ang. corporate
social responsibility), idea zielonego biznesu (green business), zasada tak zwanej triple bottom
line (potrójnej podstawy, fundamentu) czy koncepcja etycznego biznesu (ethical business).
31
Por. K. Lee, S. Carter, Global Marketing Management. Oxford Unversity Press, New York 2009,
p. 97.
32
A. Pabian, Marketing w koncepcji sustainability, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa”
2010, nr 10 (729), s. 43-52.
28
Według A. Witek-Crabb33 zrównoważony rozwój przedsiębiorstwa można zdefiniować jako proces uczenia się przedsiębiorstwa, w którego efekcie rośnie jego
złożoność i różnorodność oraz zdolność rozumienia otoczenia, dzięki którym
wzrasta jego elastyczność, co pozwala mu lepiej się adaptować i bardziej twórczo
reagować na zmiany.
5. Zrównoważony rozwój „dwóch prędkości” w polskim rolnictwie
Pod koniec XX wieku presja na otrzymanie wysokich wyników produkcyjno-ekonomicznych w rolnictwie przyczyniła się do zaprzestania przestrzegania
norm dobrej kultury rolnej oraz ochrony środowiska. Wskutek intensywnej gospodarki rolnej zubożał krajobraz, zmniejszyła się bioróżnorodność, nastąpiło
zatrucie wód gruntowych. Nieprzestrzeganie zrównoważonego zarządzania
gruntami spowodowało zubożenie gleby w warstwę próchnicy34. Zjawiska te były
implikacją powstania i rozpowszechnienia się koncepcji zrównoważonego rozwoju oraz przyczyną powstania niebezpiecznego stereotypu, iż do gospodarowania w sposób zrównoważony predysponowani są wyłącznie rolnicy posiadający
niewielkie, wielostronne gospodarstwa. W obiegowej opinii właściciel dużego
towarowego gospodarstwa przestał być gospodarzem zarządzającym środowiskiem i strażnikiem przyrody – stał się agrobiznesmenem i „przemysłowym”
producentem żywności, której jakość i bezpieczeństwo zdrowotne pozostawiają
wiele do życzenia. Twierdzenia takie zdawały się potwierdzać występujące w
ostatnich latach choroby związane ze spożyciem żywności pochodzącej z tak
zwanego przemysłowego chowu zwierząt, jak na przykład tak zwana choroba
szalonych krów (Creutzweldta-Jakoba) czy ptasia grypa.
Tymczasem początek XXI wieku w rolnictwie polskim wskazuje, iż nie można przekreślać partycypacji (na nieco innych warunkach) w ZR rolnictwa towarowego. Świadczy o tym choćby fakt dużego zainteresowania gospodarstw wielkoobszarowych pakietami programu rolnośrodowiskowego. Niektórzy autorzy
proponują wprowadzenie nowych, odmiennych rozwiązań dla tego typu gospodarstw. Na przykład K. Brodzińska35 proponuje, aby w nowym okresie programowania rozważyć możliwość zdywersyfikowania oferty pakietu „rolnictwo zrównoważone” do dwóch grup odbiorców – gospodarstw zrównoważonych, bilansujących nawożenie organiczno-mineralne w ramach prowadzonej w gospodarstwie produkcji roślinnej i zwierzęcej, oraz wielkoobszarowych gospodarstw
wprowadzających rolnictwo precyzyjne.
A. Witek-Crabb, Zrównoważony rozwój przedsiębiorstw-rozważania de inicyjne, Prace Naukowe nr 1025, „Zarządzanie strategiczne w praktyce i teorii”, Akademia Ekonomiczna, Wrocław
2004, s. 292-230.
34
G. Niewęgłowska, Środowiskowy wymiar zasady wzajemnej zgodności (cross-compliance)
respektowanej przez gospodarstwa rolne, „Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych” 2011,
nr 49, s. 494-503.
35
K. Brodzińska, op. cit., s. 5-18.
33
81
82
Zdaniem S. Minty36, nie ma przeciwwskazań, aby technologie rolnictwa precyzyjnego zastosować szerzej w praktyce rolniczej. Ze względu jednak na wysokie koszty (konieczność wprowadzenia modyfikacji sprzętowych, informatycznych, czy też zakup nowego sprzętu) głównymi odbiorcami technologii rolnictwa
precyzyjnego są aktualnie gospodarstwa wielkoobszarowe i specjalistyczne.
Wsparcie rolnictwa precyzyjnego z pewnością byłoby innowacyjnym kierunkiem
polityki rolnej, a jednocześnie przyczyniłoby się do zwiększenia konkurencyjności gospodarstw (przedsiębiorstw) rolnych i ograniczenia ich negatywnego wpływu na środowisko naturalne na relatywnie dużej powierzchni użytków rolnych.
Tak jak nie jest spójne polskie rolnictwo, tak nie można mówić o jednej koherentnej i takiej samej dla wszystkich gospodarstw koncepcji ZR. Zróżnicowanie polskich gospodarstw jest faktem powszechnie znanym. Natomiast modyfikacja założeń zrównoważonego rozwoju jest dzisiaj przedsięwzięciem dość kontrowersyjnym. Wszystko jednak wskazuje na to, że nawiązując do popularnego
w ostatnim czasie (w związku z kryzysem finansowym) terminu „Europa dwóch
prędkości”, można pokusić się o obrazową parafrazę i mówić też o „zrównoważonym rozwoju dwóch prędkości”.
Podsumowanie
Dokonujący się w rolnictwie postęp techniczny – zwłaszcza w gospodarstwach wielkoobszarowych – polega na zwiększaniu wydajności, poprawie niezawodności oraz zwiększeniu dokładności pracy maszyn. Rolnictwo precyzyjne,
jako wdrażany system rolniczy, może przyczynić się do zmniejszenia materiałochłonności i energochłonności produkcji rolnej (zwłaszcza produkcji roślinnej).
Tym samym rolnictwo precyzyjne przyczyni się do poprawy efektywności nakładów produkcyjnych i zmniejszenia zagrożeń środowiska naturalnego.
Ewolucja oczekiwań społeczeństw w odniesieniu do jakości produktów żywnościowych, warunków pracy oraz środowiska naturalnego, a także zmieniające
się uwarunkowania makroekonomiczne powodują zwiększające się zainteresowanie koncepcją zrównoważonego rozwoju. Zapewnienie zrównoważonego rozwoju rolnictwa wyznacza nowe, priorytetowe kierunki badań naukowych. Przedmiotem tych badań powinno być również rolnictwo precyzyjne.
Wstępna analiza przedstawiona w niniejszym artykule wskazuje, iż rolnictwo precyzyjne należy uznać za nowe rozwiązanie mieszczące się w ramach koncepcji zrównoważonego rozwoju. Z przeprowadzonych badań wynika ponadto,
że nie ma jednej koncepcji zrównoważonego rozwoju dla wszystkich gospodarstw (w dotychczasowym rozumieniu idea ZR jest adresowana do mniejszych
gospodarstw). W wielkoobszarowych, towarowych przedsiębiorstwach rolnych,
w których najważniejszy jest czynnik ekonomiczny, należy propagować „ekono36
S. Minta, Rolnictwo precyzyjne jako nowoczesny sposób podniesienia konkurencyjności gospodarstw rolniczych – aspekty ekonomiczne i środowiskowe. „Roczniki Naukowe SERiA”, t. 10, z. 3.
Warszawa-Poznań-Lublin 2008, s. 403-406.
miczne” podejście do ochrony środowiska i oczekiwań społecznych. Obniżenie
kosztów produkcji (zmniejszenie nakładów środków produkcji – paliw, nawozów, środków ochrony roślin oraz nakładów pracy) umożliwi gospodarowanie
zgodnie z zasadami ochrony przyrody i jednocześnie zaoferuje produkcję żywności bezpieczniejszej zdrowotnie dla konsumentów. *
* Praca powstała w wyniku badań finansowanych z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego – Programu innowacyjna Gospodarka 2007-2013 w ramach projektu rozwojowego Opracowanie indeksu gatunkowego i optymalizacja technologii produkcji wybranych roślin energetycznych. Projekt nr UDA-POIG.01.03.01-00-132/0.
83
84
POLITYKA EKOLOGICZNA
I ZARZĄDZANIE
ŚRODOWISKIEM
ECOLOGICAL POLICY
AND ENVIRONMENTAL
MANAGEMENT
Marian Flis
SKUTKI PRAWNE OBJĘCIA OCHRONĄ
GATUNKOWĄ ZWIERZĄT DZIKICH
A ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA SZKODY
WYRZĄDZANE PRZEZ TE GATUNKI
Marian Flis, dr inż. – Katedra Zoologii, Ekologii Zwierząt i Łowiectwa
Katedra Zoologii, Ekologii Zwierząt i Łowiectwa
20-950 Lublin, ul. Akademicka 13
THE LEGAL CONSEQUENCES OF WILD ANIMALS PROTECTION
AND RESPONSIBILITY FOR DAMAGES MADE BY THESE SPECIES
SUMMARY: Animals’ interactions with their living environments manifesting as a spectrum of damages in
agriculture, forestry, and fishery management, are a problem that has become more and more significant
recently. In a case of animals being under species protection, The State Treasury is responsible for such damages,
while commitments have increased during the last several years, which can be contributed to a dynamic growth
of some animal’s species populations. Data on indemnities indicate that the largest compensations refer to
damages made by beavers. At the same time, the responsibility – which is consistent with regulations of
obligatory law – differs from responsibilities determined on a basis of general principles. Its scope is narrowed to
five wild animal species and enumeratively described range of damage. It is also a form of limited responsibility,
because it is not related to lost benefits, instead referring only to real damages. In addition, that form of
responsibility also bears the features of objective – but not absolute – one, which is associated with some
restrictions of its interception.
KEY WORDS: responsibility for damages, indemnity, animal’s species protection
Polityka ekologiczna i zarządzanie środowiskiem
Wstęp
Interakcje zwierząt i środowisk ich bytowania nieodłącznie są związane
z negatywnym oddziaływaniem zwierząt na środowisko, co w ujęciu gospodarczym określane jest mianem szkód. Na przełomie ostatnich lat zjawiska te niewątpliwie są potęgowane przez procesy urbanizacji środowiska, anomalie pogodowe i zmiany behawioralne zwierząt dziko żyjących, jak również utrzymujący
się trend wzrostowy niektórych gatunków zwierząt1. Szkody te uzależnione są
w główniej mierze od specyfiki gatunków je wyrządzających. Ssaki kopytne oraz
dziki wyrządzają głównie szkody w uprawach i płodach rolnych oraz w lasach,
z kolei zwierzęta drapieżne w pogłowiu zwierząt gospodarskich, a bobry, ze względu na swą wszechstronną działalność, w uprawach i płodach rolnych, jak i gospodarstwie leśnym oraz rybackim. Za wszelkie szkody wyrządzane przez zwierzęta, zgodnie z naszym prawodawstwem, powinno przysługiwać zadośćuczynienie w postaci odszkodowania. Ogólne zasady odpowiedzialności za szkody
wyrządzone przez zwierzęta wynikają wprost z zapisów tej ustawy2. Jednak reżim odpowiedzialności wynikający z zapisów kodeksu cywilnego nie znajduje
zastosowania w przypadkach niekorzystnego oddziaływania na środowiska
zwierząt dzikich żyjących na wolności. Odpowiedzialność za szkody wyrządzane
przez nie wynika z innych norm prawnych, a dokładniej z zapisów ustawowych
będących przepisami szczególnymi w tym zakresie. Jednocześnie ustawodawca
ograniczył niejako zakres odpowiedzialności Skarbu Państwa oraz innych odpowiedzialnych podmiotów do kwestii wskazania gatunków zwierząt, za które
ponoszona jest odpowiedzialność, oraz zakresu szkód wyrządzonych przez poszczególne gatunki zwierząt dziko żyjących3.
Celem niniejszej pracy jest analiza wielkości szkód wyrządzanych przez
zwierzęta objęte ochroną gatunkową w ujęciu kwot wypłacanych odszkodowań,
z jednoczesnym uwzględnieniem reżimów odpowiedzialności prawnej i finansowej za tego rodzaju szkody.
M. Flis, Szkody w uprawach rolniczych w świetle szkodliwego oddziaływania rolnictwa na ekosystemy, w: Biotop – Zagrożenia biotopów leśnych, Uniwersytet Opolski, Opole 2009, s. 123-132.
2
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. 2007 nr 82, poz. 557).
3
Ustawa z dnia 13 października 1995 r. – Prawo łowieckie (Dz. U. 2005 nr 175, poz. 1462).
1
87
88
1. Ochrona przyrody a szkody wyrządzane przez dzikie zwierzęta
1.1. Odpowiedzialność za szkody wyrządzane przez gatunki
objęte ochroną gatunkową
Odpowiedzialność za szkody czynione przez zwierzęta chronione wynika
wprost z zapisów ustawy o ochronie przyrody, art. 1264. Jednak już sam zapis
ustawowy sprawia, iż regulacja ta przebiega niejako dwutorowo. Taka konstrukcja prawna sprawia, że odpowiedzialność odszkodowawcza obejmuje dwie grupy zwierząt. Pierwszą z nich są zwierzęta objęte ochroną gatunkową5, a drugą
grupę stanowią inne zwierzęta, których status ochronny wynika z faktu, że bytują one na ustawowo wskazanych obszarach chronionych. Zgodnie z naszym prawodawstwem do drugiej grupy zwierząt należą wyłącznie niektóre gatunki zwierząt łownych.
W przypadku pierwszej grupy zwierząt ustawodawca przewidział ograniczony zakres odpowiedzialności za szkody - obejmującej określony charakter szkód
wyrządzonych przez pięć gatunków. Dodatkowo na podkreślenie zasługuje fakt,
iż obliczone odszkodowanie stanowi wyłącznie rekompensatę za poniesioną
szkodę, a tym samym nie obejmuje utraconych korzyści, jakie poszkodowany
mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono. W przypadku drugiej grupy
zwierząt zapisy ustawy o ochronie przyrody odsyłają do ustawy Prawo łowieckie,
zawierającej szczegółowe regulacje w zakresie określenia roszczeń przysługujących poszkodowanym z tytułu powstałych szkód.
W przypadku szkód wyrządzonych przez zwierzęta objęte ochroną gatunkową występuje dość wyraźne zróżnicowanie odpowiedzialności za poszczególne
rodzaje uszkodzenia (tabela 1).
Tabela 1
Charakterystyka odpowiedzialności za szkody wyrządzane przez dziko żyjące gatunki zwierząt
objęte ochroną gatunkową
w pogłowiu zwierząt
gospodarskich
w uprawach
rolnych
w płodach
rolnych
Charakter szkód
w gospodarstwie
rolnym
Żubr
-
x
x
-
-
x
-
Wilk
x
-
-
-
-
-
-
Ryś
x
-
-
-
-
-
-
Niedźwiedź
x
x
-
-
x
-
-
Bóbr
-
-
-
x
-
x
x
Gatunek
w pasiekach
w gospodarstwie w gospodarstwie
leśnym
rybackim
Źródło: Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. – O ochronie przyrody (Dz. U. 09.92.753).
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. nr. 09.92, poz. 753).
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (DZ. U. nr 237, poz. 1419).
4
5
Nieco odmiennie przedstawia się sytuacja w przypadku szkód wyrządzonych przez żubry, kiedy to Skarb Państwa przejmuje odpowiedzialność wyłącznie za te powstałe w uprawach rolnych, płodach rolnych oraz w gospodarstwie leśnym. W przypadku drapieżników (wilk, ryś, niedźwiedź) zakres
odpowiedzialności jest ograniczony do szkód powstałych w pogłowiu zwierząt gospodarskich, z zastrzeżeniem, iż w przypadku niedźwiedzi rozszerzony jest on o szkody w pasiekach. Z kolei gdy sprawcą uszkodzeń są bobry,
odpowiedzialność Skarbu Państwa dotyczy szkód powstałych w gospodarstwach rolnych, leśnych i rybackich. Zakres odpowiedzialności za szkody
wyrządzane przez żubry ze względu na specyfikę występowania jest z reguły
niewielki i ograniczony do areałów bytowania. W przypadku szkód wyrządzonych w pogłowiu zwierząt gospodarskich przez drapieżniki najistotniejsze są szkody wyrządzane przez wilki, co wynika głównie z uwarunkowań
środowiskowo-liczebnościowych tego gatunku, a problematyka ta nie dotyczy wyłącznie naszego kraju, lecz większości krajów europejskich, gdzie występują stabilne populacje tych drapieżników6. Najszerszy zakres odpowiedzialności Skarbu Państwa obejmuje odpowiedzialność za szkody wyrządzane przez bobry. Wynika to z faktu, iż bobry swoją działalnością - pomimo
pozytywnego wpływu, jaki wywierają na środowiska wodno bagienne7
- z punktu widzenia gospodarczego wyrządzają szkody w różnych działach gospodarki. Szkody te powstają w sposób bezpośredni poprzez uszkadzanie roślinności rolnej i leśnej, jak również poprzez spiętrzanie poziomu wód w zbiornikach
i ciekach wodnych oraz kopanie nor w ich brzegach. Jednocześnie działalność
bobrów powoduje szereg szkód, które określić należy jako pośredni efekt ich
działalności, a są to w szczególności: zalewanie lub lokalne podtapianie terenów
w gospodarstwach rolnych i leśnych oraz spuszczanie wody ze stawów hodowlanych, niejednokrotnie wraz z narybkiem.
1.2. Szkody wyrządzone przez inne gatunki zwierząt występujące
na terenach objętych różnymi formami ochrony
Za szkody wyrządzone przez inne niż chronione gatunki zwierząt bytujące
na terenach objętych różnymi formami ochrony odpowiedzialność również scedowana jest na Skarb Państwa. Jednak w takich przypadkach zapisy ustawy
o ochronie przyrody odsyłają do ustawy – Prawo łowieckie. Tego rodzaju norma
J.C. Blanco, S. Reig, L. Cuesta, Distribution, status and conservation problems of the wolf Canis
lupus in Spain, „Biological Conservation” 1992, Vol. 60(2), p. 73-80; A. Mertens, C. Prombergger,
Economic Aspect of Large Carnivore-Livestock Con licts in Romania, “Ursus” 2001, Vol. 12,
p. 173-180; V. E. Sidorovich, L. L. Tikhomirova, B. Jędrzejewska, Wolf Canis lupus numbers, diet
and damage to livestock in relation to huntimg and ungulate abundance in northeastern Belarus
during 1990-2000, “Wildlife Biology” 2003, Vol. 9, p. 103 – 111; M. Flis, Wilk jako szkodnik,
“Łowiec Polski” 2008, nr 1, (6-9).
7
A. Czech, S. Lisle, Understanding and Solving the Beaver (Castor iber L)-Human-Con lict: An
Opportunity to Improve the Environment and Economy of Poland, „Neue Serie” 2003, Vol. 2,
p. 91-98.
6
89
90
prawna determinuje odmienny reżim odpowiedzialności niż w przypadkach
szkód wyrządzonych przez zwierzęta objęte ochroną gatunkową. Pomimo
że odpowiedzialność za tego rodzaju szkody przejmuje Skarb Państwa, całość
procedur związanych z szacowaniem i wypłatą odszkodowań prowadzona jest
na podstawie zapisu Prawa łowieckiego. Dodatkowo warto podnieść, iż regulacja
ta ma charakter nie tylko proceduralny, lecz także materialno-prawny, co oznacza, że odpowiedzialność ta ograniczona jest do szkód wyrządzonych w uprawach i płodach rolnych przez pięć wymienionych enumeratywnie gatunków
(dziki, łosie, jelenie, daniele i sarny) zwierząt łownych8.
Taka konstrukcja jurystyczna sprawia, iż ten materialno-prawny reżim odpowiedzialności jest identyczny pod względem prawnym i proceduralnym jak
odpowiedzialność odszkodowawcza dzierżawców lub zarządców obwodów łowieckich wynikająca z ustawy Prawo łowieckie9. Tym samym problematyka ta
dotyczy w główniej mierze szkód wyrządzonych przez dziki, ze szczególną preferencją upraw kukurydzy, ziemniaków i użytków zielonych. Stan ten niewątpliwie
uwarunkowany jest dynamicznie rozwijającą się populacją dzików w naszym
kraju- zarówno w obwodach łowieckich, jak i w zróżnicowanych strukturach
ekosystemów, w tym na terenach ochronnych10.
2. Procedury szacowania i wypłaty odszkodowań
Niezależnie od faktu związanego ze statusem prawnym gatunków wyrządzających szkody, we wszystkich opisanych przypadkach organem odszkodowawczym jest Skarb Państwa. Jednak w wymienionych wcześniej odmiennych reżimach odpowiedzialności do szacowania stopnia i wielkości uszkodzeń szkód
oraz wypłaty odszkodowań upoważnione są różne podmioty działające w imieniu Skarbu Państwa. W przypadku szkód wyrządzonych przez pięć gatunków
zwierząt objętych ochroną (żubry, wilki, rysie, niedźwiedzie i bobry) czynności te
scedowane są na regionalną dyrekcję ochrony środowiska, właściwą ze względu
na miejsce wystąpienia szkody, z ograniczeniem, iż na terenie parku narodowego
procedury te prowadzić winna dyrekcja parku. Z kolei jeżeli chodzi o szkody
8
M. Goetel, Zasady wynagradzania szkód wyrządzonych przez zwierzęta wolno żyjące, „Cz. I
OŚPiP” 2002, nr 4, s. 33-34.
9
M. Flis, Procedura szacowania szkód wyrządzonych przez zwierzęta w uprawach rolniczych,
„Biuletyn Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin” 2008, nr 248, s. 117-123.
10
M. Flis, Wielkość szkód wyrządzanych przez dziki w uprawach rolniczych w obwodzie łowieckim polnym w latach 1999-2000 i 2008-2009, „Biuletyn Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin” 2009, nr 254, s. 179-187; M. Flis, Zmienność wielkości szkód wyrządzanych przez dziki
w zróżnicowanych strukturach agrocenoz, „Biuletyn Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin”
2010, nr 256, s. 193-204; M. Flis, Szkody łowieckie w świetle uwarunkowań ekonomicznych
i prawnych, „Wieś i Rolnictwo” 2010, nr 4(149), s. 95-103; R. Kamieniarz, Czas na redukcje,
„Łowiec Polski” 2010, nr 11, s. 18-22; M. Flis, Wild boar population management vs. damage
conditions in economical and social grasps, „Annals of Warsaw University of Life Sciences –
SGGW” 2011, No. 50, p. 43-50.
wyrządzone przez gatunki łowne występujące na terenach o charakterze ochronnym, to w przypadku parków narodowych i stref ochronnych zwierząt łownych
(otuliny parku narodowego) za szacowanie szkód i wypłatę odszkodowań odpowiedzialne są służby parku narodowego. W przypadku rezerwatów przyrody
procedury te winny być przeprowadzone przez organ sprawujący nadzór nad
rezerwatem. Należy również zauważyć, że mogą wystąpić sytuacje, w których
obszar rezerwatu przyrody może zostać włączony do obwodu łowieckiego,
w myśl zapisów art. 26 pkt 1 ustawy Prawo łowieckie. Wówczas na terenie tym,
będącym integralną częścią obwodu łowieckiego, jest prowadzona gospodarka
łowiecka, a tym samym odpowiedzialność za szkody w uprawach i płodach rolnych czynione przez pięć wymienionych gatunków zwierzyny ponosi dzierżawca
lub zarządca przedmiotowego obwodu łowieckiego.
Środki finansowe potrzebne na zaspokajanie potrzeb związanych z wypłatą
odszkodowań pochodzą z budżetu państwa. Jednak sama ustawa o ochronie
przyrody nie we wszystkich przypadkach definiuje źródło finansowania tego rodzaju zobowiązań. W przypadku zwierząt objętych ochroną gatunkową całość
procedur, łącznie z wypłatą odszkodowań, spoczywa na uprawnionych do tego
organach szacujących szkody, czyli regionalnych dyrekcjach ochrony środowiska, a na terenach parków narodowych na dyrekcjach parków. W przypadku
szkód wyrządzonych przez zwierzęta łowne posiadające status ochronny ze względu na miejsce bytowania ustawa jasno precyzuje, że środki te są zagwarantowane w budżecie parku narodowego (parki narodowe i strefy ochronne zwierząt
łownych), a w przypadku szkód wyrządzonych przez tak zwaną zwierzynę rezerwatową pochodzą z budżetu regionalnej dyrekcji ochrony środowiska. Jedynym
ograniczeniem w tym zakresie są rezerwaty włączone do obwodów łowieckich,
gdzie środki na zaspokojenie zobowiązań odszkodowawczych pochodzą z budżetu dzierżawców lub zarządców tych obwodów, a ich szacowania dokonują upoważnieni przedstawiciele11.
Celem zobrazowania w ujęciu ekonomicznym wielkości problemu, jakim są
szkody wyrządzone przez gatunki posiadające status ochronny, w stosunku do
których odpowiedzialność za wyrządzone przez nie szkody ponosi Skarb Państwa, wykorzystano wartości kwot wypłacanych odszkodowań. Z danych uzyskanych w Ministerstwie Środowiska wynika, iż w 2008 roku całkowita kwota
odszkodowań wynosiła prawie 5,2 mln PLN. W 2009 roku kwota ta znacznie
wzrosła w porównaniu z rokiem poprzednim i wynosiła prawie 7,5 mln PLN, zaś
w 2010 roku łącznie wypłaconych zostało 6,1 mln PLN odszkodowań z tego tytułu. Pod względem struktury kwot wypłaconych odszkodowań zdecydowanie
dominują odszkodowania wypłacane za szkody wyrządzane przez bobry, które
stanowiły w ciągu ostatnich trzech lat od 81 do 92% łącznie wypłacanych sum
(rysunek 1-3). Badania prowadzone na terenach wschodniej Polski, gdzie populacja tego gatunku osiąga najwyższe zagęszczenia, wykazały, iż w gospodarce
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 8 marca 2010 r. w sprawie sposobu postępowania przy szacowaniu szkód oraz wypłat odszkodowań za szkody w uprawach i płodach rolnych.
(Dz. U. nr 45, poz. 272).
11
91
92
rybackiej w malejącym szeregu niekorzystnego oddziaływania liczonego stratami ekonomicznymi bobry zajmują czwartą pozycję- po wydrach, kormoranach
i czaplach12. Ten niekorzystny stan, związany z rokrocznie rosnącymi zobowiązaniami za szkody wyrządzane przez bobry, jest powiązany bezpośrednio z dynamicznie rozwijającą się populacją tego gatunku. W ciągu ostatnich dziesięciu lat
szacunkowe dane liczebności bobrów na terenie naszego kraju wskazują,
że przyrost populacji wynosił ponad 180% i w 2010 roku stan liczebny szacowany był na prawie 69 tys. osobników13.
Rysunek 1
Struktura kwot wypłaconych odszkodowań za szkody wyrządzone przez 5 gatunków zwierząt
objętych ochroną gatunkową w 2008 roku [%]
ryś; 0,05 wilk; 10,25
niedźwiedź; 1,55
żubr; 1,73
bóbr; 86,42
Rysunek 2
ryś; 0,02 wilk; 5,12
niedźwiedź; 1,74
żubr; 1,36
bóbr; 91,76
J. Klosowski, Human–wildlife con licts at pond isheries in eastern Poland: perceptions and
management of wildlife damage, „European Journal of Wildlife Research” 2011, Vol. 57(2),
p. 295-304.
13
Informacje i opracowania statystyczne – Ochrona Środowiska, GUS, Warszawa 2011, s. 37.
12
93
Rysunek 3
ryś; 0,01
wilk; 8,35
niedźwiedź; 4,35
żubr; 6,36
bóbr; 80,93
W malejącej kolejności są kwoty odszkodowań wypłacanych za szkody wyrządzane przez wilki (około 5-10% kwot). Szkody wyrządzane przez żubry
i niedźwiedzie w 2008 i 2009 roku stanowiły niewielki odsetek wypłacanych
sum, a w 2010 roku znacznie wzrosły i stanowiły odpowiednio 4,4% i 6,4%
łącznej kwoty wypłaconych odszkodowań.
Podsumowanie
Analiza obecnie obowiązujących rozwiązań prawnych w zakresie odpowiedzialności za różnokierunkowe szkody wyrządzane przez gatunki zwierząt objętych różnorodnymi formami ochrony skłania do wnioskowania, że jest ona odpowiedzialnością cywilną, rządzącą się niejako swoistymi regułami, niejednokrotnie odbiegającymi od tych wynikających z kodeksu cywilnego. Przyjęte rozwiązania prawne są dowodem na to, że Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności za inne niż wskazane szkody i w tym zakresie w myśl zasady lex specialis
derogat legi generali wyłączone są zasady odpowiedzialności odszkodowawczej
wynikające z ogólnych zasad cywilistyki. Nie jest to odpowiedzialność na zasadzie kontraktu ani też deliktu, gdyż nie jest związana z jakimikolwiek umowami
cywilnoprawnymi, jak również czynem niedozwolonym i jego sprawcą. Przedstawiona forma odpowiedzialności nosi zatem cechy odpowiedzialności ograniczonej, co wynika z faktu, iż odpowiedzialność ta nie obejmuje utraconych korzyści
(lucrum cessans), a sprowadza się tylko i wyłącznie do szkód rzeczywistych
(damnum emergens). Dodatkowo opisana forma odpowiedzialności nosi również
znamiona odpowiedzialności obiektywnej, a nie absolutnej, co związane jest
z pewnymi ograniczeniami przejęcia odpowiedzialności. Niemniej jednak poszkodowanym przysługują odszkodowania, przy czym ich dochodzenie niejednokrotnie stanowi dość żmudną drogę w zakresie ich uzyskania, a w sprawach
spornych orzekają sądy powszechne. Z kolei sumy wypłacanych odszkodowań,
będące odzwierciedleniem interakcji zwierząt na środowiska bytowania w po-
94
staci szkód, w ostatnich latach wykazują tendencję wzrostową. Pod względem
wielkości kwot odszkodowań, będących odzwierciedleniem szkód, zdecydowanie dominują zobowiązania za szkody wyrządzane przez bobry. Stan taki niewątpliwie wynika z dynamicznego wzrostu liczebności populacji, a tym samym powszechności występowania i lokalnie wysokich wskaźników zagęszczeń tego
gatunku.
W świetle przedstawionych rozważań należy zastanowić się nad prawnymi,
jak również technicznymi aspektami szkód wyrządzanych przez gatunki objęte
ochroną z mocy ustawy, głównie w ujęciu działań profilaktycznych. Działania te
winny zmierzać do rozwiązania problemu dynamicznie rozwijającej się populacji
bobrów. Oprócz różnokierunkowych inicjatyw związanych z ochroną upraw rolnych i leśnych, jak również kompleksów wodnych, konieczne jest uproszczenie
procedur związanych z odstrzałem redukcyjnym tych zwierząt oraz usprawnienie możliwości podejmowania działań technicznych związanych z niszczeniem
tam i żeremi, zwłaszcza w rejonach o wysokich wskaźnikach zagęszczeń tego
gatunku. W przypadku odstrzału redukcyjnego konieczne wydaje się podejmowanie działań zachęcających do realizacji wydanych pozwoleń na redukcję, nawet poprzez wypłatę premii pieniężnych, z jednoczesnym stałym monitoringiem
pozyskania w aspekcie dynamiki liczebności przy zrównoważonym pozyskiwaniu
pewnej puli populacji tych zwierząt. Konieczna wydaje się w tej sytuacji również
kontrolowana redukcja drapieżników wyrządzających szkody w pogłowiu zwierząt
gospodarskich, zwłaszcza w rejonach południowo-wschodniej i północno-wschodniej Polski, gdzie lokalne zagęszczenia są dość wysokie. Działania te,
podobnie jak w przypadku bobrów, winny uwzględniać usuwanie zwierząt wyspecjalizowanych w atakach na zwierzęta gospodarskie, z jednoczesnym stałym
monitoringiem dynamiki liczebności populacji.
Tego rodzaju inicjatywy w świetle idei zrównoważonego rozwoju prowadzić
winny do ograniczania szkód, a tym samym i zobowiązań finansowych z tytułu
rekompensat w postaci wypłacanych odszkodowań z sum budżetowych Skarbu
Państwa. Jednocześnie stwarzałyby one możliwości stałego monitoringu populacji wymienionych gatunków i możliwości sprawnego podejmowania działań profilaktycznych prowadzących do ograniczania niekorzystnego wpływu zwierząt
na środowiska bytowania. Tym samym prowadzić winny także do ewentualnej
minimalizacji możliwej eskalacji konfliktów pomiędzy potencjalnymi poszkodowanymi i populacjami zwierząt niektórych gatunków, jak również, a może przede
wszystkim pomiędzy organami odpowiedzialnymi za dokonywanie szacowań i
wypłaty odszkodowań.
Agata Lulewicz-Sas
FORESIGHT JAKO NARZĘDZIE
ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
Agata Lulewicz-Sas, dr – Politechnika Białostocka
Wydział Zarządzania
16-001 Białystok-Kleosin, ul. Ojca St. Tarasiuka 2
FORESIGHT AS A TOOL SUSTAINABLE DEVELOPMENT
SUMMARY: Foresight studies are performed in Poland for nearly 10 years. The issue of the research undertaken in
the framework of foresight is very diverse. One of the thematic areas of the foresight research is sustainable
development.
This article aims to analyze the Polish experience of foresight studies in terms of sustainable development, as
well as it attempts to show foresight as a tool for sustainable development.
KEY WORDS: foresight, sustainable development
96
Ktokolwiek chce uchodzić za rozważnego,
niech oddali się od spraw przelotnych,
niech pamiętając o przeszłości,
porządkuje teraźniejszość i przewiduje przyszłość.
Stanisław ze Skarbimierza (około 1360-1431)
Wstęp
Początki rozwoju koncepcji zrównoważonego rozwoju, jak i foresightu sięgają przełomu lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku. Przyjmuje się za
datę inicjującą rozwój zrównoważony rok 1968, kiedy ukazał się Raport Sekretarza Generalnego ONZ U’Thanta. Metody foresight były stosowane przez duże
koncerny międzynarodowe w USA już w połowie lat sześćdziesiątych XX wieku.1 Szerzej zakrojone badania typu foresight zostały zapoczątkowane w latach
siedemdziesiątych XX wieku w Japonii. Upowszechnienie foresightu na świecie
nastąpiło w latach dziewięćdziesiątych XX wieku.
W literaturze przedmiotu foresight jest w różny sposób definiowany. A. Rogut i B. Piasecki2 definiują foresight jako usystematyzowane myślenie, którego
istotą jest bardziej kreowanie przyszłości niż tylko jej przewidywanie i zarządzanie nią. Z kolei H. Grupp i H. A. Linstone3 uważają, że celem foresightu jest
rozpoznanie strategicznych obszarów badawczych i pojawiających się technologii, co skutkować powinno korzyściami w życiu codziennym. Przyjąć można,
że foresight to ogół działań mających na celu dokonanie najkorzystniejszego wyboru wizji przyszłości (w sferze społecznej, ekonomicznej, technicznej), jak również wskazanie dróg jej realizacji.
Istotną cechą badań foresight jest duża elastyczność i możliwość ich adaptacji do zmieniających się warunków, dlatego też można je wykorzystywać w szerokim zakresie. Techniki foresightu wykorzystywane są szczególnie do badań
społecznych (ekonomii, zarządzania, prawa, administracji, edukacji), technicznych (inżynierii chemicznej, energetyki, infrastruktury, architektury, urbanistyki,
biotechnologii, budownictwa, technologii informacyjnych) oraz zagadnień stricte
naukowych (medycyny, fizyki, matematyki, chemii, geologii, biologii).4 Jednym
z obszarów badań foresight jest też zrównoważony rozwój. Foresight potraktować można jako narzędzie implementacji zrównoważonego rozwoju na poziomie
ponadpaństwowym, państwowym, regionalnym, lokalnym czy branżowym.
Pierwsze projekty zbliżone do dzisiejszych projektów foresight zrealizowano już na początku
1945 roku w armii amerykańskiej.
2
A. Rogut, B. Piasecki, Podręcznik ewaluatora projektów foresight, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa 2011, s.33.
3
H. Grupp, H. A. Linstone, National Technology Foresight Activities Aroun The Globe. Resurrection and New Paradigms, „Technological Forecasting and Social Change” 1999, Vol. 60.
4
Jak realizować projekty foresight na potrzeby zrównoważonego rozwoju regionu? Foresight
MAZOVIA, Ośrodek Przetwarzania Informacji, Przemysłowy Instytut Automatyki i Pomiarów,
1
Celem artykułu jest analiza polskich doświadczeń dotyczących badań foresight w aspekcie zrównoważonego rozwoju, jak również próba pokazania foresightu jako narzędzia zrównoważonego rozwoju.
1. Czym jest, a czym nie jest foresight?
Foresight zaliczany jest do grupy studiów nad przyszłością (future studies).
Jest narzędziem pomocnym w:
• analizie i ocenie konsekwencji obecnych działań i decyzji;
• identyfikacji i ocenie przyszłych potrzeb, szans i zagrożeń związanych z rozwojem regionu, kraju, branży, przedsiębiorstwa;
• podjęciu działań z odpowiednim wyprzedzeniem;
• identyfikacji potencjalnych problemów, jak również określaniu środków zapobiegawczych;
• określaniu najbardziej pożądanego scenariusza rozwoju przyszłości.
W ramach działań foresight prowadzone są poszczególne projekty tematyczne. Podstawowymi elementami projektów foresight są: myślenie o przyszłości
(analiza sytuacji i trendów rozwoju), dyskutowanie o przyszłości (poglądy różnych środowisk), określenie czynników kluczowych (np. czynników politycznych, ekonomicznych, społecznych, kulturowych, środowiskowych, technicznych), sporządzanie wizji przyszłości (budowa scenariuszy), konsultacje (analiza wielu możliwych „przyszłości”), kształtowanie przyszłości (rekomendacje).5 Istotą działań foresight jest nie tylko przewidywanie przyszłości, ale przede
wszystkim jej kreowanie.
Foresight nie jest autonomiczną metodą badawczą, ale zbiorem narzędzi
ułatwiających konstrukcję scenariuszy rozwoju w stosunkowo dalekiej perspektywie (zwykle 10-20 lat).6 Jest podejściem elastycznym, niejednorodnym, systematycznym,7 procesem złożonym (a nie techniką), z dużą ilością powiązań, wysokim poziomem komunikacji zarówno pod względem jakości, jak i ilości oraz
o silnym multidyscyplinarnym oraz interaktywnym charakterze.8 Stanowi narzędzie wspomagające proces decyzyjny, ale nie oferuje gotowych strategii korporacyjnych czy politycznych.9 Jeżeli zostanie on odpowiednio zaprojektowany, wówczas zbliży kluczowych uczestników należących do różnych grup interesariuszy
J. Kuciński, Podręcznik metodyki foresight dla ekspertów projektu Foresight regionalny dla
szkół wyższych Warszawy i Mazowsza „Akademickie Mazowsze 2030”, Politechnika Warszawska, Warszawa 2010, s. 10.
6
J. Kuciński, Organizacja i prowadzenie projektów foresight w świetle doświadczeń międzynarodowych, Instytut Podstawowych Problemów Techniki PAN, Warszawa 2006, s. 6.
7
W Japonii cykl badawczy powtarza się co 5 lat.
8
Foresight technologiczny, t. 1, Organizacja i metody, UNIDO, Wiedeń 2005, wydanie polskie
PARP, Warszawa 2005, s. 20.
9
Foresight technologiczny, t. 2, Foresight technologiczny w praktyce, UNIDO, Wiedeń 2005, wydanie polskie, PARP, Warszawa 2007, s. 197.
5
97
98
(społeczności naukowej, rządowej, samorządowej, organizacji pozarządowych
i innych konsumenckich i społecznych grup interesu, przedstawicieli przedsiębiorstw) w celu przedyskutowania kwestii dotyczących rozwoju świata, jaki
chcieliby oni stworzyć w nadchodzących dziesięcioleciach.10
Foresight jest często niesłusznie utożsamiany z takimi pojęciami, jak prognozowanie czy planowanie strategiczne. Co prawda wszystkie te terminy dotyczą przyszłości, jednak nie są one tożsame, a tylko mogą się uzupełniać. W planowaniu strategicznym najważniejszym efektem jest wskazanie celu (w badaniach foresight cel nie zawsze jest określony w sposób wyraźny11), w prognozowaniu natomiast dąży się do precyzji w próbach przewidywania. Celem foresightu natomiast nie jest przewidywanie, ale tworzenie wizji przyszłości. Ponadto
w badaniach foresight istotne znaczenie ma nie tylko efekt końcowy, ale również
sposób realizacji procesu. Kolejną istotną różnicą między foresightem i prognozowaniem jest nastawienie wobec przyszłości. Prognozowanie przyjmuje raczej
formę pasywną, opisową, bada i analizuje naukowo opracowaną ścieżkę przyszłości. Foresight ma charakter aktywny, sprawdza, jakie zmiany mogą prowadzić do określonych następstw i jakie opcje wyboru działania doprowadzą
do alternatywnego rozwoju przyszłości – pożądanej przyszłości w danych warunkach.12 Istotnym atrybutem foresightu, odróżniającym to narzędzie od tradycyjnego prognozowania rozwoju, jest system konsultacji społecznych (w tym
eksperckich), charakteryzujący się powtarzalnym sprzężeniem zwrotnym.
Uczestnicy badań foresightowych mają możliwość kształtowania przyszłości, a nie tylko myślenia o niej. Wypracowane scenariusze rozwoju są iteracyjnie modyfikowane (feed back) każdorazowo po przeprowadzonych konsultacjach społecznych. Dlatego istotną metodą badań foresightowych jest
metoda Delphi.13
Foresight jest procesem złożonym, z dużą ilością powiązań, wysokim poziomem komunikacji zarówno pod względem jakości, jak i ilości oraz o silnym multidyscyplinarnym oraz interaktywnym charakterze.14 Stanowi narzędzie wspomagające proces decyzyjny, ale nie oferuje gotowych strategii korporacyjnych czy
politycznych.15
10
A. Kaleta, K. Moszkowicz, Priorytetowe technologie dla zrównoważonego rozwoju województwa podkarpackiego. Projekt badawczy, Politechnika Rzeszowska, Rzeszów 2006, s. 3.
11
Jak realizować projekty foresight na potrzeby zrównoważonego rozwoju regionu? Foresight
MAZOVIA, Ośrodek Przetwarzania Informacji, Przemysłowy Instytut Automatyki i Pomiarów,
12
E. Okoń-Horodyńska, Foresight w określaniu przyszłości rozwoju gospodarki narodowej,
w: Inwestowanie w kapitał ludzki, red. S. Borkowska, OWE, Warszawa 2007, s. 20-21.
13
K. Malik, Foresight rozwoju zrównoważonego jako narzędzie wpływu na politykę regionu,
w: Wpływ idei zrównoważonego rozwoju na politykę państwa i regionów, t. 2: Problemy regionalne i lokalne, red. K. Michałowski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok
2009, s. 23.
14
Foresight technologiczny, t. 1, op. cit., s. 20.
15
Foresight technologiczny, t. 2, op. cit., s. 197.
2. Badania foresight na świecie i w Polsce
Inicjatywy foresight znane są już od lat sześćdziesiątych XX wieku. Największą popularnością cieszyły się w latach 2005-2006. Według informacji
podanych przez The European Foresight Monitoring Network, do 2004 roku
zrealizowano 100 projektów foresight, do 2005 roku – 600 projektów,
do 2006 roku już 1400, 16 zaś do 2008 roku – w sumie ponad 2200 projektów. Liderami inicjatyw foresightowych są: Holandia (272 projekty zrealizowane do 2008 roku), Wielka Brytania (270), Francja (198), Niemcy (131)
oraz Stany Zjednoczone (174).17
W ostatnich kilku latach narodowe projekty foresight zostały po raz pierwszy uruchomione w nowych krajach członkowskich Unii Europejskiej, przy czym
pierwszy z nich – jak dotąd najbardziej rozbudowany – na Węgrzech, a drugi
w Republice Czech.18
Badania foresight z reguły są inicjowane i finansowane przez państwo.
Według informacji podanych przez European Foresight Monitoring Network,
rządy poszczególnych państw ponoszą ponad 50% wydatków związanych
z inicjatywami foresight.19
Pierwowzorem badań foresight w Polsce była inicjatywa „Polska 2000”,
zrealizowana w latach siedemdziesiątych XX wieku przez Komitet PAN,
w ramach której opracowany został kompleksowy plan rozwoju kraju
do końca XX wieku. Pierwsze polskie działania foresight na poziomie narodowym rozpoczęto pod koniec 2003 roku poprzez uruchomienie Pilotażowego Projektu Foresight w polu badawczym „Zdrowie i Życie”, obejmującym
11 obszarów badawczych, stanowiącym pierwszy etap Narodowego Programu Foresight. Kolejną ważną inicjatywą realizowaną przez Ministerstwo
Nauki i Szkolnictwa Wyższego w latach 2006-2008 był Narodowy Program
Foresight „Polska 2020”, obejmujący trzy pola badawcze: zrównoważony
rozwój Polski, technologie informacyjne i telekomunikacyjne, bezpieczeństwo. Celem Narodowego programu Foresight „Polska 2020” było:
• określenie wizji rozwojowej Polski do 2020 roku;
• określenie, poprzez konsensus z głównymi interesariuszami, priorytetowych kierunków badań naukowych i prac rozwojowych, które w perspektywie wieloletniej wpłyną na przyspieszenie tempa rozwoju społeczno-gospodarczego;
• wykorzystanie wyników badań w praktyce oraz stworzenie dla nich preferencji w przydziale środków budżetowych;
Foresight in Europe and other Regions of the World. The EFMN Annual Report 2005-2006, The
European Foresight Monitoring Network, 2007.
17
Mapping Foresight. Revealing how Europe and other world regions navigate into the future,
European Foresight Monitoring Network, Brussels 2009.
18
J. Kuciński, op. cit., s. 8.
19
R. Popper, M. Keenan, I. Miles, M. Butter, G. Sainz de la Fuenta, Global Foresight Outlook GFO
2007, EFMN 2007.
16
99
100
•
przedstawienie znaczenia badań naukowych dla rozwoju gospodarki
oraz możliwości ich absorpcji przez gospodarkę;
• dostosowanie polskiej polityki naukowej do wymogów Unii Europejskiej;
• kształtowanie polityki naukowej i innowacyjnej w kierunku gospodarki
opartej na wiedzy.20
W 2009 roku zrealizowany został Foresight Kadr Nowoczesnej Gospodarki (finansowany z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki). Projekt ten
miał na celu wskazanie zapotrzebowania polskiej gospodarki na umiejętności kadr zarządzających oraz pracowników przedsiębiorstw.
Poza wymienionymi projektami zakończonych zostało osiemnaście projektów o charakterze regionalnym i branżowym, zrealizowanych w ramach
Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, oraz osiem projektów realizowanych w ramach poddziałania 1.1.1.
Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. W fazie realizacji aktualnie jest czternaście projektów wyłonionych w konkursach w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (tabela 1).
Badania foresight wykazują zróżnicowanie regionalne. W Polsce w 11
województwach realizowane były projekty foresight. W województwach: zachodniopomorskim, lubuskim, lubelskim, warmińsko-mazurskim i kujawsko-pomorskim projekty foresight nie były dotychczas realizowane. Najwięcej projektów realizowanych jest w województwie śląskim i mazowieckim.
Instytucjami realizującymi projekty foresight są ośrodki badawczo-rozwojowe (głównie państwowe uczelnie wyższe).
3. Doświadczenia Polski w realizacji badań foresight
w zakresie zrównoważonego rozwoju
Do chwili obecnej w Polsce zrealizowano ponad czterdzieści projektów
foresight, spośród których dziesięć w zakresie zrównoważonego rozwoju.
Poza Narodowym Programem Foresight „Polska 2020”, zrealizowano sześć
projektów finansowanych z Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw na lata 2004-2006 (tabela 2) oraz 3 projekty
z Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (tabela 3).
Projekty foresight realizowane w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw na lata 2004-2006 zaliczane są
do projektów regionalnych. Dotyczyły one analizy rozwoju technologii na rzecz
zrównoważonego rozwoju w wybranym obszarze. W projektach zidentyfikowano
kluczowe technologie, które z dużym prawdopodobieństwem będą się rozwijały
w najbliższych kilkunastu latach, dokonano oceny szans i zagrożeń rozwoju tych
technologii oraz wskazano działania, jakie należy podjąć w celu ich rozwoju.
20
Szerzej na temat Narodowego Programu Foresight „Polska 2020” na stronie internetowej programu [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: www.polska2020.pl [Data wejścia: 15-02-2012].
101
Tabela 1
Projekty o charakterze regionalnym i branżowym realizowane w ramach
Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka
Tytuł projektu
Wyzwania zrównoważonego użytkowania
terenu na przykładzie województwa śląskiego
– scenariusze 2050
Nowoczesne technologie dla włókiennictwa.
Szansa dla Polski
Wnioskodawca
Główny Instytut Górnictwa
Województwo
śląskie
Instytut
łódzkie
Biopolimerów
i Włókien
Chemicznych
Odpady nieorganiczne przemysłu chemicznego Instytut Chemii śląskie
– foresight technologiczny
Nieorganicznej
Foresight regionalny dla szkół wyższych
Politechnika
mazowieckie
Warszawy i Mazowsza „Akademickie MazowWarszawska
sze 2030”
Foresight „Sieci Gospodarcze Wielkopolski” –
Politechnika
wielkopolskie
scenariusze transformacji wiedzy
Poznańska
wspierające innowacyjną gospodarkę
Scenariusze i trendy rozwojowe wybranych
Fundacja
małopolskie
technologii społeczeństwa informacyjnego
Progress
do roku 2025
and Business
Analiza i prognozowanie ścieżek rozwoju
Uniwersytet
małopolskie
interdyscyplinarnych nauk o poznaniu
Jagielloński
metodami foresight
Identy ikacja potencjału i zasobów Dolnego
Uniwersytet
dolnośląskie
Śląska w obszarze nauka i technologie na rzecz Ekonomiczny
poprawy jakości życia (Quality of Life) oraz
we Wrocławiu
wytyczenie przyszłych kierunków rozwoju.
Badania metodami foresight
Foresight technologiczny „NT FOR Podlaskie
Politechnika
podlaskie
2020”. Regionalna strategia rozwoju
Białostocka
nanotechnologii
Foresight wiodących technologii kształtowania
Politechnika
śląskie
własności powierzchni materiałów
Śląska
inżynierskich i biomedycznych
Foresight technologiczny rozwoju sektora
Główny Insty- śląskie
usług publicznych w Górnośląskim Obszarze
tut Górnictwa
Metropolitalnym
Perspektywa Technologiczna Kraków
Krakowski Park małopolskie
– Małopolska 2020
Technologiczny
Sp. z o.o.
Foresight w drzewnictwie: scenariusze
Instytut
wielkopolskie
rozwoju badań naukowych w Polsce
Technologii
do 2020 roku
Drewna
Foresight technologii odlewniczych
Instytut
małopolskie
w kontekście Energii do 2030 r.
Odlewnictwa
Kwota dofinansowania
2 704 469,00
2 868 284,03
1 919 422,96
5 466 384,20
1 885 668,00
1 999 974,00
1 181 000,00
1 787 223,68
2 441 262,00 zł
2 967 528,00 zł
2 805 112,00 zł
1 814 468,85 zł
691 540,00 zł
1 219 358,00 zł
Źródło: opracowanie własne na podstawie [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: www.opi.org.pl [Data wejścia: 17-03-2012].
102
Tabela 2
Projekty foresight realizowane z SPO Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw (lata 2004-2006)
związane ze zrównoważonym rozwojem
Nazwa projektu
Wykonawca
Priorytetowe technolo- Politechnika
gie dla zrównoważonego Śląska
rozwoju województwa
śląskiego
Cel projektu
Obszary badawcze
Opracowanie scenariuszy rozwoju
technologii, w tym identy ikacja kluczowych technologii o znaczeniu
strategicznym dla zrównoważonego
rozwoju województwa śląskiego do
roku 2020
Biotechnologie, technologie
dla energetyki, technologii
informacyjnej i telekomunikacji, produkcja i przetwarzanie materiałów, transport,
infrastruktura transportowa
i inne
Foresight technologiczny Małopolska Szkoła Stworzenie prognozy rozwoju tech- Wzrost gospodarczy, infrana rzecz zrównoważone- Administracji
nologii w województwie małopol- struktura, zasoby naturalne
go rozwoju Małopolski
Publicznej
skim w trzech obszarach badaw- oraz nowe materiały
Uniwersytetu
czych: infrastruktura (w tym główEkonomicznego
nie transport), zasoby naturalne
w Krakowie
i nowe materiały oraz wzrost gospodarczy
Monitorowanie i progno- Przemysłowy
Identy ikacja wiodących technologii Poziom życia społeczeństwa,
zowanie (foresight) prio- Instytut
o znaczeniu strategicznym, których energia, ekologia, technolorytetowych, innowacyj- Automatyki
rozwijanie w następnych 20 latach gie na rzecz ochrony środonych technologii dla i Pomiarów
będzie priorytetowe dla regionu wo- wiska, zasoby naturalne
zrównoważonego rozwojewództwa mazowieckiego
i nowe materiały, infrastrukju województwa mazotura i wzrost gospodarczy
wieckiego
Województwo Opolskie Politechnika
Opracowanie dla poszczególnych Poziom życia społeczeństwa,
Regionem Zrównoważo- Opolska
województw lub ich grup wewnętrz- kapitał ludzki i rynek pracy,
nego Rozwoju – Foresinych prognoz rozwoju technologii w energia, infrastruktura, śroght Regionalny do 2020 r.
polu zrównoważony rozwój decydu- dowisko – stan i ochrona
jących o przyszłym rozwoju gospo- w budowaniu zrównoważodarki, zwiększeniu konkurencyjno- nego rozwoju (ekologia),
ści przedsiębiorstw oraz podniesie- technologie na rzecz ochrony
niu poziomu życia ludności w tych środowiska, zasoby naturalwojewództwach
ne i nowe materiały (w tym
przemysł chemiczny, spożywczy), inwestycje w regionie, wzrost gospodarczy
(czynniki)
Wyznaczenie najbardziej perspekty- ICT, biotechnologie, środowigie dla zrównoważonego Świętokrzyska
wicznych kierunków rozwoju tech- sko, transport, opieka merozwoju województwa w Kielcach
nologii w regionie
dyczna
świętokrzyskiego
Wskazanie i ocena przyszłych po- Kluczowe branże regionu
gie dla zrównoważonego Rzeszowska
trzeb, szans i zagrożeń związanych
rozwoju województwa
z rozwojem gospodarczym oraz
podkarpackiego
przedstawienie koncepcji odpowiednich działań wyprzedzających
z dziedziny nauki i techniki
Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji przedstawionych na stronach internetowych projektów.
103
Tabela 3
Projekty foresight realizowane z Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka
związane ze zrównoważonym rozwojem
Nazwa projektu
Wykonawca
Cel projektu
Obszary badawcze
Projekty foresightu branżowego
Zeroemisyjna gospodarka
energią w warunkach zrównoważonego rozwoju Polski
do 2050 roku
Zaawansowane technologie
przemysłowe i ekologiczne
dla zrównoważonego rozwoju kraju
Politechnika
Wrocławska
Określenie metodami foresight kierunków rozwoju zeroemisyjnej gospodarki energią w Polsce do 2050 roku
Instytut Technologii Opracowanie mapy kierunEksploatacji
ków badawczo-rozwojowych
– Państwowy
w skali kraju w zakresie zaInstytut Badawczy gadnień technologii produkcyjnych, eksploatacji maszyn
i urządzeń technicznych,
ochrony środowiska oraz
kształtowania kadr na potrzeby
zaawansowanych
technologii przemysłowych,
uwzględniającej
potrzeby
przemysłu i potencjał jednostek badawczych oraz opracowanie planu realizacji wizji rozwoju tych technologii
w obszarze zrównoważonego rozwoju w horyzoncie
czasowym do 2020 r.
Energia na bazie OZE oraz energetyka jądrowa
Technologie
mechatroniczne
i systemy sterowania do wspomagania procesów wytwarzania
i eksploatacji; technologie materiałowe i nanotechnologiczne
oraz systemy techniczne wspomagające ich projektowanie
i aplikacje; technologie proekologiczne, racjonalizacja zużycia
surowców i zasobów oraz odnawialne źródła energii; technologie bezpieczeństwa technicznego i środowiskowego; kształcenie i doskonalenie zawodowe
w zakresie zaawansowanych
technologii produkcji i eksploatacji
Projekty foresightu regionalnego
Wyzwania zrównoważone- Główny Instytut
go użytkowania terenu na Górnictwa
przykładzie województwa w Katowicach
śląskiego – scenariusze
2050
Wsparcie strategii prze- Zagospodarowanie przestrzenne,
strzennego zagospodarowa- rozwój społeczno-gospodarczy
nia regionu i subregionów
oraz wykreowanie narzędzi
tworzenia i realizacji polityki
rozwoju regionalnego poprzez systemowe powiązanie przewidywania rozwoju
społeczno-gospodarczego
z nowym użytkowaniem terenu i kształtowaniem ładu
przestrzennego w perspektywie roku 2050
Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji przedstawionych na stronach internetowych projektów.
104
W ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka zrealizowano
trzy, zróżnicowane tematycznie, projekty foresight w obszarze zrównoważonego
rozwoju (dwa projekty branżowe i jeden regionalny). Projekty branżowe obejmowały obszar całego kraju i dotyczyły zeroemisyjnej gospodarki energią oraz zaawansowanych technologii przemysłowych i ekologicznych. Trzeci projekt dotyczył zrównoważonego użytkowania terenu na przykładzie województwa śląskiego.
Analiza dotychczas zrealizowanych projektów foresight w zakresie zrównoważonego rozwoju pozwoliła na wyciągnięcie następujących wniosków:
• badania foresight w zakresie zrównoważonego rozwoju prowadzone są
w wymiarze makroekonomicznym;
• metodologia badań foresight wykorzystywana jest do opracowania strategii
zrównoważonego rozwoju regionu (Województwo Opolskie Regionem Zrównoważonego Rozwoju – Foresight Regionalny do 2020 roku);
• projekty foresight identyfikują i oceniają rozwój technologii w celu osiągnięcia zrównoważonego rozwoju w określonym regionie lub w kraju.
4. Zrównoważony rozwój jako przedmiot badań foresightu
Uwzględniając koncepcję zrównoważonego rozwoju, foresight można zdefiniować jako propozycję zmian obecnego kierunku rozwoju świata i próbę wskazania działań, które należy podjąć już dziś w celu zagwarantowania w odległej
przyszłości kolejnym pokoleniom dostępu do zasobów przyrodniczych.21 Z punktu widzenia badań foresightowych zrównoważony rozwój zdefiniować można
jako rozwój trwały, uwzględniający międzypokoleniową i globalną sprawiedliwość oraz ekologiczne priorytety rozwoju społeczeństwa; model, w którym system gospodarczy pełni służebną rolę wobec całego społeczeństwa i uznaje priorytet konieczności zachowania ekosystemu w stanie warunkującym ciągłą możliwość jego funkcjonowania jako podstawy rozwoju społecznego i gospodarczego.22 Zrównoważony rozwój jest pojęciem złożonym i wieloaspektowym, zaś foresight ma zastosowanie do każdego obszaru badawczego i problemu związanego z realizacją koncepcji zrównoważonego rozwoju.
Foresight może być wykorzystywany jako narzędzie przewidywania, analizy
i oceny rozwoju zrównoważonego, ponieważ:
• łączy przyszłość, teraźniejszość oraz przeszłość – w tym względzie przedstawia przyszłe spojrzenie decydentów i kluczowych interesariuszy na przyszłość, co jest zgodne z istotą rozwoju zrównoważonego, ale i wymagane
w ujęciu globalnym;
• dąży do identyfikacji prawdopodobnych wariantów przyszłości, co ma ze
swej natury charakter eksploracyjny – zgodnie z aktualnymi wyznacznikami
Końcowy raport z badań foresight „Priorytetowe technologie dla zrównoważonego rozwoju
województwa podkarpackiego”, red. L. Woźniak, O icyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej,
Rzeszów 2008, s. 9.
22
Ibidem, s. 9.
21
rozwoju zrównoważonego w ujęciu globalnym, dążącego do identyfikacji
i implementacji rozwiązań;
• może być zastosowany jako technika badawcza, co pokrywa się z potrzebami
badania warunków rozwoju, tak aby wyjść poza identyfikację wyłącznie opisu problemu w kierunku operacyjności i budowania rozwiązania;
• jego metody i techniki odnoszą się do procesów społecznych i zmian w postawach aktorów społecznych; ta zdolność do odkrywania i eksploracji „nowych” możliwości wynikających ze „starych” problemów jest charakterystyczna właśnie dla metodyki foresight; skoncentrowanie uwagi na procesie
transformacji przez poszczególnych aktorów, takich jak: przedsiębiorcy, menedżerowie, pracownicy małych i średnich przedsiębiorstw, politycy, polega
między innymi na wzbogaceniu i odnowieniu ich umiejętności budowania
własnej przyszłości w każdych warunkach.23
Realizacja projektów foresight w wymiarze zrównoważonego rozwoju może
przynieść korzyści w skali makroekonomicznej, jak i mikroekonomicznej. Badania foresight w aspekcie zrównoważonego rozwoju pozwalają między innymi na:
• określenie szans, potrzeb, możliwości i zagrożeń dla rozwoju różnych podmiotów (przedsiębiorstw, całych sektorów, regionów, makroregionów), biorąc pod uwagę czynniki ekonomiczne, ekologiczne i społeczne;
• identyfikację przyszłościowych sektorów gospodarki z uwzględnieniem warunków ekonomicznych, przyrodniczych, społecznych, kulturowych, technicznych, politycznych i innych;
• identyfikację potrzeb społeczeństwa i podjęcie działań w kierunku zaspokojenia ich potrzeb (na przykład poprawa jakości życia);
• wskazanie możliwych ścieżek rozwoju regionu, przedsiębiorstw z uwzględnieniem uwarunkowań rynkowych, ekonomicznych, ekologicznych, społecznych i innych.
Badania foresight mają na celu nie tylko przewidywanie przyszłości, ale
przede wszystkim podjęcie decyzji i działań z wyprzedzeniem, zanim zagrożenie
nastąpi. Podejmowanie działań zapobiegawczych to kluczowa zasada zrównoważonego rozwoju, której realizacja pozwoli na ziszczenie się przysłowia „nie
było nas, był las, nie będzie nas, będzie las”.
Podsumowanie
Badania foresight są narzędziem dostarczającym wiedzy związanej z mogącymi się pojawić w przyszłości procesami, jak również mogą tę przyszłość kreować. Foresight umożliwia tworzenie koncepcji i polityki rozwoju określonego
podmiotu (kraju, regionu, przedsiębiorstwa). Tylko dobrze przemyślana wizja
przyszłości z dużym prawdopodobieństwem skutkować może odniesieniem sukcesu w przedmiocie analizowanym w badaniach foresight.
23
E. Okoń-Horodyńska, op. cit., s. 33.
105
106
W Polsce zrealizowano już ponad czterdzieści projektów foresight, w tym
dziesięć w zakresie zrównoważonego rozwoju. Projekty realizowane były dwutorowo. Jedna grupa projektów wykorzystywała metodologię badań foresight do
opracowania strategii zrównoważonego rozwoju regionu. Druga zaś grupa projektów miała na celu identyfikację technologii pozwalającej realizować rozwój
zrównoważony.
Foresight potraktować można jako jeden z elementów systemu wczesnego
ostrzegania, istotnego jest w zakresie realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju.
Jan Kaźmierski
REGIONALNE I ŚRODOWISKOWE ASPEKTY
ZARZĄDZANIA LOGISTYCZNEGO
Jan Kaźmierski, dr – Uniwersytet Łódzki
Uniwersytet Łódzki
90-237 Łódź, ul. Jana Matejki 22/26
REGIONAL AND ENVIRONMENTAL ASPECTS
OF LOGISTIC MANAGEMENT
SUMMARY: The experience of European Union countries, Polish therein, indicates that in the last years the role of
logistics management in regional development rises substantially.
Logistics as a good and effective instrument of management relates to the problems of environmental protection
in city and region as well. In fact, that is the area where the urgent need of coordinating various ecological
processes occurs.
There appears also a close relation between logistics management and the sustainable development concept in
regional arrangement. In this context logistics faces currently urgent environmental tasks.
KEY WORDS: logistics management, regional development, sustainable development, environmental aspects
108
Wstęp
Jak pokazują doświadczenia krajów członkowskich Unii Europejskiej,
w ostatnich latach wzrasta rola rozwoju regionalnego. Ogólna sytuacja regionów
w końcu XX wieku uległa dosyć istotnym zmianom. Przeszły one długą ewolucję
od jednostek przestrzennych, które miały wyłącznie charakter pomocniczo-administracyjny, do pełnego upodmiotowienia. Przyczyny tych zmian są wielorakie; wśród nich znaczący wpływ ma postępująca ekonomizacja przestrzeni
i procesów w niej zachodzących.
Wiele aspektów wskazuje na to, że w rozwoju regionalnym zachodzą zmiany
jakościowe. Ostatnio coraz wyraźniej krystalizuje się wzorzec rozwoju regionalnego oparty na procesach innowacyjnych. W obecnych warunkach krajów rozwiniętych i postępującej globalizacji to, co ostatecznie decyduje o rozwoju regionalnym, to zdolność poszczególnych regionów do stałego generowania i adaptacji
nowych rozwiązań organizacyjnych, nowoczesnych technologii, wiedzy i nowatorskich form zarządzania. Wśród tych czynników szczególnego znaczenia nabiera wykorzystywanie zasad zarządzania logistycznego, które stają się nowoczesnym instrumentem wspomagającym i koordynującym rozwój regionu czy
miasta.
Integracja procesów innowacyjnych postępuje już na poziomie przedsiębiorstwa, jednak możliwości wykreowania tak rozumianych innowacji nie zależą
tylko od przedsiębiorstw, lecz także od sieciowo zorganizowanej kooperacji, która nabiera cech systemów bardziej regionalnych niż branżowych1. Zatem cechą
współczesnych innowacji jest jej sieciowo zorganizowana lokalizacja. Polega ona
na tym, że przepływy (dyfuzja) odbywają się w konkretnym miejscu (konkretnej
sieciowo powiązanej przestrzeni).
Omawiana sytuacja znalazła odbicie w rozwoju szeregu nauk, w tym logistyki i ekologii. Z założenia ekologia miała wyjaśniać wzajemne zależności między
organizmami i ich zespołami a ich żywym i martwym środowiskiem. Natomiast
logistyka miała spowodować harmonijne wprowadzenie w ten świat gospodarczej działalności człowieka. Owocem współpracy tych dwu nauk jest nowa gałąź
logistyki – ekologistyka. Stała się ona nowoczesnym podejściem do zagrożeń
ochrony środowiska, coraz szerzej wykorzystywanym na całym świecie. Stanowi
całościowy, zintegrowany system myślenia zawierający elementy logistyki, elementy techniczno-procesowe i elementy organizacyjno-informacyjne oraz
uwzględniający aspekty ekonomiczne. Zdobywa coraz więcej zwolenników. Walory tego podejścia dostrzeżono szczególnie przy tworzeniu trwałej, zrównoważonej i wielofunkcyjnej gospodarki leśnej, która zakłada zarządzanie i użytkowanie
lasów i terenów leśnych w taki sposób i w takim tempie, aby zachować je jako
odnawialne zasoby naturalne, nie powodując przy tym szkód w innych ekosystemach.
T. Parteka, Czynnik innowacji w rozwoju regionalnym, Biuletyn KPZK, z. 204, Wydawnictwo
PAN, Warszawa 2003, s. 84.
1
Jest faktem bezspornym, że całościowe, systemowe myślenie w kategoriach
zarządzania logistycznego, obok elementów techniczno-procesowych i organizacyjno-informacyjnych, musi uwzględniać również aspekty ekonomiczne.
Opracowanie powstało na bazie dogłębnych studiów literaturowych i statystycznych, przy zastosowaniu metody desk research oraz empirycznych badań
własnych autora, realizowanych w latach 2009-2011. Większość wniosków
i konkluzji z tych badań można odnieść do wszystkich regionów kraju. Autor
prezentuje poczynione refleksje i wnioski w sposób uogólniony.
1. Zarządzanie logistyczne a rozwój regionalny
Przemiany struktury przestrzennej zachodzące w mieście i regionie można
analizować w ujęciu systemowym i procesowym. Miasta i regiony są to więc
systemy logistyczne, a związane jest to z charakterem procesów logistycznych,
kompatybilnych z procesami zachodzącymi na ich terenach. Procesy logistyczne
tworzą strukturę tego systemu w postaci elementów i relacji między nimi2.
Istotną rolę w mieście (regionie) odgrywają: procesy logistycznej struktury
produkcyjnej, procesy transportu (towarów, osób i przepływu informacji), zaopatrzenia, dystrybucji, składowania, wymiany informacji, kosztów logistycznych
wymienionych procesów oraz procesy ekologistyczne. Ze względu na fakt,
że dokonują się one na obszarach wysoce zurbanizowanych, jakimi są miasta,
aglomeracje miejskie czy metropolie, powstaje pilna potrzeba ich systemowego
koordynowania. W praktyce oznacza to przeniesienie na grunt zarządzania miastem i regionem uniwersalnych zasad logistyki.
Poza procesami logistycznymi zachodzącymi na terenie miasta (regionu) występuje cały szereg procesów (strumieni), które przez ten teren przepływają, powodując często występowanie zakłóceń w gospodarce danego obszaru, prowadząc do powstawania sytuacji kryzysowych, obniżając tym samym sprawność
i ekonomiczność tej jednostki terytorialnej. Dlatego tak istotne jest wykorzystanie zasad zarządzania logistycznego, które w praktyce powinny przekładać się
na tworzenie zintegrowanego systemu powiązań na tym obszarze.
Musi istnieć odpowiednio ukształtowany zestaw celów i zadań. Aby logistyka rozwiązywała występujące w regionie problemy rozwojowe, określone działania powinny znajdować odzwierciedlenie w zrównoważonej strategii rozwoju
danego miasta czy ośrodka3. Za podstawowe zadania uznaje się zapewnienie
rozwoju obszarów miejskich, przy zaspokajaniu ekonomicznych, ekologicznych
i społecznych potrzeb danej aglomeracji, takich jak jakość życia, zarządzanie
i zrównoważony rozwój.4
S. Abt, Logistyka w teorii i praktyce, Akademia Ekonomiczna, Poznań 2003, s. 18.
Ł. Hadaś, Logistyka miejska w strategii rozwoju miasta, w: Logistyka a infrastruktura miejska,
Wrocław 2009, s. 26.
4
J. Kaźmierski, Logistyka a rozwój regionu, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009,
s. 52,59.
2
3
109
110
Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na silny związek omawianych kwestii
z koncepcją zrównoważonego rozwoju. Jak wiadomo, podstawą koncepcji zrównoważonego rozwoju jest całościowe spojrzenie na problem relacji gospodarki
i ekologii, respektowanie praw obu tych dziedzin i dążenie do znalezienia najlepszych możliwości współdziałania, aby przyniosło to obopólne korzyści.5 Podkreśla się w tej koncepcji istotność działań prewencyjnych w ochronie środowiska,
rozważania korzyści w sposób analityczny i z zachowaniem zasad ekonomii
w celu osiągania wymiernych efektów. Dostrzeżenie integralności tych dwóch
płaszczyzn pozwala na pełne zrozumienia związków z zarządzaniem logistycznym na danym obszarze.6
Do promowania trwałości rozwoju konieczne jest określenie celów polityki
środowiskowej i gospodarczej, takich jak ożywienie wzrostu gospodarczego, zaspokojenie podstawowych potrzeb ludzkich w zakresie pracy, pożywienia, energii i higieny, ochrona i pomnażanie bogactw naturalnych oraz kojarzenie praw
ekologii i ekonomii w procesie decyzyjnym.7
Cel ekonomiczny polega na obniżaniu kosztów procesów logistycznych realizowanych na potrzeby usług miejskich, jak i kosztów społecznych związanych
z zamieszkaniem. Cel ekologiczny wiąże się ze zmniejszaniem negatywnego oddziaływania szeregu procesów na środowisko naturalne8. Cel społeczny z kolei
wiąże się z zaspokajaniem potrzeb mieszkańców miasta (regionu) oraz poprawą
jakości ich życia dzięki sprawnemu realizowaniu głównych funkcji miasta. Długookresowym celem logistyki powinno być zapewnienie warunków do rozwoju
miasta w trzech wymiarach.
Nie należy jednak zawężać obszaru aplikacyjnego logistyki do metropolii,
dużych miast i największych aglomeracji miejskich. Na ogół na tym poziomie
rozwoju osadniczego podejmuje się działania wokół logistyki, gdy występują
konkretne problemy związane z koordynowaniem określonych procesów. Wprowadzenie logistyki w orbitę zarządzania również małym miastem pozwala
zmniejszyć uciążliwość tych problemów na dostatecznie wczesnym etapie ich
rozwoju, a jednocześnie zabezpiecza im możliwość niezakłóconego dalszego
rozwoju w zakresie funkcjonalnym i przestrzennym.
Zakres logistyki oraz wielość i różnorodność zagadnień i problemów, które
można za jej pomocą rozwiązywać, pozwalają postrzegać logistykę jako dziedzinę
interdyscyplinarną i wielowątkową – w kontekście procesów rozwoju regionalnego. Jest ona zarazem interdyscyplinarnym obszarem nauki i praktyki, który
Należy zauważyć, że zrównoważony rozwój nie jest tą samą ideą co ekorozwój, który oznacza
ideę społeczno- ilozo iczną, która głosi potrzebę zmiany dotychczasowych wartości oraz bada
wzajemne powiązania, relacje zachodzące pomiędzy społeczeństwem – gospodarką –
środowiskiem.
6
W. Bojarski, Koncepcja badań nad zharmonizowanym rozwojem społeczno-gospodarczym
z poszanowaniem dóbr przyrody, Biuletyn Komitetu Ochrony Środowiska PAN, Wrocław –
Warszawa 2008.
7
S. Kozłowski, Ekorozwój: wyzwanie XXI wieku, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2002.
8
I. Dembińska-Cyran, Logistyka miasta, „Gospodarka Materiałowa i Logistyka” 2010, nr 11, s. 18.
5
wymaga znajomości zagadnień zarządzania strategicznego i operacyjnego, mikroekonomii, ekonomiki transportu, towaroznawstwa oraz badań operacyjnych.
Wszystkie te zagadnienia są przydatne w odniesieniu do gospodarki miasta
i regionu.9
Wykorzystanie istniejących funkcji i systemowego podejścia logistycznego
do rozwoju ośrodków zurbanizowanych powinno być celem strategicznym przyświecającym władzom samorządowym i mieszkańcom miast. We współczesnej
gospodarce istnieje potrzeba uwypuklenia zamierzeń i położenia nacisku na poszczególne działania w celu ich rozwoju i podniesienia wartości społecznej, ekonomicznej i gospodarczej, jak również poprawy jakości życia mieszkańców.
W konsekwencji powinno to przyspieszyć przemiany gospodarcze i społeczne
oraz przyczynić się do zmniejszenia dysproporcji w rozwoju regionalnym w stosunku do wiodących krajów Unii Europejskiej.
2. Determinanty rozwoju regionalnego
Przegląd dotychczas wydanej literatury poświęconej regionom oraz ich rozwojowi dowodzi, iż zwłaszcza w zakresie teoretycznego podejścia do tych właśnie zagadnień występuje istotne zróżnicowanie10. Wzrost i rozwój regionalny
należą bez wątpienia do fenomenów o nadzwyczajnym stopniu złożoności. Rozwój nie następuje wszędzie jednocześnie. Z oczywistego faktu, iż „region regionowi nie jest równy”, wynika, że w praktyce nie istnieje żadne panaceum, uniwersalny scenariusz gwarantujący sukces każdego regionu, porównywanego
niekiedy do swoistej korporacji11. W każdym przypadku, niezależnie od dziedziny nauki, region ujmuje się jako obszar o cechach na tyle charakterystycznych,
iż pozwalają one na wydzielenie go z większego terytorium12.
Każdy wyróżniony region może podlegać analizie z różnych punktów widzenia. Od strony przedmiotowej rozpatrywany być powinien jednocześnie w takich
kategoriach, jak otoczenie, rynek, dominujące funkcje, środowisko naturalne,
zgromadzony potencjał.13
J. Kaźmierski, Zarządzanie logistyczne w rozwoju regionu i miasta, w: Ekonomiczno-organizacyjne uwarunkowania rozwoju regionu – teoria i praktyka, red. D. Stawasz, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004.
10
M. Obrębalski, Rozwój regionalny – identy ikacja, pomiar i ocena, w: Gospodarka lokalna
w teorii i praktyce, red. E. Sobczak, Prace Naukowe nr 939, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Wrocław 2002, s.11.
11
L. Dorodzik, S. Flejterski, Regionalne i lokalne bieguny wzrostu. Podejście metodologiczne,
w: Region 2001, Rozwój regionalny Polski a europejska polityka regionalna, Uniwersytet
Szczeciński, Szczecin 2001, s. 29.
12
Dokument elektroniczny. Tryb dostępu: http://eupolicy-jeanmonnet.sggw.waw.pl/
publikacja/5.2.pdf [Data wejścia 07-02-2012].
13
A. Klasik, Duże województwo samorządowe: gra o rozwój regionalny, [w:] Związki polityki
gospodarczej z polityką regionalną, red. R. Broszkiewicz, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Przesieka 1997, s.16.
9
111
112
Pojęcie „rozwój regionalny” jest często stosowane jako pewnego rodzaju
skrót myślowy, obejmujący szersze spektrum zjawisk gospodarczych, społecznych i przestrzennych14. Z pojęciem „rozwój regionu” bywa stosowane zamiennie, lecz w literaturze występuje na ogół wyraźne rozróżnienie pomiędzy tymi
terminami.
Ze względu na zróżnicowane uwarunkowania geograficzno-przyrodnicze,
historyczne, społeczne i ekonomiczne różny jest poziom rozwoju regionów.
Powszechnie wyróżnia się regiony silne i słabe15, regiony lepiej i gorzej rozwinięte czy regiony bardziej i mniej dynamicznie rozwijające się16.
Zróżnicowanie poziomu rozwoju regionów każe poszukiwać czynników
wpływających na intensywny rozwój niektórych z nich bądź ten rozwój hamujących. Oprócz determinantów charakterystycznych dla całej gospodarki istnieją
zjawiska specyficzne, wynikające z lokalnych uwarunkowań, które należy kształtować indywidualnie, poprzez przemyślane strategie. Powstają zatem pytania:
jakie czynniki specyficzne kształtują rozwój konkretnych regionów, jak można te
czynniki stymulować w pożądanym kierunku, czy istnieje możliwość absolutnego wyrównania szans rozwoju różnych regionów i ich poziomów gospodarczych17?
Warto zwrócić uwagę, że czynniki rozwoju regionalnego mogą być uznawane
za korzystne (ich wpływ ma dodatnie, stymulujące oddziaływanie na procesy
gospodarcze w regionie) lub niekorzystne (kiedy ich wpływ ma charakter negatywny), określane jako bariery rozwoju.
We współczesnej gospodarce ważną rolę odgrywają czynniki nowoczesne,
do których można zaliczyć: naukę, postęp techniczny, efektywne style zarządzania, informatykę, zmiany w strukturze społeczno-gospodarczej czy przekształcenia w rynku wewnętrznym kraju (gusty i upodobania konsumentów, nowe wzorce konsumpcyjne). Należy jednak zauważyć, że czynniki te są bardzo kapitałochłonne (wymagają ciągłych nakładów finansowych), dlatego nie wszystkie regiony stać na ich zastosowanie18. Efektem tak rozumianego rozwoju regionalnego są powstające w regionie nowe wartości. Są nimi nowe firmy i miejsca pracy,
zasoby mieszkaniowe, urządzenia i instytucje sektora usług publicznych, nowe
dobra i usługi zaspokajające popyt regionalny i ponadregionalny19.
14
Metody oceny rozwoju regionalnego, red. D. Strahl, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej,
Wrocław 2006, s. 16
15
A. Kukliński, Regiony silne i słabe w polityce społeczno – ekonomicznej, Region Białostocki,
Studia Ekonomiczne, t. 5, PTE i OBN, Białystok 2007, s. 55-68.
16
G. Gorzelak., Rozwój regionalny Polski w warunkach kryzysu i reformy, t. 14, Uniwersytet
Warszawski – Instytut Gospodarki Przestrzennej, Warszawa 1999, s. 31.
17
P. Chojnacki, Determinanty rozwoju regionalnego na przykładzie województwa lubelskiego,
Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej, Wrocław 2007, s. 165.
18
S. Korenik, Rozwój regionu ekonomicznego na przykładzie Dolnego Śląska, Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej, Wrocław 2005, s. 39.
19
Taksonomia struktur w badaniach regionalnych, red. D. Strahl, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Wrocław 2006, s. 34.
Zestaw czynników oddziałujących w danym regionie gospodarczym w zależności od ich zasięgu można podzielić na czynniki makroregionalne i mikroregionalne.
Czynniki makroregionalne zwykle należą do elementów niezależnych od danego regionu, czyli takich, które nie mogą być kształtowane przez jego działania
lub są kształtowane w ograniczony sposób. Do zjawisk o tym zasięgu zalicza się
ogół cech i warunków typowych dla danego regionu (w skali makro) lub dla
danego kraju, w tym: warunki ekonomiczne danego regionu, techniczne, prawne, polityczne i kulturowe.20
Czynniki mikroregionalne to te, które mogą być stymulowane bezpośrednio
przez władze regionu. Chodzi tu przede wszystkim o rodzaj działań, które mogą
być podejmowane dla korygowania szerszych procesów – nie są to zatem konkretne cechy. Wśród takich czynników można wskazać: programy mające na
celu pobudzenie przedsiębiorczości, zachęty dla inwestorów, ułatwienia rozwoju
małego i średniego biznesu, akcje zwiększające wiedzę o regionie lub podnoszące poprzez promocję jego wartość turystyczną. Jednym z ważniejszych elementów w tej skali regionalnej jest dążenie do jego rozwoju infrastrukturalnego, co
bezpośrednio przekłada się na zainteresowanie ze strony inwestorów i jest podstawą zmian strukturalnych.
Czynniki mikroregionalne mogą być również podzbiorem cech typowych dla
zjawisk makroregionalnych – chodzi tu o takie kwestie, jak regionalne postawy
społeczności mieszkańców, sposób działania władz lokalnych, dynamika lokalnej gospodarki i jej położenie w systemie mezo- i makroekonomicznym21. Warto
także zwrócić uwagę, że czynniki rozwoju regionalnego mogą być uznawane za
korzystne (ich wpływ ma dodatnie, stymulujące oddziaływanie na procesy gospodarcze w regionie) lub niekorzystne (kiedy ich wpływ ma charakter negatywny), określane jako bariery rozwoju.
Do czynników przyspieszających rozwój regionów dobrze rozwiniętych zalicza się zwykle znaczące dochody mieszkańców i firm, duży popyt konsumpcyjny,
zaopatrzeniowy oraz inwestycyjny, wysoką akumulację własną, a także możliwości inwestycyjne firm, rozwinięty rynek bankowy, dostępność kredytu, rozbudowaną sieć firm kooperujących, wykwalifikowanych pracowników charakteryzujących się kreatywnością, wysokim przeciętnym poziomem wykształcenia, innowacyjność firm, warunki do współpracy z placówkami badawczymi, dużą przedsiębiorczość, stale powstające nowe firmy, niskie bezrobocie, kulturę techniczną
i ekonomiczną, korzystny klimat dla biznesu, funkcjonowanie przedsiębiorstw,
podmioty wspierające przedsiębiorczość i obsługujące firmy, rozwiniętą infrastrukturę (techniczną i społeczną), łączność i komunikację, urządzenia komunalne oraz energetykę, sytuację gospodarczą sprzyjającą napływowi kapitału,
J. Kaźmierski, Logistyka ..., op. cit., s. 74.
K. Kuciński, Lokalne uwarunkowania rozwoju regionalnego, Szkoła Główna Handlowa,
20
21
113
114
urozmaiconą strukturę gospodarczą pozwalającą na uzyskiwanie dochodów
z wielu źródeł22.
Zagadnienie to należy również rozpatrywać z perspektywy dorobku teorii
rozwoju regionalnego, w szczególności z uwzględnieniem ewolucji w zakresie
rozumienia głównych determinant rozwoju. Jedną z bardziej znanych i często
przywoływanych koncepcji rozwoju lokalnego sformułował A. Pichierri, który
wyróżnił cztery podstawowe typy rozwoju lokalnego23:
• rozwój egzogeniczny, jako proces, który polega na wykorzystywaniu zasobów
zewnętrznych przez zewnętrznych uczestników; występuje on na obszarach,
gdzie brakuje podmiotów lokalnych zdolnych do zmobilizowania miejscowych zasobów pracy, gdzie nie ma odpowiednich zasobów finansowych
i surowcowych; opiera się na wykorzystywaniu zewnętrznych czynników,
takich jak: technologia, kapitał, czasami surowce, przy jednoczesnym eksploatowaniu lokalnego rynku pracy, głównie ze względu na niskie koszty;
w tym znaczeniu także rynek zbytu ma najczęściej charakter zewnętrzny;
• rozwój endogeniczny, oparty na maksymalizowaniu wykorzystania zasobów
lokalnych przez lokalnych aktorów; może on być realizowany na obszarze
posiadającym możliwości instytucjonalne, organizacyjne do samomobilizowania zasobów ludzkich, finansowych, surowcowych, które występują na
danym terenie w odpowiedniej ilości i jakości;
• rozwój pobudzający zasoby wewnętrzne – sytuacja, gdy rozwój lokalny wynika z zaangażowania aktorów zewnętrznych, wykorzystujących zasoby danego obszaru; na przykład zewnętrzne firmy dzięki własnemu kapitałowi
i technologii mogą zaangażować miejscowych pracowników o potrzebnych
kwalifikacjach, a także lokalne surowce;
• rozwój przyciągający zasoby zewnętrzne, który polega na zaktywizowaniu
miejscowych aktorów dzięki udostępnieniu zasobów zewnętrznych, którymi
najczęściej mogą być środki finansowe oraz know-how, czyli wiedza, metody,
szkolenie.
Jednym z wyznaczników współczesnego modelu rozwoju jest jego metropolizacja, polegająca na koncentrowaniu w największych ośrodkach miejskich
(metropoliach) ważnych funkcji, takich jak: tworzenie innowacji, opracowywanie
nowych technologii, lansowanie prądów kulturowych i estetycznych, świadczenie wyspecjalizowanych usług, w tym finansowych oraz, co jest szczególnie ważne – funkcji zarządczych, czyli podejmowanie decyzji o procesach mających
często zasięg globalny. W rezultacie tych zjawisk przestrzeń społeczno-gospodarcza Europy uległa polaryzacji.
Trzeba tu zauważyć, że mimo znacznych nakładów przeznaczonych przez
Unię Europejską na wspomaganie rozwoju regionów najsłabiej rozwiniętych,
L. Cybulski, Konkurencyjność regionów a segmentacja rynków pracy, w: Polityka budowy regionu konkurencyjnego. Strategie – modele – postęp technologiczny, red. M. Klamut, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Wrocław 2002, s. 221.
23
A. Pichierri, Concentration and Local Development, „International Journal of Regional Research” 2002, Vol. 26, No. 4.
22
w większości państw członkowskich różnice międzyregionalne rosną. W znacznie trudniejszej sytuacji znalazły się pozametropolitalne ośrodki przemysłowe
oraz obszary wiejskie. Te pierwsze z reguły nie były atrakcyjne ani dla wyspecjalizowanych usług, ani też dla inwestorów zagranicznych, co powodowało, iż restrukturyzacja ich tradycyjnej bazy gospodarczej była dokonywana w wielu
przypadkach poprzez upadek, który nie prowadził do powstania nowej działalności gospodarczej. Konsekwencją jest często bezrobocie i stagnacja gospodarcza, tylko w niektórych przypadkach przełamane w wyniku udanej restrukturyzacji, wspartej pojawieniem się inwestorów zewnętrznych.
W szczególnie niekorzystnej sytuacji znalazły się rolnicze obszary zdominowane uprzednio przez państwowe gospodarstwa rolne. Ich peryferyjne położenie
oraz specyficznie rozproszone osadnictwo w osiedlach pegeerowskich, a także
niskie kwalifikacje pracowników rolnych powodują, iż stopa bezrobocia na tych
terenach jest szczególnie wysoka24.
Rozwój naszego kraju w znaczącym stopniu zależy od tempa, w jakim polskie obszary metropolitalne będą zdolne włączyć się do innowacyjnego segmentu gospodarki światowej. W strategii konkurencyjności obszary metropolitalne
będą odgrywać rolę kluczową. Obszary te, szczególnie we wschodniej części
kraju, są jednak – w porównaniu z metropoliami Europy Zachodniej – dużo słabiej rozwinięte. Obecnie jedynie Warszawa wraz z otaczającym ją pierścieniem
o promieniu około 30 km może być uznana za ukształtowany obszar metropolitalny. Kilka wielkich miast Polski (Wrocław, Kraków, Poznań, częściowo także
Trójmiasto i Łódź) wykształciło już na tyle silne funkcje metropolitalne i są one
na tyle silnie powiązane z układem międzynarodowym, iż są zdolne do konkurowania w światowej sieci metropolitalnej, eksponując w niej swój innowacyjny
potencjał gospodarczy czy badawczo – rozwojowy.25
Przeprowadzone przez autora badania dowodzą, że zasygnalizowane wyżej
różnorodne determinanty rozwoju regionalnego napotykają na szereg barier,
wśród których szczególnie istotną barierę stanowi brak właściwej koordynacji
tych procesów – zarówno w skali danego regionu, jak również w układzie międzyregionalnym.
3. Zarządzanie logistyczne a myślenie strategiczne
w układach terytorialnych
W sektorze publicznym, który w układach terytorialnych zarządzany jest
przez jednostki samorządowe różnych szczebli, również potrzebna jest logistyka.
Wiąże się to chociażby z dużym zakresem samodzielności w zarządzaniu przez
Projekt Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego na lata 2007-2013.
J. Kaźmierski, Wykorzystanie logistyki w zarządzaniu ochroną środowiska, w: Środowiskowe
uwarunkowania rozwoju lokalnego, red. K. Heffner, T. Marszał, Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego, Łódź 2004.
24
25
115
116
te jednostki różnorodnymi procesami oraz postrzeganiu województw, powiatów,
a zwłaszcza gmin jako swego rodzaju „przedsiębiorstw” mających zapewnić
wszystkie potrzeby mieszkańców, którzy czują się bardziej jako klienci samorządów niż ich petenci.
Postawa ta jest tłumaczona coraz większym nastawieniem na maksymalizację zadowolenia klienta, zwłaszcza w przypadku, gdy pewne funkcje sektora
publicznego są „wykupywane” przez sektor biznesowy (na przykład transport,
opieka medyczna, szkolnictwo). Decydenci w sferze publicznej muszą zatem
zwiększać jakość swych produktów i usług, by nie stracić ich użytkowników,
co doprowadziłoby do niekorzystnych zmian w strukturze sektora publicznego.
Aby do tego nie doszło, została wprowadzona koncepcja zarządzania strategicznego, która w odniesieniu do samorządów terytorialnych dotyczy głównie zarządzania w gminie. Wynika to z tak zwanej zasady subsydiarności zawartej
w ustawie o samorządzie gminnym, w myśl której „do zakresu działania gminy
należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, nie zastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów”. Tak więc gmina posiada ze wszystkich jednostek terytorialnych najwięcej zadań własnych do realizacji. Jest to bardzo
szeroki katalog zadań i zawiera on między innymi obowiązek nadzoru nad drogami, wodociągami, lokalnym transportem, ochroną zdrowia, a także konieczność zaopatrzenia mieszkańców w energię elektryczną, cieplną i gaz. Są to płaszczyzny, w których z powodzeniem można stosować podejście logistyczne dla
optymalizacji przepływów i maksymalizacji zadowolenia klientów – mieszkańców gminy.26
Należy zaprezentować podstawowe przesłanki tego podejścia. Stanowi ono
odejście od zarządzania bieżącego na rzecz koncepcji długookresowej, aby określić związek logistyki z zarządzaniem strategicznym, który jest kwestią bardzo
istotną, obejmującą kompleksowo i całościowo wszystkie procesy ekonomiczne,
społeczne i środowiskowe na danym obszarze. Tworzenie strategii rozwoju staje
się zatem instrumentem realizacji koncepcji rozwoju zrównoważonego integrującego powyższe procesy dla osiągnięcia zamierzonego modelu rozwoju. W tym
miejscu należy przypomnieć, iż rozwój zrównoważony, zwany także sustensywnym (samopodtrzymującym się), jest takim modelem rozwoju, gdzie nie dąży się
tylko do wzrostu gospodarczego wyrażanego wskaźnikami makroekonomicznymi, ale istotny jest także rozwój społeczny i jego koordynacja z przesłankami
wynikającymi z ekologii.27
Często (co wynika z przeprowadzonych badań) władze lokalne nie radzą
sobie jednak z realizacją założeń planowania strategicznego z racji nieposiadania
odpowiedniego zasobu wiedzy, choćby do stworzenia strategii rozwoju danego
terenu. Nie stanowi to jednak poważnej przeszkody w powszechnym wdrażaniu
tej koncepcji, ponieważ istnieje wiele organizacji zarówno prywatnych, jak i publicznych, w tym także pozarządowych, które mogą się tym zająć na zlecenie
J. Kaźmierski., Logistyka…, op. cit., s. 60-61.
R. W. Grif in, Podstawy zarządzania organizacjami, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
26
27
samorządów. Znacznie trudniejszym problemem jest nienależyte wykonywanie
założeń strategii lub zaniedbanie zawartych w niej przesłanek, często bowiem
strategia rozwoju (województwa czy powiatu) jest tworzona tylko w celu otrzymania unijnych środków pomocowych, gdyż jej posiadanie jest niezbędnym wymogiem proceduralnym dla uzyskania funduszy z Unii Europejskiej.
W tym miejscu należy zwrócić uwagę na znaczenie zarządzania logistycznego i możliwości jego wykorzystania w funkcjonowaniu samorządów terytorialnych. Połącz logistykę ze strategią przedsiębiorstwa – tak brzmi pierwsza z dziesięciu zasad „doskonałego zarządzania logistyką”28, ustalonych jeszcze w latach
dziewięćdziesiątych w amerykańskich przedsiębiorstwach. Ponieważ przesłanki
te dotyczą zarządzania firmą, nie będą tu dokładnie opisane, jednak zasada ta
zasługuje na uwagę i może być traktowana jako wytyczna dla zarządzania logistycznego w sektorze publicznym, a zwłaszcza w samorządach.
Strategiczny wymiar zarządzania logistycznego zakłada zawarcie przesłanek
logistycznych w strategiach rozwoju lokalnego i jest to rozwiązanie mogące
usprawnić realizację założonych celów oraz ich urealnienie w praktycznym działaniu jednostek terytorialnych. Konieczne jest jednak wytworzenie komplementarnego układu między władzami samorządowymi a dostawcami usług logistycznych, tak aby dzięki ułatwieniom ze strony tych władz mogła rozwijać się
przedsiębiorczość. Jako przykład można podać utworzenie w regionie centrum
logistycznego, które może przyczynić się do podniesienia pozycji gospodarczej
tego regionu, co jest ważne również z punktu widzenia interesów samorządów.
W takich warunkach realizacja założonej strategii jest łatwiejsza, a dzięki temu
zwiększa się konkurencyjność regionu, co wpływa pozytywnie na jego wizerunek
i ułatwia napływ kolejnych inwestorów, podnosząc też zadowolenie mieszkańców. To zaś może potencjalnie ułatwić ponowny wybór na stanowiska samorządowe tych decydentów, którzy wdrożyli zarządzanie strategiczne z elementami
logistyki.
Kluczowym etapem zarządzania strategicznego jest wdrożenie i realizacja
strategii, zwanych często strategiami rozwoju lokalnego, ponieważ są to dokumenty, których stworzenie służy koordynacji działań w jednostkach samorządowych. Konkretyzując, stanowią one określoną koncepcję systemowego działania,
polegającą na:
• sformułowaniu zbioru perspektywicznych celów rozwojowych i ich modyfikacji w zależności od zmieniających się uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych;
• określaniu niezbędnych zasobów ludzkich, rzeczowych, finansowych i naturalnych, niezbędnych do realizacji przyjętych celów;
• określaniu sposobów postępowania (reguł działania, dyrektyw) zapewniających realizację przyjętych perspektywicznych celów rozwojowych oraz optymalne wykorzystanie i rozmieszczenie przestrzenne zasobów.
H.-CH. Pfohl, Zarządzanie logistyką – funkcje i instrumenty, Wydawnictwo Biblioteka Logistyka, Poznań 2008, s. 64.
28
117
118
Dla zapewnienia skuteczności strategii jej twórcy powinni znać i umieć
praktycznie stosować różnorodne koncepcje związane z wieloma naukami, między innymi z zarządzaniem, socjologią, czy też ekologią. Na tej liście nie może
oczywiście zabraknąć logistyki, której wkład w tworzenie strategii gminnych
może być naprawdę duży. Podejście logistyczne może okazać się pomocne,
zwłaszcza przy formułowaniu celów, które stanowią podstawową część całości
strategii. Podejście logistyczne umożliwia realizację praktycznie wszystkich tych
wymagań; w szczególności odnosi się do cech terminowości ze względu na optymalizację przypływów oraz realności z racji całościowego spojrzenia na analizowane procesy. Kolejny raz uwidacznia się więc uniwersalność logistyki oraz łatwość jej łączenia z innymi koncepcjami zarządzania.
Należy sądzić, że zarządzanie w jednostkach terytorialnych może być rozumiane szeroko (holistycznie), jako odnoszące się do wszystkich mieszkańców
danego obszaru i całości prowadzonych w nim działań, lub też wąsko (sektorowo)- poprzez pryzmat konkretnej dziedziny działalności, na przykład oświaty,
służby zdrowia, ochrony środowiska. Wybór sposobu podejścia zależy od dojrzałości i swoistej odpowiedzialności społecznej władz lokalnych, które albo działają krótkookresowo, jedynie dla „przetrzymania” okresu swojej kadencji, lub też
charakteryzują się przyszłościowym podejściem, mającym na względzie nie tylko chwilowy wzrost regionu, ale także jego długotrwały rozwój gospodarczy
i społeczny. W tym drugim przypadku świetnym narzędziem realizacji ambitnej
koncepcji jest zarządzanie strategiczne, stosowane dodatkowo z wykorzystaniem
zasad logistyki.
4. Aspekty środowiskowe a praktyczne zadania
stojące przed logistyką
W myśl zasady ekorozwoju, polegającej na tym, że ochrona środowiska nie
może być traktowana jako konflikt z innymi interesami gospodarki (przedsiębiorstw), ale stanowi element prawidłowego gospodarowania, wszystkie odstępstwa od tej zasady uznawane są za sprzeczne z prawem.29 Na tym gruncie powstało pojęcie systemu zarządzania środowiskowego (EMS).
Obecnie każde przedsiębiorstwo, które chce zdobyć znaczącą pozycję na
rynku, musi zarządzać w sposób nowoczesny i dostosować swoją działalność do
wymagań środowiskowych. Przy formułowaniu polityki przedsiębiorstwa i jego
ogólnej strategii powinno się brać pod uwagę strategię ochrony środowiska, która będzie równie ważna jak pozostałe strategie.
Można tu rozpatrywać dwa rodzaje strategii. Strategia ofensywna polega na
poprawie procesów produkcji w odniesieniu do ochrony środowiska, a także na
tworzeniu kultury ekologicznej, w myśl której na każdym pracowniku spoczywa
odpowiedzialność za środowisko. Drugą strategią braną pod uwagę jest strategia
29Z
Z. Korzeń, Ekologistyka, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań 2005, s. 152.
innowacyjna, która polega na szukaniu innych, zdrowych (czystych) środowiskowo produktów, budowie obiektów zamkniętych i przekształcaniu odpadów
w zasoby naturalne, czyli na działaniach poprawiających w zasadniczy sposób
stosunek firma – środowisko. 30
Wpływ na rozwój EMS miało zarówno otoczenie zewnętrzne, jak i wewnętrzne. Presje, jakie były wywierane na firmy, miały tym samym wpływ na sferę ich
logistyki, np. poprzez oszczędności kosztów, zdobycie przewagi konkurencyjnej,
osiągnięcie zgodności z regulacjami i przyjętymi normami oraz poprzez redukcję
ryzyka.
Zarządzanie środowiskowe może pomóc w rozpoznaniu potrzeb logistyki
sfery zaopatrzenia, kontroli przepływów materiałowych i tam, gdzie to możliwe
- w zmniejszeniu zużycia surowców, takich jak gaz, paliwo, woda, elektryczność.
Może także w znacznym stopniu wzmóc recykling odpadów czy ponowne zużycie energii, wody, a tym samym przyczynić się do znacznego obniżenia kosztów.
W zakresie budowania przewagi konkurencyjnej posiadane certyfikaty, na
przykład normy ISO, zapewniające właściwy poziom jakości wyrobów w znacznym stopniu przyczyniają się do wzrostu image danej firmy. Stosowanie systemu
środowiskowego zarządzania, który jest zgodny z normami i regulacjami innych
państw, stwarza także nowe możliwości współpracy oraz może zapewnić bezproblemową produkcję w przedsiębiorstwie kooperującym z zagranicznym partnerem.
Stosowanie w praktyce zasad EMS, przy jednoczesnym wykorzystaniu rozwiązań z zakresu logistyki, może w znacznym stopniu wpływać na poprawę pozycji firmy na rynku. Przyczynia się również do lepszego gospodarowania posiadanymi zasobami, a przy tym w pozytywny sposób wpływa na ochronę środowiska przyrodniczego.
Podsumowanie
Ochrona środowiska, jak każda dziedzina życia, potrzebuje dobrej organizacji. Wymaga koordynowania procesów, które w sposób bezpośredni lub pośredni
mogą mieć wpływ na jego rozwój bądź degradację. W dobie wzrastającej urbanizacji miast i aglomeracji miejsko-przemysłowych najbardziej pożądane są działania w zakresie:
• eliminacji (ograniczania) emisji spalin;
• odprowadzania nieczystości (gospodarka wodno-ściekowa);
• obniżenia poziomu hałasu i wibracji.
Dotyczą one codziennego życia mieszkańców miast i w bezpośredni sposób
wpływają na jakość życia. Powinny być zatem uwzględnione w procesie zarządzania logistycznego miastem (aglomeracją). Są to jednocześnie wyznaczniki
ekologicznej orientacji koncepcji logistyki na danym obszarze urbanistycznym.
30
Ibidem, s. 156.
119
120
W tym kontekście zadaniem logistyki jest takie kształtowanie procesów logistycznych (transportu, składowania, produkcji, utylizacji) oraz odpowiednie
zarządzanie nimi, aby minimalizować szkodliwe wpływy na środowisko.
Logistyka w zakresie ochrony środowiska powinna opierać się na całościowym systemie myślenia o walorach przyrody, dbaniu o to, aby w myśl zrównoważonego rozwoju zachować bogactwo jej walorów dla następnych pokoleń.
W tym zakresie powinna dołożyć wszelkich starań, by wszystkie jednostki gospodarcze działały na zasadach przyjaznych środowisku. Ważne jest, aby ich
procesy technologiczne opierały się na nowoczesnych, proekologicznych rozwiązaniach, minimalizujących ilość emisji szkodliwych związków i odpadów.
Przed logistyką stoi zatem zadanie wyboru strategii oraz zbudowania takich
struktur w firmie i regionie, a nawet pewnego rodzaju kultury, które pozwolą
zintegrować ochronę środowiska ze wszystkimi innymi funkcjami gospodarowania. Powinna ona wpływać na działalność jednostek gospodarczych w taki sposób, aby w jak największym zakresie minimalizować zagrożenia środowiska,
a poprzez wprowadzanie nowoczesnych technik i technologii wpływać na jego
poprawę.
Menedżerowie logistyki powinni mieć faktyczny wpływ na środowisko naturalne: dbać o nie oraz odgrywać zasadniczą rolę w decydowaniu o kierunkach
podejmowanych działań.
Współczesny trend rozwojowy logistyki wyraźnie wskazuje na coraz szersze
traktowanie tej dziedziny nauki jako praktycznego narzędzia w rozwiązywaniu
wielu problemów funkcjonowania miasta i ochrony środowiska. Miasto czy
aglomeracja stają się więc obiektem zarządzania logistycznego, natomiast pierwszorzędnym celem tego zarządzania jest stworzenie systemu, który będzie reagował na potrzeby lokalnego społeczeństwa i jednocześnie dbał o środowisko.
STUDIA
I MATERIAŁY
STUDIES
AND RESEARCH WORK
Piotr Hojnacki
ZANIECZYSZCZENIE POWIETRZA
NA OBSZARACH ZURBANIZOWANYCH.
PRÓBA ANALIZY PORÓWNAWCZEJ
TRZECH POLSKICH MIAST
Piotr Hojnacki, mgr – Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Nauk Społecznych
61-688 Poznań, Os. Przyjaźni 17/128
AIR POLLUTION IN URBAN AREAS. COMPARATIVE ANALYSIS
OF THREE POLISH CITIES
SUMMARY: Air pollution is gas, liquid and solids that are present in the air but are not the air’s natural components,
as well as substances which are natural components of the air, but they are in a much bigger proportion there in
comparison to their natural amount in the atmosphere. Air pollution has a very strong influence on the health
and life of many people, especially in big cities, due to a high density of population and our intense economic
activities. To perform a correct comparative analysis, we used data retrieved from GUS. Big cities with comparable
areas and similar number of people were chosen for the research. The analysis included the following cities:
Poznań, Wrocław and Gdańsk between 2005 and 2009. The analyzed cities received quality ratings for different
areas of pollution. “A” was set as the best mark and it stands for two points, whereas “C” is the worst mark and it
means zero points. Subsequently the points for specific areas of air pollution were added and the cities in
question were evaluated according to their respective scores and in comparison with the other cities. Putting
together the results of the analysis exposed the fact that the most profitable changes in the analyzed time period
occurred in Wrocław (as compared to the other cities). The analysis of the dynamics of air pollution (with the
initial values as of 2005) led to a conclusion that the emission of the majority of air pollution in each of the
examined cities has been going down steadily. Moreover, the concentration of the dangerous substances over the
cities has mostly decreased.
KEY WORDS: air pollution, emission, concentration, Poznan, Wroclaw, Danzig
Studia i materiały
Wstęp
Środowisko ma możliwość absorpcji części spowodowanych przez człowieka obciążeń bez trwałych zmian w strukturze układu przyrodniczego, ale przekroczenie progu pojemności środowiska prowadzi do trwałych i nieodwracalnych jego zmian. Niestety, to właśnie społeczeństwo i jego działalność gospodarcza jest główną przyczyną postępującej degradacji środowiska naturalnego. Celem
niniejszego artykułu jest próba przedstawienia i analizy zanieczyszczenia powietrza na terenie zurbanizowanym na przykładzie miasta Poznania oraz porównanie go z dwoma równorzędnymi ośrodkami miejskimi na obszarze Polski - Wrocławiem i Gdańskiem. Głównym kryterium wyboru miast była aktualna liczba
ich mieszkańców oraz zajmowana przez te ośrodki powierzchnia. Przy analizie
zanieczyszczenia posłużono się danymi dostępnymi w publikacjach Głównego
Urzędu Statystycznego. Horyzont czasowy badań obejmuje lata 2005 – 2009.
1. Pojemność i potencjał środowiska na terenach zurbanizowanych
Pierwotnie w naukach biologicznych pojemność środowiska określano jako
liczbę organizmów, które nie powodując jego degradacji, mogą przeżyć w danym
środowisku. Współcześnie pojemność środowiska definiuje się jako wielkość
poszczególnych zaburzeń, które mogą zostać zaabsorbowane bez znaczących
i trwałych zmian w strukturze i funkcjonowaniu układu przyrodniczego. Przekroczenie określonego progu pojemności środowiska może być powodem nieodwracalnego ograniczenia możliwości jego użytkowania, a także spadku jego
produktywności biologicznej oraz redukcji zdolności do podtrzymywania ludzkiego życia.1 Badanie pojemności środowiska pozwala ocenić, na jaką skalę można prowadzić działalność gospodarczą w danym miejscu bez wywoływania negatywnych czy nieodwracalnych zmian w środowisku.
Szerszym pojęciem od pojemności środowiska jest potencjał środowiska.
Jest on definiowany jako suma przyrodniczych możliwości zaspokajania potrzeb
społeczeństwa oraz zdolności ekosystemów do ponoszenia antropogenicznych
obciążeń. Potencjał środowiska zależy przede wszystkim od struktury i funkcjonowania układu przyrodniczego, a także od wpływu układów sąsiednich oraz
wpływu człowieka, który może zwiększać lub zmniejszać ten potencjał.
Skutki oddziaływania człowieka na środowisko przyrodnicze są niezwykle
rozległe i złożone. Stają się one jednocześnie przyczynami następnych, najczęściej negatywnych skutków w przyrodzie. Za przykład może posłużyć emisja do
atmosfery dwutlenku siarki. Jej efektem są kwaśne deszcze, które niszczą buB. Dobrzańska, G. Dobrzański, D. Kiełczewski, Ochrona środowiska przyrodniczego, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2009, s. 31.
1
123
124
dowle, zakwaszają zbiorniki wodne, zabijając w nich życie. Niszczą także glebę,
uruchamiając w niej toksyczne pierwiastki.2
Miasto jest obszarem, na którym jest dostrzegalna wysoka koncentracja ludności i działalności gospodarczej. Ze względu na nagromadzenie problemów
natury gospodarczej, społecznej, kulturowej i przyrodniczej jest ono bardzo interesującym, ale i zarazem trudnym przedmiotem badań. Miasto jest także odrębnym i całościowym układem ekologicznym. Składa się ono z elementów biotycznych, takich jak: populacja ludzka, rośliny i zwierzęta, a także abiotycznych –
beton, asfalt, infrastruktura nadziemna i podziemna. Duże miasta, ze względu
na zajmowany obszar oraz wysoką gęstość zaludnienia, mają znaczny wpływ
na klimat oraz stan chemiczny powietrza atmosferycznego. Ze względu na silną
koncentrację aerozoli oraz wysokie zanieczyszczenie powietrza dopływ promieni
słonecznych do miast może być w porównaniu z terenami niezurbanizowanymi
słabszy od kilku do nawet 35%. Tworząca się nad miastem powłoka zanieczyszczonego powietrza osłabia dopływ promieni słonecznych do powierzchni ziemi,
ale również utrudnia wypromieniowanie tego ciepła poza miasto. Zjawisko to
nosi nazwę efektu szklarniowego. Duże miasta charakteryzują się wyższą w stosunku do terenów otaczających temperaturą. Obszary te nazywane są wyspami
ciepła, a ich temperatura może być o kilka stopni wyższa niż terenów przyległych. Podwyższona temperatura zależna jest od zabudowy i zagospodarowania
terenu, a także od rozkładu przestrzennego zanieczyszczeń powietrza.3
Procesy urbanizacyjne zachodzące na naszym kontynencie zmierzają do powstania sieci przestrzennie i funkcjonalnie powiązanych ze sobą regionów miejskich, nazywanych megalopolis. Za największe zespoły miejskie na naszym kontynencie uważa się aglomeracje Paryża, Londynu oraz zurbanizowane tereny
krajów Beneluksu, a bardzo widocznym i odczuwalnym skutkiem zanieczyszczenia powietrza na tych obszarach jest zjawisko smogu. Jego głównym składnikiem stanowiącym substancję szkodliwą jest dwutlenek siarki, a także jego produkty pochodne, tlenek węgla i cząstki sadzy. Emisja do atmosfery znacznych
ilości dwutlenku siarki i dwutlenku azotu skutkuje powstawaniem opadów zawierających kwas siarkowy. Opady te, zwane kwaśnymi deszczami, powodują
degradację fauny i flory oraz przyspieszają procesy korozji metali.
W ostatnich dziesięcioleciach Europa Zachodnia poczyniła znaczne postępy w redukcji zanieczyszczenia powietrza, jednakże wysokie stężenie pyłu
drobnego wciąż jest źródłem problemów zdrowotnych w wielu miastach i na
terenach podmiejskich. Postęp technologiczny w transporcie ma istotny
wpływ na zmniejszenie zanieczyszczenia. Ważną kwestią jest również planowanie urbanistyczne, które poprzez odpowiednie zintegrowane transportu
miejskiego stanowi alternatywę dla transportu samochodowego.
Ibidem, s. 34.
J. Strzałko, T. Moosor-Pietraszewska, Kompendium wiedzy o ekologii, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2005, s. 285-286.
2
3
Studia i materiały
2. Źródła zagrożeń i charakterystyka
głównych zanieczyszczeń powietrza
Na stan środowiska przyrodniczego na danym obszarze składają się jego
historyczne ukształtowanie, pojemność ekosystemów oraz siła oddziaływania
czynników obciążających środowisko. Wyróżnia się trzy podstawowe źródła zagrożeń, do których w pierwszej kolejności zalicza się zagrożenia o charakterze
geograficzno-demograficznym. Dotyczą one głównie koncentracji przestrzennej
działalności gospodarczej człowieka i są ściśle związane z czynnikiem demograficznym. Wzrost liczby ludności na danym obszarze powoduje nasilenie procesów urbanizacyjnych, co wymusza wzrost produkcji przemysłowej, czego skutkiem jest negatywne oddziaływanie na środowisko. Następne w kolejności są
zagrożenia techniczno-ekonomiczne. Wynikają one z produkcji wyrobów przemysłowych niespełniających wymagań w zakresie ochrony środowiska oraz niewłaściwej alokacji zasobów, która nie uwzględnia kosztów reprodukcji środowiska. Istotną rolę w zagrożeniu środowiska odgrywają także czynniki o charakterze kulturowo-społecznym, do których należą kierunki rozwoju i charakter potrzeb indywidualnych, poziom konsumpcji, normy kulturowe, obyczaje, a także
stopień świadomości ekologicznej danego społeczeństwa.4
Powietrze jest mieszaniną gazów, a jego głównymi składnikami są: azot stanowiący około 78% i tlen – około 21%. Pozostałą część stanowią inne gazy, takie
jak argon, dwutlenek węgla, a także w niewielkich ilościach: neon, hel, metan,
krypton, wodór i ksenon. Ponadto powietrze zawiera różną, zależną od warunków otoczenia, ilość pary wodnej.5
Zanieczyszczeniami powietrza nazywane są gazy, ciecze, a także ciała stałe
obecne w powietrzu, które nie są jego naturalnymi składnikami. Zanieczyszczenia stanowią także substancje będące naturalnymi składnikami powietrza, ale
występujące w ilościach wyraźnie zwiększonych w porównaniu z naturalną ich
ilością w atmosferze. Mogą one negatywnie wpływać na przyrodę ożywioną, klimat, glebę, wodę oraz na życie i zdrowie człowieka. Ujemny wpływ zanieczyszczeń powietrza na zdrowie człowieka jest zagadnieniem bardzo złożonym i zależy od wielu czynników. Są to między innymi indywidualna odporność organizmu, warunki klimatyczne, stężenie i czas oddziaływania zanieczyszczenia.
Do głównych dolegliwości i chorób, które mają związek z zanieczyszczeniami
powietrza atmosferycznego, należą choroby układu oddechowego (zapalenie gardła, oskrzeli, nowotwory płuc), zaburzenia centralnego układu nerwowego (bezsenność, bóle głowy), choroby oczu, reakcje alergiczne ustroju, zaburzenia
w układzie krążenia oraz choroby serca.6
K. Górka, B. Poskrobko, Ekonomika ochrony środowiska, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
5
J. Greszta, A. Gruszka, M. Kowalkowska, Wpływ immisji na ekosystem, Wydawnictwo Naukowe
„Śląsk”, Katowice 2002, s. 26.
6
E. Pyłka-Gutowska, Ekologia z ochroną środowiska, Wydawnictwo Oświata, Warszawa 2001,
s. 103.
4
125
126
Zanieczyszczenia powietrza łatwo się rozprzestrzeniają, gdyż atmosfera jest
w ciągłym ruchu i wszystkie składniki powietrza stale ulegają procesowi mieszania. Ilość zanieczyszczeń atmosferycznych przyroda potrafi jednak zniwelować
poprzez tak zwane samooczyszczanie się powietrza. Zachodzi ono w wyniku osadzania się poszczególnych zanieczyszczeń lub wymywania ich przez wody opadowe. Drobinki zanieczyszczeń niewielkich rozmiarów utrzymują się w powietrzu przez dłuższy czas w postaci aerozoli. Usuwane są one głównie na skutek
procesów wymywania, a większe cząstki opadają na powierzchnię ziemi pod
wpływem siły grawitacji.
Stopień zanieczyszczenia powietrza ocenia się, podając stężenie występujących w nim zanieczyszczeń i następnie porównując te wartości z przyjętymi normami, określonymi przez organa ochrony środowiska; ocenia się ewentualne
przekroczenie wartości dopuszczalnych.
Ze względu na stan skupienia zanieczyszczenia powietrza można podzielić
na gazy i pyły. Biorąc pod uwagę skalę emisji gazowych zanieczyszczeń powietrza, główną rolę odgrywają takie związki, jak: dwutlenek siarki (SO2), tlenki
azotu (NO, NO2), a także tlenek (CO) i dwutlenek węgla (CO2).7 Pyły natomiast
definiowane są jako ciała stałe, których wielkość mieści się w zakresie od setnych milimetra do kilku milimetrów. Głównymi składnikami pyłów są związki
metali ciężkich. Należą do nich przede wszystkim ołów, rtęć, kadm, arsen,
chrom, cynk i nikiel. Jeżeli znajdą się one w wysokim stężeniu w glebie, to istnieje niebezpieczeństwo pobierania ich przez rośliny, a tym samym przez zwierzęta i w rezultacie także przez ludzi. Niemal wszystkie metale ciężkie są toksyczne, a część z nich jest nawet rakotwórcza. Największe zanieczyszczenie pyłami występuje na obszarach silnie uprzemysłowionych, a także na terenach dużych miast i gęsto zaludnionych osiedli, o dużym nasileniu ruchu samochodowego. Szacuje się, iż w ośrodku miejskim o silnie rozwiniętym przemyśle stężenie
pyłów jest nawet piętnastokrotnie wyższe niż na terenach wiejskich.
3. Kryteria wyboru badanych obszarów zurbanizowanych
Miasto Wrocław położone jest w południowo-zachodniej części Polski. Rozwinęło się ono na brzegach Odry i na wyspach odrzańskich. Pierwsza wzmianka
o mieście pojawia się w wydanej za panowania Bolesława Chrobrego około 1000
roku bulli papieskiej, która ustanawia w grodzie siedzibę biskupstwa wrocławskiego.8
Powierzchnia ogólna miasta to 293 km2, z czego użytki rolne zajmują powierzchnię 132 km2, lasy i zadrzewienia – 16,5 km2, a tereny osiedlowe: 85 km2.
Największą liczbę mieszkańców Wrocławia odnotowano w 1991 roku i wynosiJ. Skrzyczyńska, Wybrane zagadnienia z ekologii, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce
2006, s. 37.
8
K. Popiński, Historia Wrocławia [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu:
http://www.wroclaw.pl/historia_wroclawia,1.dhtml [Data wejścia: 20-05-2012].
7
Studia i materiały
ła ona ponad 643 tys. osób. W 2010 roku miasto liczyło 632 tys. mieszkańców.
Największą rzeką znajdującą się w granicach miasta jest Odra, należy również
wspomnieć o jej dopływach: Ślęży, Oławie, Bystrzycy i Widawie. Wrocław jest
jednym z ważniejszych ośrodków miejskich w kraju, charakteryzującym się dość
nowoczesnym przemysłem oraz jednym z najważniejszych węzłów komunikacyjnych kraju.9
Gdańsk jest jednym z najstarszych miast Polski. Położony jest na północy
kraju nad Zatoką Gdańską. Z inicjatywy Mieszka I około 975 roku nad rzeką
Motławą wybudowano gród z portem. Pierwsza wzmianka o Gdańsku pochodzi
z zapisu w rzymskim „Żywocie Świętego Wojciecha”, który opisuje wizytę biskupa na tym terenie wiosną 997 roku. Prawa miejskie Gdańsk otrzymał w 1236
roku.10
Gdańsk jest obecnie ważnym ośrodkiem przemysłu maszynowego, elektronicznego i chemicznego. Miasto jest również handlowym i turystycznym centrum polskiego Wybrzeża, a także pełni rolę ważnego ośrodka biznesu z licznymi
bankami, portem morskim i lotniskiem. Populacja miasta wynosi około 456 tys.
mieszkańców, a łączna jego powierzchnia to blisko 262 tys. km2. Miasto Gdańsk
wraz z Gdynią i Sopotem tworzy Trójmiasto. Specyficzną dla tego obszaru dziedziną gospodarki jest działalność modernizowanych i unowocześnianych portów: Gdańska i Gdyni oraz stoczni. Porty oraz ich przeładunki o dużej masie
determinują rozwój transportu, a także gospodarki magazynowej, przechowalnictwa i handlu.11
Poznań znajduje się w środkowo-zachodniej części Polscki i jest stolicą województwa wielkopolskiego. Powstanie miasta Poznań poprzedzone było długim
okresem osadnictwa. Rozwijało się ono w rozszerzeniu doliny Warty, gdzie wpadały do niej rzeki Główna, Cybina, Różany Potok, Wierzbak i Strumień Junikowski. Pod koniec VIII wieku n.e. na Ostrowie Tumskim powstał gródek strażniczy strzegący przeprawy przez rzekę. W połowie X wieku, za panowania
Mieszka I, gród ten został rozbudowany i otoczony wałami. W 968 roku stał się
siedzibą pierwszego w Polsce biskupstwa. W 1253 roku Poznań otrzymał prawa
miejskie, a w 1394 roku król Władysław Jagiełło nadał miastu prawo składu,
dzięki czemu w XIV i XV wieku Poznań stał się kluczowym ośrodkiem leżącym
na skrzyżowaniu wielkiego szlaku handlowego wschód-zachód z traktem łączącym Kraków i Bałtyk.12
Poznań zajmuje obecnie piąte miejsce pod względem liczby ludności wśród
miast Polski (po Warszawie, Krakowie, Łodzi i Wrocławiu). W 2010 roku Poznań zamieszkiwało 556 tys. osób. Od roku 1990 utrzymuje się tendencja spadWrocław w liczbach [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu:
http://www.wroclaw.pl/wroclaw_w_liczbach,1.dhtml [Data wejścia: 20-05-2012].
10
Historia Gdańska [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://historia.trojmiasto.pl/
historia-gdanska.html [Data wejścia: 19-05-2012].
11
J. J. Parysek, Aglomeracje miejskie w Polsce oraz problemy ich funkcjonowania i rozwoju.[Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.rr.amu.edu.pl/ iles/RR_05__04.pdf [Data
wejścia: 18-05-2012].
12
Z. Szymanowski, Poznań, Wydawnictwo Pascal, Bielsko-Biała 1997, s. 3.
9
127
128
kowa liczby mieszkańców Poznania. W ciągu ostatnich 19 lat zmniejszyła się
ona o blisko 34 tys. osób. Powierzchnia miasta wynosi 262 km², co daje mu
siódmą pozycję wśród dużych polskich miast pod względem powierzchni. Najważniejszą rzeką miasta jest Warta, przepływająca w kierunku południkowym
na odcinku około 19 km. Zajmuje ona czwarte miejsce pod względem długości
i powierzchni dorzecza w Polsce.13
Na terenie miasta znajdują się duże zbiorniki wodne: Jezioro Kierskie o powierzchni 309 ha oraz Jezioro Strzeszyńskie o powierzchni 32 ha. Liczne są też
sztuczne zbiorniki wodne, do których należy Zbiornik Maltański o powierzchni
70 ha oraz Rusałka, zajmująca 50 ha. Poznań należy także do miast
o dużym udziale terenów zielonych. Zajmują one powierzchnię blisko 70 km2.14
Poznań jest współcześnie jednym z większych i ważniejszych miast w kraju.
Położony między Berlinem a Warszawą, jest ważnym węzłem drogowym i kolejowym, posiada też międzynarodowy port lotniczy, obsługujący ponad milion
pasażerów rocznie. Poznań to dynamiczny ośrodek gospodarczy, akademicki,
naukowy i kulturalny.15
Dane dotyczące zanieczyszczenia powietrza zawarte w niniejszym artykule
pochodzą z corocznej sprawozdawczości Głównego Urzędu Statystycznego.
W zakresie emisji zanieczyszczeń powietrza dane dotyczą zakładów szczególnie
uciążliwych. Należy podkreślić, iż wyniki tego badania nie obejmują całkowitej
emisji zanieczyszczeń powietrza, lecz dotyczą jedynie sektora energetyczno-przemysłowego, decydującego o skali i strukturze emisji w około 70%. Dla
przeprowadzenia prawidłowej analizy porównawczej należało więc wybrać miasta o podobnych cechach.
Ze względu na miejsce zamieszkania autora niniejszego artykułu ujęcie
w badaniu miasta Poznań było warunkiem niejako „naturalnym”. Natomiast
głównymi kryteriami, jakimi kierowano się przy wyborze pozostałych ośrodków
miejskich, które posłużą do dalszej analizy, były przede wszystkim porównywalna
w stosunku do miasta Poznań powierzchnia oraz zbliżona liczba mieszkańców.
Gdańsk oraz Wrocław wybrano ze względu na zbliżoną powierzchnię zajmowaną przez te miasta. Wrocław jest o około 30 tys. km2 większy od pozostałych
wytypowanych do analizy miast. Nieco większe różnice dotyczą liczby mieszkańców. Wrocław ma o blisko 80 tys. mieszkańców więcej niż Poznań,
a Gdańsk ma najmniejszą liczbę mieszkańców, która w 2010 roku wynosiła
456 tys. Wynik ten był mniejszy od liczby mieszkańców miasta Poznań o blisko
100 tys. i aż o 180 tys. mniejszy w stosunku do miasta Wrocław.
A. Kaniecki, Poznań. Dzieje miasta wodą pisane, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa
Przyjaciół Nauk, Poznań 2004, s. 15.
14
M. Klimko, B. Bałuka, W. Klimko, Przyroda miasta Poznania, Wydział Ochrony Środowiska
Urzędu Miasta Poznania, Poznań 2008, s. 7.
15
Poznań 2008 – Raport o stanie miasta, Urząd Miasta Poznania Wydział Rozwoju Miasta,
Poznań 2009, s. 31.
13
129
Studia i materiały
Tabela 1
Porównanie badanych miast
Miasta
Ludność
Powierzchnia
2
[tys. osób]
pozycja w rankingu miast
[tys. km ]
pozycja w rankingu miast
556
5
262
7
Poznań
Wrocław
632
4
293
5
Gdańsk
456
6
262
6
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS-u z 2010 roku.
4. Analiza porównawcza badanych ośrodków miejskich
4.1. Metoda analizy
Analizę zbiorczą dotyczącą Poznania, Wrocławia oraz Gdańska przedstawiono w postaci tabelarycznej. Po lewej stronie każdej z tabel przedstawiono
wybrane obszary badań dotyczące zanieczyszczenia powietrza, które następnie
poddano ocenie na zasadzie badania sytuacji w każdym z trzech porównywanych miast. Dane przedstawione w postaci liczbowej ukazują wartości dotyczące
poszczególnych lat z przedziału czasowego 2005-2009 oraz wartości średnie
dotyczące pięcioletniego badanego okresu. W zależności od wartości danego zanieczyszczenia miasta otrzymały odpowiednią rangę (ocenę jakościową) na zasadzie porównania z pozostałymi ośrodkami. Za najbardziej korzystną ocenę przyjęte zostało oznaczenie „A”, wyrażające w dalszej analizie 2 punkty dla danego
miasta. Ocena „A” oznacza najmniejszą emisję, czy też najmniej niekorzystne
stężenie danego zanieczyszczenia w atmosferze za dany okres w porównaniu
z pozostałymi branymi pod uwagę w badaniu ośrodkami miejskimi. Ocena „B”
wyraża wartość pośrednią między rangami „A” oraz „C” i oznacza 1 punkt dla
danego miasta za dany obszar analizy. Z kolei ocena jakościowa „C” dotyczy sytuacji najmniej korzystnej w porównaniu z pozostałymi badanymi miastami
i oznacza brak punktu za dany obszar badania. Jeżeli w którymś z badanych
obszarów wartości dotyczące danych w dwóch miastach charakteryzowały się
podobnym poziomem, wówczas obydwu miastom przyznana została taka sama
ranga. Na dole tabeli przedstawiono ocenę końcową danego miasta, która jest
wynikiem sumy zgromadzonych przez nie punktów za poszczególne badane obszary zanieczyszczenia powietrza w danym roku. W dalszej części artykułu zamieszczono rysunek, który prezentuje porównanie ocen za badany okres lat
2005-2009.
4.2. Analiza porównawcza z lat 2005-2009
Emisję oraz stężenia głównych zanieczyszczeń powietrza w poszczególnych
latach analizowanego okresu 2005-2009 dotyczące badanych miast przedstawiono na podstawie sprawozdawczości Głównego Urzędu Statystycznego (tabele 2-6).
130
W analizie dany ośrodek miejski mógł uzyskać w zależności od oceny jakościowej od 0 do 2 punktów za każdy brany pod uwagę obszar zanieczyszczenia
powietrza. Maksymalna ocena, jaką mogło otrzymać dane miasto za wszystkie 8
kategorii zanieczyszczenia powietrza za dany rok, wynosiła 16 punktów.
Tabela 2
Zanieczyszczenie powietrza w badanych miastach (dane za 2005 rok)
Badany obszar
Poznań
Wrocław
Gdańsk
Wartość
Ocena
Wartość
Ocena
Wartość
Ocena
8
A
9,1
B
13,6
C
4,4
C
3,2
A
4,2
B
1966,4
B
1643,8
A
2451,5
C
0,9
A
0,9
A
1
B
Stężenie dwutlenku siarki [μg/m³]
5,1
A
6,9
C
5,2
B
Stężenie dwutlenku azotu [μg/m³]
25,3
B
35,4
C
21,4
A
Stężenie tlenku węgla [μg/m³]
402
B
651
C
373
A
Stężenie PM10 [μg/m³]
29,6
B
35,6
C
29,4
A
Emisja dwutlenku siarki [tys. ton]
Emisja tlenków azotu [tys. ton]
Emisja dwutlenku węgla [tys. ton]
Emisja zanieczyszczeń pyłowych [tys. ton]
Razem powietrze
A – 10 p
C–7p
B–9p
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ochrona Środowiska, GUS, Warszawa 2006.
W 2005 roku wartości dotyczące emisji zanieczyszczeń powietrza w badanych miastach najmniej korzystnie przedstawiały się w Gdańsku. Poznań charakteryzował się najmniejszą emisją dwutlenku siarki oraz zanieczyszczeń pyłowych. Z kolei miasto Wrocław miało w badanym roku najmniejszą emisję tlenków azotu oraz dwutlenku węgla. Analizując wartości średniorocznych stężeń
głównych zanieczyszczeń powietrza w roku 2005, należy zwrócić uwagę,
iż mimo stosunkowo dużej emisji zanieczyszczeń, to właśnie miasto Gdańsk
charakteryzuje się najmniej niekorzystnym stężeniem wymienionych wyżej zanieczyszczeń powietrza. Gdańsk we wszystkich czterech badanych kategoriach
otrzymał ocenę „A”, a największym stężeniem średniorocznym charakteryzowało się miasto Wrocław. Podsumowując wartości głównych zanieczyszczeń powietrza w badanych miastach dla roku 2005, należy zaznaczyć, iż najwyższą
ocenę „A” otrzymał Poznań, który zgromadził 10 punktów na 16 możliwych.
Gdańsk otrzymał ocenę „B”, gdyż zgromadził 9 punktów, natomiast najgorzej
wśród trzech badanych miast wypadł Wrocław, który otrzymał tylko 7 punktów
i ocenę „C”.
W 2006 roku wartości dotyczące emisji zanieczyszczeń powietrza w badanych miastach w dalszym ciągu najmniej korzystnie przedstawiały się w Gdańsku. Wśród trzech badanych miast to właśnie Gdańsk emitował największą ilość
dwutlenku siarki, tlenków azotu, dwutlenku węgla oraz zanieczyszczeń pyłowych. Poznań z kolei charakteryzował się najmniejszą emisją dwutlenku siarki
i zanieczyszczeń pyłowych. Wrocław miał w badanym roku najmniejszą emisję
131
Studia i materiały
Tabela 3
Poznań
Badany obszar
Wrocław
Gdańsk
Wartość
Ocena
Wartość
Ocena
Wartość
Ocena
6,8
A
9,3
B
12,8
C
4,3
B
3,1
A
4,4
C
1854,3
B
1592,7
A
2557,4
C
0,8
A
0,8
A
1
B
6,7
B
8,9
C
6,5
A
26,3
B
34,8
C
22,1
A
443
B
656
C
396
A
33,4
B
35,5
C
32,6
A
Razem powietrze
A – 10 p
C–7p
B–9p
tlenków azotu oraz dwutlenku węgla. Wartości średniorocznych stężeń głównych zanieczyszczeń powietrza w 2006 roku najmniej niekorzystne przedstawiały się w Gdańsku, który w dalszym ciągu charakteryzował się najmniejszym
stężeniem na tle pozostałych branych pod uwagę w badaniu miast. Z kolei najwyższym stężeniem w 2006 roku charakteryzowało się miasto Wrocław, które
zanotowało najwyższe stężenie we wszystkich branych pod uwagę kategoriach.
Podsumowując wartości głównych zanieczyszczeń powietrza w badanych miastach dla roku 2006, należy zwrócić uwagę, iż w dalszym ciągu Poznań był najwyżej ocenianym miastem, gromadząc w sumie 10 punktów. Gdańsk otrzymał
ocenę „B”, gdyż zgromadził 9 punktów, a Wrocław ocenę „C” i 7 punktów.
Tabela 4
Badany obszar
Poznań
Wrocław
Wartość
Ocena
5,2
A
3,5
B
1688,1
B
0,8
B
5,1
24,5
379
B
594
28,4
C
26,5
Razem powietrze
A–9p
Wartość
Gdańsk
Ocena
Wartość
7,9
B
12,6
C
2,7
A
4,3
C
1508,3
A
2554,9
C
0,7
A
1,1
C
A
7,2
B
5,1
A
B
34,4
C
19,8
A
C
325
A
B
23,2
A
A–9p
Ocena
B–8p
132
W analizowanym 2007 roku wartości dotyczące emisji zanieczyszczeń powietrza wśród trzech badanych miast najkorzystniej przedstawiały się we Wrocławiu, który charakteryzował się najmniejszą emisją tlenków azotu, dwutlenku
węgla oraz zanieczyszczeń pyłowych. Z kolei Poznań miał w badanym roku najmniejszą emisję dwutlenku siarki, porównywalną ze stężeniem w Gdańsku. Natomiast średnioroczne stężenie pyłów PM 10 (pył o wymiarach ziaren poniżej 10
mikrometrów) w Poznaniu w badanym roku okazało się największe. Miasto
Wrocław w dalszym ciągu borykało się z najmniej korzystnym średniorocznym
stężeniem dwutlenku azotu i tlenku węgla. Podsumowując wartości głównych
zanieczyszczeń powietrza w badanych miastach dla roku 2007, należy zaznaczyć, iż najwyższą ocenę „A” otrzymały dwa miasta - Poznań oraz Wrocław,
gromadząc po 9 punktów. Gdańsk natomiast, mimo najmniejszego wśród badanych miast średniorocznego stężenia głównych zanieczyszczeń powietrza okazał
się ośrodkiem miejskim o największej emisji głównych zanieczyszczeń powietrza
do atmosfery i otrzymał ocenę „B”, gromadząc 8 punktów.
Tabela 5
Badany obszar
Poznań
Wartość
Ocena
Wrocław
Wartość
Ocena
Gdańsk
Wartość
Ocena
4,2
A
4,2
A
10,6
B
3,8
B
2,7
A
3,9
C
1669,7
B
1302,3
A
2343,2
C
B
0,4
A
0,9
B
Emisja zanieczyszczeń pyłowych [tys. ton] 0,9
4,5
B
10,7
C
3,3
A
25
C
21,4
A
22
B
373
B
395
C
345
A
29,3
C
26
B
20,7
A
Razem powietrze
C–7p
A – 11 p
B–9p
W badanym 2008 roku dane dotyczące emisji zanieczyszczeń powietrza
wskazywały na dużą poprawę jakości powietrza we Wrocławiu w porównaniu
z dwoma pozostałymi miastami. Wrocław emitował do atmosfery najmniej
głównych zanieczyszczeń powietrza, a także charakteryzował się najniższym stężeniem dwutlenku azotu w atmosferze. Niekorzystnym zjawiskiem było natomiast najwyższe wśród badanych miast stężenie dwutlenku siarki i tlenku węgla. Jednakże to właśnie powietrze we Wrocławiu w 2008 roku było najmniej
zanieczyszczone. Miasto zdobyło aż 11 na 16 możliwych punktów. Z kolei najgorsza sytuacja w badanym roku wystąpiła w Poznaniu, który charakteryzował
się najwyższym stężeniem dwutlenku azotu oraz pyłu PM10 (pył o wymiarach
ziaren poniżej 10 mikrometrów, który może docierać do górnych dróg oddecho-
133
Studia i materiały
wych i płuc) w atmosferze oraz wyższą emisją większości głównych zanieczyszczeń powietrza w porównaniu z miastem Wrocław. Poznań uzyskał w 2008 roku
jedynie 7 punktów. Warty odnotowania jest fakt, iż po raz pierwszy w badanym
przedziale czasowym lat 2005-2009 wartość stężenia dwutlenku azotu w Gdańsku była nieznacznie gorsza niż we Wrocławiu. Jednakże wartości pozostałych
średniorocznych stężeń głównych zanieczyszczeń powietrza nadal najkorzystniej
przedstawiały się w Gdańsku, który w podsumowaniu za 2008 rok uzyskał
9 punktów.
Tabela 6
Badany obszar
Poznań
Wrocław
Gdańsk
Wartość
Ocena
Wartość
Ocena
Wartość
Ocena
4,2
B
4,1
A
9,2
C
3,3
B
2,4
A
3,7
C
1852,1
B
1261,3
A
2291,3
C
0,5
B
0,4
A
0,7
C
Stężenie dwutlenku siarki [μg/m³
5,9
B
7,6
C
3,9
A
25,8
C
22,8
A
23,9
B
400
B
427
C
347
A
33
B
41,2
C
22,7
A
Razem powietrze
B–7p
A – 10 p
B–7p
W 2009 roku dane dotyczące emisji głównych zanieczyszczeń powietrza
w dalszym ciągu najkorzystniej przedstawiały się we Wrocławiu, który emitował
do atmosfery najmniej zanieczyszczeń powietrza, a także charakteryzował się
najniższym stężeniem dwutlenku azotu w atmosferze. Niekorzystnym zjawiskiem było natomiast najwyższe wśród badanych miast stężenie dwutlenku siarki, tlenku węgla oraz pyłu PM10 (o wymiarach ziaren poniżej 10 mikrometrów).
Miasto w analizowanym roku zdobyło 10 na 16 możliwych punktów i był to
najlepszy wynik wśród badanych miast. Pozostałe dwa miasta zdobyły po
7 punktów. Miasto Gdańsk charakteryzowało się najwyższą emisją oraz najmniejszym stężeniem w większości badanych głównych zanieczyszczeń powietrza. Jedynie stężenie dwutlenku azotu przedstawiało się gorzej niż w Poznaniu.
Z kolei miasto Poznań w większości badanych obszarów uzyskało ocenę B. Warty odnotowania jest fakt, iż drugi raz z rzędu Poznań zdobywa jedynie 7 na 16
możliwych punktów.
Dokonując zestawienia ocen analizy porównawczej miast (rysunek 1), można stwierdzić, iż najkorzystniejsze zmiany miały miejsce we Wrocławiu. Oceny
dotyczące emisji i stężenia zanieczyszczeń w powietrzu były dla tego miasta najbardziej niekorzystne w latach 2005 i 2006, w których Wrocław otrzymał jedy-
134
nie po 7 punktów. Jednakże następne lata przyniosły sporą poprawę w porównaniu z Poznaniem i Gdańskiem. W 2008 roku Wrocław otrzymał aż 11 punktów,
natomiast rok później 10 punktów. Dla porównania, w latach 2008 i 2009 Poznań uzyskał jedynie po 7 punktów, a Gdańsk odpowiednio 9 i 7 punktów.
Rysunek 1
Zestawienie zbiorcze analizy porównawczej rocznej z lat 2005-2009
Punktacja za oceny jakościowe
12
11
10
9
8
7
6
2005
2006
2007
2008
2009
Poznań
10
10
9
7
7
Wrocław
7
7
9
11
10
Gdańsk
9
9
8
9
7
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS-u z lat 2005-2009.
Analizując przedział czasowy z lat 2005-2009 jako całość, można stwierdzić, iż różnice pomiędzy badanymi ośrodkami miejskimi w zakresie zanieczyszczenia środowiska są znikome. Sumując oceny z poszczególnych lat, otrzymuje
się bardzo zbliżone wartości. Pierwsze miejsce w zestawieniu z 44 punktami
zajmuje Wrocław. Miasto Poznań uzyskało 43 punkty, a Gdańsk 42 punkty. Rozpiętość pomiędzy badanymi ośrodkami miejskimi wynosi zaledwie 2 punkty.
5. Dynamika zanieczyszczenia powietrza w badanych miastach
Dokonana analiza porównawcza miast klasyfikuje je ze względu na badane
obszary, gdzie odniesieniem są pozostałe miasta. Jednakże badanie to nie ukazuje w pełni realnego przebiegu i wahań wartości liczbowych danych dotyczących emisji i stężeń głównych zanieczyszczeń powietrza w badanych miastach.
Aby uzyskać obraz dynamiki głównych zanieczyszczeń powietrza i w przystępny
sposób zobrazować kierunek zmian, niezbędne wydaje się przyjęcie danych
z początku analizowanego przedziału czasowego za dane bazowe. W tym wypadku danymi, które posłużą do analizy lat następnych, będą wartości głównych
zanieczyszczeń powietrza za 2005 rok. W ten sposób, przyjmując dane z 2005
135
Studia i materiały
roku jako wartość 1, będzie można określić kierunek (wzrost lub spadek) i skalę zmian badanych podstawowych zanieczyszczeń powietrza w analizowanych
miastach (rysunki 2-9).
Rysunek 2
Dynamika emisji dwutlenku siarki w latach 2005-2009
Dynamika zmian
1,20
1,00
0,80
0,60
0,40
2005
2006
2007
2008
2009
Poznań
1,00
0,85
0,65
0,53
0,53
Wrocław
1,00
1,02
0,87
0,46
0,45
Gdańsk
1,00
0,94
0,93
0,78
0,68
Źródło: ibidem.
Analizując dynamikę emisji dwutlenku siarki w badanych miastach, należy
zwrócić uwagę, iż w ciągu badanego okresu we wszystkich trzech miastach dokonał się wyraźny postęp w ograniczaniu emisji. W tym zestawieniu najkorzystniej wypadają miasta Wrocław i Poznań, które w latach 2005-2009 zmniejszyły
emisję dwutlenku siarki o blisko połowę. W Gdańsku natomiast w badanym
okresie emisja dwutlenku siarki uległa zmniejszeniu o jedną trzecią. We wszystkich trzech analizowanych miastach można zauważyć stopniowy spadek emisji
dwutlenku siarki, a najkorzystniej pod tym względem prezentują się dane z lat
2008 i 2009.
Badając dynamikę emisji tlenków azotu w analizowanych miastach, można
także zauważyć, jak było to w przypadku dwutlenku siarki, iż w badanym przedziale czasowym nastąpił spadek emisji we wszystkich trzech analizowanych
miastach. W tym zestawieniu również najkorzystniej wypadają miasta Wrocław
i Poznań, które w latach 2005-2009 zmniejszyły emisję tlenków azotu o jedną
czwartą. Z kolei miasto Gdańsk ograniczyło emisję o blisko 10 procent, jednakże
warta odnotowania jest także sytuacja, że w latach 2006-2007 emisja tlenków
azotu w tym mieście była o kilka procent wyższa niż w roku bazowym.
Poddając analizie dynamikę emisji dwutlenku węgla w latach 2005-2009,
można zauważyć, iż najkorzystniejsze zmiany miały miejsce we Wrocławiu,
w którym ograniczono emisję o ponad 20 procent. W pozostałych miastach emisja dwutlenku węgla także uległa ograniczeniu. Jednakże była to jedynie kilku-
136
Rysunek 3
Dynamika emisji tlenków azotu w latach 2005-2009
Dynamika zmian
1,20
1,00
0,80
0,60
0,40
2005
2006
2007
2008
2009
Poznań
1,00
0,98
0,80
0,86
0,75
Wrocław
1,00
0,97
0,84
0,84
0,75
Gdańsk
1,00
1,05
1,02
0,93
0,88
2008
2009
Źródło: ibidem.
Rysunek 4
Dynamika emisji dwutlenku węgla w latach 2005-2009
Dynamika zmian
1,20
1,00
0,80
0,60
0,40
2005
2006
2007
Poznań
1,00
0,94
0,86
0,85
0,94
Wrocław
1,00
0,97
0,92
0,79
0,77
Gdańsk
1,00
1,04
1,04
0,96
0,93
Źródło: ibidem.
137
Studia i materiały
Rysunek 5
Dynamika emisji zanieczyszczeń pyłowych w latach 2005-2009
Dynamika zmian
1,20
1,00
0,80
0,60
0,40
2005
2006
2007
2008
2009
Poznań
1,00
0,89
0,89
1,00
0,56
Wrocław
1,00
0,89
0,78
0,44
0,44
Gdańsk
1,00
1,00
1,10
0,90
0,70
Źródło: ibidem.
procentowa poprawa. Na uwagę zasługuje miasto Gdańsk, w którym w latach
2005-2006 emisja dwutlenku węgla o kilka procent przekraczała wartości
z roku bazowego. Z kolei miasto Poznań w latach 2005-2008 również charakteryzowało się kilkunastoprocentowym ograniczeniem emisji dwutlenku węgla
w porównaniu z rokiem bazowym. Jednakże dane za rok 2009 były już znacznie
mniej korzystne.
Badając dynamikę emisji zanieczyszczeń pyłowych w analizowanych miastach, można stwierdzić wyraźne ograniczenie emisji o blisko połowę zarówno
w Poznaniu, jak i we Wrocławiu. O ile w Poznaniu wartości emisji zanieczyszczeń pyłowych w 2008 roku były zbliżone do roku bazowego i dopiero rok 2009
przyniósł znaczące ograniczenie emisji, o tyle miasto Wrocław charakteryzowało
się stopniowym ograniczaniem emisji zanieczyszczeń pyłowych. Miasto Gdańsk
z kolei w latach 2006-2008 charakteryzowało się zbliżoną do roku bazowego
emisją pyłów. Rok 2009 przyniósł wyraźne ograniczenie zanieczyszczeń pyłowych w porównaniu z rokiem bazowym o około 30 procent
Analizując dynamikę stężeń średniorocznych dwutlenku siarki w badanych
miastach, można stwierdzić wzrost stężenia w dwóch z trzech badanych miast.
We Wrocławiu w ciągu pięciu badanych lat stężenie wzrosło w porównaniu
z rokiem bazowym o 10 procent, ale warty odnotowania jest fakt, iż rok wcześniej, czyli w 2008 roku był to wzrost o ponad 50 procent w porównaniu z rokiem bazowym. W Poznaniu w ciągu badanego okresu notowano kilkuprocentowe zmiany, a w 2009 roku nastąpił wzrost stężenia dwutlenku siarki o około
15 procent w porównaniu z 2005 rokiem. Jedynym miastem, które ograniczyło
138
Rysunek 6
Dynamika stężenia średniorocznego dwutlenku siarki w latach 2005-2009
1,60
Dynamika zmian
1,40
1,20
1,00
0,80
0,60
0,40
2005
2006
2007
2008
2009
Poznań
1,00
1,31
1,00
0,88
1,16
Wrocław
1,00
1,29
1,04
1,55
1,10
Gdańsk
1,00
1,25
0,98
0,63
0,75
Źródło: ibidem.
średnioroczne stężenie dwutlenku siarki, był Gdańsk. W analizowanym okresie
lat 2005-2009 uległo ono zmniejszeniu o blisko jedną czwartą.
Poddając analizie dynamikę średniorocznych stężeń dwutlenku azotu w badanych ośrodkach miejskich, należy zwrócić uwagę, iż jedynie we Wrocławiu
nastąpiło wyraźne zmniejszenie stężenia. Było ono o ponad 30 procent mniejsze
w stosunku do roku bazowego i miało miejsce jedynie w latach 2008-2009.
Natomiast w pozostałych latach średnioroczne stężenia dwutlenku azotu
w Gdańsku były zbliżone do roku 2005.
Z kolei w Poznaniu i Wrocławiu stężenie średnioroczne dwutlenku azotu
w badanym przedziale czasowym utrzymywało się na zbliżonym do roku bazowego poziomie, z co najwyżej kilkuprocentowymi odchyleniami. Wyjątkiem okazał się rok 2009, w którym wystąpił 10-procentowy wzrost stężenia dwutlenku
azotu w Gdańsku oraz niewielki, kilkuprocentowy wzrost w Poznaniu.
Badając dynamikę średniorocznych stężeń tlenku węgla w analizowanych
ośrodkach miejskich, należy zwrócić uwagę na znaczącą poprawę sytuacji we
Wrocławiu. W badanym przedziale czasowym lat 2005-2009 stężenie tlenku
węgla uległo zmniejszeniu o blisko jedną trzecią. W Gdańsku również nastąpiło
zmniejszenie stężenia, ale był to jedynie kilkuprocentowy spadek. Z kolei w Poznaniu w latach 2007-2008 również wystąpił kilkuprocentowy spadek w porównaniu z rokiem bazowym, ale analizując cały pięcioletni okres, można stwierdzić, że średnioroczne stężenie tlenku węgla nie uległo zasadniczej zmianie.
139
Studia i materiały
Rysunek 7
Dynamika stężenia średniorocznego dwutlenku azotu w latach 2005-2009
1,20
Dynamika zmian
1,00
0,80
0,60
0,40
2005
2006
2007
2008
2009
Poznań
1,00
1,04
0,97
0,99
1,02
Wrocław
1,00
0,98
0,97
0,60
0,64
Gdańsk
1,00
1,03
0,93
1,03
1,12
Źródło: ibidem.
Rysunek 8
Dynamika stężenia średniorocznego tlenku węgla w latach 2005-2009
1,20
Dynamika zmian
1,00
0,80
0,60
0,40
Źródło: ibidem.
2005
2006
2007
2008
2009
Poznań
1,00
1,10
0,94
0,93
1,00
Wrocław
1,00
1,01
0,91
0,61
0,66
Gdańsk
1,00
1,06
0,87
0,92
0,93
140
Rysunek 9
Dynamika stężenia średniorocznego pyłu zawieszonego PM10 w latach 2005-2009
1,20
Dynamika zmian
1,00
0,80
0,60
0,40
Poznań
2005
2006
2007
2008
2009
1,00
1,13
0,96
0,99
1,11
Wrocław
1,00
1,00
0,74
0,73
1,16
Gdańsk
1,00
1,11
0,79
0,70
0,77
Źródło: ibidem.
Dokonując analizy dynamiki średniorocznych stężeń pyłu zawieszonego
PM10 z lat 2005-2009, można stwierdzić, iż jedynie w Gdańsku sytuacja uległa
poprawie. W porównaniu z rokiem bazowym stężenie uległo tam ograniczeniu
o blisko 20 procent. We Wrocławiu w latach 2006-2008 nastąpił spadek stężenia średniorocznego pyłu PM10, ale w 2009 roku nastąpił gwałtowny jego
wzrost, przyjmując wartość o kilkanaście procent wyższą niż w roku bazowym.
Z kolei w Poznaniu w latach 2007-2008 stężenie pyłu zawieszonego PM 10
utrzymywało się na zbliżonym do roku bazowego poziomie, a w 2009 roku nastąpił wzrost stężenia w stosunku do roku bazowego o kilkanaście procent.
6. Omówienie wyników badań dynamiki zanieczyszczeń powietrza
w latach 2005-2009
Jak wynika z przedstawionych przeze mnie wyników badań, niezmiernie
trudne okazuje się prawidłowe przeanalizowanie danych i trudna całościowa
ocena zanieczyszczenia powietrza dla poszczególnych ośrodków miejskich. Każde miasto jest odrębnym i na swój sposób specyficznym obszarem, który różni
się pod względem rozmieszczenia przestrzennego czynników zanieczyszczających. Uzyskane wyniki badań potwierdziły, iż specyfika położenia danego miasta
i oddziaływanie czynników przyrodniczych ma również ogromny wpływ na występowanie zanieczyszczeń w powietrzu. Za przykład może posłużyć miasto
Gdańsk, które w przeważającej większości badanych lat charakteryzowało się
Studia i materiały
największą emisją do atmosfery dwutlenku siarki, tlenku azotu i dwutlenku węgla, a mimo wszystko mierzone stężenia średnioroczne wspominanych wcześniej zanieczyszczeń były w tym mieście mniejsze niż w pozostałych analizowanych ośrodkach. Najprawdopodobniej jest to spowodowane bliskim sąsiedztwem
Gdańska z Morzem Bałtyckim. Pomiędzy lądem a morzem następuje naturalny
ruch powietrza (wiatr) spowodowany różnicą temperatur, nazywany bryzą.
W dzień nagrzewające się szybciej powietrze unosi się do góry, a różnica ciśnień
powoduje, iż na jego miejsce napływa powietrze znad morza. Z kolei nocą sytuacja ulega odwróceniu, i to nad morzem masy powietrza są cieplejsze, gdyż to ląd
traci ciepło szybciej. Woda dłużej magazynuje ciepło, a wytworzona różnica ciśnień powoduje, że na miejsce unoszącego się cieplejszego powietrza znad morza napływa powietrze z lądu. W ten oto sposób następuje ciągła i naturalna
wymiana powietrza między lądem i morzem, a miasto Gdańsk, mimo większej
niż Poznań i Wrocław emisji zanieczyszczeń do atmosfery, posiada powietrze
o mniejszym stężeniu zanieczyszczeń niż pozostałe badane miasta.
Wyniki przeprowadzonej analizy dynamiki zanieczyszczeń powietrza w wybranych miastach za okres 2005-2009 oparte na danych GUS-u wskazują, iż
w przeważającej większości emisja zanieczyszczeń w poszczególnych miastach
w porównaniu z rokiem 2005 uległa ograniczeniu. Ciekawy wniosek uzyskano
przy analizie danych dotyczących średniorocznych stężeń głównych zanieczyszczeń powietrza w wybranych miastach. Sugerują one, iż jakość powietrza w analizowanych ośrodkach miejskich nie uległa pogorszeniu. Natomiast w niektórych
przypadkach nastąpiła nieznaczna poprawa. W latach 2008-2009 zdecydowanie mniej niekorzystny wskaźnik stężenia dwutlenku azotu oraz tlenku węgla
w porównaniu z rokiem 2005 zanotowano we Wrocławiu. Z kolei w Gdańsku
ograniczeniu uległy średnioroczne stężenia pyłu zawieszonego PM10 oraz dwutlenku siarki. Jedynie w Poznaniu przez cały analizowany okres średnioroczne
stężenia wszystkich branych pod uwagę w badaniu zanieczyszczeń powietrza
utrzymywały się na zbliżonym do 2005 roku poziomie. Wyniki badania wskazały, iż w okresie 5-letnim zauważalna jest nieznaczna poprawa, dotycząca zarówno emisji podstawowych zanieczyszczeń powietrza, jak i ich średniorocznych
stężeń w wybranych ośrodkach miejskich.
Podsumowanie
Ochrona środowiska i przeciwdziałanie zanieczyszczeniom na obszarach
dużych miast pozostaje niezwykle istotnym zagadnieniem. Duża gęstość zaludnienia oraz wzmożona działalność gospodarcza charakterystyczna dla dużych
ośrodków miejskich determinuje ogromną ilość czynników wpływających negatywnie na czystość powietrza. Zanieczyszczenia wywierają negatywny wpływ na
zdrowie i jakość życia człowieka, zwłaszcza na terenach zurbanizowanych, gdzie
są one o wiele bardziej intensywne i odczuwalne niż na obszarach typowo rolniczych i niezurbanizowanych.
141
142
Stan środowiska naturalnego miast o zbliżonej powierzchni i liczbie mieszkańców, jakimi są Poznań, Wrocław i Gdańsk, w zakresie zanieczyszczeń powietrza pozostaje na podobnym poziomie. Każde z miast emituje do atmosfery
znaczne ilości zanieczyszczeń, jednakże z roku na rok emisja ta ulega zmniejszeniu. Stężenia szkodliwych substancji utrzymujące się nad miastami nie przekraczają z reguły dopuszczalnych norm i w większości przypadków następuje również ich ograniczenie.
Marta Kowalik • Monika Zajemska
PROGNOZOWANIE SKŁADU CHEMICZNEGO
PRODUKTÓW SPALANIA WĘGLA
W ATMOSFERZE WZBOGACONEJ W TLEN
Marta Kowalik, mgr inż. , Monika Zajemska, dr inż. – Politechnika Częstochowska
Politechnika Częstochowska
42-200 Częstochowa, ul. Armii Krajowej 19
PREDICTION OF THE CHEMICAL COMPOSITION OF THE COAL
COMBUSTION PRODUCTS IN OXYGEN-ENRICHED ATMOSPHERE
SUMMARY: In this article was presented evaluate the usefulness of numerical modeling in predicting of chemical
combustion products in oxygen-enriched atmosphere. The received results both accounting calculations and
numerical shows that significant impact on the amount of each combustion products has a value of the excess air
factor and also oxygen content in the air. Furthermore numerical calculations showed a broad convergence of
results in relation to accounting calculations.
KEY WORDS: combustion, combustion products, coal, air pollution, numerical modelling
144
Wstęp
Rozwój cywilizacji wiąże się nierozerwalnie z coraz większym zapotrzebowaniem na energię. W Polsce ponad 90% energii pierwotnej uzyskiwane jest
w procesie spalania węgla. Wynika to z faktu zasobności naszego kraju w to
paliwo oraz braku znaczących ilości innych nośników energii pierwotnej. Polskie zasoby tego minerału należą do największych na świecie. Przez wiele lat
nasz kraj znajdował się w pierwszej piątce krajów o największym wydobyciu
tego surowca. Niewątpliwie zasobność Polski w węgiel kamienny stanowi zabezpieczenie energetyczne na najbliższe lata, niemniej jednak należy uwzględnić
fakt szkodliwej emisji zanieczyszczeń pochodzącej z procesu jego spalania. Jest
to poważny i stale narastający problem ekologiczny, dotykający wszystkich ekosystemów. W całkowitej masie emisji zanieczyszczeń powstałych w wyniku spalania tego paliwa największy udział stanowi dwutlenek węgla (około 90%), dwutlenek siarki oraz tlenki azotu. Ta niekorzystna struktura paliwowa stwarza
trudności w realizacji międzynarodowych zobowiązań naszego kraju dotyczących ochrony środowiska. Wypełnienie tych wymagań stawia energetykę polską
przed koniecznością realizacji programu modernizacyjnego obejmującego poprawę sprawności istniejących elektrowni oraz zastosowanie zaawansowanych
technologii1.
Celem badań, których wybrane wyniki prezentowane są w artykule, jest oszacowanie składu chemicznego produktów spalania węgla kamiennego w atmosferze
wzbogaconej tlenem. Przeprowadzona analiza numeryczna dała pełny obraz powstających w procesie spalania zanieczyszczeń, których oszacowanie drogą eksperymentalną byłoby niemożliwe. Zadowalające wyniki symulacji numerycznej
dowiodły, że przyjęty do obliczeń model spalania węgla jest prawidłowy.
1. Polityka ekologiczna w zakresie zapobiegania
i ograniczania emisji zanieczyszczeń
Z uwagi na rosnące zapotrzebowanie energii, której produkcja w znacznym
stopniu oparta jest na spalaniu paliw kopalnych, emisja zanieczyszczeń będzie
w dalszym ciągu wzrastała. Dlatego też większość krajów na świecie wprowadza
coraz ostrzejsze standardy i wymogi dotyczące jakości powietrza atmosferycznego. Działania podejmowane w tym celu obejmują zapobieganie i ograniczanie
emisji szkodliwych zanieczyszczeń powstających w procesie spalania paliw kopalnych. Z tego względu powstały liczne międzynarodowe porozumienia, konwencje i protokoły. Do najważniejszych ratyfikowanych przez Polskę dokumentów należy zaliczyć: Konwencję Ramową ONZ o zmianach klimatycznych (Rio
1
R. Ney, W. Blaschke, U. Lorenz, L. Gawlik, Węgiel kamienny jako źródło czystej energii w Polsce,
Wydawnictwo GIPH, Katowice 2004, s. 230-234.
Studia i materiały
de Janeiro 1992 rok), Protokół z Kioto (1997 rok) oraz Konwencję o transgranicznych zanieczyszczeniach powietrza (Genewa 1979 rok)2.
Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie Zmian Klimatu
uznała za konieczne ustabilizowanie ilości gazów wywołujących efekt cieplarniany w atmosferze na poziomie, który zapobiegałby niebezpiecznemu wpływowi
na system klimatyczny, oraz uniknięcie zagrożenia produkcji żywności i uniemożliwienie nieprzerwanego rozwoju ekonomicznego.
Deklaracje podpisane przez Polskę w Kioto zobowiązują nasz kraj do:
• opracowania i wdrożenia państwowej strategii redukcji emisji gazów cieplarnianych, w tym także mechanizmów ekonomicznych i administracyjnych,
oraz okresowej kontroli jej wdrażania;
• inwentaryzacji emisji i pochłaniania gazów cieplarnianych dla każdego roku
według metodologii przyjętej przez Konferencję Stron i na tej podstawie monitoringu zmian emisji;
• opracowania długookresowych scenariuszy redukcji emisji dla wszystkich
sektorów gospodarczych, oddzielnie dla każdego gazu;
• prowadzenia badań naukowych w zakresie problematyki zmian klimatu;
• opracowania okresowych raportów rządowych (co dwa lata) dla Konferencji
Stron zawierających szczegółowe informacje o wypełnianiu wymienionych
zobowiązań.
Mechanizmem wspierającym Protokół z Kioto jest handel emisjami, czyli
możliwość nabycia lub ewentualnej sprzedaży prawa własności do zakumulowanej nadwyżki redukcji szkodliwych gazów. System ten zachęca do inwestycji
w technologie niskowęglowe poprzez ustalanie ceny za każdą tonę wyemitowanego dwutlenku węgla.
W myśl konwencji w sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza
Polska zobowiązała się chronić człowieka i jego środowisko przed zanieczyszczeniem powietrza oraz dążyć do jego ograniczenia i stopniowego zmniejszenia,
a także zapobiegania mu.
Wdrożenie polityki klimatycznej Polski pozwala na poprawę konkurencyjności gospodarki na tle pozostałych krajów członkowskich Unii Europejskiej oraz
prowadzi do wzrostu świadomości społeczeństwa w zakresie oszczędności energii i zmiany istniejących modeli konsumpcji.
2. Spalanie w atmosferze wzbogaconej w tlen
W związku z tym, że spełnienie standardów emisyjnych jest największym
wyzwaniem w obszarze ochrony powietrza, zaczęto poszukiwać technologii, które pozwolą na ograniczenie normatywnych produktów spalania węgla kamiennego do atmosfery, głównie CO2.
2
Ibidem.
145
146
Obiecującą technologią, dzięki której możliwe będzie spalanie węgla przy
jednoczesnym prawie całkowitym wyeliminowaniu emisji CO2, jest jego sekwestracja. Są to czynności mające na celu wychwycenie, transport oraz unieszkodliwienie lub trwałe zdeponowanie i odizolowanie od biosfery dwutlenku węgla.
Do coraz częściej proponowanych rozwiązań technologicznych sekwestracji zaliczyć należy koncepcję procesu spalania węgla w atmosferze wzbogaconej w tlen.
W efekcie spalania w wysokiej koncentracji tlenu (80%-100%) gaz spalinowy
będzie składał się głównie z CO2 (około 90% i więcej) oraz N2 (pozostałego
z procesu separacji) i O2 (pochodzącego z nadmiaru utleniacza). Tym samym
realizacja procesu sekwestracji dwutlenku węgla będzie łatwiejsza3.
Spalanie węgla w atmosferze wzbogaconej w tlen pozwala również na:
• wzrost sprawności procesu spalania poprzez ograniczenie strat niecałkowitego i niezupełnego spalania w wyniku podwyższonego stężenia tlenu w obrębie komory paleniskowej;
• zmniejszenie gabarytów kotła wykorzystującego wzrost temperatury spalania;
• wyższą sprawność termodynamiczną kotła poprzez ograniczenie straty kominowej w wyniku zredukowania strumienia gazu doprowadzonego do komory paleniskowej;
• szeroki zakres spalania paliw;
• obniżenie kosztów inwestycyjno-eksploatacyjnych dla instalacji oczyszczania gazów4.
Zastosowanie technologii spalania w powietrzu wzbogaconym w tlen
na skalę przemysłową wiąże się jednak z dużym nakładem inwestycyjnym.
W celu realizacji tego przedsięwzięcia niezbędne są dalsze badania zarówno
laboratoryjne, jak i modelowe.
Poszczególne elementy sekwestracji CO2 są już w świecie znane i praktykowane (między innymi w Norwegii, Stanach Zjednoczonych). Brak jednak doświadczenia w ich wykorzystaniu na dużą skalę, wiedzy na temat modyfikacji
i efektywności działania oraz skutków magazynowania CO2 przez dłuższy czas.
Mimo licznych wątpliwości dotyczących tej technologii (wysokie koszty technologii, niebezpieczeństwo związane z podziemnym składowaniem CO2) ma ona
niezaprzeczalnie ogromny potencjał w redukcji emisji CO2. Szacuje się, że wykorzystanie wychwytywania i geologicznego składowania dwutlenku węgla może
przyczynić się w 20-28% do osiągnięcia redukcji emisji CO2 na świecie5.
W. Nowak, Fluidalne spalanie węgla w tlenie, cz.1, „Energetyka Cieplna i Zawodowa” II/2010,
nr 2, s. 47-49; U. Lorenz, Skutki spalania węgla kamiennego dla środowiska przyrodniczego
i możliwości ich ograniczania, Wyd. Instytut GSMiE PAN, Kraków 2008, s. 97-112
4
T. Chmielnik, M. Ściążko, Nowe technologie energetycznego wykorzystania węgla, „Aura” 2008,
nr 4, s. 12-13; W. Muskała i in. Spalanie w atmosferach mody ikowanych O2, CO2, ,,Energetyka”
2008, s. 669; M. B. Toftegaard, J. Brix, P.A. Jensen, P. Glarborg, A.D. Jensen, Oxy-fuel combustion
of solid fuels, Progress in Energy and Combustion Science 2010, Vol. 36, s. 584-590; B.J.P. Buhre,
L.K. Elliott, C.D. Sheng, R.P. Gupta, T.F. Wall, Oxy-fuel combustion technology for coal- ired
power generation, “Progress in Energy and Combustion Science” 2005, Vol. 31, s. 285-295.
5
U. Lorenz, op. cit., s. 97-112.
3
147
Studia i materiały
3. Analiza numeryczna procesu spalania węgla
pod kątem emisji zanieczyszczeń
Metody numerycznego modelowania procesu spalania od kilkudziesięciu lat
stosowane są w wielu ośrodkach naukowo-badawczych zarówno w kraju, jak
i za granicą. Analiza tego procesu, zwłaszcza w zakresie przewidywania oraz
ograniczania powstających zanieczyszczeń, jest możliwa dzięki zastosowaniu
licznych programów komputerowych (COMSOL, KIVA, FLUENT, CHEMKIN,
CANTERA). W związku z tym badania w tej dziedzinie stały się dużo łatwiejsze,
a czas opracowywania wyników uległ znacznemu skróceniu. Do numerycznego
modelowania przebiegu procesów spalania wykorzystuje się różne mechanizmy
i modele chemiczne, między innymi mechanizm Burcata, Millera-Bowmana,
GRI-Mech, a także mechanizm A. Conova. Popularnym narzędziem wykorzystywanym do modelowania składu chemicznego produktów spalania jest program
CHEMKIN. Strukturę procesu modelowania na podstawie danych wyjściowych,
bazę chemiczną i bazę termodynamiczną programu CHEMKIN przedstawiono
na rysunku 16.
Rysunek 1
Schemat procedury numerycznego modelowania
Źródło: M. Adamczuk-Poskart, Możliwości zastosowania metod symulacji komputerowej do modelowania procesów spalania, „Hutnik” 2010.
M. Adamczuk-Poskart, Przewidywanie składu chemicznego produktów spalania w piecach
grzewczych z wykorzystaniem programu CHEMKIN-PRO, „Hutnik” 2010, s.103-105; eadem,
Możliwości zastosowania metod symulacji komputerowej do modelowania procesów spalania,
„Hutnik” 2010, s. 736-739.
6
148
4. Metodyka wyznaczania składu chemicznego
produktów spalania węgla
W ramach analizy składu chemicznego produktów spalania węgla kamiennego w atmosferze wzbogaconej w tlen przeprowadzono obliczenia rachunkowe
oraz obliczenia numeryczne.
W obliczeniach numerycznych wykorzystano najnowszą wersję programu
CHEMKIN. Obliczenia numeryczne wykonano dla:
• wartości stosunku nadmiaru powietrza () w zakresie 1,2÷2,0 z krokiem
co 0,1;
• zawartości tlenu w powietrzu w zakresie 21% ÷ 100%.
Do obliczeń przyjęto węgiel kamienny o składzie: c= 84%, h=5,2%, s=1,0%,
n=0,8%, o=9,0%. Wyżej wymieniony skład zaczerpnięto ze źródeł literaturowych7.
Obliczenia przeprowadzono dla 1 kg węgla.
W celu wyznaczenia strumienia powietrza spalania przeprowadzono obliczenia
rachunkowe w oparciu o znane zależności8:
͵
§
· ª ʹ
ʹʹǡ͹ͳ¨ ¸ «
© ͳʹ ͵ʹ Ͷ ͵ʹ ¹ ¬

(3)

ª º

« »,

¬ ¼
(4)
ª º
,
¬ »
¼
«

(5)
ª º,
¬ »
¼
«

(6)
ª º
,
«
¬ »
¼

(7)
ª º,
¬ »
¼
«

(8)

8
(2)
ª ͵ º
O «
»,
¬ ¼

7
͵
ª º ,
«
»
ʹ ¬ ¼
(1)

º
»,
¼
S. Słupek, J. Nocoń, A. Buczek, Technika Cieplna, skrypt AGH nr 1646, Kraków 2002.
R. Ney, W. Blaschke, U. Lorenz, L. Gawlik, op. cit.
149
Studia i materiały

gdzie:
Vomin –
Vamin –
Varz –
u
–
ṁreag. –
mw
ª º
,
«
¬ »
¼

(9)
minimalne zapotrzebowanie tlenu do spalania,
minimalne zapotrzebowanie powietrza do spalania,
rzeczywiste zapotrzebowanie powietrza do spalania,
udziały masowe,
strumień masowy mieszaniny powietrze + paliwo
– masa węgla
xopow – udział tlenu w powietrzu,
xnpow – udział azotu w powietrzu.
5. Obliczenia numeryczne w programie CHEMKIN
Opierając się na obliczonych wartościach strumienia powietrza dla różnych
udziałów tlenu w powietrzu i przy różnych wartościach nadmiaru powietrza,
przeprowadzono obliczenia numeryczne. W tabeli 1 przedstawiono wybrane
dane niezbędne do przeprowadzenia procedury modelowania, czyli strumienie
masowe reagentów oraz udziały masowe substratów.
Do obliczeń numerycznych przyjęto następujące parametry:
• ciśnienie 1 atm.,
• czas przebywania 20s,
• temperatura spalania 1527oC,
• temperatura powietrza 300oC.
Obliczenia oparto na mechanizmie GRI-Mech, obejmującym 152 reakcje
chemiczne, oraz pierwiastków i związków chemicznych.
6. Omówienie wyników obliczeń numerycznych
Przeprowadzone obliczenia numeryczne pozwoliły na określenie składu chemicznego produktów spalania węgla kamiennego. Wartości wybranych produktów spalania zestawiono w tabeli 2 i 3.
W wyniku spalania w powietrzu wzbogaconym w tlen uzyskuje się wysokie
stężenie dwutlenku węgla, które sprzyja działaniom dążącym do osiągnięcia „zerowej emisji CO2” w drodze sekwestracji tego zanieczyszczenia.
Uzyskane wyniki obliczeń rachunkowych oraz numerycznych stężenia
CO2 dla różnych udziałów tlenu w powietrzu oraz różnych wartości  zestawiono
na zasadzie analizy porównawczej na rysunkach 2 i 3.
Na rysunku 2 przedstawiono stężenie CO2 w zależności od  dla składu
powietrza 79% N2 oraz 21% O2.
150
Tabela 1
Wybrane dane wejściowe do procedury modelowania dla dwóch przykładowych zawartości O2
Zaw. O2
λ
ṁreag.
c
h
s
n
o
[kg/s]
21%
50%
1
0,00340
0,0692
0,004286
0,000824
0,726065
0,192829
1,1
0,00371
0,0634
0,003925
0,000755
0,731442
0,194273
1,2
0,00402
0,0585
0,003621
0,000696
0,735984
0,195493
1,3
0,00433
0,0543
0,00336
0,000646
0,739873
0,196538
1,4
0,00465
0,0506
0,003135
0,000603
0,743239
0,197442
1,5
0,00496
0,0474
0,002937
0,000565
0,746182
0,198232
1,6
0,00527
0,0446
0,002763
0,000531
0,748776
0,198929
1,7
0,00558
0,0421
0,002609
0,000502
0,751081
0,199548
1,8
0,00589
0,0399
0,002471
0,000475
0,753141
0,200101
1,9
0,00620
0,0379
0,002347
0,000451
0,754994
0,200599
2
0,00652
0,0361
0,002234
0,00043
0,75667
0,201049
1
0,00164
0,1435
0,008885
0,001709
0,416613
0,415246
1,1
0,00177
0,1325
0,008204
0,001578
0,423007
0,421745
1,2
0,00191
0,1231
0,007619
0,001465
0,428491
0,427319
1,3
0,00205
0,1149
0,007113
0,001368
0,433245
0,432151
1,4
0,00218
0,1077
0,006669
0,001283
0,437407
0,436381
1,5
0,00232
0,1014
0,006278
0,001207
0,44108
0,440114
1,6
0,00246
0,0958
0,00593
0,00114
0,444346
0,443433
1,7
0,00259
0,0908
0,005619
0,00108
0,447269
0,446404
1,8
0,00273
0,0862
0,005338
0,001027
0,4499
0,449078
1,9
0,00286
0,0821
0,005085
0,000978
0,452281
0,451499
2
0,00300
0,0784
0,004854
0,000933
0,454446
0,453699
Tabela 2
Wybrane produkty spalania dla składu powietrza 21% O2, 79% N2 oraz dla różnych wartości λ
CO2
H2O
NO
CO
SO2
1,2
14,35
5,3190
0,1695
1,3
13,40
0,2581
0,0701
5,0013
0,2450
0,1178
0,0625
1,4
1,5
12,59
4,6068
0,3032
0,0783
0,0560
11,70
4,3033
0,3646
0,0550
0,0516
1,6
10,99
4,0458
0,4128
0,0433
0,0491
1,7
10,36
3,8065
0,4558
0,0356
0,0469
1,8
9,81
3,5962
0,4935
0,0304
0,0437
1,9
9,32
3,4138
0,5287
0,0263
0,0413
2,0
8,85
3,2408
0,5589
0,0233
0,0396
λ
%
151
Studia i materiały
Tabela 3
Wybrane produkty spalania dla wartości λ=1,4 oraz różnej zawartości O2 w powietrzu
O2
CO2
H2O
NO
CO
SO2
21
12,59
4,61
0,3032
0,0783
0,0560
30
40
17,79
6,54
0,4132
0,0651
0,0796
23,44
8,62
0,5323
0,0557
0,1043
50
28,95
10,65
0,6431
0,0494
0,1289
60
34,34
12,63
0,7364
0,0499
0,1529
70
39,62
14,52
0,7976
0,0419
0,1759
80
44,76
16,47
0,7939
0,0397
0,1993
90
50,14
18,45
0,6582
0,0396
0,2227
100
55,49
20,39
0,7321
0,0386
0,2508
%
Rysunek 2
Stężenie CO2 w zależności od wartości stosunku nadmiaru powietrza λ
Uzyskane wyniki zarówno obliczeń numerycznych, jak i rachunkowych wykazały, iż wraz ze wzrostem  maleje stężenie CO2.
Istotny wpływ na stężenie dwutlenku węgla ma zawartość tlenu w powietrzu. Wraz ze wzrostem stężenia O2 rośnie ilość CO2 (rysunek 3).
W obu przypadkach (rysunek 2, i 3) obliczenia numeryczne wykazały dużą
zbieżność wyników w odniesieniu do obliczeń rachunkowych.
152
Rysunek 3
Emisja CO2 w zależności od zawartości O2 w powietrzu (λ=1,3)
Analizując wyniki obliczeń numerycznych w zakresie pozostałych produktów spalania, można stwierdzić, że ilość CO2, H2O, CO oraz SO2 maleje wraz ze
wzrostem wartości stosunku nadmiaru powietrza. Biorąc pod uwagę ilość tlenu
w powietrzu, stężenie poszczególnych zanieczyszczeń rośnie wraz ze wzrostem
zawartości O2.
Podsumowanie
Obliczenia numeryczne są obecnie niezbędnym elementem towarzyszącym
wynikom badań eksperymentalnych. Pozwalają na poznanie, zrozumienie i weryfikację skomplikowanych procesów fizycznych i chemicznych towarzyszących
wielu procesom. Przy tym charakteryzują się niskimi nakładami finansowymi
w porównaniu z badaniami doświadczalnymi.
Modelowanie numeryczne z użyciem programu CHEMKIN umożliwiło
identyfikację produktów spalania, których wyznaczenie na drodze eksperymentalnej jest często niemożliwe, między innymi ze względu na ich śladowe ilości
oraz ograniczenia urządzeń pomiarowych. Przyjęty do obliczeń model spalania
węgla można uznać za prawidłowy ze względu na dużą zgodność wyników badań z wynikami obliczeń numerycznych.
Przeprowadzone obliczenia pozwoliły wykazać, iż istotny wpływ na stężenie
CO2 ma wartość stosunku nadmiaru powietrza spalania  oraz zawartość O2
w powietrzu. Stężenie tego zanieczyszczenia maleje wraz ze wzrostem stosunku
nadmiaru powietrza , a rośnie wraz ze wzrostem udziału tlenu w powietrzu.
Maciej J. Nowak
DECYZJE O UWARUNKOWANIACH
ŚRODOWISKOWYCH
W ROZWOJU REGIONALNYM
– PRZYKŁAD INWESTYCJI DROGOWYCH
Maciej J. Nowak, dr – Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie
Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie
Wydział Ekonomiczny
Katedra Prawa i Gospodarki Nieruchomościami
Pracownia Ekonomiki Przestrzennej i Środowiskowej
ul. Żołnierska 47, 71-210 Szczecin
DECISIONS ON THE ENVIRONMENTAL CONDITIONS IN REGIONAL
DEVELOPMENT – THE EXAMPLE OF ROAD INVESTMENTS
SUMMARY: The procedure of environmental influence evaluation (whose key step is to issue a decision on
environmental conditions) is one of the most significant tools for environmental management and simultaneously
implementing the principle of balanced development. The aim of this article is to present the role of the decisions
on the environmental conditions in the regional development in the case of the admissibility of the
implementation of the road objectives and what – with an analysis based on the index number of the decisions
– was the range of the road investments. The article analysed the decisions issued in the environmental
conditions in the years 2008-2010 in terms of investments concerning the national roads.
KEY WORDS: decisions on the environmental conditions – Road investment – regional development
154
Wstęp
Procedura oceny oddziaływania na środowisko (której kluczowym etapem
jest wydanie decyzji o uwarunkowaniach środowiskowych) stanowi jeden z najważniejszych instrumentów zarządzania środowiskiem i jednocześnie wdrażania zasady zrównoważonego rozwoju. Przyjąć również można, że łączy się ona
w bardzo istotnym stopniu z zagadnieniami rozwoju regionalnego. Decyzje
o uwarunkowaniach środowiskowych umożliwiają bowiem realizację ważnych,
wręcz kluczowych z punktu widzenia celów rozwoju regionalnego przedsięwzięć.
Istotną rolę w tym kontekście odgrywają również inwestycje drogowe, poddane
obligatoryjnie procedurze oceny oddziaływania na środowisko.
Celem artykułu jest określenie, jaką rolę odgrywają decyzje o uwarunkowaniach środowiskowych w rozwoju regionalnym w zakresie dopuszczalności
realizacji celów drogowych oraz jak kształtował się zakres podejmowanych inwestycji drogowych. Zostanie on zweryfikowany poprzez dokonanie analizy
na podstawie wskaźnika liczby wydanych decyzji.
1. Metodyka badań
W artykule przeanalizowano decyzje o uwarunkowaniach środowiskowych
wydane w latach 2008-2010 dla inwestycji budowy, rozbudowy i remontów dotyczących dróg krajowych. Na potrzeby artykułu ze wszystkich decyzji o uwarunkowaniach środowiskowych wydanych w latach 2008-2010 przez regionalnych
dyrektorów ochrony środowiska wyodrębniono:
• decyzje dotyczące obwodnic miast;
• decyzje dotyczące budowy pozostałych dróg krajowych;
• decyzje dotyczące rozbudowy, przebudowy i remontu dróg krajowych.
Kolejnym etapem badań było obliczenie mediany dla czasu, w ramach którego wydano decyzje od dnia złożenia wniosku. Wyniki zróżnicowano dla poszczególnych województw.
2. Infrastruktura i środowisko
jako uwarunkowania rozwoju regionalnego
Infrastruktura drogowa oraz środowisko należą do podstawowych uwarunkowań rozwoju regionalnego. Rozwój regionalny wymaga zaangażowania czynników wewnętrznych i zewnętrznych do realizacji rozwoju trwałego, równoważącego rozwój społeczny, rozwój gospodarczy i środowisko1. Do uwarunkowań
K. Wlaźlak, Rozwój regionalny jako zadanie administracji publicznej, Wolters Kluwer Business,
Warszawa 2010.
1
Studia i materiały
wewnętrznych zalicza się uwarunkowania związane z osiągniętym poziomem
rozwoju gospodarczego kraju, wynikające z funkcjonowania systemu gospodarki, ustrój oraz organizację terytorialną państwa2.
Prowadzenie skutecznej polityki rozwoju regionalnego uzależnione jest od
prawidłowej identyfikacji sprzyjającej rozwojowi uwarunkowań. Zagospodarowanie transportowe stanowi jeden z czynników rozwoju regionalnego. Rozwinięta infrastruktura techniczna zapewnia bowiem dobrą jakość dróg, rozwój komunikacji oraz kontakty międzynarodowe. Szybki rozwój infrastruktury transportowej łączącej polskie regiony, zwłaszcza z centrami gospodarczymi Europy, powinien stanowić jedno z kluczowych zadań rozwoju regionalnego w Polsce, zarówno w perspektywie województw, jak również krajowej i europejskiej. Wśród
ważnych cech infrastruktury w rozwoju lokalnym wskazuje się jej rolę pierwotną
w stosunku do jednostek produkcyjnych (inwestycje zależą od stanu i dostępności urządzeń infrastrukturalnych), przyczynianie się do rozwoju życia społecznego i gospodarczego oraz realizację przez obiekty infrastrukturalne funkcji dóbr
publicznych. Istnieje ponadto sprzężenie zwrotne pomiędzy wzrostem poziomu
infrastruktury a wzrostem gospodarczym. Od infrastruktury zależą bowiem w
szczególności decyzje lokalizacyjne poszczególnych podmiotów gospodarczych.
Inwestycje infrastrukturalne zapewniają poprawę dostępności komunikacyjnej,
sprzyjają tworzeniu ośrodków szkolnictwa, badań i technologii, umożliwiają
prowadzenie ochrony środowiska, restrukturyzację centrów miast i kształtowanie krajobrazu. W tym kontekście występuje więc zależność pomiędzy rozwojem
infrastruktury drogowej a ochroną środowiska i czynnikami z nią powiązanymi.
Zaprezentowane tezy zawarte w literaturze przedmiotu znajdują również odzwierciedlenie w teoriach rozwoju regionalnego. Znaczenie inwestycji infrastrukturalnych będzie istotne z punktu widzenia teorii lokalizacji, teorii bazy ekonomicznej, teorii wzajemnego oddziaływania oraz teorii biegunów wzrostu. 3
T. Madej, Aktualne problemy polityki regionalnej w Polsce (zadania, uwarunkowania, dylematy
rozwoju regionów), w: Problemy rozwoju polityki regionalnej i lokalnej. Zadania, uwarunkowania, dylematy rozwoju regionów, red. M. Malicki, Economicus, Szczecin 2008, s. 18.
3
Opracowano na podstawie: S. Korenik, Wybrane dylematy współczesnej polityki regionalnej
w realiach europejskich, w: Rozwój regionalny w Polsce w świetle wyzwań XXI w., red.
T. Kudłacz, Studia KPZK PAN, t. CXXXI, Warszawa 2010, s. 14; J. Chądzyński, A. Nowakowska,
Z. Przygodzki, Region i jego rozwój w warunkach globalizacji, CeDeWu, Warszawa 2007, s. 44;
S. Korenik, Region ekonomiczny w nowych realiach społeczno-gospodarczych, CeDeWu, Warszawa 2011, s. 77; G. Gorzelak, Polska polityka regionalna wobec zróżnicowań polskiej przestrzeni
„Studia Regionalne i Lokalne” 2004, nr 4, s. 64-65; S. Roszkowska, Regionalne zróżnicowanie
infrastruktury społeczno-ekonomicznej w Polsce, w: Zróżnicowanie rozwoju polskich regionów.
Elementy teorii i próba diagnozy, red. E. Kwiatkowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego,
Łódź 2008, s. 166-167; R. Kozłowski, Wpływ lokalizacji elementów infrastruktury transportu na
rozwój regionu Polski środkowo-wschodniej, w: Strategiczne znaczenie dróg ekspresowych dla
rozwoju Polski środkowo-wschodniej, red. R. Kozłowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego,
Łódź 2010, s. 40-41; D. Makulska, Dylematy polityki regionalnej, w: Problemy ekonomii i polityki rozwoju, red. J. Stacewicz, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa, 2005, s. 97.
2
155
156
3. Decyzja o uwarunkowaniach środowiskowych
dotycząca inwestycji drogowych w rozwoju regionalnym
Procedura oceny oddziaływania na środowisko stanowi jeden z prawnoadministracyjnych instrumentów zarządzania środowiskiem4. Celem procedury
jest ujawnienie wszystkich środowiskowych skutków zmian wiążących się
z daną inwestycją oraz wypracowanie wariantu inwestycji najbardziej korzystnego dla środowiska5. W prawie Unii Europejskiej akcentuje się rolę procedury
oceny oddziaływania na środowisko jako instrumentu chroniącego ludzi oraz
bioróżnorodność6. Niniejsze cele wpisują się więc w pełnym zakresie również
w zadania dotyczące rozwoju regionalnego7. Procedura nie może być postrzegana jako bariera rozwoju regionalnego, zmierza bowiem do zachowania walorów
środowiskowych, które stanowią również element rozwoju regionalnego.
Organem właściwym do spraw wydawania decyzji o uwarunkowaniach środowiskowych w sprawach dotyczących inwestycji drogowych mogących zawsze
znacząco oddziaływać na środowisko jest właściwy miejscowo regionalny dyrektor ochrony środowiska8. W przypadku pozostałych inwestycji drogowych co do
zasady decyzje wydaje właściwy miejscowo organ wykonawcy gminy, czyli wójt /
burmistrz / prezydent miasta. Właściwość organu wykonawczego gminy w tym
zakresie można ująć w taki sposób, że kompetencje innych organów (na przykład w zakresie inwestycji drogowych mogących zawsze znacząco oddziaływać
na środowisko) stanowią wyjątek od ich kompetencji9. Największym w Polsce
inwestorem budującym drogi i zarządcą dróg jest Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad. Proces przygotowania inwestycji drogowej na tym poziomie
można podzielić na trzy etapy:
• etap studium korytarzowego;
• etap decyzji o uwarunkowaniach środowiskowych;
• etap pozwolenia na budowę;
Po tych fazach następuje etap budowy.
B. Poskrobko, Zarządzanie środowiskiem, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
2007, s. 147.
5
M. Nowak, A. Kiepas-Kokot, Ocena oddziaływania na środowisko w aspekcie praktycznym
i teoretycznym, w: Wybrane problemy zarządzania środowiskiem w rozwoju lokalnym i regionalnym, red. P. Mickiewicz, T. Skotarczak, A. Kiepas-Kokot, M. Nowak, Społeczna Wyższa Szkoła
Przedsiębiorczości i Zarządzania, Łódź – Warszawa 2010, s. 30.
6
M. Pchałek, M. Behmke, Postępowanie w sprawie oceny oddziaływania na środowisko w prawie
polskim i UE, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2009, s. 99.
7
P. Mickiewicz, M. Kiełsznia, M. Nowak, S. Gawłowski, Ocena oddziaływania na środowisko
a zarządzanie rozwojem lokalnym i regionalnym, Społeczna Wyższa Szkoła Zarządzania
i Przedsiębiorczości w Łodzi, Łódź 2011, s. 144.
8
B. Rakoczy, Ustawa o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale
społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko. Komentarz,
Lexis Nexis, Warszawa 2010, s. 213.
9
W. Radecki, Ocena oddziaływania na środowisko, w: Instytucje prawa ochrony środowiska.
Geneza. Rozwój. Perspektywy, red. W. Radecki, Di in, Warszawa 2010, s. 285.
4
Studia i materiały
Celem studium korytarzowego jest przede wszystkim określenie korytarzy
terenowych dla wariantów trasy, wstępna analiza korytarzy w powiązaniu z siecią
dróg publicznych (ze szczególnym uwzględnieniem obszarów objętych ochroną
przyrody) oraz wybór wariantów najmniej kolidujących z uwarunkowaniami lokalnymi (środowiskowymi i społecznymi)10. Można więc wskazać, że na etapie
wydawania decyzji środowiskowej podlega ocenie to, czy etap studium korytarzowego zrealizowano poprawnie z punktu widzenia ochrony środowiska. W przypadku pozytywnego rozstrzygnięcia tej wątpliwości inwestycja przechodzi
do fazy związanej z weryfikacją parametrów techniczno-budowlanych. Decyzja
o uwarunkowaniach środowiskowych weryfikuje zgodność działań gospodarczych
(również istotnych z punktu widzenia rozwoju regionalnego) z wymogami środowiskowymi. Jest więc kluczowym elementem całej procedury inwestycyjnej.
Podkreślić należy, że inwestycje drogowe zaliczane są do przedsięwzięć wymagających oceny oddziaływania na środowisko z różnych powodów. Przede
wszystkim istotny będzie ewentualny negatywny wpływ na środowisko, a w szczególności na przyrodę. Jednocześnie, inwestycje drogowe – i to w bardzo szerokim
zakresie – są konieczne do rozwoju kraju, rozwoju regionalnego oraz rozwoju w
skali lokalnej. Bez inwestycji drogowych nie byłby ponadto możliwy rozwój metropolii ani rozwój innych ośrodków osadniczych. Waga tych inwestycji może nie
jest bezpośrednio porównywalna z koniecznością ochrony środowiska, ale jest
bardzo duża. Dlatego też właśnie w tym przypadku w pełni znajdzie zastosowanie koncepcja zrównoważonego rozwoju, sprowadzająca się do wypracowania
kompromisu pomiędzy dwoma tak istotnymi dla rozwoju celami. Powyższe stanowi również uzasadnienie instytucjonalne dla wyodrębniania w Generalnej
Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad Departamentu Środowiska oraz jego
współpracy (zarówno na poziomie centralnym, jak i regionalnym) z Generalną
Dyrekcją Ochrony Środowiska.
Analizując liczbę oddanych do użytku kilometrów dróg, należy mieć również na uwadze, że brak dostosowania przepisów prawa polskiego pod względem środowiskowym do prawa Unii Europejskiej przyczynił się do opóźnień w
realizacji poszczególnych inwestycji drogowych11. Można więc przyjąć, że decyzje
o uwarunkowaniach środowiskowych stanowią warunek konieczny do przeprowadzania inwestycji. Trzeba o tym pamiętać również przy okazji omawiania
ewentualnych przedłużeń procesu inwestycyjnego związanych z procedurą oceny oddziaływania na środowisko. Innym problemem będą wymierne skutki wydania decyzji o uwarunkowaniach środowiskowych względem konkretnych zamierzeń inwestycyjnych. W chwili obecnej samo wydanie decyzji nie daje dla
inwestora żadnych praw względem terenu objętego inwestycją. Powoduje jedyP. Mickiewicz, Zarządzanie procesem przygotowania inwestycji drogowych aspekcie
współpracy z jednostkami zewnętrznymi i udziału społeczeństwa w podejmowaniu decyzji,
w: Ochrona środowiska i estetyka a rozwój infrastruktury drogowej, red. W. Rawski, Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Komunikacji Rzeczypospolitej Polskiej Oddział w Lublinie,
Lublin 2011, s. 229.
11
P. Mickiewicz, Budowa dróg krajowych w polskich województwach jako uwarunkowanie
zarządzania rozwojem regionalnym „Współczesne Zarządzanie” 2001, nr 1, s. 46.
10
157
158
nie konsekwencję w postaci ostatecznego doprecyzowania przebiegu drogi przez
inwestora. Jest to więc istotne – przede wszystkim z uwagi na zaprezentowane
powyżej względy, tym niemniej w procesie inwestycyjno-budowlanym ważną
rolę odgrywać będą również miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego
oraz decyzje lokalizacyjne. Z punktu widzenia inwestycji, a także związanego
z nią wymogu zapewnienia ochrony środowiska nie jest to klarowna sytuacja
prawna i niewątpliwie wymaga pewnego doprecyzowania12.
4. Decyzje środowiskowe dotyczące dróg krajowych
wydane w latach 2008-2010
W latach 2007-2013 inwestycje transportowe w Polsce są finansowane
przede wszystkim ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, Programu Operacyjnego Rozwój Polski
Wschodniej oraz Regionalnych Programów Operacyjnych. Wśród priorytetowych inwestycji w tym kontekście wyróżniono między innymi: autostradę do
Międzyrzecza Podlaskiego, obwodnicę Wrocławia, drogę ekspresową we
wschodniej części konurbacji śląskiej, drogę ekspresową od Szczecina do Nowej
Soli, drogę ekspresową od Grudziądza do Żnina i od Poznania do Gniezna, drogę ekspresową od Gdańska do Rabki, drogę ekspresową od Wrocławia do Łodzi
i od Piotrkowa do Budziska, drogę ekspresową od Warszawy do Piasków, drogę
ekspresową od Białegostoku do Barwinka, czy też drogę ekspresową od Elbląga
do Grzechotek13.
Decyzje o uwarunkowaniach środowiskowych stanowią bardzo istotny instrument rozwoju regionalnego, ale jednocześnie (co również należy podkreślić)
swoiste źródło informacji na temat realizowanych inwestycji. Rozwinięte obwodnice miast zapewniają rozwój regionalny w znaczącym zakresie na danym odcinku. Umożliwiają one przede wszystkim szybsze przemieszczanie się użytkowników miast oraz w związku z powyższym większe zainteresowanie miastem ze
strony przedsiębiorców (podmiotów gospodarczych). Inwestycje w zakresie obwodnic miejskich niewątpliwie w większym stopniu dotyczą funkcji endogenicznych niż egzogenicznych miasta.
Z tabeli 1 wynika, że w badanym okresie wydano niewiele decyzji o uwarunkowaniach środowiskowych budowy obwodnic. Najwięcej decyzji wydano w
województwie warmińsko-mazurskim, lubuskim oraz dolnośląskim, co jest
kompatybilne z przygotowywanymi dokumentami rządowymi. Inwestycje drogowe generują konflikty społeczne, a w szczególności związane z uruchomieNa ten temat: M. Nowak, P. Mickiewicz, Plan zagospodarowania przestrzennego województwa
jako instrument zarządzania rozwojem regionalnym, CeDeWu, Warszawa 2012, s. 97-143.
13
T. Komornicki, P. Śleszyński, P. Rosik, W. Pomianowski, Dostępność przestrzenna jako
przesłanka kształtowania polskiej polityki transportowej, Biuletyn KPZK PAN, z. 241, Warszawa
2010, s. 99.
12
159
Studia i materiały
Tabela 1
Decyzje o uwarunkowaniach środowiskowych wydane na budowę obwodnic
Rok
2008
2009
2010
Województwo
Podlaskie
1
0
0
Kujawsko-pomorskie
2
0
0
Pomorskie
0
2
0
Śląskie
0
0
0
Świętokrzyskie
0
0
0
Łódzkie
1
0
1
Lubelskie
1
1
3
Warmińsko-mazurskie
2
2
3
Opolskie
1
4
bd
Wielkopolskie
1
0
2
Podlaskie
0
1
1
Zachodniopomorskie
2
0
0
Mazowieckie
2
1
0
Dolnośląskie
3
1
1
Lubuskie
2
2
0
Małopolskie
0
0
1
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych uzyskanych w regionalnych dyrekcjach ochrony środowiska.
niem procedury wywłaszczeniowej. W takiej sytuacji ważne jest również dokonywanie szerokich konsultacji społecznych, aby w miarę możliwości zdecydowanie wcześniej rozwiązać potencjalne konflikty przestrzenne. Może bardzo
często pojawiać się problem natury organizacyjnej związany z tym, że określona
inwestycja jest uwzględniona w wydanej decyzji, a inwestor w najbliższym czasie
po wydaniu tej decyzji nie ma możliwości natychmiastowego przystąpienia do
działania. W związku z tym dany teren może być zagospodarowany w inny sposób (co znów w przyszłości wymusi procedurę wywłaszczeniową ujętą w specustawie drogowej).
Decyzje o uwarunkowaniach środowiskowych dotyczące obwodnic miast
wydawane były w różnym terminie, licząc od dnia złożenia wniosków. Mediana
dla czasu wydania decyzji, licząc od dnia złożenia wniosku, wynosiła dla wszystkich badanych decyzji 293,5 dnia. Można więc przyjąć, że o taki okres procedura związana z inwestycjami drogowymi została przez ocenę oddziaływania na
środowisko przedłużona. Podkreślić należy, że w przedstawionym zestawieniu
znalazły się decyzje, które były wydawane w ciągu 60 dni, a także decyzje, których wydanie zajęło 1320, a nawet 1450 dni.
160
Tabela 2
Decyzje o uwarunkowaniach środowiskowych wydane na budowę dróg
Rok
2008
2009
2010
Podlaskie
0
17
10
100
Kujawsko-pomorskie
0
1
3
208
Województwo
Mediana dla okresu wydania decyzji
w województwie (liczba dni)
Pomorskie
0
1
1
270
Śląskie
2
0
1
450
Świętokrzyskie
4
1
2
201
Łódzkie
4
5
5
137,5
Lubelskie
2
2
0
329,5
2
5
1
157,5
Opolskie
5
7
bd
65,5
Wielkopolskie
1
1
0
92,5
Podlaskie
5
1
0
361,5
Zachodniopomorskie
0
0
2
326,5
Mazowieckie
6
7
4
225
Dolnośląskie
3
2
1
212,5
Lubuskie
1
2
1
420
Małopolskie
1
0
2
570
Zdecydowanie więcej w badanym okresie wydano decyzji o uwarunkowaniach środowiskowych dotyczących budowy dróg krajowych i autostrad (lub
także dróg stanowiących drogi dojazdowe do dróg krajowych i autostrad).
W badaniach nie uwzględniano budowy dróg typowo samorządowych ani inwestycji dotyczących urządzeń znajdujących się na drogach na przykład sygnalizacji świetlnych. Nie brano również pod uwagę inwestycji związanych z budową
mostów. Z dokonanego zestawienia wynika, że najwięcej decyzji o uwarunkowaniach środowiskowych wydano w województwie podlaskim, mazowieckim,
łódzkim i warmińsko – mazurskim. Można na marginesie dodać, że w gminach
położonych w tych województwach jest również prowadzona najbardziej aktywna polityka przestrzenna w skali lokalnej. Otwartym zagadnieniem (do rozwinięcia w dalszych badaniach) będzie zróżnicowanie poszczególnych województw z
punktu widzenia zaangażowania różnych podmiotów rozwoju regionalnego i
lokalnego w zakresie kształtowania polityki przestrzennej, w tym działań dotyczących zrównoważonego rozwoju.
Brak decyzji o uwarunkowaniach środowiskowych dotyczących bezpośrednio dróg w wybranych województwach rekompensowany jest decyzjami o uwarunkowaniach środowiskowych związanych z innymi, zbliżonymi przedmiotowo
161
Studia i materiały
Tabela 3
Decyzje o uwarunkowaniach środowiskowych wydane na rozbudowę i przebudowę dróg
Rok
2008
2009
2010
Województwo
Mediana dla okresu wydania decyzji w
województwie (liczba dni)
Podlaskie
11
8
13
78,5
Kujawsko-pomorskie
9
2
4
156,5
Pomorskie
3
7
5
105
Śląskie
10
6
7
308
Świętokrzyskie
1
1
2
225
Łódzkie
6
3
0
150
Lubelskie
5
1
0
303
15
7
6
285
Opolskie
0
1
bd
39
Wielkopolskie
16
24
7
160
Podlaskie
4
4
2
155,5
Zachodniopomorskie
0
2
1
170
Mazowieckie
0
0
0
0
Dolnośląskie
0
5
0
405
Lubuskie
1
3
1
105
Małopolskie
1
2
5
135
inwestycjami, na przykład inwestycjami dotyczącymi mostów w województwie
małopolskim. W dużej części województw występuje tendencja, zgodnie z którą
większa liczba wydanych decyzji wiąże się z krótszym okresem ich wydawania.
Korelacja pomiędzy liczbą wydanych decyzji a medianą dla liczby dni ich wydania od dnia złożenia wniosku jest ujemna i wynosi – 0,377. Z kolei mediana
ogółem dla liczby dni oddzielających wydanie decyzji od złożenia wniosku wynosi 247,5 dnia. Jest to okres krótszy niż ten odnoszący się do inwestycji związanych z obwodnicami, ale jednocześnie wciąż stosunkowo długi. Również on
powinien być brany pod uwagę przy okazji określania harmonogramu inwestycji.
Z tabeli 3 wynika, że decyzji o uwarunkowaniach środowiskowych wydawanych w sprawach dotyczących rozbudowy i remontu dróg krajowych było zdecydowanie więcej niż decyzji w sprawie budowy dróg krajowych, autostrad oraz
dróg do nich prowadzących. Zdecydowanie krótszy był też okres od dnia złożenia wniosku w sprawie wydania decyzji do dnia wydania decyzji. Mediana dla
powyższego wynosi 156 dni. Powyższe potwierdza tezę, że zbyt długi okres wydawania decyzji nie stanowi w obecnym systemie czynnika blokującego bądź
ograniczającego decyzje o uwarunkowaniach środowiskowych. Najwięcej decyzji
wydano w województwie wielkopolskim oraz warmińsko-mazurskim. Można
dodać, że tego rodzaju inwestycje nie zawsze muszą stanowić przesłankę uza-
162
sadniającą wysoki poziom rozwoju regionalnego – zwłaszcza w zakresie konieczności dokonywanych remontów dróg. Działania takie świadczyć mogą bowiem
o poziomie i zakresie wcześniejszych inwestycji drogowych – wymagających rozwinięcia i zmodyfikowania. Oczywiście, nie może to być wniosek generalny, odnoszony do wszystkich przypadków. Jednakże tego rodzaju inwestycje z punktu
widzenia priorytetów rozwoju regionalnego nawet w wymiarze generalnym będą
miały mniejsze znaczenie. Nie zmienia to oczywiście również względem tego
przypadku wniesionych wcześniej uwag dotyczących zakresu i czasu wydawania
decyzji o uwarunkowaniach środowiskowych.
Podsumowanie
Z przeprowadzonych badań wynika, że decyzje o uwarunkowaniach środowiskowych stanowią istotne źródło wiedzy na temat stopnia zaawansowania
poszczególnych inwestycji drogowych. Widoczne jest również, w których województwach proces inwestycyjny dotyczący dróg postępuje w większym zakresie,
a w których województwach w mniejszym. Analiza czasu wydawania decyzji
skłania do wniosku, że cała procedura, zwłaszcza w przypadku inwestycji dotyczących budowy dróg, może trwać pewien okres, który należy wkalkulować
w cały proces inwestycyjny.
Decyzje o uwarunkowaniach środowiskowych stanowią obecnie konieczny
czynnik rozwoju regionalnego. Procedura związana z ocenami oddziaływania
na środowisko umożliwia bowiem prowadzenie zdecydowanej większości inwestycji, gwarantując jednocześnie zachowanie walorów środowiskowych, co ma
wartość nie tylko ekologiczną, ale również ekonomiczną. Instrument ten pełni
w zarządzaniu rozwojem regionalnym kluczową rolę. Negatywne konsekwencje
związane z przedłużeniem inwestycji rekompensuje znacząco, stanowiąca konsekwencję powyższego, ochrona środowiska.
Małgorzata Rauba
STRATY SPOWODOWANE
ZANIECZYSZCZENIEM WÓD
|ZWIĄZKAMI AZOTU
POCHODZĄCYMI Z ROLNICTWA
Małgorzata Rauba, dr inż – Politechnika Białostocka
Politechnika Białostocka
Zamiejscowy Wydział Leśny w Hajnówce
17-200 Hajnówka, ul. Piłsudskiego 8
LOSS CAUSED BY WATER POLLUTION
OF NITROGEN COMPOUNDS FROM AGRICULTURE
SUMMARY: The non-point source water pollution is the main pollutant source for water environment.
The main source of non-point pollution is agriculture, resulting from natural and chemical fertilizer and from
husbandry. Most of the fertilizer and husbandry wastes drain into rivers and lakes.
There are many methods of estimating losses of caused by environmental pollution. The one of them is a method
of restitution.
Estimates of losses from agriculture have been carried out for the river catchment area of Ślina River.
KEY WORDS: nitrogen compounds from agriculture, the fertilizer and husbandry wastes, loss caused by water
pollution, method of restitution
164
Wstęp
Woda wykorzystywana tylko na podstawowe potrzeby egzystencjalne może
być traktowana jako zasób odnawialny. Takie wykorzystanie nie stanowi bowiem
zagrożenia wód ani pod względem ilościowym, ani pod względem jakościowym.
Jednakże wraz z rozwojem cywilizacji nastawionych na konsumpcjonizm zapotrzebowanie na wodę ciągle wzrasta. Istotne znaczenie miał tu rozwój przemysłu, gdyż pojawił się problem znacznego pogorszenia się jakości wód. Coraz częściej wodę przed jej wykorzystaniem należy odpowiednio przygotować, a to pociąga za sobą określone koszty. Nie bez znaczenia była także intensyfikacja produkcji rolniczej. Istotny wpływ tego sektora na jakość zasobów wodnych przejawia się przede wszystkim w zanieczyszczeniu wód spływami z terenów użytkowanych rolniczo.
W II Polityce ekologicznej państwa została sformułowana jedna z najważniejszych zasad ochrony środowiska, a mianowicie zasada: sprawca zanieczyszczenia płaci. Zgodnie z nią wszyscy sprawcy powinni ponosić koszty związane z
korzystaniem ze środowiska i emisją zanieczyszczeń.
Wśród użytkowników wód wyróżnia się odbiorców komunalnych, przemysł
i rolnictwo. Zarówno gospodarstwa domowe, jak i przemysł ponoszą koszty odprowadzania ścieków do wód powierzchniowych w postaci opłat za korzystanie
ze środowiska, które w przypadku korzystania z usługi zbiorowego oczyszczania
i odprowadzania ścieków wliczone są w cenę ścieków. Kosztów nie ponosi jedynie rolnictwo. Rolnictwo wprowadza do środowiska znaczne ilości substancji
biogennych – głównie azotu- w postaci spływów z terenów użytkowanych rolniczo. Są to zanieczyszczenia obszarowe, trudne do zbadania i wskazania konkretnego miejsca ich powstawania. Badania przeprowadzone we Francji metodą
CVM (Contingent Valluation Method) pokazały, że rolnictwo powoduje około
40% zanieczyszczeń wód powierzchniowych, nie ponosząc przy tym żadnych
kosztów wynikających ze strat, które powoduje przedostawanie się zanieczyszczeń do zasobów wodnych1. Tymczasem usuwanie skutków tego rodzaju zanieczyszczeń, głównie w postaci odnowy i renaturalizacji wód, jest finansowane ze
środków publicznych. W związku z tym istnieje konieczność oszacowania wielkości tych strat, aby również rolnictwo mogło ponosić konsekwencje finansowe.
1. Straty spowodowane zanieczyszczeniem zasobów wodnych
Zanieczyszczenia przedostające się do wód powierzchniowych powodują pogorszenie się jakości wody i zaburzenia w funkcjonowaniu ekosystemów wodnych i powiązanych z nimi ekosystemów lądowych. Skutki odczuwane są także
przez ludność i gospodarkę narodową. Straty ponoszone przez ludność oraz poAnaliza zwrotu kosztów lub ekonomiczny cykl wody, Agence De L’eau Seine-Normandie, Karnity 2005.
1
Studia i materiały
szczególne sektory gospodarki w związku z emisją ścieków są bardzo zróżnicowane. Na ich wielkość ma wpływ przede wszystkim sposób wykorzystania zanieczyszczonej wody. Zakłady przemysłowe, które nie wymagają do produkcji wody
o wysokiej jakości, odczują pogorszenie się jej parametrów w sposób nieznaczny.
Wraz ze wzrostem wymagań zakład będzie musiał ponosić coraz większe koszty
na uzdatnianie wody, aby zachować dobrą jakość produkcji oraz nie dopuścić do
uszkodzenia urządzeń.
Wielkość strat będzie także różna w zależności od sektora gospodarki korzystającego z zanieczyszczonych zasobów wodnych. Biorąc pod uwagę to kryterium, straty spowodowane zanieczyszczeniem wód można podzielić na następujące grupy:
• straty powstające w wyniku zaopatrywania ludności w wodę;
• straty w przemyśle;
• straty w gospodarce rolnej i leśnej;
• straty w gospodarce rybnej;
• straty w budowlach wodnych;
• straty w zakresie wypoczynku i sportu;
• straty w zakresie powszechnego korzystania z wód;
• straty związane ze zmniejszeniem zdolności wód do samooczyszczania;
• straty wynikające ze zniszczenia przyrody i krajobrazu2.
Pierwszy rodzaj strat wynika z kosztów związanych z koniecznością poboru
wody, której parametry nie odpowiadają wymaganiom wody przeznaczonej do
zaopatrywania ludności, przez co ponoszone są one przez przedsiębiorstwa wodociągowo-kanalizacyjne oraz społeczeństwo. Następuje zwiększenie kosztów
uzdatniania wody, gdyż uzyskanie odpowiedniej jakości wody wymaga stosowania droższych technologii i zużycia większych ilości materiałów. Konieczna może
okazać się budowa nowych ujęć wody lub przerzutów wody czystej, gdy lokalne
zasoby są tak zanieczyszczone, że nie nadają się do wykorzystania.
Wielkość kosztów związanych z przerzutem lub magazynowaniem wody w
przypadku nadmiernego zanieczyszczenia lokalnych zasobów wodnych może
więc sięgnąć według A. Symonowicza 21,30 PLN/m3 przerzucanej wody, zaś według R. Miłaszewskiego 0,68 PLN/m3 przerzucanej wody3. Jak wskazuje L. Guzińska w badaniach z roku 1990 nad wskaźnikami kosztów środowiskowych,
koszt uzdatniania wód II klasy czystości (poziom cen 1988 roku) wyniósłby 3,28
PLN/m3 uzdatnionej wody, III klasy - 6,41 PLN/m3, zaś wód pozaklasowych 9,34 PLN/m3 wody4. Taki sam poziom kosztów otrzymał również Symonowicz5.
2
A. Symonowicz, Straty wynikające z zanieczyszczenia zasobów wodnych i niewłaściwej nimi
gospodarki, w: „Ekonomiczne problemy ochrony środowiska”, Liga Ochrony Przyrody, Warszawa
1983, s. 53-56.
3
R. Miłaszewski, Straty gospodarcze spowodowane zanieczyszczeniem zasobów wodnych, „Gospodarka Wodna” 2001, nr 1, s. 10-13.
4
L. Guzińska, R. Miłaszewski, Straty gospodarcze spowodowane uzdatnianiem nadmiernie zanieczyszczonych wód powierzchniowych, „Gospodarka Wodna” 1990, nr 5, s. 105-107.
5
A. Symonowicz, Straty z tytułu zanieczyszczenia wód, w: Ekonomika ochrony wód, red. M. Gromiec, Wydawnictwo Polski Komitet do spraw IAWPRC (obecnie IWA) przy IMGW, Warszawa
165
166
Późniejsze badania J. Famielec z 2001 roku i R. Miłaszewskiego z 2003 roku
wskazują z kolei na niższy koszt uzdatniania wód, wynoszący 0,148 PLN/m3
wody6.
Kolejnym sektorem, który ponosi straty w związku z poborem zanieczyszczonej wody, jest przemysł. Zakłady przemysłowe muszą ponosić zwiększone koszty
uzdatniania wody, ażeby mogła ona spełniać wymagania produkcyjne. Podobnie
jak w przypadku gospodarki komunalnej, przedsiębiorstwa także ponoszą straty
wynikające z niszczenia urządzeń. Dodatkowe koszty powstają także w przypadku, gdy następuje pogorszenie jakości produkcji w związku z wykorzystaniem
wody o niskiej jakości. Wydatki powoduje również obniżenie wydajności urządzeń zasilanych zanieczyszczoną wodą (dodatkowe zużycie energii, remonty,
konserwacja). Według różnych autorów, koszt uzdatnienia wód na potrzeby
energetyki cieplnej kształtuje się na poziomie od 0,009 do 0,61 PLN/m3 uzdatnionej wody dla obiektów otwartych i od 0,320 do 22,87 PLN/m3 dla obiektów
zamkniętych, a dla celów poprodukcyjnych, z wyłączeniem energetyki, według
A. Symonowicza koszt ten wyniósł 15,94 PLN/m3 (poziom cen 1988 roku), a
według J. Famielec i R. Miłaszewskiego - 0,248 PLN/m3 uzdatnionej wody7.
Straty związane z zanieczyszczeniem zasobów wodnych odczuwane są także
w gospodarce rolnej i leśnej. Przejawiają się one w spadku wydajności produkcji
rolnej i leśnej oraz w jakości plonów. Obszary rolne i leśne mogą zostać zanieczyszczone na skutek odprowadzania ścieków, infiltracji zanieczyszczonych wód
ze zbiorników i rzek, zalewania w czasie awarii urządzeń odprowadzających
ścieki oraz w wyniku nawadniania terenów wodami nadmiernie zanieczyszczonymi.
Ścieki odprowadzane do wód powierzchniowych powodują również znaczne
straty w gospodarce rybnej. Są one związane ze zmniejszeniem się ilości ryb oraz
pogorszeniem się ich jakości, a także z kosztami ponownego zarybiania. Szacuje
się, że jednostkowe straty z tego tytułu mogą wynosić 1062,76 PLN/tonę (poziom cen z 2005 roku)8.
Zanieczyszczone wody powodują także niszczenie budowli i urządzeń hydrotechnicznych (jazy, zapory, śluzy, umocnienia brzegowe, elementy elektrowni
wodnych). Skutkiem tego skrócony jest okres eksploatacji tych obiektów oraz
zwiększone koszty remontów i konserwacji. Straty z tego tytułu, według A. Symonowicza, M. Sobieckiego i P. Małeckiego, mogą wynosić w energetyce 2,6%
wartości środków trwałych, w przemyśle i gospodarce komunalnej 1,0% wartości środków trwałych, zaś według Miłaszewskiego - ogólne straty spowodowane
1991, s. 29-47.
6
J. Famielec i in., Straty gospodarcze spowodowane zanieczyszczeniem środowiska naturalnego
w Polsce w warunkach transformacji gospodarczej, cz. 1 i 2, Akademia Ekonomiczna, Kraków
2001, maszynopis; R. Miłaszewski, Straty gospodarcze spowodowane zanieczyszczeniem wód,
Rada Wojewódzka NOT-FSNT, Katowice 2003, s. 9-18.
7
A. Symonowicz, op. cit., s. 29-47; J. Famielec. i in., op. cit; R.Miłaszewski, op. cit., s. 9-18.
8
R. Miłaszewski, K. Rauba, Koszty środowiskowe spowodowane zanieczyszczeniem wód powierzchniowych, Katowice 2006, s. 25-33.
Studia i materiały
przez korozję budowli i urządzeń stykających się z nadmiernie z zanieczyszczoną wodą wynoszą 1,7% wartości środków trwałych9.
Wody wykorzystywane są również do celów wypoczynkowych, rekreacyjnych i jako miejsce uprawiania sportów. Zanieczyszczenie wód powierzchniowych uniemożliwia lub ogranicza możliwości takiego wykorzystania wód powierzchniowych. Straty z tego tytułu ponoszą zwłaszcza jednostki obsługujące
ludność w zakresie turystyki.
Straty w zakresie powszechnego użytkowania wód wynikają natomiast z niemożliwości wykorzystania nadmiernie zanieczyszczonej wody, zwłaszcza przez
ludność wiejską, do zaspokojenia potrzeb związanych z prowadzeniem gospodarstw.
Odprowadzanie do wód zbyt dużych ilości ścieków generuje straty związane
ze zmniejszeniem zdolności wód do samooczyszczania. Wody płynące mają
dużą zdolność redukcji zanieczyszczeń. Niepełna zdolność odbiornika do samooczyszczania powoduje konieczność większej redukcji zanieczyszczeń w oczyszczalniach ścieków10.
Straty wynikające z zanieczyszczenia wód można podzielić na dwie podstawowe grupy:
• straty ponoszone przez korzystających z zasobów wodnych;
• dodatkowe koszty uzdatniania nadmiernie zanieczyszczonej wody;
• koszty przerzutu wody na obszary o wodach niespełniających wymagań;
• koszty związane z korozją urządzeń stykających się z zanieczyszczoną wodą;
• utracony dochód w gospodarce rybnej;
• utracony dochód w turystyce;
• koszty ponoszone na zachowanie walorów środowiska;
• koszty rekultywacji zanieczyszczonych zbiorników wodnych wynikające
z przekroczenia możliwości samooczyszczania wód11.
Straty, które poniosą korzystający z danego zasobu wodnego, są jednocześnie
stratami wynikającymi z konieczności użytkowania zanieczyszczonych wód. Jednostka pobierająca wodę i odprowadzająca ścieki do tego samego odbiornika
będzie jednocześnie generować straty, jak i partycypować w kosztach zewnętrznych wynikających z zanieczyszczenia danych zasobów wodnych. Ponadto dodatkowe wydatki muszą ponieść wszyscy użytkownicy danego cieku lub zbiornika wodnego, aby uzyskać wodę o odpowiednich do swoich potrzeb parametrach
jakościowych.
Do szacowania strat można stosować metody bezpośrednie lub pośrednie.
W praktyce określania kosztów stosuje się zazwyczaj metody pośrednie, do których zalicza się metodę restytucyjną oraz metodę substytucyjną.
A. Symonowicz, op. cit., s. 53-57; R. Miłaszewski, op. cit., s. 9-18; P. Małecki, Straty ekologiczne
Krakowa wynikłe z zasolenia Wisły, „Ekonomia i Środowisko” 2004, nr 2(26), s. 178-189;
M. Sobiecki, Straty z przyspieszonej korozji metali wskutek ich styczności z zanieczyszczoną
wodą powierzchniową”, „Gospodarka Wodna” 1992, nr 6, s. 135-137.
10
A. Symonowicz, op. cit.
11
R. Miłaszewski, E. Rauba, Określanie opłat za usługi wodne zgodnie z wymaganiami ramowej
dyrektywy wodnej, „Ekonomia i Środowisko” 2010, nr 2, s. 71.
9
167
168
Metoda restytucyjna opiera się na określeniu wielkości kosztów, które muszą zostać poniesione w związku z przywróceniem do odpowiedniego stanu utraconego lub zniszczonego elementu środowiska. Na tej metodzie oparto wycenę
strat w stawach rybnych napełnianych wodą złej jakości, przeprowadzoną przez
Instytut Rybactwa Śródlądowego dawnej Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie. Przy szacunkach strat uwzględniono:
• wartość utraconego dochodu w związku z produkcją ryb nienadających się
do konsumpcji;
• straty wynikające z utraty możliwości dalszej produkcji w stawach rybnych
określone przez koszty ich rekultywacji przed przystąpieniem do dalszego
użytkowania12.
Z kolei w metodzie substytucyjnej miernikiem strat są koszty pozyskania
w innym miejscu utraconego elementu środowiska lub koszty budowy i eksploatacji urządzeń mogących spełniać identyczną funkcję, co utracony element.
Metodę tę wykorzystano do oszacowania strat spowodowanych utratą rekreacyjnych funkcji naturalnego cieku lub zbiornika wodnego. Opierając szacunek strat
na metodzie substytucyjnej, można przyjąć, że substytutem utraconej funkcji
rekreacyjnej może być na przykład basen kąpielowy. Przykładem takiego szacowania strat jest Warszawa, w której na plażach nad Wisłą wybudowano baseny
napełnione czystą wodą wodociągową, ponieważ woda w Wiśle nie nadawała się
już do kąpieli. Koszty budowy takich basenów oraz koszty ich eksploatacji mogą
być wyrazem strat związanych z zanieczyszczeniem wód rzeki Wisły, które nie
nadawały się do rekreacyjnego wykorzystania13.
Często stosowaną metodą szacowania strat jest także metoda wskaźnikowa.
Zawiera ona w sobie elementy wszystkich metod określania strat ekologicznych.
Istota tej metody polega na wykorzystaniu empirycznych oszacowań strat ekologicznych uzyskanych w warunkach porównywalnych lub uśrednionych. Adaptacja tych oszacowań jest możliwa dzięki określeniu wskaźników jednostkowych
strat ekologicznych. Informują one o wielkości przeciętnej straty przypadającej
na jednostkę naturalną, czyli na m3, ha, jednego zatrudnionego bądź wyrażonej
procentowo14.
A. Symonowicz, Straty z tytułu zanieczyszczenia zasobów wodnych – metoda rachunku i oszacowanie strat bezpośrednich. CPBP – 04.10.13.02.12, Etap II. IGS – SGPiS, Warszawa 1988,
s.114-115, materiał powielony.
13
A. Symonowicz, Straty wynikające..., op. cit., s. 57.
14
R. Miłaszewski, E. Rauba, Określenie opłat..., op. cit.
R. Miłaszewski, Straty w gospodarce komunalnej spowodowane uzdatnianiem nadmiernie zanieczyszczonych wód powierzchniowych, „Gospodarka Wodna” 1990, nr 5, s. 105-107.
12
Studia i materiały
2. Metoda szacowania strat spowodowanych zanieczyszczeniem wód
związkami azotu pochodzącymi z rolnictwa
Woda jest zasobem dynamicznym, nie można go ograniczyć podziałami administracyjnymi. W związku z tym wszelkie działania związane z zasobami wodnymi powinny być prowadzone na obszarach wyznaczonych naturalnymi granicami wód. Taką podstawową naturalną jednostką jest zlewnia rzeczna.
Szacunki strat spowodowanych przez rolnictwo zostały przeprowadzone
właśnie dla obszaru zlewni rzecznej.
Na potrzeby oszacowania strat spowodowanych działalnością rolniczą zaadaptowano metodę restytucyjną szacowania strat. Przyjęto, że straty spowodowane zanieczyszczeniem wód związkami biogennymi pochodzenia rolniczego
odpowiadają kosztom, jakie należałoby ponieść na usunięcie ładunku zanieczyszczeń wniesionego z rolnictwa do wód.
Procedura określenia strat spowodowanych zanieczyszczeniem wód związkami azotu pochodzącymi z rolnictwa przebiega następująco:
1. Określenie za pomocą programu MacroBil wielkości ładunku zanieczyszczenia w środowisku [kg/ha/rok].
2. Określenie ładunku zanieczyszczenia pochodzącego z atmosfery [kg/ha/
rok].
3. Obliczenie różnicy ładunków zanieczyszczenia w środowisku i pochodzącego z atmosfery.
4. Obliczenie całkowitego ładunku zanieczyszczenia wprowadzanego w wyniku nawożenia [kg/rok azotu].
5. Określenie ilości ścieków komunalnych, która odpowiada obliczonemu ładunkowi zanieczyszczenia pochodzącemu z rolnictwa.
6. Ustalenie na podstawie danych dotyczących orientacyjnych kosztów oczyszczania ścieków komunalnych kosztu oczyszczenia ilości ścieków odpowiadającej zawartości ładunku zanieczyszczenia pochodzącego z rolnictwa.
7. Oszacowanie strat spowodowanych zanieczyszczeniami pochodzenia rolniczego.
Do ustalenia wielkości ładunku zanieczyszczenia w środowisku [kg/ha/rok]
pochodzącego ze zlewni wykorzystano program MacroBil. Jest to program opracowany przez Instytut Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, wykorzystujący bilans azotu „na powierzchni pola”, stosowany jako metoda monitorowania wpływu nawożenia tym składnikiem na jakość wód gruntowych, a pośrednio na jakość wód powierzchniowych.
W programie tym w bilansie po stronie przychodu uwzględnia się następujące źródła dopływu składnika do gleby:
• nawozy mineralne;
• nawozy naturalne;
• nawozy organiczne;
• przyorane produkty uboczne roślin uprawnych;
169
170
•
biologiczne wiązanie azotu (resztki pożniwne roślin motylkowatych, przyorane poplony motylkowate);
• opad atmosferyczny.
Po stronie rozchodu uwzględnia się natomiast pobranie składnika w plonach. W systemie zrównoważonego nawożenia dopływ składników pokarmowych do gleby powinien rekompensować ich odpływ w plonach. W programie
przyjmuje się założenie, że całkowite zrównoważenie bilansu w przypadku azotu
nie jest możliwe ze względu na nieuniknione straty tego składnika poprzez:
• ulatnianie się form gazowych do atmosfery;
• immobilizację przez mikroorganizmy glebowe;
• częściowe wymywanie azotanów.
Program MacroBil uwzględnia w swoich obliczeniach azot pochodzący z atmosfery, a w związku z tym w procedurze szacowania strat odejmuje się ten rodzaj azotu od uzyskanego wyniku. Przyjęto, że ładunek azotu pochodzący z atmosfery wynosi 15 kgN·ha-1·rok-1.
Ilość ścieków, która zawierałaby ładunek azotu odpowiadający obliczonemu
ładunkowi pochodzącemu z nawożenia, należy obliczyć, przyjmując, że średnie
stężenie azotu ogólnego w ściekach komunalnych wynosi 95 g·m-3.
Koszty oczyszczenia ścieków, które zawierałyby wielkość ładunku azotu pochodzącego z rolnictwa, określono na podstawie orientacyjnych kosztów oczyszczania ścieków (tabela 1, rysunek 1).
Tabela 1
Orientacyjne wielkości rocznych i jednostkowych kosztów eksploatacji
komunalnych oczyszczalni ścieków (poziom cen 2009 roku)
Ilość oczyszczanych ścieków
[Q, m3/d]
Roczne koszty
oczyszczania ścieków
[K, tys. zł/rok]
Jednostkowe koszty
oczyszczania ścieków
[k, zł/m3]
100
135,98
3,73
200
236,42
3,24
500
463,96
2,54
1000
805,74
2,21
2000
1320,87
1,81
5000
2845,40
1,56
10000
4759,41
1,30
20000
7610,76
1,04
50000
16511,04
0,90
100000
20583,76
0,56
Źródło: opracowanie własne na podstawie R. Miłaszewski: Ekonomika ochrony wód powierzchniowych, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 2003, s. 73.
171
Studia i materiały
Rysunek 1
Zależność rocznych kosztów eksploatacji komunalnych oczyszczalni ścieków
od ilości oczyszczonych ścieków
y = 317,9442+0,4386*x-2,3577E-6*x^2
22000
20000
18000
16000
14000
12000
tys.zá·rok-1
10000
8000
6000
4000
2000
0
0
20000
10000
40000
30000
60000
80000
1E5 1,2E5
50000
70000
90000 1,1E5
-1
m 3·d
Źródło: opracowanie własne na podstawie R. Miłaszewski: Ekonomika ochrony wód powierzchniowych, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 2003, s. 73.
3. Oszacowanie strat spowodowanych związkami azotu
pochodzenia rolniczego na przykładzie zlewni rzeki Śliny
Jako obiekt badań wybrano zlewnię rzeki Śliny, która jest zlewnią typowo
rolniczą. O jej wyborze zdecydował także brak punktowych źródeł zanieczyszczenia wód rzecznych.
Zlewnia rzeki Śliny położona jest w południowo-zachodniej części województwa podlaskiego, w obrębie dwóch powiatów: białostockiego i wysokomazowieckiego. W jej granicach zlokalizowane są gminy: Zawady, Tykocin, Sokoły,
Kobylin-Borzymy, Nowe Piekuty, Kulesze Kościelne i Wysokie Mazowieckie.
Rzeka Ślina jest III-rzędowym, lewobrzeżnym dopływem Narwi. Wpada do
niej na 270 km jej biegu. Jest to rzeka w całości uregulowana. Długość Śliny
wynosi 20 km, szerokość waha się od 1,5 do 5 m, a głębokość nie przekracza
1m.
172
Badania prowadzone w roku 2008 przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony
Środowiska w punkcie pomiarowo-kontrolnym w miejscowości Targonie Wity
wykazują, iż wody rzeki Śliny są podatne na eutrofizację ze względu na podwyższoną zawartość azotu azotanowego (V), którego stężenie średnioroczne wynosiło 12,23 mg N-NO3/dm3. Stan ekologiczny rzeki jest umiarkowany ze względu
na zwiększone stężenia azotu azotanowego (V), a rzeka nie jest przydatna do
bytowania ryb ze względu na zawartość tlenu rozpuszczonego i fosforu ogólnego.
Zlewnia zajmuje powierzchnię 359,53 km2, z czego 28 312,5 ha zajmują
grunty użytkowane rolniczo. Największą powierzchnię z użytków rolnych zajmują grunty orne, to jest 22 020,5 ha. Użytki zielone stanowią 6 292 ha. Duży obszar zlewni zajmują również lasy i grunty leśne – 7 364 ha. Natomiast pozostałe
obszary, czyli wody powierzchniowe, nieużytki oraz zabudowania zajmują około
235 ha.
Zlewnia została podzielona na pięć zlewni cząstkowych. Dwie z nich stanowią dopływy rzeki Śliny (zlewnia D i E), trzy pozostałe wydzielono z obszaru
przyrzeczy rzeki Śliny (zlewnie: A, B, C). Zlewnie cząstkowe zostały wydzielone
w celu ujednolicenia warunków. Podstawowe dane dotyczące struktury użytkowania zlewni zamieszczono w tabeli 2.
Dane potrzebne do obliczenia wielkości ładunku zanieczyszczenia w środowisku pochodzącego z rolnictwa na podstawie programu MacroBil uzyskano na
drodze badań ankietowych przeprowadzonym metodą wywiadu bezpośredniego.
Badania ankietowe przeprowadzono na początku 2008 roku wśród rolników
gospodarujących na obszarach pięciu analizowanych zlewni cząstkowych. Miały
one na celu zbadanie ogólnego funkcjonowania gospodarstw rolnych, ze szczególnym uwzględnieniem średniego zużycia nawozów naturalnych i mineralnych,
sposobu prawidłowego gospodarowania nawozami i rodzaju prowadzonej działalności rolniczej.
Do badań wybrano gospodarstwa o różnym profilu działalności rolnej, czyli
nastawione głównie na:
• uprawę roślin;
Tabela 2
Charakterystyka zlewni cząstkowych rzeki Śliny
Nazwa zlewni
Powierzchnia
[ha]
Grunty orne
Użytkowanie na obszarze zlewni
[ha]
Użytki zielone
Lasy i grunty leśne
21,5
766,75
Sady
Zlewnia A
2 776
1 987,75
-
Zlewnia B
6 494,25
4 510,75
993,5
990
-
Zlewnia C
10 762
7 011
2 061,75
1 686,25
3
Zlewnia D
13 184,5
6 936
3 110,5
3 138
-
Zlewnia E
2 501,25
1 575
104,75
783
38,5
Źródło: opracowanie własne.
173
Studia i materiały
•
•
•
hodowlę trzody chlewnej;
hodowlę bydła mlecznego;
hodowlę bydła mlecznego i opasowego oraz hodowle niewyspecjalizowane
w żadnej produkcji rolnej.
W celu uzyskania niezbędnych informacji skonstruowano kwestionariusz
ankietowy zawierający 34 pytania. Zakres tematyczny ankiety obejmował:
• strukturę użytkowania gruntów w gospodarstwie;
• klasę bonitacyjną gleb;
• rośliny uprawiane w gospodarstwie;
• sposób odnawiania trwałych użytków zielonych;
• zwierzęta w gospodarstwie;
• rodzaje i ilości nawozów mineralnych i naturalnych;
• sposoby przechowywania obornika;
• przechowywanie nawozów płynnych;
• sposoby postępowania ze słomą;
• stosowanie osadów ściekowych jako nawozu;
• wielkość plonów.
Badania ankietowe przeprowadzono w 27 wsiach. Łącznie uzyskano 196
ankiet (tabela 3). W analizach danych posłużono się wartościami uśrednionymi
i przyjęto, że w każdym roku prowadzonych badań gospodarstwo wytwarza
średnio taki sam plon z hektara i zużywa taką samą ilość nawozów na hektar
użytków rolnych.
Następnie określono ilość ścieków komunalnych, która odpowiada ładunkowi zanieczyszczenia pochodzącemu z rolnictwa. Uzyskane wyniki przedstawiono
w tabeli 4.
Z przeprowadzonych szacunków wynika, że ładunek azotu wprowadzony z
nawożenia zlewni rzeki Śliny odpowiada zawartości azotu ogólnego usuwanego
rocznie przez oczyszczalnię komunalną oczyszczającą w ciągu doby 8088,4 m3
ścieków.
Biorąc pod uwagę zawartość azotu ogólnego w ściekach komunalnych,
taka ilość ścieków odpowiadałaby 64033 RLM (do obliczenia przyjęto nastęTabela 3
Liczba gospodarstw biorących udział w badaniach ankietowych w poszczególnych zlewniach
cząstkowych rzeki Śliny
Lp.
Nazwa zlewni
Liczba gospodarstw biorących udział w badaniach ankietowych
1
Zlewnia A
36
2
Zlewnia B
48
3
Zlewnia C
35
4
Zlewania D
68
5
Zlewania E
9
174
Tabela 4
Ładunki azotu pochodzące z nawożenia
Średnie
Ilość ścieków
Zlewnia Ładunek azotu Ładunek azotu Ładunek azotu Powierzchnia Ładunek azotu
zlewni
wprowadzany stężenie Nog komunalnych
w środowisku pochodzący wprowadzany
w wyniku
[ha]
w wyniku
[kgN·ha-1·rok-1] z atmosfery
w ściekach odpowiadająca
nawożenia komunalnych zawartości azotu
[kgN·ha-1·rok-1] nawożenia
[kgN·ha-1·rok-1]
[kgN·rok-1]
[m3]
[kg·m-3]
A
31
16
2776
44416
B
32
C
23
17
6494,2
110401,4
1162120
8
10762
86096
906273,7
D
18
3
13184,5
39553,5
E
0
0
2501,2
0
0
44
35717,9
280466,9
2952283
Razem
15
467536,8
0,095
416352,6
pujące wartości: Nog = 12 gN/Md, średnie stężenie Nog w ściekach komunalnych 95 mg·dm-3).
Następnie, na podstawie orientacyjnych kosztów oczyszczania ścieków, określono koszty oczyszczenia ścieków, które zawierałyby obliczoną wielkość ładunku azotu pochodzącego z rolnictwa.
W oparciu o rysunek 1, korzystając z uzyskanej zależności pomiędzy roczną
ilością oczyszczanych ścieków a rocznymi kosztami oczyszczania, ustalono, że
koszt oczyszczenia 2952283 m3 wyniesie 3711,28 tys. PLN.
Odnosząc się do powierzchni zlewni, można stwierdzić, że każdy hektar powierzchni zlewni w związku ze stosowaniem nawozów mineralnych oraz naturalnych generuje stratę w wysokości 103,90 PLN w ciągu roku. Jest to wartość
uśredniona dla zlewni, gdyż jak wspomniano wcześniej, trudno jest wskazać
konkretne miejsce powstawania zanieczyszczeń obszarowych ze względu na
skomplikowaną drogę ich migracji. Istotne jest zlewniowe ujęcie problemu, gdyż
wody mają charakter dynamiczny i należy rozpatrywać je w odniesieniu do naturalnych granic, a nie granic wyznaczonych administracyjnie. Zasadę zlewniową wprowadza Ramowa Dyrektywa Wodna, wskazując, że to właśnie na obszarze dorzecza powinno odbywać się zarządzanie zasobami wodnymi.
Ustalenie szacunkowej wysokości strat spowodowanych zanieczyszczeniami
azotowymi pochodzącymi z rolnictwa może stanowić podstawę do opracowania
opłaty środowiskowej, którą obciążone zostałyby gospodarstwa rolne. Opłata ta
uzupełniłaby system instrumentów ekonomicznych ochrony środowiska w Polsce i pozwoliłaby na spełnienie zasady „sprawca zanieczyszczenia płaci” w stosunku do sektora „rolnictwo”.
Należy propagować wśród gospodarzy dobre praktyki rolnicze, które
uwzględniają aspekty środowiskowe działalności rolniczej, aby zminimalizować
straty wywoływane przez rolnictwo.
Studia i materiały
Podsumowanie
Woda przestała być obecnie dobrem wolnym, a stała się dobrem ekonomicznym. Zatem podobnie jak inne dobra funkcjonujące na tradycyjnym rynku, także
podlega wartościowaniu. Działalność człowieka, w tym także rolnicza, powoduje
obniżenie jej wartości, generuje określone koszty zewnętrzne, które są odczuwane przez użytkowników zanieczyszczonych zasobów wodnych. Trudno jest jednak określić straty wywoływane działalnością rolniczą, gdyż w znacznej mierze
zanieczyszczenia pochodzące z rolnictwa są zanieczyszczeniami obszarowymi.
Ich drogi przemieszczania się są skomplikowane i trudno jest określić ich rodzaj
i ilość.
Sformułowana w Polityce ekologicznej państwa zasada „sprawca zanieczyszczenia płaci” wskazuje na konieczność szacowania strat spowodowanych
zanieczyszczeniem środowiska, by podmioty odpowiedzialne za ich powstawanie ponosiły konsekwencje finansowe za swój wpływ na pogorszenie jakości środowiska.
Do szacowania strat wykorzystuje się niektóre z metod wartościowania dóbr
ekonomicznych. Do najpopularniejszych należą metody kosztowe, takie jak metoda substytucyjna, metoda restytucyjna, metoda kompensacyjna.
Do szacowania strat spowodowanych związkami azotu pochodzenia rolniczego można wykorzystać metodę restytucyjną, opierając się na kosztach, które
musiałaby ponieść oczyszczalnia ścieków, by usunąć zanieczyszczenia wygenerowane przez rolnictwo na obszarze danej zlewni rzecznej.
Rachunki przeprowadzone dla typowej zlewni rzecznej, jaką jest zlewnia
rzeki Śliny, pokazały, że dla zlewni o powierzchni 35717,9 ha straty spowodowane odprowadzaniem do środowiska wodnego związków azotu powodują straty w
wysokości 3711,28 tys. PLN.
175
Danuta Szpilko
TURYSTYKA W PROJEKTACH FORESIGHTU
REGIONALNEGO W POLSCE
Danuta Szpilko, mgr – Politechnika Białostocka
16-001 Białystok-Kleosin, ul. Oj. St. Tarasiuka 2
e-mail: e-mail: [email protected]
TOURISM IN REGIONAL FORESIGHT PROJECTS IN POLAND
SUMMARY: The economic situation and the development of tourism in the regions are highly dependent on the
phenomena occurring both within the region, as well as outside. This forces the regional decision-makers to build
development strategies for tourism development in the perspective of several years. Skillful implementation of
new processes of anticipating future changes in tourism and the utilization of knowledge on promising market
segments may become a chance for the modern tourist regions. Foresight is a proposition of such a process,
defined as all the activities designed to make the best possible choice concerning the vision of the future, as well
as to identify ways of its implementation. This article aims to analyze the regional foresight studies carried out in
Poland.
KEY WORDS: foresight, tourism
Studia i materiały
Wstęp
W XXI wieku regiony turystyczne podlegają podobnym wymaganiom rynkowym jak podmioty gospodarcze. Sytuacja gospodarcza i rozwój turystyki są silnie
uzależnione od zjawisk zachodzących zarówno wewnątrz, jak również poza ich
granicami. Wymusza to przede wszystkim na decydentach regionalnych wykorzystanie dostępnych narzędzi planowania, w tym w szczególności budowanie
konkurencyjnych i rozwojowych strategii kształtowania turystyki w perspektywie kilkunastu lat.1 Umiejętne wdrożenie nowych procesów antycypacji przyszłych zmian w turystyce i wykorzystanie wiedzy o perspektywicznych segmentach rynku może stać się szansą współczesnych regionów turystycznych. Propozycją takiego procesu jest foresight, który zdefiniować można jako ogół działań
mających na celu dokonanie najkorzystniejszego wyboru wizji przyszłości, jak
również wskazanie dróg jej realizacji.
Celem artykułu jest przedstawienie dotychczas realizowanych w Polsce badań foresightu regionalnego, ze szczególnym uwzględnieniem turystyki.
1. Foresight i jego znaczenie
Pojęcie „foresight” w tłumaczeniu z języka angielskiego oznacza „przewidywanie”. W języku polskim nie ma jednowyrazowego odpowiednika w literaturze
przedmiotu, funkcjonuje więc termin angielski. Pojęcie to rozumiane jest jako
spojrzenie lub sięgnięcie w przyszłość, przy czym nie chodzi wyłącznie o prognozę, ale przede wszystkim o możliwość wpływu na bieg wydarzeń. Foresight to
aktywne budowanie obrazu przyszłości, łączące trzy elementy: monitorowanie,
prognozowanie oraz oddziaływanie na rzeczywistość z uwzględnieniem jej przyszłego rozwoju.2
Foresight jest zbiorem narzędzi ułatwiających konstrukcje scenariuszy rozwoju sytuacji w stosunkowo dalekiej perspektywie (zwykle 10-20 lat), jak również w przypadkach, gdy może nastąpić trudny do przewidzenia rozwój sytuacji.
Nie ma on charakteru projektu naukowego, lecz jest kombinacją: intuicji, metod
badawczych, analizy antycypacyjnej i badania rozwoju trendów.3
K. Borodako, Identy ikacja perspektywicznych segmentów turystyki jako wkład do foresightu
regionalnego i tworzenia strategii rozwoju sektora, w: Potencjał turystyczny. Zagadnienia ekonomiczne, red. A. Panasiuk, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2010, s. 29.
2
Foresight jako narzędzie zarządzania wiedzą i innowacją, Polska Agencja Rozwoju
Przedsiębiorczości, Warszawa 2010, s. 6-7.
3
J. Kuciński, Organizacja i prowadzenie projektów foresight w świetle doświadczeń międzynarodowych, Instytut Podstawowych Problemów Techniki PAN, Warszawa 2006, s. 5.
1
177
178
Najbardziej znaną definicję foresightu opracował B. Martin. Według niego,
foresight jest procesem zaangażowanym w systematyczne próby spojrzenia na
długoterminową przyszłość nauki, technologii gospodarki oraz społeczeństwa,
mającym na celu identyfikację obszarów badań strategicznych oraz powstających technologii generycznych, które mają potencjał przyniesienia najwyższych
korzyści gospodarczych i społecznych.4 Z kolei H. Gruup i H.A. Linstone definiują foresight jako odpowiednik wiązki systematycznych wysiłków patrzenia
w przyszłość i dokonywania najbardziej efektywnego wyboru. Przy czym foresight zakłada, że nie istnieje pojedyncza przyszłość. W zależności od działania lub
braku działania w teraźniejszości wiele wariantów przyszłości jest możliwych,
ale wyłącznie jeden z nich zaistnieje.5 Według K. Rogut i B. Piaseckiego, foresight
to rodzaj usystematyzowanego myślenia, którego istotą jest bardziej kreowanie
przyszłości niż tylko jej przewidywanie i zarządzanie nią.6 Warto wskazać również interpretację J.F. Coatesa, który traktuje foresight jako proces, w którym
dochodzi do pełnego zrozumienia sił kształtujących daleką przyszłość i który powinien być brany pod uwagę w formułowaniu polityki, planowaniu
i podejmowaniu decyzji.7 Zgodnie z definicją Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa
Wyższego foresight jest procesem kreowania kultury myślenia społeczeństwa
o przyszłości, w którym zarówno naukowcy, inżynierowie, jak i przedstawiciele
przemysłu czy pracownicy administracji publicznej biorą udział w wyznaczaniu
strategicznych kierunków rozwoju badań i rozwoju technologii w celu przysporzenia jak największych korzyści ekonomicznych i społecznych w gospodarce.
Uczestniczący w projektowaniu foresight ustalają priorytetowe kierunki badań,
wspólnie tworząc wizję przyszłych osiągnięć.8
Nie każdy proces przewidywania i kształtowania przyszłości można uznać za
foresight. Projekcja przyszłościowa tego typu musi odpowiadać określonym charakterystykom wskazującym, że foresight9:
• to proces, a nie technika (prognostyczna);
• to analiza interdyscyplinarna;
• obejmuje długoterminowe perspektywy czasowe;
• integruje różne perspektywy, w tym rozwój naukowy, technologiczny, gospodarczy, polityczny i społeczny;
• stanowi narzędzie wspomagające proces decyzyjny, ale nie oferuje gotowych
strategii korporacyjnych czy politycznych;
Foresight technologiczny, t. 1, Organizacja i metody, UNIDO, Wiedeń 2005, wydanie polskie,
PARP, Warszawa 2007, s. 8.
5
Ibidem, s. 8.
6
A. Rogut, B. Piasecki, Podręcznik ewaluatora projektów foresight, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa 2011, s. 33.
7
K. Borodako, Proces foresightu regionalnego w obszarze turystyki zrównoważonej na przykładzie wybranych projektów, w: Przedsiębiorczość, innowacyjność, foresight, red. L. Woźniak, Rzeszów 2008, s. 591.
8
Foresight technologiczny, t. 2, Foresight technologiczny w praktyce, UNIDO, Wiedeń 2005,
wydanie polskie PARP, Warszawa 2007, s. 197.
9
Ibidem, s. 8.
4
Studia i materiały
•
to próba promowania innowacji technologicznych i społecznych w sektorze
publicznym i prywatnym;
• optymalnie powinien być realizowany jako proces partycypacyjny z promotorami, którzy muszą zrealizować podjęte decyzje.
W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że celem foresightu jest wskazanie
i ocena przyszłych potrzeb, szans i zagrożeń związanych z rozwojem społecznym,
gospodarczym i technologicznym, jak również przygotowanie odpowiednich
działań wyprzedzających dotyczących nauki i techniki, uwzględniających ogólniejsze uwarunkowania społeczne, ekonomiczne, technologiczne.10 Cele foresightu realizowane są przy wykorzystaniu różnorodnych narzędzi i metod zarówno ściśle naukowych, jak i heurystycznych, bazujących na intuicji eksperckiej.
Iteracyjny charakter procesu sprawia, iż foresight może być traktowany jako
stałe podejście w myśleniu o przyszłości i funkcjonować jako użyteczne narzędzie przy próbach zarządzania nią.11
Zadaniem procesu foresightu jest równoczesne wprowadzenie w życie trzech
zamierzeń: przemyślenie przyszłości, przeprowadzenie na jej temat specjalistycznej debaty i sformułowanie rekomendacji do działań na rzecz odpowiedniego ukształtowania przyszłości (thinking, debating, shaping).12
Proces foresightu poszerza percepcję przyszłości w czworaki sposób. Po
pierwsze, pomaga ocenić konsekwencje obecnych działań i decyzji. Po drugie,
pomaga wykryć problemy, zanim się pojawią, i ich uniknąć. Po trzecie, pomaga
rozważyć obecne konsekwencje możliwych przyszłych działań. Po czwarte, pomaga określić charakterystykę pożądanego scenariusza rozwoju przyszłości.13
Foresight tworzy język debaty społecznej oraz kulturę budowania społecznej
wizji myślenia o przyszłości. W trakcie realizacji projektów analizy i oceny przeprowadzane są przy udziale przedsiębiorców, naukowców, przedstawicieli administracji publicznej, organizacji pozarządowych i społecznych, polityków. Mają
oni bezpośredni kontakt z nauką i gospodarką oraz regulacjami jej dotyczącymi,
poprzez co zapewniają merytorycznie poprawny opis problemów oraz wskazują
na możliwości ich rozwiązania.14
Zarówno sam proces foresightu, jak i jego wyniki są wykorzystywane przede
wszystkim do tworzenia, a następnie realizacji polityki naukowej, technicznej i
innowacyjnej państwa oraz jako narzędzie rozwijania w społeczeństwie kultury
myślenia o przyszłości.15
10
J. Kuciński, Podręcznik metodyki foresight dla ekspertów projektu Foresight regionalny dla
szkół wyższych Warszawy i Mazowsza „Akademickie Mazowsze 2030”, Politechnika Warszawska,
11
A. Magruk, E. Jańczuk, Typologia i klasy ikacja metod badawczych foresightu technologicznego, w: Koniunktura gospodarcza a reakcje podmiotów gospodarujących, red. J. Czech-Rogosz,
Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Katowice 2009, s. 382.
12
J. Kuciński, Podręcznik metodyki foresight..., op. cit., s. 5.
13
Foresight jako narzędzie..., op. cit., s. 7.
14
[Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: www.nauka.gov.pl/nauka/polityka-naukowa
panstwa/program-foresight/de inicja/ [Data wejścia: 29-01-2012].
15
[Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: www.ippt.gov.pl/foresight/foresight-narodowy.
html [Data wejścia: 29-01-2012].
179
180
2. System planowania rozwoju turystyki w Polsce
Państwo jest podstawowym podmiotem realizującym politykę turystyczną
danego kraju. Poszczególne jego funkcje są powiązane z turystyką w rozmaitym
stopniu. Ogólnie przyjmuje się, iż występuje siedem funkcji rządu w odniesieniu
do turystyki. Są to: koordynacja, planowanie, prawodawstwo, aktywność gospodarcza, stymulacja, uspołecznianie turystyki, ochrona interesu publicznego.16
Zarządzaniem turystyką w Polsce na szczeblu krajowym zajmuje się utworzone w 2007 roku Ministerstwo Sportu i Turystyki. Odpowiada ono za programowanie rozwoju, kształtowanie mechanizmów prawno-ekonomicznych oraz
promocję turystyki na rynku krajowym i międzynarodowym. Do zakresu działania Ministerstwa w sferze planowania turystyki należą w szczególności zadania
związane z kreowaniem rozwoju i promocji turystyki oraz opracowaniem, wdrażaniem i monitorowaniem programów i decyzji dotyczących sektora turystyki.17
Dokumentem planistycznym kształtującym rozwój turystyki na szczeblu krajowym jest przyjęty 26 września 2008 roku przez Radę Ministrów dokument rządowy Kierunki rozwoju turystyki do 2015 roku. Jako podstawowe założenie
przyjęto traktowanie turystyki jako dziedziny ściśle powiązanej z wieloma procesami rozwoju i kształtowanie jej zgodnie z innymi celami społeczno-gospodarczego rozwoju kraju. Jego realizacja wyraźnie wpisuje się w realizację celów
strategicznych Unii Europejskiej, określonych w Strategii Lizbońskiej, a także
priorytetów Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 oraz celu strategicznego Narodowej Strategii Spójności 2007-2013.18
Właściwe planowanie turystyki nie może się ograniczyć jedynie do rozwiązań na szczeblu centralnym. Istotną rolę w zarządzaniu turystyką odgrywają
podmioty szczebla regionalnego i lokalnego, do których należą samorządy terytorialne. Pełnią one zarówno funkcje regulacyjne (prawotwórcze, strategiczno-programowe, kontrolne), jak również prowadzą bezpośrednią działalność
w sferze realnej turystyki. W Polsce samorząd terytorialny funkcjonuje na trzech
szczeblach zarządzania: wojewódzkim – jako segment władzy regionalnej oraz
na szczeblach powiatowym i gminnym – jako segmenty władzy lokalnej.19
Najwyższą formą organizacji samorządu terytorialnego jest samorząd województwa, który odgrywa ważną rolę w systemie zarządzania turystyką. Możliwości planowania rozwoju turystyki wynikają przede wszystkim z następujących
kompetencji samorządu wojewódzkiego: uchwalania strategii rozwoju województwa, programów wojewódzkich oraz planu zagospodarowania przestrzennego, uchwalania budżetu województwa, określania zasad udzielania dotacji
J. Borzyszkowski, Organizacja i zarządzanie turystyką w Polsce, CeDeWu.pl, Warszawa 2011, s. 35.
Ibidem, s. 40.
18
[Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: www.msport.gov.pl/strategie-turystyka/524-Kierunki-rozwoju-turystyki-do-2-15-roku?retpag=/strategie-turystyka/ [Data wejścia: 29.01.2012].
19
Z. Ziobrowski, W. Lachewicz, Zadania i kompetencje samorządu powiatowego, w: Rola powiatu w gospodarce przestrzennej, komunalnej, wodnej, drogownictwie i ochronie środowiska,
Brytyjski Fundusz Know-How, Fundusz Współpracy, Warszawa 2000, s. 10.
16
17
Studia i materiały
przedmiotowych i podmiotowych z budżetu20. Samorząd województwa, dbając
o rozwój, może kreować własną regionalną politykę turystyczną, ukierunkowaną
na podniesienie poziomu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki turystycznej, pobudzanie aktywności gospodarczej oraz zachowanie wartości środowiska kulturowego i przyrodniczego obszarów. Realizację tej polityki w zakresie
planowania turystyki umożliwia w szczególności programowanie kierunków
rozwoju turystyki w województwie poprzez opracowanie strategii oraz programów rozwoju regionalnych produktów turystycznych.
Podstawowe zadania samorządu powiatowego i gminnego różnią się od zadań samorządu wojewódzkiego. Samorząd powiatowy, podobnie jak i gminny,
nastawiony jest głównie na zaspokajanie zbiorowych potrzeb mieszkańców,
a więc realizację interesu lokalnego. Działania samorządów powiatowych w sferze turystyki obejmują w szczególności: opracowanie i realizację strategii rozwoju turystyki, poprawę dostępności komunikacyjnej rejonów recepcji turystycznej,
ochronę i wzbogacanie walorów turystycznych, promocję turystyczną.21
Najniższym szczeblem administracji samorządowej, ale najważniejszym
w strukturze zarządzania samorządowego turystyką jest samorząd gminny. Znacząca jego rola w zakresie planowania rozwoju turystyki wynika przede wszystkim z możliwości opracowania i realizacji długookresowych strategii lub programów rozwoju turystyki oraz opracowywania kierunków i zasad zagospodarowania turystycznego gminy.22
Dzięki przyznanym kompetencjom samorządy gminne i powiatowe mają
szerokie możliwości planowania rozwoju turystyki na swoim terenie. To one podejmują najważniejsze decyzje dotyczące kierunków rozwoju lokalnego, kształtu
zagospodarowania przestrzeni, sposobu zarządzania środowiskiem, kierunków
wydatkowania środków budżetowych. Mogą więc świadomie inicjować procesy
planowania zmierzające do efektywnego i racjonalnego wykorzystania najcenniejszych zasobów przyrodniczych i kulturowych, a przez to aktywnie uczestniczyć w kształtowaniu całkowitego produktu turystycznego swojego obszaru oraz
podnoszeniu jego atrakcyjności.
Obecnie do obowiązków gmin należy tworzenie podstawowych dokumentów planistycznych, w których turystyka pełni istotną rolę. Są to na przykład
studium uwarunkowań i kierunków rozwoju i miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego. Strategia rozwoju turystyki jest natomiast opracowywana
fakultatywnie. W przypadku gmin posiadających ten dokument pojawia się problem z jego wdrożeniem. Często uchwalona przez radę gminy lub sejmik województwa strategia rozwoju turystyki staje się dokumentem, który nie jest realizowany. Zapisy strategii stają się tylko krótkotrwałym celem politycznym, a zadaH. Kiryluk, Rola samorządu terytorialnego w zarządzaniu turystyką na obszarach przyrodniczo cennych, w: Turystyka i rekreacja na obszarach przyrodniczo cennych w regionach transgranicznych północno-wschodniej Polski, red. W. Chiżniak, T. Ołdytowski, E. Szymańska, O icyna
Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok 2009, s. 54.
21
Ibidem, s. 57.
22
Ibidem, s. 58.
20
181
182
nia wskazywane w strategiach wraz z warunkami prowadzenia działań nie są
podejmowane lub są realizowane tylko w części. Praktyki takie dotyczyły między
innymi wojewódzkich strategii (programów) rozwoju turystyki, opracowywanych
w części regionów na lata 2003-2006. Niezrealizowane zapisy strategii zostały
ponownie wpisane do kolejnego okresu planowania, na lata 2007-2013 i następne, a realność realizacji celów jest nadal ograniczona.23
Ważnymi podmiotami w systemie planowania rozwoju turystyki są Polska
Organizacja Turystyczna, regionalne i lokalne organizacje turystyczne, a także
Polska Agencja Rozwoju Turystyki.24
3. Projekty foresightu regionalnego w Polsce
W zależność od przyjętego kryterium podziału można wyróżnić kilka
rodzajów foresightu. Biorąc pod uwagę cel, na jaki jest ukierunkowany,
w literaturze światowej wyróżnia się dwa rodzaje projektów: foresight technologiczny (technology foresight) i foresight regionalny (regional foresight). Ze względu na terytorialny zasięg zainteresowania wyróżnia się foresight regionalny,
krajowy, transgraniczny, ponadnarodowy. Niekiedy stosowane są również
określenia foresight branżowy (na przykład w zakresie wytwarzania i wykorzystywania energii) innowacyjny, strategiczny.25 Wytyczenie wyraźnej granicy pomiędzy podstawowymi rodzajami foresightu nie jest możliwe; bardziej stosowna
wydaje się klasyfikacja z punktu widzenia analizowanych przez nie aspektów.
Foresight technologiczny to proces polegający na systematycznym patrzeniu
w długiej perspektywie w przyszłość nauki i techniki, ekonomii i społeczeństwa,
powiązany z umiejętnością dobierania strategicznych technologii, mających
przynieść korzyści ekonomiczne i społeczne26.
Foresight regionalny jest definiowany jako systematyczny, kolegialny proces
zbierania informacji o przyszłości i na tej podstawie budowania średnioterminowej i długoterminowej wizji rozwojowej regionu, umożliwiającej podejmowanie
bieżących decyzji i mobilizowanie wspólnych działań. Łączy on kluczowe czynniki zmian i zmienne źródła wiedzy w taki sposób, żeby rozwijać przyszłe wizje
strategiczne.27 Turystyka, ze względu na swój interdyscyplinarny charakter
A. Panasiuk, Instrumenty zarządzania regionem turystycznym, w: Strategie rozwoju turystyki
w regionie, red. B. Meyer, D. Milewski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 24-32.
24
Z. Kruczek, Kompendium pilota wycieczek, Proksenia, Kraków 2010, s. 34.
25
J. Ejdys, A. Lulewicz-Sas, Zrównoważony rozwój w badaniach foresight, w: Uwarunkowania
rozwoju zrównoważonej gospodarki opartej na wiedzy, red. B. Poskrobko, Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok 2011.
26
T. Kuwahara, Technology Foresight in Japan – The Potential and Implications of DELPHI Approach [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: www.nistep.go.jp/achiev/ftx/eng/mat077e/
html/mat077ee.html [Data wejścia: 02-02-2012], s. 2.
27
J. Skonieczny, Narzędzia SPI w zarządzaniu regionami europejskimi [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: www.dcsr.wroc.pl/ iles/File/konferencja20060629/prez/14_narzedzia_
spi.pdf [Data wejścia: 02-02-2012], s. 12.
23
183
Studia i materiały
i umiejscowienie w regionie w procesie planowania, powinna być zaliczana
do foresightu regionalnego. Charakterystyka poszczególnych typów projektów
foresightu regionalnego została przedstawiona w tabeli 1.
Do chwili obecnej w Polsce zrealizowano ponad 40 projektów foresight,
z czego piętnaście stanowiły projekty regionalne. Miały one dwa główne źródła
finansowania pochodzące ze środków Unii Europejskiej. Osiem projektów finansowanych było z Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw (lata 2004-2006), sześć projektów z Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (lata 2007-2013), a jeden z 6 Programu Ramowego Badań i Rozwoju Technicznego Unii Europejskiej. Większość projektów
zrealizowano w województwach: śląskim, opolskim, podkarpackim, świętokrzyskim, małopolskim, dolnośląskim, małopolskim, wielkopolskim. Instytucjami
realizującymi projekty w głównej mierze były państwowe uczelnie wyższe.
Cele projektów foresightu regionalnego związane były najczęściej z identyfikacją priorytetowych technologii na rzecz rozwoju regionu, takich jak: biotechnologie, transport i infrastruktura, energetyka, technologie na rzecz ochrony
środowiska oraz technologie dla energetyki. W projektach, poza zidentyfikowaniem kluczowych technologii, które będą się rozwijały w ciągu najbliższych kilkunastu lat, dokonano oceny szans i zagrożeń ich rozwoju oraz
wskazano działania, jakie należy podjąć w celu ich rozwoju.
Tabela 1
Typy foresightu regionalnego
Typ foresightu
Strategiczny
(strategic)
Naukowy
(scienti ic)
Przemysłowy
(industrial)
Korzyści
uelastycznienie oraz ukierunkowanie na przyszłą politykę
dostarczenie wiedzy na temat opinii społeczeństwa
ulepszenie systemu informacji
poprawa wykorzystania osiągnięć naukowych
ułatwienie wykorzystanie środków przeznaczonych na działalność B+R
dostarczenie wiedzy na temat rynku przyszłości
wzmocnienie korzyści z istnienia przemysłu
ułatwienie zakładania działalności gospodarczej
zwiększenie zatrudnienia przy nowych technologiach
zachęcenie do działań o charakterze innowacyjnym
Edukacyjny
(educational)
Społeczny
(social)
zachęcenie do uzyskiwania wykształcenia
umożliwienie ukierunkowania edukacji tak, aby dostarczyć
przemysłowi odpowiednich pracowników
umożliwienie poprawy infrastruktury
przygotowanie na zagrożenia
zmierzanie do podniesienia poziomu życia
Żródło: Blueprints for Foresight Actions in the Regions: Upgrade Foresight Strategy and actions to assist regions of
traditional industry towards a more knowledge based community, European Commission, Brussels 2004, s. 34.
184
4. Turystyka jako przedmiot badań foresightu regionalnego
w Polsce
Projekty foresight realizowane w regionie najczęściej poświęcone są jednej
lub kilku branżom, które zespół ekspertów uzna za perspektywiczne lub istotne
z punktu widzenia przyszłego rozwoju województwa. Motywy, dla których projekty foresightu w ostatnich latach bardzo się spopularyzowały, w dużej mierze
wynikają z czynników, które spowodowały ich rozwój. Do czynników tych należy
zaliczyć między innymi28:
• zwiększenie się konkurencji gospodarczej i przemysłowej (kraje wysoko rozwinięte konkurują na globalnym rynku w zakresie branż opartych na wiedzy
lub mających charakter stricte usługowy, takich jak turystyka);
• rosnącą presję na wydatki rządowe (rozwój wielu dziedzin gospodarki budowany jest na wydatkach rządowych, od których wielkości są uzależnione;
poprzez rywalizację, między innymi w wymiarze innowacyjności, główną
płaszczyzną odniesień są wydatki na badania i rozwój);
• zmieniającą się formułę generowania współczesnej wiedzy (obecnie generowana jest w różnych miejscach na świecie i jest ona najczęściej trwałym
elementem realizowanych procesów innowacyjnych);
• pojawiające się nowe style prowadzenia polityki regionalnej (na początku lat
dziewięćdziesiątych XX wieku uważano, że nastąpił przełom polegający na
prowadzeniu polityki bardziej otwartej, umożliwiającej większy udział partnerów regionalnych);
• „efekt milenium” (wiele gospodarek świata chciało znaleźć się w czołówce
krajów przygotowanych do wykorzystania potencjalnych szans związanych
z rozpoczęciem nowego wieku i tysiąclecia).
Odnosząc się do powyższych czynników związanych z dynamicznym rozwojem foresightu regionalnego, można jednoznacznie wskazać na powody szerokiej
aprobaty tego procesu w wielu regionach świata w różnych branżach, także związanych z turystyką. Jednym z głównych motywów realizacji projektów foresightu
regionalnego w branży turystycznej jest potrzeba podejmowania działań planistycznych oraz budowa polityki rozwoju tego sektora w regionie. Jednocześnie
należy wymienić wiele powodów realizacji projektów foresightu, takich jak29:
• wsparcie procesu planowania strategicznego dodatkowym wkładem merytorycznym, pochodzącym od branżowych partnerów regionalnych;
• zebranie wiedzy o turystyce w regionie w formie raportów, publikacji książkowych lub innych opracowań;
• rozpowszechnienie wiedzy o turystyce wśród partnerów regionalnych poprzez organizację określonej liczby warsztatów, seminariów lub konferencji;
B. Martin, R. Johnston, Technology Foresight for Wiring Up the National Innovation System,
„Technology Forecasting and Social Change” 1999, Vol. 60, p. 41-42.
29
K. Borodako, Identy ikacja perspektywicznych segmentów ..., op. cit., s. 31.
28
Studia i materiały
•
utworzenie nowych podmiotów instytucjonalnych (stowarzyszeń, związków,
izb, klastrów) lub wyartykułowanie lidera odpowiedzialnego w branży za jej
interesy i rozwój.
W wielu jednak przypadkach autorzy projektów foresightu turystycznego
dążą do zaspokojenia bardziej zróżnicowanych potrzeb i oczekiwań. Wyartykułowane potrzeby są następnie przedstawione w postaci celów projektu, które
powinny być sformułowane jednoznacznie i wynikać z konsultacji odbytych
z głównymi interesariuszami turystyki w regionie. Jednocześnie motywy i cele
podjęcia prac nad tym przedsięwzięciem muszą być w określony sposób zgodne
z dostępnymi już wynikami badań dotyczących priorytetowych obszarów rozwoju turystyki w danym regionie.30
Obszary i problematykę dotyczącą turystyki ujętą w projektach foresightu
regionalnego w Polsce zaprezentowano w tabeli 2. W opracowaniu uwzględniono dziesięć spośród piętnastu projektów foresightu regionalnego, w których
znajdowały się odniesienia do rozwoju turystyki.
Analiza zrealizowanych projektów foresightu regionalnego wskazuje, iż w Polsce dotychczas nie został zainicjowany kompleksowy projekt foresight dotyczący
wyłącznie rozwoju turystyki. Fakt ten wskazuje, że turystyka jest nadal niewystarczająco docenianą gałęzią gospodarki, mimo że stanowi bardzo ważny element rozwoju regionu.
W dotychczas zrealizowanych w Polsce projektach foresightu regionalnego
turystyka zazwyczaj nie jest uznawana za kluczową branżę. W większości przypadków, gdy staje się obiektem badań, również jest ujmowana dość marginalnie.
Analizując informacje zamieszczone w tabeli 2, można zauważyć, iż na piętnaście zrealizowanych projektów foresightu regionalnego tylko w ośmiu są wskazywane znaczące odniesienia do rozwoju turystyki. W pozostałych pojawiają się
jedynie drobne wzmianki dotyczące turystyki bądź nie ma ich w ogóle.
Analizując rozmieszczenie geograficzne, stwierdzić można, że większość inicjatyw foresightowych związanych z turystyką zostało podjętych w południowej
części kraju (województwa: podkarpackie, dolnośląskie, śląskie, opolskie, świętokrzyskie, małopolskie). Instytucjami realizującymi projekty były przede wszystkim państwowe uczelnie wyższe.
Z analizy wynika, że w nielicznych projektach foresightu regionalnego,
w których turystyka odgrywa kluczową rolę, priorytetowymi obszarami są przed
wszystkim: infrastruktura turystyczna i agroturystyka. W projektach, poza zidentyfikowaniem kluczowych technologii31 związanych z turystyką, które z większym lub mniejszym prawdopodobieństwem będą się rozwijały w ciągu najbliższych kilkunastu lat, są budowane scenariusze rozwoju, wskazywane szanse
i zagrożenia rozwoju turystyki oraz przedstawiane rekomendacje działań, jakie
należy podjąć w celu rozwoju sektora turystycznego.
Ibidem, s. 32.
Technologie w przypadku wielu projektów foresightowych są szeroko rozumiane jako kierunki rozwoju.
30
31
185
07.2006 – Identy ikacja wiodących techno06.2008
logii o znaczeniu strategicznym,
których rozwijanie w następnych 20 latach będzie priorytetowe dla regionu województwa
mazowieckiego.
Cel główny
Monitorowanie i www.formazovia.pl
p ro g n o z o wa n i e
(foresight) priorytetowych, innowacyjnych technologii dla zrównoważonego rozwoju
województwa mazowieckiego
Czas
trwania
09.2006 – Stworzenie prognozy rozwoju
05.2008
technologii w województwie
małopolskim w trzech obszarach badawczych: infrastruktura
(głównie transport), zasoby naturalne i nowe materiały oraz
wzrost gospodarczy.
Strona internetowa
Foresight techno- www.foresight.msap.pl
logiczny na rzecz
zrównoważonego
rozwoju Małopolski
Nazwa projektu
Tabela 2
Turystyka w projektach foresightu regionalnego realizowanych w Polsce
Program
Sektorowy
Program
Operacyjny Wzrost
Konkurencyjności
Przedsiębiorstw,
lata 2004-2006
Sektorowy
Program
Operacyjny Wzrost
Konkurencyjności
Przedsiębiorstw,
lata 2004-2006
Wykonawca
Małopolską
Szkołę
Administracji
Publicznej,
Uniwersytet
Ekonomiczny
w Krakowie
Przemysłowy
Instytut
Automatyki
i Pomiarów
Obszary i problematyka dotycząca turystyki
Opracowano scenariusze rozwoju dla trzech obszarów
badawczych. Odniesienia do rozwoju turystyki znalazły
się w obszarze problemowym: „Infrastruktura turystyczna – aspekty inwestycyjne i ochronne”. Opracowano dla niego scenariusz optymistyczny i pesymistyczny
oraz listę rekomendowanych działań.
Przygotowany został również zbiór priorytetowych
kierunków badań. W odniesieniu do turystyki uznano
za priorytetowe badania nad rozwojem turystyki w
kontekście planowania przestrzennego (zróżnicowanie
funkcjonalne, uzupełnienie i zagęszczenie zabudowy,
określanie form i standardów zabudowy, wyposażenie
przestrzeni publicznej).
W scenariuszach rozwoju obszaru: „Rozwój infrastruktury i zagospodarowanie przestrzenne” opracowano
scenariusz bazowy negatywny i pozytywny dla rozwoju
infrastruktury turystycznej. Pojawiły się również
wzmianki odnośnie do turystyki w scenariuszach obszaru: „Środowisko naturalne”.
Utworzono bazę technologii perspektywicznych, w której znalazły się następujące technologie związane z turystyką:
• internetowe regionalne bazy danych do wspierania
sektora turystycznego;
• systemy zarządzania infrastrukturą turystyczną;
• agroturystyka.
186
Cel główny
07.2006 – Wskazanie i ocena przyszłych
06.2008
potrzeb, szans i zagrożeń związanych z rozwojem gospodarczym oraz przedstawienie koncepcji odpowiednich działań
wyprzedzających z dziedziny
nauki i techniki.
P r i o r y t e t o w e www.prz.edu.pl/
technologie
dla foresight
zrównoważonego
rozwoju
województwa podkarpackiego
09.2006 – Identy ikacja i ocena kluczo06.2008
wych technologii mających
wpływ na zrównoważony i
trwały rozwój regionu opolskiego, a w szczególności wyznaczenie priorytetów w dziedzinie
badań i rozwoju, w zakresie dopasowania rynku podaży technologii do uwarunkowań regionalnych.
Czas
trwania
07.2006 – Wskazanie i ocena przyszłych
07.2008
potrzeb, szans i zagrożeń związanych z rozwojem gospodarczym oraz przedstawienie koncepcji odpowiednich działań
wyprzedzających z dziedziny
nauki i techniki.
www.foresight.opole.pl
Strona internetowa
P r i o r y t e t o w e www.tu.kielce.pl/
technologie
dla foresight
zrównoważonego
rozwoju
województwa świętokrzyskiego
Nazwa projektu
Sektorowy
Program
Operacyjny Wzrost
Konkurencyjności
Przedsiębiorstw,
lata 2004-2006
Sektorowy
Program
Operacyjny Wzrost
Konkurencyjności
Przedsiębiorstw,
lata 2004-2006
Wyłoniono 20 technologii wiodących, spośród których Politechnika
Świętokrzyska
2 odnoszą się do turystyki.
Wiodące technologie dla rozwoju województwa świę- w Kielcach
tokrzyskiego związane z turystyką:
• rozwój specjalistycznych produktów turystycznych
(np. powstanie parków tematycznych) wykorzystujących potencjał kulturowy i przyrodniczy regionu
– technologia o bardzo dużym prawdopodobieństwie wdrożenia;
• rozwój produktów tradycyjnych i regionalnych
w gospodarstwach o pro ilu ekoagroturystycznym
– technologia o dużym prawdopodobieństwie
wdrożenia.
Zidenty ikowano 7 obszarów kluczowych dla rozwoju Politechnika
województwa podkarpackiego, z których wyłoniono 9 Rzeszowska
technologii priorytetowych. W obszarze „Turystyka,
rekreacja i rehabilitacja, zdrowie” za technologię priorytetową uznano: Rozwój agroturystyki i ekoturystyki;
stworzenie klastrów gospodarstw agroturystycznych
oferujących usługi turystyczne, terapeutyczne i rekreacyjne. W obszarze „Turystyka, rekreacja i rehabilitacja,
zdrowie” opracowano również trzy scenariusze rozwoju: optymistyczny, pesymistyczny i najbardziej prawdopodobny.
Program
Sektorowy
Program
Operacyjny Wzrost
Konkurencyjności
Przedsiębiorstw,
lata 2004-2006
Wykonawca
Wyłoniono 6 obszarów kluczowych dla rozwoju woje- Politechnika
wództwa opolskiego. Obszar kluczowy „Rolnictwo, Opolska
agroturystyka i leśnictwo” w części odnosi się do rozwoju turystyki.
Studia i materiały
187
Strona internetowa
Cel główny
08.2008 – Dostarczenie nowej wiedzy nt.
07.2011
przyszłości Pomorza poprzez
określenie scenariuszy rozwoju
Pomorza i kluczowych technologii oraz uruchomienie procesów
antycypowania przyszłości i wykorzystania tej wiedzy w regionie dzięki zastosowaniu metod
foresight’u.
01.2009 – Podniesienie poziomu wykorzy06.2011
stania technologii na rzecz poprawy życia (Quality of Life)
jako zaplecza dla kreowania innowacyjnej gospodarki opartej
na wiedzy
na Dolnym Śląsku, a w efekcie
wsparcie rozwoju cywilizacyjno-gospodarczego
przy jednoczesnym zdynamizowaniu zrównoważonego rozwoju województwa.
Identy ikacja po- www.qol.ue.wroc.pl
tencjału i zasobów
Dolnego
Śląska
w obszarze nauka
i technologie na
rzecz poprawy jakości życia (Quality of Life) oraz
wytyczenie przyszłych kierunków
rozwoju. Badania
metodami foresight
Program
Operacyjny
Innowacyjna
Gospodarka
2007-2013
Instytut
Badań
nad
Gospodarką
Rynkową
Program
Operacyjny
Innowacyjna
Gospodarka
2007-2013
Program
Operacyjny
Innowacyjna
Gospodarka
2007-2013
Program
Krakowski
Park
Technologiczny
Sp. z o.o.
Wykonawca
Opracowano scenariusze optymistyczne i pesymistycz- Uniwersytet
ne rozwoju nauki i technologii w obszarze „Bezpieczna Ekonomiczny
Żywność”, „Ochrona Środowiska”, „Biotechnologia i Far- we Wrocławiu
maceutyka”. W scenariuszach rozwoju obszaru „Bezpieczna Żywność” przedsięwzięcia w zakresie agroturystyki i gospodarstw ekologicznych w obszarze zostały uznane za perspektywiczne dla rozwoju turystyki na
Dolnym Śląsku.
Pojawiły się drobne wzmianki dotyczące turystyki w
aspekcie korzystnych warunków do specjalizacji technologicznych:
• nauki przyrodnicze – biologia środowiskowa i ekologiczna; rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo i żywność; wyjaśnienie złożonej interakcji pomiędzy
bioróżnorodnością a ekosystemami; rozwój technologii produkcji harmonizującej z ekosystemami
i poprawiającej stan środowiska naturalnego;
• środowisko – środowisko miejskie; koncentrowanie się na identy ikacji i łagodzeniu skutków.
Żadna z wymienionych specjalizacji technologicznych
nie znalazła się w gronie kluczowych technologii Pomorza.
08.2008 – Wzrost znaczenia województwa Została opracowana strategia rozwoju dla 10 technolo12.2010
małopolskiego wśród europej- gii przyszłości, technicznie możliwych do wdrożenia
skich regionów wiedzy.
i zastosowania w Małopolsce do roku 2020. Technologią przyszłości związaną z rozwojem turystyki jest:
„Bezdotykowy interfejs komputerowy” mogący mieć
zastosowanie jako interaktywny przewodnik turystyczny i muzealny.
Czas
trwania
Pomorze
2030 www.pomorze2030.pl
Scenariusze rozwoju i kluczowe
technologie
P e r s p e k t y w a www.foresight.kpt.
Te c h n o l o g i c z n a krakow.pl
Kraków Małopolska 2020
Nazwa projektu
188
Nazwa projektu
www.scenariusze
slask2050.pl
Strona internetowa
Cel główny
03.2008 – Wsparcie strategii przestrzen12.2011
nego zagospodarowania regionu
i subregionów oraz wykreowanie narzędzi tworzenia i realizacji polityki rozwoju regionalnego poprzez systemowe powiązanie przewidywania rozwoju
społeczno-gospodarczego z nowym użytkowaniem terenu
i kształtowaniem ładu przestrzennego w perspektywie
roku 2050.
Czas
trwania
Wykonawca
W grupie kluczowych przyszłych zmian w użytkowaniu Główny
terenu województwa śląskiego do roku 2050 znalazła Instytut
się: rezydencjalizacja terenów atrakcyjnych dla rekre- Górnictwa
acji i turystyki (zmiany niestabilne).
Opracowano 5 scenariuszy przyszłości. Odniesienia
do turystyki pojawiły się w scenariuszach:
• scenariusz 2 – zmiany paradygmatu rozwoju: nastąpi przyrost terenów wykorzystywanych turystycznie, zarówno w tradycyjnych obszarach turystycznych, jak i w nowych;
• scenariusz 3 – dominacji sieci rozwoju: nastąpi wyraźny przyrost terenów rekreacyjnych oraz turystyczno-sportowych, natomiast tereny już wykorzystywane w ten sposób będą wykorzystywane intensywniej;
• scenariusz 4 – kryzysu: nastąpi spadek powierzchni
terenów wykorzystywanych na funkcje turystyczne
i sportowo rekreacyjne;
• scenariusz 5 – harmonijnego rozwoju: nastąpi rozwój terenów użytkowanych turystycznie oraz rekreacyjnie i sportowo.
Program
Operacyjny
Innowacyjna
Gospodarka
2007-2013
Program
Studia i materiały
189
Strona internetowa
Cel główny
06.2005 – Opracowanie strategii, która
01.2008
stworzy ramy dla optymalizacji
polityki innowacji oraz infrastruktury na szczeblu regionalnym, zwłaszcza w odniesieniu
do potrzeb MŚP.
Czas
trwania
Program
6. Program
Ramowy Badań
i Rozwoju
Technicznego Unii
Europejskiej (6PR)
Wykonawca
Wrocławskie
Centrum
Transferu
Technologii
Politechniki
Wrocławskiej
Opracowane zostały trzy scenariusze rozwoju. Odniesienia do rozwoju turystyki znalazły się w scenariuszach:
1. Gospodarka Oparta na Wiedzy na Dolnym Śląsku –
wizja Dolnego Śląska w 2020 r. jako regionu z gospodarką silnie skojarzoną z wiedzą, regionu,
w którym blisko do dobrej nauki, nowoczesnego
przemysłu i wysokiej jakości usług (teleinformacyjnych, medycznych i rekreacyjno-turystycznych).
Główne klastery usługowe to ochrona zdrowia i turystyka oraz doradztwo inansowe i programowanie komputerowe.
2. Wrocławski obszar metropolitalny jako lokomotywa rozwoju Dolnego Śląska – wizja aglomeracji
wrocławskiej jako ośrodka harmonijnego rozwoju
gospodarczego i rosnącej jakości życia mieszkańców, przyjaznego inicjowaniu przedsiębiorczości,
dynamicznego ośrodka naukowego, kulturalnego
i turystycznego o zasięgu ponadregionalnym, znaczącego miejsca współpracy międzyregionalnej
i międzynarodowej. Region, przy wykorzystaniu
naturalnego i antropogenicznego położenia, stanie
się atrakcyjnym magnesem turystycznym.
Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji przedstawionych na stronach internetowych poszczególnych projektów.
UPRIS – rozwój www.innowacje.
Dolnego Śląska – dolnyslask.pl
wdrożenie Dolnośląskiej Strategii
Innowacji
Nazwa projektu
190
Studia i materiały
Rozwój turystyki w poszczególnych projektach foresight nie jest poddany
szczegółowym badaniom. Jedynym projektem, który kompleksowo zajął się
badaniami w sektorze turystyki i uznał go za perspektywiczny, były Priorytetowe technologie dla zrównoważonego rozwoju województwa podkarpackiego.
Dotychczasowy brak zainteresowania decydentów regionalnych badaniami
foresight w turystyce kształtuje niekorzystną koniunkturę w odniesieniu do jej
rozwoju, a co za tym idzie, powoduje, iż jest ona marginalizowana mimo potencjału, jaki posiada. Aby zmienić tę sytuację, należy w jak najkrótszym czasie
przystąpić do realizacji badań foresightowych, w kontekście rozwoju turystyki
w regionie, i przy udziale przedsiębiorców, naukowców, przedstawicieli administracji publicznej, organizacji pozarządowych i społecznych oraz polityków dokonać wyboru najkorzystniejszych wizji przyszłości, jak również wskazać drogi
ich realizacji.
Realizacja projektów foresight na rzecz turystyki skutkowałaby wieloma
korzyściami. Przede wszystkim umożliwiłaby szeroko rozumiane kreowanie
turystyki, patrzenie w przyszłość i dokonywanie najbardziej efektywnego wyboru, a tylko nie jak dotychczas przewidywanie i zarządzanie nią. Proces foresightu
umożliwiłby ocenę konsekwencji obecnych działań i decyzji oraz pomógłby wykryć problemy, zanim się pojawią, i uniknąć ich. Umożliwiłby również opracowanie wizji przyszłości, z których najbardziej perspektywiczne, wdrażane przy zaangażowaniu władz, przedsiębiorców i społeczeństwa, miałyby szansę przyniesienia najwyższych korzyści gospodarczych i społecznych dla regionu.
Podsumowanie
Każdy kraj, region, a także sektor czy firma powinny uwzględniać w procesie
zarządzania problem braku wiedzy o przyszłych potencjalnych wydarzeniach.
Wraz z początkiem lat dziewięćdziesiątych XX wieku zaczęto intensywnie wykorzystywać foresight – początkowo na poziomie kraju, a następnie także w regionach jako narzędzie do budowania obrazu przyszłości. Obecnie w Polsce obserwuje się coraz większe zainteresowanie tego typu badaniami32.
Wśród projektów foresightu regionalnego dotychczas zrealizowanych w Polsce turystyka zazwyczaj nie jest uznawana za kluczową branżę w aspekcie rozwoju regionów. Niestety, badania foresight w Polsce, mimo iż pozwalałyby
stymulować rozwój na poziomie mikroekonomicznym, jak i makroekonomicznym, nie są zbyt często praktykowane. Na piętnaście zrealizowanych projektów foresightu regionalnego w Polsce tylko w ośmiu są wskazywane znaczące
odniesienia do rozwoju turystyki. W pozostałych pojawiają się jedynie drobne
wzmianki dotyczące turystyki bądź nie ma ich w ogóle.
32
K. Borodako, Foresight w turystyce. Bariery wykorzystania i rozwoju, Wydawnictwo C.H. Beck,
191
192
Z przeprowadzonej analizy wynika, że w nielicznych projektach foresightu
regionalnego, w których turystyka odgrywa kluczową rolę, priorytetowymi technologiami są przed wszystkim: infrastruktura turystyczna i agroturystyka.
W projektach, poza zidentyfikowaniem kluczowych technologii związanych
z turystyką, które z większym lub mniejszym prawdopodobieństwem będą się
rozwijały w ciągu najbliższych kilkunastu lat, są budowane scenariusze rozwoju
oraz wskazywane szanse i zagrożenia rozwoju turystyki, jak też przedstawiane
rekomendacje działań, jakie należy podjąć w celu rozwoju sektora turystycznego. Jedynym projektem, który kompleksowo zajął się badaniami w sektorze turystyki i uznał go za perspektywiczny, były Priorytetowe technologie dla zrównoważonego rozwoju województwa podkarpackiego.
Gospodarka turystyczna musi dziś optymalnie przygotowywać się do zmian
związanych z nowymi trendami społeczno-ekonomicznymi i technologicznymi.
Realizowane w polskich regionach procesy budowania lub aktualizowania strategii rozwoju tego sektora powinny zostać rozbudowane o dodatkowy proces,
jakim jest foresight. Projekty te umożliwiłyby wybór najkorzystniejszej wizji
przyszłości turystyki w regionie oraz wskazałyby drogi jej realizacji.
PROBLEMATYKA
OGÓLNOEKOLOGICZNA
I SPOŁECZNA
ECOLOGICAL
AND SOCIAL ISSUES
Kazimierz Zimniewicz
FIKCJE ORGANIZACYJNE I DZIAŁANIA POZORNE
W OCHRONIE PRZYRODY W POLSCE
ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM
PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH
Kazimierz Zimniewicz, prof. dr hab. – Społeczna Akademia Nauk w Łodzi
61-685 Poznań, Os. Przyjaźni 11/127
ORGANIZATIONAL FICTION AND VAIN ACTIVITIES IN NATURE
PROTECTION IN POLAND ESPECIALLY WITH REGARD
TO LANDSCAPE PARKS
SUMMARY: In this article an attempt was taken to show organizational fictions and apparent actions present in
environment protection in Poland, especially in landscape parks. Nature Conservation Act regulations, which
were treated as a template, were compared with reality. The focus in on the most important organizational
fictions and apparent actions. Their influence on lowering of performance efficiency of landscape parks was
shown.
KEY WORDS: environment protection, landscape parks, organizational fictions
Problematyka ogólnoekologiczna i społeczna
Wstęp
Z obserwacji rzeczywistości wynika, że świat pełen jest fikcji i pozorów. Zjawisko to występuje we wszystkich sferach ludzkiej działalności, w tym również
w ochronie przyrody. Fikcje organizacyjne i działania pozorne rzadko są przedmiotem badań, być może dlatego, że problematyka ta wydaje się mało atrakcyjna. Tymczasem ma ona duże znaczenie dla podnoszenia sprawności działania
w skali makroekonomicznej i mikroekonomicznej, dla oszczędności czasu
i kosztów, eliminacji marnotrawstwa i strat.
Metoda badania fikcji i działań pozornych jest prosta. Polega ona na porównaniu rzeczywistości ze wzorem i na zbadaniu odchyleń. Wzorzec wskazuje, jak
powinno być, a rzeczywistość odpowiada na pytanie, jak jest.
W niniejszym artykule przedstawiono badania fikcji i działań pozornych występujących w ochronie przyrody w Polsce, zwracając szczególną uwagę na występowanie tego zjawiska w parkach krajobrazowych. Celem opracowania jest
„odkrycie” fikcji i działań pozornych występujących w praktyce parków krajobrazowych i ukazanie wpływu fikcji na sprawność funkcjonowania ochrony
przyrody w Polsce.
Wzorcem, do którego porównywano rzeczywistość, była ustawa o ochronie
przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r.1
Ze względu na objętość artykułu skoncentrowano się na najważniejszych
odchyleniach rzeczywistości od wzorca, czyli zapisów ustawowych. W opracowaniu wykorzystano literaturę i bieżące doniesienia mediów, a także własne
obserwacje autora.
W zakończeniu przedstawiono i skomentowano najważniejsze fikcje występujące w ochronie przyrody w Polsce i parkach krajobrazowych.
1. Park krajobrazowy jako organizacja
W ustawie o ochronie przyrody park krajobrazowy zdefiniowano jako obszar
chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz
walory krajobrazowe. Podstawowym celem, dla którego powołuje się park krajobrazowy, jest zachowanie i popularyzowanie wymienionych wartości i walorów
w warunkach zrównoważonego rozwoju.
Park krajobrazowy jest organizacją w klasycznym rozumieniu tego pojęcia.
Według T. Kotarbińskiego, organizacja jest jakąś całością złożoną z części
i wszystkie te części powinny się przyczyniać do powodzenia całości – w przypadku parku krajobrazowego do zachowania i popularyzowania jego wartości
oraz walorów.
1
Dz. U. 2009, nr 151, poz. 1220.
195
196
Tadeusz Kotarbiński wyróżnia trzy punkty widzenia na organizację: rzeczowy, atrybutowy, czynnościowy.2
Z punktu widzenia rzeczowego organizacja to rzecz zorganizowana albo inaczej- instytucja. Każda organizacja powołana przez człowieka, a więc organizacja
sztuczna (przedsiębiorstwo, bank, uczelnia, klub sportowy, więzienie, urząd) jest
w tym rozumieniu instytucją. A zatem park krajobrazowy jest również instytucją.
Na budynku, w którym mieści się jego siedziba, zamieszcza się tablicę z napisem: Park Krajobrazowy w... lub Zespół Parków Krajobrazowych. Atrybutem
organizacji – jej istotną cechą, przymiotem – jest porządek, po prostu porządek.
A wyrazem, odbiciem tego porządku jest struktura – zwana zazwyczaj strukturą
organizacyjną. Zawiera ona w sobie hierarchię, czyli stosunki nad – i podporządkowania, opisy zadań, uprawnień i odpowiedzialności poszczególnych komórek
lub pracowników.
Organizacja atrybutowa wynika oczywiście z istnienia i respektowania różnego rodzaju przepisów organizacyjnych, takich jak na przykład regulaminy,
statuty, księgi służb. Te elementy składają się na tak zwaną formalizację organizacji, która powinna być optymalna, aby można było skutecznie realizować cel
postawiony przed daną organizacją.
Organizacja czynnościowa to wszelkiego rodzaju procesy, które są skierowane na osiągnięcie zadań wynikających z postawionego celu. W przypadku parków krajobrazowych zadania te są znane, ponieważ zostały wymienione w ustawie o ochronie przyrody. Należy jednak pamiętać o tym, że obok tych głównych
procesów w każdej organizacji, również w parkach krajobrazowych, występują
procesy informacyjne, motywacyjne, kontrolne i inne Procesy te przecinają
strukturę, uruchamiają działania i w ten sposób bezpośrednio lub pośrednio
angażują wszystkie komórki na rzecz wykonania postawionych zadań.
Obok tego klasycznego ujęcia organizacji park krajobrazowy można również
analizować jako organizację samorządową (powołaną przez samorząd województwa), jak również jako organizację niedochodową (non-profit).
Park krajobrazowy można również badać z punktu widzenia systemowego.
Warto zwrócić uwagę na to, że w takim ujęciu park krajobrazowy jest systemem
sztucznym, ponieważ, jak wspomniano, utworzono go z woli człowieka. Lecz ma
przede wszystkim chronić wartości przyrodnicze, a więc systemy naturalne. Wobec tego tenże sztuczny system powinien przeciwdziałać zjawiskom entropijnym
– degenerującym przyrodę - oraz zapewnić odpowiednie ku temu warunki, aby
procesy samoregulacji (homeostazy) nie były zakłócane.
T. Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław,
Warszawa, Kraków 1965, s. 74 i 107. Zob. też J. Zieleniewski, Organizacja i zarządzanie,
Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1969, s. 274-275.
2
197
Rysunek 1
Jedność trzech punktów widzenia na park krajobrazowy jako organizację
2. Kilka danych statystycznych
Według oficjalnych danych Głównego Urzędu Statystycznego za 2009 rok,
mniej więcej jedna trzecia powierzchni Polski jest zajęta przez obszary chronione. Na parki krajobrazowe przypada prawie 25% powierzchni obszarów chronionych. W skali całego kraju zajmują one 8,1% terytorium Polski. Dla porównania,
na parki narodowe przypada 3,1% powierzchni obszarów chronionych i zajmują
one tylko 1% terytorium Polski. Wiadomo jednak, że obie formy różnią się mięTabela 1
Udział form ochrony przyrody w powierzchni obszarów chronionych i terytorium Polski [%]
Forma ochrony przyrody
Powierzchnia obszarów chronionych
Odsetek powierzchni kraju
Ogółem
100,0
32,3
Parki narodowe
3,1
1,0
Rezerwaty przyrody
1,6
0,5
Parki krajobrazowe
24,9
8,1
Obszary chronionego krajobrazu
69,0
22,3
Pozostałe
1,4
0,4
198
dzy sobą pod względem reżimu ochrony. W parkach narodowych obowiązuje
ochrona ścisła, w parkach krajobrazowych ochrona odbywa się w warunkach
prowadzenia działalności gospodarczej.
3. Park krajobrazowy w systemie ochrony przyrody
Park krajobrazowy można analizować z perspektywy systemowej, ale równocześnie ochrona przyrody w Polsce jest systemem, który zawiera w sobie kilka
podsystemów.3 Najważniejszymi podsystemami są obszary Natura 2000, parki
narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu. Ponieważ ochrona przyrody realizowana jest na wyznaczonym terytorium,
do podsystemów zaliczyć należy również województwa, powiaty, a przede wszystkim gminy. W rezultacie system ochrony przyrody w Polsce nabiera cech systemu
złożonego, przede wszystkim ze względu na dużą liczbę i różnorodność elementów oraz ich zmienność w czasie. Zatem wkraczanie do takiego złożonego systemu, który w przeważającej mierze nazwać można systemem ekologicznym, jest
sprawą delikatną. Zaleca się więc ostrożną ingerencję w takich systemach, ponieważ wobec braku odpowiedniej wiedzy dochodzi często do zniszczenia ujemnego
sprzężenia zwrotnego, czyli możliwości samoregulacji (homeostazy) systemu.
Parki krajobrazowe są istotnym podsystemem w systemie ochrony przyrody.
Na koniec 2009 roku funkcjonowało w Polsce 121 parków krajobrazowych.
Ze wstępnej analizy kondycji parków krajobrazowych wynika, że nie jest ona
najlepsza. Zainteresowanie tą formą ochrony ze strony Ministerstwa Środowiska
jest niewystarczające i nie odpowiada randze parków w całym systemie ochrony
przyrody. Z wiadomych względów największe zainteresowanie resortu skupia się
na obszarach Natura 2000 i wszelkich działaniach na rzecz ochrony klimatu
(redukcji CO 2). Z pewnością są to sprawy ważne, choć kontrowersyjne (ochrona
klimatu), co jednak nie usprawiedliwia braku holistycznego (całościowego) traktowania systemu ochrony przyrody. Jeśli więc parki krajobrazowe formalnie istnieją, lecz w systemie ochrony przyrody nie mają istotniejszego znaczenia,
to powstaje pytanie, czy nie rodzą się w tym zakresie fikcje organizacyjne i działania pozorne. Powyższą tezę wzmacniają argumenty wynikające z analizy systemu zarządzania parkami krajobrazowymi i inne spostrzeżenia.
4. Zarządzanie czy kierowanie parkiem krajobrazowym?
W znowelizowanej ustawie o ochronie przyrody ustawodawca zarezerwował
termin „zarządzanie” dla regionalnego dyrektora ochrony środowiska, a „kierowanie” dla dyrektora parku krajobrazowego. Być może chodzi tu o nadanie wyżB. Poskrobko, Zarządzanie środowiskiem, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
1998, s. 43 i nast.; Zarządzanie środowiskiem, red. B. Poskrobko, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007, s. 37 i nast.
3
szej rangi dyrektorowi regionalnemu. A może wynika to z faktu, że prawnicy
nowelizujący ustawę nie znają aparatury pojęciowej z zakresu zarządzania. Tymczasem w świetle współczesnej literatury oba terminy traktuje się zamiennie.4
Regionalny dyrektor ochrony środowiska oraz dyrektor parku krajobrazowego
muszą też realizować określone procesy, które nazywają się funkcjami zarządzania albo kierowania. Należą do nich: planowanie, organizowanie, motywacja
oraz kontrola. Ich atrybutem jest również to, że podejmują decyzje. Nie ma więc
różnicy między obu terminami, ponieważ regionalny dyrektor ochrony środowiska oraz dyrektor parku krajobrazowego realizują te same funkcje.
5. Komplikacje w procesie zarządzania parkiem krajobrazowym
Do zrozumienia, na czym polega specyfika zarządzania parkiem krajobrazowym (lub zespołem parków), trzeba w pierwszej kolejności zwrócić uwagę na to,
że park to obszar, terytorium, powierzchnia. Wyróżnić można dwa modele zarządzania ochroną przyrody. Pierwszy, który można nazwać idealnym, polega na
tym, że wszystkie formy ochrony przyrody zajmują oddzielne obszary. Jest to
model teoretyczny, abstrakcyjny, w którym kompetencje poszczególnych form
nie zachodzą na siebie. Drugi model jest odwzorowaniem rzeczywistości i pokazuje, jak bardzo komplikuje się zarządzanie ochroną przyrody w Polsce ze
względu na nakładanie się różnych form ochrony.
Parki narodowe i krajobrazowe znajdują się na obszarach Natura 2000.
Na powierzchni parków krajobrazowych występują obszary chronionego krajobrazu, a także rezerwaty. Ze statystyk wynika, że duża część powierzchni parków
jest we władaniu Lasów Państwowych. A dodatkowo obszary chronione są poprzecinane granicami gmin. Badania pokazują, że na obszarze parków krajobrazowych znajduje się (w całości lub częściowo) od 1 do 17 gmin. Ten węzeł gordyjski ustawodawca starał się rozwiązać w ten sposób, że określił, jakimi obszarami zarządza regionalny dyrektor ochrony środowiska, a jakimi dyrektor parku
krajobrazowego. Wprowadzono obowiązek uzgadniania, nadzorowania i opiniowania. Szczególną rolę w ochronie przyrody ustawodawca przyznał radom gmin.
Analizując regulacje prawne zawarte w ustawie o udostępnianiu informacji
o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz
o ocenach oddziaływania na środowisko, można dojść do wniosku, że ochrona
przyrody w Polsce znajduje się w dwóch ośrodkach kompetencyjnych.5 Są nimi
administracja państwowa i samorządowa. Jak wynika z tabeli 2, w kompetencji
administracji rządowej znajdują się formy o ścisłym reżimie ochronnym, zaś we
S.P. Robbins, D.A. DeCenzo, Podstawy zarządzania, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002, s. 36. Zob. również Zarządzanie. Teoria i praktyka, red. A.K. Koźmiński, W. Piotrowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 62 i dalsze.
5
Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz.U. nr 199, poz. 1227).
4
199
200
Rysunek 2
Nakładanie się różnych form ochrony przyrody w Polsce
władanie administracji samorządowej oddano te formy, na obszarze których jest
możliwa działalność gospodarcza. W wielkościach liczbowych na administrację
samorządową przypada 95,3% powierzchni obszarów chronionych w Polsce
i 30,8% terytorium kraju (bez obszarów Natura 2000). Na administrację samorządową nałożono więc odpowiedzialność za utrzymanie największych pod
względem obszaru form ochrony.
Zarządzanie ochroną przyrody w Polsce jest procesem skomplikowanym
między innymi ze względu na to, że poszczególne formy ochrony przyrody nakłaTabela 2
Formy ochrony przyrody w Polsce we władaniu administracji rządowej i samorządowej
Administracja
rządowa
Parki narodowe
samorządowa
parki krajobrazowe
Rezerwaty przyrody
obszary chronionego krajobrazu
Natura 2000
pomniki przyrody
Ochrona gatunkowa
zespoły przyrodniczo-krajobrazowe
użytki ekologiczne
stanowiska dokumentacyjne
dają się na siebie. Drugą trudnością jest fakt „nachodzenia” na siebie dwóch
dysponentów ochrony przyrody: administracji rządowej i administracji samorządowej.
6. Instrumenty stosowane w zarządzaniu ochroną przyrody
Ze względu na nakładanie się form ochrony przyrody, a także na ich „przynależność administracyjną” ustawodawca miał trudności w określeniu kompetencji organów zarządzających. Na przykład w stosunku do obszarów Natura
2000 kompetencje te rozpisano następująco:
• Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska nadzoruje funkcjonowanie obszarów Natura 2000;
• regionalny dyrektor ochrony środowiska koordynuje funkcjonowanie Natury
2000 na swoim obszarze;
• jeśli na obszarze Natura 2000 są lasy, to zadania w zakresie ochrony przyrody wykonuje samodzielnie miejscowy nadleśniczy;
• jeśli w całości lub w części obszar Natura 2000 pokrywa się z parkiem narodowym, to nadzór nad Naturą 2000 wykonuje dyrektor parku narodowego.
W przypadku obszarów Natura 2000 ochroną przyrody zarządza się przez
nadzór, koordynację i samodzielne wykonywanie zadań. Być może, że w języku
prawa terminy: nadzór i koordynacja brzmią zrozumiale. Natomiast w języku
nauki o zarządzaniu nadzór jest interpretowany jako planowanie działania wyRysunek 3
Przykładowy podział kompetencji w zakresie zarządzania ochroną przyrody na obszarze Natura 2000
201
202
korzystywanego przez inny podmiot, wyrażający się ingerencją osoby pilnującej.6
W ustawie o ochronie przyrody zapisano (art.32), że sprawowanie nadzoru przez
Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska polega na: wydawaniu zaleceń
i wytycznych, określeniu zakresu i żądaniu informacji dotyczącej ochrony i funkcjonowania obszarów Natura oraz kontroli realizacji ustaleń planów ochrony
i planu zadań ochronnych obszarów Natura 2000. Warto więc zwrócić uwagę na
to, że w zapisie ustawy w pojęciu nadzoru mieści się kontrola. Pszczołowski zaś
zauważył, że kwestia pogmatwania pojęć nadzoru i kontroli ma poważne skutki
nie tylko teoretyczne, lecz także praktyczne.7 Nadzór bowiem to również kontrola, ale także analiza, rewizja i inspekcja. Wobec tego na czym miałby polegać
nadzór dyrektora parku narodowego na obszarze Natura 2000 albo koordynacja
dyrektora regionalnego na tym obszarze?
W zarządzaniu ochroną przyrody w Polsce stosuje się również takie instrumenty, jak uzgadnianie i opiniowanie. Na przykład ustanowienie pomnika przyrody, leżące w kompetencji rady gminy, wymaga uzgodnienia z regionalnym dyrektorem ochrony środowiska. A projekt uchwały sejmiku województwa w sprawie utworzenia, zmiany granic lub likwidacji parku krajobrazowego wymaga
również uzgodnienia z regionalnym dyrektorem ochrony środowiska oraz, dodatkowo, z właściwymi miejscowo radami gmin (art.16, pkt 4). Oznacza to, że
administracja samorządowa jest zobowiązana do uzgadniania projektów swoich
uchwał z administracją rządową. Zdziwienie może budzić zapis o uzgadnianiu
projektu uchwały sejmiku województwa z radami gmin. Wątpliwości rodzą się
na tle rozumienia strategii województwa jako administracji samorządowej.
Przyjmując więc, że samorząd wojewódzki ma jakąś strategię rozwoju, jest chyba
rzeczą oczywistą, że strategie gmin (i powiatów) powinny wynikać z tej ogólniejszej strategii. A więc w tym ogólniejszym dokumencie przewidziano funkcjonowanie parku krajobrazowego. Po co zatem uzgadnianie z radą gminy? Uzgodnienia i opiniowanie występują również w procesie tworzenia planów ochrony parków krajobrazowych.
Kolejnymi instrumentami w zarządzaniu ochroną przyrody w Polsce są zakazy. W parkach narodowych i rezerwatach przyrody ustawodawca przewidział
26 zakazów (art.15). W stosunku do parków krajobrazowych ustawa zawiera 14
zakazów z klauzulą, iż mogą one być wprowadzone (art. 17).
Mimo wprowadzenia zakazów, mimo ustawowego ich umocowania, są one
w parkach krajobrazowych łamane. Z doniesień prasowych wynika, że najczęściej dotyczy to wznoszenia nowych obiektów budowlanych w pasie o szerokości
100 m od linii brzegów rzek, jezior i innych zbiorników wodnych. Wokół jezior
obserwuje się liczne przypadki samowoli budowlanych. Ogradza się prywatne
posiadłości aż do brzegów jezior. W bezpośrednim sąsiedztwie lokalizuje się
domy letniskowe, parkingi, pomosty i schody.
T. Pszczołowski, Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Zakład Narodowy im.
Ossolińskich, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1978, s. 125.
7
Ibidem, s. 126.
6
Schubert na przykładzie Pszczewskiego Parku Krajobrazowego wykazał systematyczną dewastację jego walorów. Przedstawił „postępującą kolonizację”,
czyli zabudowę powierzchni ciągnącą się od otuliny do wnętrza tego chronionego obszaru.8 Z kolei E. Konwińska opisała plagę samowoli budowlanych w Przemęckim Parku Krajobrazowym.9 Do dyskusji nad zagradzaniem akwenów włączyła się również rzecznik praw obywatelskich I. Lipowicz.10 Prasa codzienna
przynosi na bieżąco wiadomości o dewastacji przyrody i krajobrazu. Znany pisarz K. Orłoś pokazał w swym artykule dewastację przyrody Mazur,11 a w 2011
roku dziennikarze informowali o porażce Mazurskiego Parku Krajobrazowego
w walce z prywatnym inwestorem, który chciał postawić dom jednorodzinny nad
jeziorem Bełdany.12
Zakazy obowiązujące w parkach krajobrazowych są z wielu przyczyn często
łamane. Trudno byłoby ustalić jakąś hierarchię w tym zakresie, lecz pierwsze
miejsce należałoby chyba przyznać lekceważeniu prawa. W sytuacji, kiedy
w parkach krajobrazowych dopuszcza się prowadzenie działalności gospodarczej, nieuchronnie dochodzi do konfliktów na linii „moje indywidualne – nasze
wspólne”. Prawo własności do 1989 roku, a więc do czasu transformacji polityczno-społecznej w Polsce, było tłamszone – zmarginalizowane – zgodnie z obowiązującą wówczas doktryną. Potem wskazówki zegara obróciły się o 180o i prawo własności nabrało „cech świętości”.13 Pojawiły się ogromne trudności, aby
przekonać właścicieli, że w interesie ogółu należałoby zrezygnować (za rozsądnym odszkodowaniem) z części praw właścicielskich. Na tym właśnie tle dochodziło do konfliktów w parkach krajobrazowych - na przykład w sprawach eksploatacji torfu i żwiru, nie mówiąc już o infrastrukturze drogowej. W tych konfliktach ujawnia się w postawach właścicieli chciwość, zawiść i lekceważenie
prawa.
Do przyczyn łamania zakazów w parkach krajobrazowych należy zaliczyć
przeciętny wzrost zamożności społeczeństwa. Na wsi zamożność wzrosła dzięki
dopłatom do rolnictwa z Unii Europejskiej. W miastach również wzrastało przeciętne wynagrodzenie.14 Rozszerza się moda na wypoczynek poza miastem, na
łonie natury, na atrakcyjnych pod względem krajobrazowym i przyrodniczym
terenach. Na tę modę pozytywnie zareagowali mieszkańcy wsi. Doprowadziło to
T. Schubert, Park krajobrazowy – zagrożona forma ochrony przyrody, „Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski” 2006, z.12(14), s. 50.
9
E. Konwińska, Samowole budowlane w Przemęckim Parku Krajobrazowym, „Biuletyn Parków
Krajobrazowych Wielkopolski” 2008, z.14(16), s. 99-102.
10
I. Lipowicz, Prawo wodne: zakaz grodzenia to za mało, „Rzeczpospolita” 2011, 27 września, s. C7.
11
K. Orłoś, Znikający pejzaż, „Rzeczpospolita” 2005, 19-20 listopada. Dodatek „Plus Minus”, s. 10.
12
D. Frey, Mazury mogą przestać być cudem natury, „Rzeczpospolita” 2011, 28 października, s. C2.
13
W. Radecki, Ograniczenia prawa własności ze względu na potrzeby ochrony przyrody, „Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski” 2008, z.14(16), s. 5-19.
14
B. Drewnowska, Zarobki na polskiej wsi rosną w szybkim tempie, „Rzeczpospolita” 2012,
3 stycznia, s. 31.
8
203
204
do niekontrolowanego podziału gruntów rolnych,15 a w ślad za tym do rozwoju
dzikiego budownictwa. Liczne przykłady pokazują, że tego rodzaju budownictwo było wspierane przez potężne lobby prywatnych inwestorów. W ich przekonaniu wszelkie zakazy w parkach krajobrazowych były i są zbędne.
Kolejnym powodem lekceważenia zakazów obowiązujących w parkach krajobrazowych był i jest nadal brak planów ochrony.
Nie mówi się o tym ani nie pisze, że przeciwne likwidacji samowoli budowlanych są władze niektórych gmin. Przyczyna jest bardzo prosta – likwidacja
samowoli oznacza spadek z wpływu podatków do miejscowego budżetu.
Są oczywiście próby przeciwdziałania wymienionym wyżej zjawiskom. Walczy się na przykład z samowolami budowlanymi, lecz często wobec braku kadry,
częściowo zaś z powodu wielokrotnych zmian w prawie budowlanym i przewlekłych procedur likwidacja samowoli nie jest skuteczna.
7. Służba Parku Krajobrazowego
W art. 137 ustawy o ochronie przyrody zapisano: Zadania w zakresie ochrony przyrody, walorów krajobrazowych, wartości historycznych i kulturowych
oraz działalności edukacyjnej na terenie parku krajobrazowego wykonuje Służba
Parku Krajobrazowego. W ustawie określono zadania tej służby. Na pierwszym
miejscu postawiono inwentaryzację siedlisk przyrodniczych, stanowisk roślin,
zwierząt oraz grzybów. Inwentaryzacja poszerza bazę informacyjną parku, którą
wykorzystuje dyrektor parku do wyrażenia opinii na potrzeby samorządów, rejonowych dyrekcji ochrony środowiska i innych instytucji.
Zadaniem służby parków krajobrazowych jest monitorowanie rozmaitych
zagrożeń pojawiających się we wnętrzu parku lub w jego otoczeniu. W przypadku ich wystąpienia służba parku ma obowiązek wystąpić z wnioskami do odpowiednich instytucji w celu ich eliminacji lub ograniczenia.
Kolejnym zadaniem jest gromadzenie dokumentacji dotyczącej przyrody
oraz walorów parku, jego wartości historycznych, kulturowych i etnograficznych.
Ta dokumentacja jest wykorzystywana do realizacji działalności edukacyjnej
wśród młodzieży i miejscowego społeczeństwa. W parkach tworzone są ośrodki
edukacji przyrodniczej, które stanowią główne centra edukacyjne.
Służba parków została również zobowiązana do współpracy z samorządami,
zarządcami obszarów parku krajobrazowego, organizacjami ekologicznymi i innymi podmiotami, które są zainteresowane ochroną parku krajobrazowego. Zadanie to jest oczywiste, lecz w praktyce niekiedy trudne do wykonania. Chodzi
tu przede wszystkim o komunikację między parkami a samorządami. Służba
parków powinna również współpracować z „zarządcami obszarów parku krajo-
K. Zimniewicz, Podziały gruntów rolnych w Przemęckim Parku Krajobrazowym, „Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski” 2000, z. 6(8), s. 91-101.
15
brazowego”, nie wiadomo jednak, jak interpretować to pojęcie – kto jest tym
zarządcą?
Kontrowersje wzbudza zapis ustawy, która nakazuje służbie parków krajobrazowych realizację zadań związanych z ochroną innych form ochrony przyrody w granicach parku. Zapis ten jest nieprecyzyjny i w rezultacie pozostaje martwy, co kwalifikuje go do kategorii fikcji, podobnie zresztą jak poprzedni - mówiący o „zarządcach obszarów parków krajobrazowych”.
Zadania służby parków krajobrazowych w syntetycznym ujęciu polegają na:
inwentaryzowaniu, identyfikowaniu zagrożeń, dokumentowaniu, edukowaniu
oraz współpracy. Nie wszystkie zadania sformułowano jasno i zrozumiale, co
może wywołać różne ich interpretacje. Analizując zakres zadań omówionej tu
służby, trzeba koniecznie zwrócić uwagę na jej uprawnienia. W art.107 pkt 4 tak
precyzuje się te uprawnienia: Pracownik Służby Parku Krajobrazowego ma prawo do legitymowania osób naruszających przepisy o ochronie przyrody. W razie
odmowy ma prawo zwrócić się do policji lub innych organów z prośbą o pomoc.
Dyrektor parku krajobrazowego ma prawo do wydawania opinii i wnioskowania.
Natomiast nie ma on żadnych uprawnień decyzyjnych. Tymczasem obarcza się
go odpowiedzialnością za racjonalne (zgodne z przepisami) gospodarowanie
funduszami przeznaczonymi na realizację zadań statutowych parku krajobrazowego. Dbałość o fundusze jest rzeczą słuszną, ale nie na tym chyba polega ocena
skuteczności realizacji zadań parku krajobrazowego. W nauce o zarządzaniu
funkcjonuje zrozumiała i praktyczna zasada przystawania (współodpowiedniości, kongruencji), w myśl której trzy elementy: zadania, uprawnienia i odpowiedzialność powinny stać względem siebie w równych proporcjach.16 Tutaj ta równowaga została naruszona. Utrudnia to sprawne funkcjonowanie parku krajobrazowego, a tym samym obniża znaczenie parków w systemie ochrony przyrody
w Polsce.
8. Plany ochrony parków krajobrazowych
Plan ochrony parków krajobrazowych jest podstawowym dokumentem strategicznym dla tej formy obszarowej ochrony przyrody. Ustawodawca postanowił
więc, że każdy park krajobrazowy (a także park narodowy oraz rezerwat przyrody) musi ustanowić taki plan w terminie 5 lat od daty utworzenia parku. Projekt
planu ochrony sporządza dyrektor parku lub zespołu parku krajobrazowych.
Z kolei projekt ten wymaga (pozytywnego) zaopiniowania przez właściwe miejscowo rady gmin. Tyle postanowienia ustawowe. A jak wygląda rzeczywistość?
Z analizy tabeli 3 wynika, że w zaledwie 22 parkach obowiązują plany
ochrony. W 30 parkach plany te są w trakcie projektowania bądź opracowania.
W 69 przypadkach nie podano informacji o stopniu przygotowania planów
K. Zimniewicz, Zarządzanie polskimi parkami krajobrazowymi. Próba diagnozy, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Poznań 2005, s. 41-42.
16
205
206
Tabela 3
Diagnoza realizacji zapisów ustawowych odnośnie do planów ochrony parków krajobrazowych
(stan na grudzień 2011)
Stopień realizacji zapisów ustawowych
W liczbach bezwzględnych
W odsetkach
Ogółem parków
121
100,0
Brak danych
69
57,0
Plan obowiązuje
22
18,0
Plan w trakcie projektowania
27
22,0
Plan w trakcie opracowywania
3
3,0
Źródło: [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: www.ekoportal.gov.pl/Parki krajobrazowe [Data wejścia:
01-03-2012].
ochrony. Interpretacja tej wiadomości może być więc taka, że nie podejmowano
działań prowadzących do opracowania planu ochrony. W sumie pod koniec 2011
roku 82% parków krajobrazowych nie miało planów ochrony. Ponieważ wszystkie
parki mogą wykazać się jakąś historią, to jak łatwo zauważyć, ustawowy zapis
o opracowaniu planu ochrony w przeciągu 5 lat od chwili utworzenia jest fikcją.
Ustawodawca wykazał się brakiem wyobraźni. Nie przewidział, że mogą wystąpić istotne bariery w trakcie tworzenia planów. Do ważnych przeszkód zaliczyć należy finanse. Z sondażowych badań wynika, że przeciętny koszt opracowania projektu planu wynosi około 200 tys. zł. Parki krajobrazowe są jednostkami budżetowymi, finansowanymi obecnie z budżetu urzędu marszałkowskiego.
A zatem możliwości finansowe decydują o szansie przygotowania planu ochrony.
Zasada racjonalnego gospodarowania mówi o tym, że dany efekt (opracowanie planu ochrony) powinno się osiągnąć przy możliwie niskich (w danych warunkach) kosztach. Ta zasada obowiązuje również w procesie wyłaniania firm
(zespołów), które zajmą się opracowaniem planu. Ogłasza się więc przetarg
i opierając się na regule aukcji odwrotnej, wybiera się najtańszą ofertę. Skutki
takiego postępowania często kończą się w sądzie, ponieważ wykonawca nie dotrzymał terminu, lub też projekt planu zawierał błędy merytoryczne. Okazuje się
więc, że niska cena nie jest skorelowana z jakością dzieła, co ostatecznie wydłuża czas przygotowania projektu planu ochrony.
Demokratyczne procedury obowiązujące w Polsce nakazują udział społeczeństwa w ochronie środowiska. To także wydłuża czas przygotowania projektu
planu.
Cały proces opracowania planu zamykają trudne negocjacje z miejscowymi
radami gmin, ponieważ to one mają decydujący głos dotyczący przyjęcia – pozytywnego zaopiniowania planu ochrony parku krajobrazowego. Negocjacje są
trudne z tego względu, że gminy też mają swoje racje, swoje interesy, często
sprzeczne z ochroną przyrody i krajobrazu. Można sobie wyobrazić negocjacje
dyrektora parku z dwoma, trzema lub czterema radami gmin, a ponieważ
na obszarze parku krajobrazowego znajduje się kilkanaście gmin,17 takie sytuacje
rzeczywiście komplikują opracowanie i wprowadzenie w życie planu ochrony.
Czy plany ochrony są aktem prawa miejscowego, czy też takim aktem nie są?
Ponieważ ustawodawca nie wypowiedział się w tej sprawie, to, jak zwykle, zdania prawników są na ten temat podzielone. Nadanie planowi ochrony parku krajobrazowego statusu aktu prawa miejscowego podnosiłoby jego znaczenie. Taką
interpretację przyjęły na przykład Wojewódzkie Sądy Administracyjne w Warszawie i Białymstoku. Pytany o opinię w tej sprawie, jeden z dyrektorów zespołu
parków odpowiedział: według naszych prawników plan ochrony jest aktem prawa miejscowego. Według naszych prawników... W przeciwnym przypadku plan
ochrony parku może być lekceważony.
Podsumowanie
Z porównania przepisów zamieszczonych w ustawie o ochronie przyrody
z realiami ochrony przyrody w Polsce, a w pierwszym rzędzie z ochroną przyrody
w parkach krajobrazowych wynika, że występują tutaj fikcja organizacyjna
i działania pozorne.
Po pierwsze, spektakularną fikcją jest obowiązek opracowywania i wdrażania planów ochrony parków krajobrazowych w ciągu pięciu lat od momentu
powołania parku. Zapisy ustawowe zupełnie odstają od rzeczywistości, a dodatkowo nie określiły rangi planów ochrony w hierarchii planów przestrzennych,
co prowadzi do konfliktów i sporów, często kończących się w sądzie. A orzeczenia sądów są, w tej samej sprawie, odmienne.
Po drugie, fikcją organizacyjną jest również to, że ustawodawca, wyznaczając
zadania służbie ochrony parku krajobrazowego, nie wypowiedział się w kwestii
uprawnień tejże służby. A właściwie sprowadził te uprawnienia do zapisu,
w stylu groteski, o prawie do legitymowania osób naruszających przepisy
o ochronie przyrody, i to jeszcze za pomocą policji.
Występuje wyraźny brak równowagi między zakresem zadań, uprawnień
i odpowiedzialności. Można jedynie domyślać się, że odpowiedzialność dyrektora parku (zespołu parków) polega na skrupulatnym wykonywaniu budżetu. Taka
sytuacja nie sprzyja skuteczności ochrony przyrody w parku krajobrazowym.
Z ustawy wynika, że dyrektor parku w stosunku do podmiotów zewnętrznych
(na przykład rad gmin, regionalnych dyrekcji ochrony środowiska) może jedynie
opiniować i wnioskować.
Po trzecie cóż z tego, że na obszarze parku krajobrazowego obowiązują zakazy?
Są one notorycznie łamane, i to praktycznie bez żadnych sankcji dla sprawców.
Zakazy w parkach to kolejna fikcja, która jest wynikiem braku kontroli, ciągłych
zmian prawa (patrz: prawo budowlane), podniesienia prawa własności do rangi
17
Ibidem, s.101-102.
207
208
„świętości”. Do tego trzeba jeszcze dodać ciche przyzwolenie władz niektórych
gmin na tego rodzaju zachowania (podatek od samowoli budowlanych).
Po czwarte, w polskim systemie ochrony przyrody występują dwa piony: rządowy i samorządowy. Ten pierwszy reprezentują Generalny Dyrektor Ochrony
Środowiska i dyrektorzy regionalni. Mają oni odpowiednie uprawnienia decyzyjne. Jeśli zaś chodzi o pion samorządowy, to uprawnienia decyzyjne są, paradoksalnie, ulokowane na samym dole struktury samorządowej w gminach. Warto
przypomnieć, że na przykład projekt uchwały samorządu województwa w sprawie
powołania zmiany granic lub likwidacji parku krajobrazowego wymaga pozytywnej opinii miejscowych rad gmin. Takie rozwiązanie zasługuje na miano fikcji nad
fikcjami. Stoi to bowiem w opozycji do idei planów strategicznych województw,
z których wynikają plany powiatów i gmin. We wszystkich tych strategiach są zapisane strategie ochrony przyrody, w tym funkcjonowanie parków krajobrazowych.
Cóż z tego, skoro rady gmin mają uprawnienia, aby zablokować projekt uchwały
zarządu województwa i mogą dowolnie zmieniać swoją strategię?
Po piąte, w polskim systemie ochrony przyrody na konkretnym obszarze nakładają się na siebie dwa piony: rządowy i samorządowy. Powoduje to kłopoty
w zarządzaniu ochroną przyrody w Polsce, spory kompetencyjne, nieporozumienia, stratę czasu i pieniędzy. Ostatnia reforma w zakresie ochrony przyrody
w Polsce, polegająca między innymi na włączeniu parków krajobrazowych do
pionu samorządowego, spowodowała, że w pionie tym, o czym już wspominano,
znalazło się około 95% obszarów chronionych. Samorząd województwa nie
otrzymał jednak odpowiednich uprawnień decyzyjnych w zakresie zarządzania
ochroną przyrody na podlegających mu obszarach. W rezultacie pojawiła się kolejna fikcja i wynikające z niej działania pozorne.
Najważniejsze wnioski wynikające z przeprowadzonej w tym opracowaniu
analizy są następujące. Parki krajobrazowe, mimo dużego potencjału wyrażającego się udziałem w powierzchni obszarów chronionych, są w dalszym ciągu
niedocenioną formą ochrony przyrody w Polsce. Na tę dyskryminację zwracano
uwagę już od dawna.18 Parki jako organizacja nie mają odpowiednich uprawnień, aby skutecznie chronić przyrodę i raczej upodabniają się do zakładów
świadczących usługi w zakresie turystyki oraz edukacji ekologicznej.
Problemem w ochronie przyrody w Polsce są uprawnienia gmin. Są to
uprawnienia natury ustrojowej, to znaczy wynikają one z samej idei samorządów
terytorialnych powołanych w okresie transformacji polityczno-społecznej i gospodarczej po 1989 roku. Twórcy tej reformy nie przewidzieli jednak, że „wyposażenie” gmin w swoiste prawo weta w odniesieniu do ochrony przyrody może
wywołać kontrowersje. Włodzimierz Łęcki pyta na przykład, czy gmina ma manA. Mizgajski, Krajobraz jako przedmiot ochrony i zarządzania. Wybrane problemy, w: Bariery
w zarządzaniu parkami krajobrazowymi w Polsce, red. K. Zimniewicz, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 2008, s.41. Zob. też M. Kistowski, J. Kowalczyk, Wpływ transformacji
modelu zarządzania parkami krajobrazowymi na skuteczność realizacji ich funkcji w przestrzeni
Polski, Polska Akademia Nauk, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Warszawa
2011, s. 10 i nast.
18
dat do tego, aby zarządzać częścią mienia ogólnonarodowego, jakim są krajobraz
i przyroda.19 Z badań wynika, że w gminach położonych na obszarach parków
krajobrazowych istnieje też ugruntowane przeświadczenie, że współuczestniczą
one w zarządzaniu parkami krajobrazowymi.20
Starając się zrozumieć racje gmin i pogodzić je z ochroną przyrody i krajobrazu, należy postulować całościowe, holistyczne potraktowanie interesów gospodarki i interesów ochrony przyrody. Brak równowagi w tym zakresie odbije
się, w krótszej lub dłuższej perspektywie, na skuteczności rozwoju gospodarczego i skuteczności ochrony przyrody.
Ochrona środowiska – sprzeczność między interesem ogółu i interesem jednostki. Z senatorem
dr. Włodzimierzem Łęckim rozmawia Wojciech Dutka, „Przegląd Komunalny” 2002, nr1(124),
s. 16-17.
20
K. Zimniewicz, Parki krajobrazowe w ocenie władz samorządowych, w: Bariery, op. cit., s. 93-94.
19
209
Agnieszka Baran
SKUTECZNOŚĆ NORM PRAWA KARNEGO
W OCHRONIE ŚRODOWISKA
Agnieszka Baran, dr – Politechnika Białostocka
15-354 Białystok, Pogodna 7/15
EFFECTIVENESS OF THE CRIMINAL LAW
IN ENVIRONMENTAL PROTECTION
SUMMARY: 6 December 2008 announced the Directive 2008/99/EC of the European Parliament and of the Council
of 19 November 2008 on the protection of the environment through criminal law. On the European continent
increased/rised environmental offences, their effects are increasingly extending beyond the crossberder. The
existing system have not been sufficient to achieve complete compliance with the laws for the protection of the
environment. Implementation of the directive was change in the Polish Penal Code, in crimes against
environment.
KEY WORDS: criminal liability, crimes against environment, environmental damage, effectiveness of the criminal
law in environmental protection
Wstęp
Zagadnienie odpowiedzialności w ochronie środowiska jest zagadnieniem
niezwykle skomplikowanym, jest to trudna problematyka. Od lat na forum międzynarodowym trwają prace mające na celu opracowanie regulacji w zakresie
odpowiedzialności środowiskowej. Tematyka ta stała się również przedmiotem
prac Komisji Europejskiej, która postawiła sobie za cel opracowanie w tym zakresie kompleksowej regulacji. W przypadku ochrony środowiska można mówić
o odpowiedzialności cywilnej, administracyjnej i karnej. Najistotniejszą rolę
w prawie ochrony środowiska odgrywa odpowiedzialność administracyjna; zagadnienie to jest kompleksowo uregulowane w Unii Europejskiej, gdyż uchwalono dyrektywę 2004/35/WE z 2003 roku w sprawie odpowiedzialności
za szkody w środowisku w odniesieniu do zapobiegania i zaradzania szkodom
wyrządzonym środowisku naturalnemu1. Przedmiotem tej dyrektywy jest odpowiedzialność o charakterze administracyjno-prawnym w zakresie odpowiedzialności za wyrządzenie określonych typów szkód w środowisku.
Mniejszą rolę w ochronie środowiska pełnią normy prawa cywilnego ze
względu na swój kompensacyjny charakter. Dają one możliwość żądania naprawienia już zaistniałej szkody oraz umożliwiają uzyskanie odszkodowania. Natomiast funkcja prewencyjna prawa cywilnego w ochronie środowiska jest wątpliwa. Wydaje się, iż środki prewencyjne powinny być na tyle dotkliwe dla podmiotów zanieczyszczających środowisko naturalne, aby spowodowały wszystko, by
do zaistnienia szkody nie doszło, gdyż normy prawa cywilnego są raczej niewystarczające w tym względzie.
Od dłuższego czasu instytucje UE pracowały również nad regulacją karną
w zakresie ochrony środowiska. W zakresie szkody środowiskowej istotną rolę
powinny odgrywać sankcje za spowodowanie szkody, a tylko w zakresie prawa
karnego możemy liczyć na określenie dotkliwej kary. 6 grudnia 2008 roku ogłoszono dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE z 19 listopada
2008 roku w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne2. W związku
z obowiązkiem implementacji tejże dyrektywy 10 czerwca 2011 roku dokonano
między innymi nowelizacji Kodeksu karnego. Ustawa z dnia 25 marca 2011 r.
o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw3 wprowadziła
zmiany głównie do rozdziału XXII Kodeksu karnego, który dotyczy przestępstw
przeciwko środowisku.
Dyrektywa 2004/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i zaradzania szkodom
wyrządzonym środowisku naturalnemu OJ L 143 2004.
2
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE z 19 listopada 2008 roku
w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne (Dz. Urz. UE L 328 z 06.12.2008).
3
Ustawa z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych
ustaw (Dz. U. nr 94, poz. 549).
1
211
212
W artykule wskazano nowe uregulowania w zakresie odpowiedzialności karnej
w ochronie środowiska, jak również podjęto próbę uzyskania odpowiedzi na pytanie, na ile normy prawa karnego są faktycznie skuteczne w ochronie środowiska.
1. Ochrona prawnokarna środowiska naturalnego
Ustawodawca, stanowiąc prawo karne, określił wartości, które należy chronić za pomocą sankcji karnych. Określił również model reakcji prawnokarnej,
najbardziej przydatny do wypełnienia zadań przypisanych prawu karnemu. Realizacja tych zadań wiąże się z funkcjami prawa karnego, a szczególnie ze środkami, którymi posługuje się, zwłaszcza z karą. Pod pojęciem funkcji prawa karnego rozumie się oczekiwane efekty prawa karnego albo zadania stawiane przed
tym prawem. 4 Podstawowe funkcje to funkcja ochronna, gwarancyjna i kompensacyjna. To z funkcją ochronną wiąże się skuteczność norm prawnokarnych.
Funkcja ochronna prawa karnego realizowana jest przez pośrednie funkcje: karzącą, zapobiegawczą i poprawczą. Środkiem realizacji funkcji karzącej jest
przede wszystkim kara. Natomiast celem kary jest zapobieganie przestępstwu,
jednakże ogólne przekonanie, że im surowsza kara, tym większe jej ogólnoprewencyjne działanie, nie w pełni znajduje pokrycie w badaniach nad efektywnością kary. Przed karą grożącą za przestępstwo stawia się szeroko zakreślony cel
– kształtowanie świadomości prawnej społeczeństwa w kierunku respektu norm
prawnokarnych.5 Dziś celu w postaci odstraszania poprzez stanowienie surowej
kary nie traktuje się jako celu nadrzędnego, kara ma spełniać funkcję prewencyjną, edukacyjną. Tak więc o skuteczności norm prawa karnego nie będzie
świadczył jedynie stopień restrykcyjności kary.
W doktrynie przyjmuje się, że ochronie prawnokarnej powinny podlegać te
wartości, które są ważne dla społeczeństwa i których naruszenie może przynieść
szkodę społeczną. System wartości może być różny ze względu na system polityczny danego kraju i koncepcję prawa karnego. W przypadku środowiska trudno jest sprecyzować przedmiot ochrony. Współczesne społeczeństwa widzą potrzebę ochrony środowiska i zauważają fakt jego degradacji, przewidują też negatywne konsekwencje niszczycielskiej działalności człowieka. Z Konstytucji RP
wynika, że ochrona środowiska to głównie zadanie państwa, tak więc jego zadaniem jest również stanowienie prawa, które będzie skutecznie chroniło środowisko. Prawo ochrony środowiska staje się obecnie rozbudowanym systemem
przepisów. Dzieje się tak ze względu na obejmowanie ochroną prawną większego zakresu nowych zagadnień, poszukiwanie nowych, skuteczniejszych rozwiązań prawnych, jak również ciągle rozwijające się prawo międzynarodowe w tej
materii. W system prawa ochrony środowiska wchodzą normy z wielu dziedzin
prawa, co powoduje często trudności w interpretowaniu jego przepisów.6
A. Grześkowiak, Prawo karne, Warszawa 2011, s. 11.
Ibidem, s. 192.
6 M. Górski, Prawo ochrony środowiska, Wolters Kluwer, Warszawa 2009, s. 41.
4
5
2. Regulacja karna w zakresie ochrony środowiska
na szczeblu międzynarodowym
Jedną z pierwszych prób opracowania kompleksowej regulacji karnej w zakresie ochrony środowiska była Konwencja Rady Europy o ochronie środowiska
przez prawo karne z 1998 roku. Potrzeba określenia wspólnej regulacji prawnej
wynikała między innymi z coraz intensywniejszego rozwoju przemysłu i co się
z tym wiąże - większych emisji zanieczyszczeń do środowiska, różnic w systemach prawnych poszczególnych państw, co nie dawało gwarancji właściwej
ochrony środowiska, którego granic nie można określać granicami państwa.
Konwencja określiła zachowania, które winny być uznane za przestępstwo przez
prawo krajowe strony konwencji, i podzielono je na dwie grupy. Pierwszą grupę
stanowią tak zwane przestępstwa emisyjne. Obejmują one uwolnienie pewnej
ilości substancji lub promieniowania jonizującego do powietrza, ziemi lub wody,
którego skutkiem jest śmierć człowieka lub poważna szkoda na osobie bądź
znaczące niebezpieczeństwo wywołania śmierci człowieka, lub też poważnej
szkody na osobie. Warunkiem odpowiedzialności karnej ich popełnienia nie jest
bezprawność zachowania, ale spowodowany skutek w postaci śmierci człowieka, poważnej szkody na osobie bądź też wywołanie znaczącego niebezpieczeństwa śmierci człowieka lub poważnej szkody na osobie. Odpowiedzialność
ma miejsce w każdym przypadku działania umyślnego, i to niezależnie od tego,
czy sprawca owego naruszenia postępował zgodnie z prawem lub decyzją.
W sytuacji śmierci człowieka bądź poważnej szkody na osobie karalne są również zachowania nieumyślne. Druga grupa to zachowania bezprawne, czyli niezgodne z prawem bądź decyzją administracyjną. Są to między innymi bezprawne
pozbywanie się, przetwarzanie, przechowywanie, przewożenie, import lub eksport odpadów niebezpiecznych, jeżeli powodują lub mogą spowodować śmierć
człowieka lub poważną szkodę na osobie albo istotne pogorszenie jakości ziemi,
powietrza, flory i fauny, bezprawne prowadzenie zakładu przemysłowego wykonującego działalność niebezpieczną, która powoduje, względnie może powodować śmierć człowieka lub poważną szkodę na osobie, albo też prowadzi do istotnego pogorszenia jakości powietrza, ziemi, wody, fauny i flory. 7
Mimo że Konwencja nie weszła jeszcze w życie, a Polska nie jest jej sygnatariuszem, to jest to istotny wkład w działania na drodze do zbliżenia regulacji
prawnych w zakresie ochrony środowiska na szczeblu międzynarodowym.
Działania w skali globalnej są niezwykle ważne ze względu na fakt, iż skutki
prowadzenia działalności gospodarczej coraz częściej mają charakter transgraniczny. Wiatry czy prądy oceaniczne mogą przemieszczać zanieczyszczenia na
dalekie odległości. Począwszy od Konferencji Narodów Zjednoczonych w sprawie Środowiska Człowieka, która odbyła się w Sztokholmie w 1972, zostało
L. Mering, M. Pchałek, Ekspertyza w przedmiocie uwarunkowań efektywności i transpozycji
dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne (KOM(2007), Gdańsk/Warszawa 2007, s. 3.
7
213
214
zawartych ponad 250 globalnych i regionalnych umów międzynarodowych
z zakresu ochrony środowiska. Zidentyfikowano najczęstsze przestępstwa przeciwko środowisku: międzynarodowy handel dziką przyrodą, nielegalny handel
substancjami zubażającymi warstwę ozonową, usuwanie i nielegalny transport
odpadów niebezpiecznych, nielegalne rybołówstwo, nielegalną wycinkę i handel
drzewem. W tych obszarach częściowo już funkcjonuje regulacja w postaci konwencji bądź są ustalone pewne mechanizmy w drodze wewnętrznych, krajowych
regulacji.8 Jednakże system globalnej ochrony musi być spójny - to nie tylko
kwestia jakości samych przepisów prawnych, ale także rzetelnego wypełnianiaumów międzynarodowych przez strony.
3. Prawnokarna ochrona środowiska w UE
Impulsem do podjęcia prac nad kompleksową regulacją karną w zakresie
ochrony środowiska były coraz częstsze przypadki popełniania przestępstw
przeciwko środowisku, wynikiem czego były szkody o dużym rozmiarze. Nie bez
znaczenia były również akcje organizacji ekologicznych, które nagłaśniały problem przestępczości tego typu - chociażby głośna sprawa statku pływającego pod
banderą panamską, ale wyczarterowanego przez firmę holenderską Probo Koala. W 2006 roku dokonano zrzutu odpadów toksycznych u Wybrzeża Kości
Słoniowej, w wyniku czego doszło do masowego zatrucia lokalnej społeczności.
Niekontrolowany rozładunek spowodował śmierć siedmiu osób, 44 tysiące ofiar
poddano hospitalizacji. Statek ten szukał miejsca rozładunku w kilku portach
europejskich. Do pozbycia się ładunku nie doszło ze względu na wysokie koszty
składowania tego typu odpadów w krajach Europy Zachodniej. Biedne kraje
afrykańskie są zwykle odbiorcą niebezpiecznych odpadów, ale zazwyczaj nie
przeprowadza się tam bezpiecznej utylizacji.
Mimo wielu aktów prawnych w zakresie ochrony środowiska w UE liczba
naruszeń w tym zakresie jest znaczna. Przyczyn takiego zjawiska jest zapewne
kilka: nieefektywna implementacja dyrektyw unijnych, niechęć podmiotów gospodarczych do poddawania się regulacjom prawnym w zakresie ochrony środowiska, niewystarczająca dotkliwość sankcji za naruszenia. W związku z tym
faktem Komisja Europejska oraz Parlament Europejski aktywnie uczestniczą
w pracach Europejskiej Sieci do spraw Wdrażania i Egzekucji Prawa Ochrony Środowiska (European Network for the Implementation and Enforcement
of Environmental Law, IMPEL). Jest to nieformalna instytucja wspierająca
państwa członkowskie we wdrażaniu unijnych przepisów dotyczących
ochrony środowiska. IMPEL opracowuje wytyczne dla stosowania niektórych przepisów i organizuje spotkania, podczas których omawiane są problemy z ich wdrożeniem w poszczególnych Państwach Członkowskich. Dużą
8
M. Pchałek, Zorganizowana przestępczość przeciwko środowisku o charakterze międzynarodowym, w: Odpowiedzialność karna za przestępstwa środowiskowe, w tym przeciwko gatunkom
fauny i lory zagrożonym wyginięciem, Warszawa 2005, s. 4.
wagę przykłada do osiągnięcia większej spójności w podejściu do procesu wdrażania i egzekucji prawa UE, upowszechniania podobieństw i różnic krajowych
systemów legislacyjnych oraz do rozwijania możliwie najlepszych praktyk w zakresie inspekcji, wydawania pozwoleń, monitorowania, raportowania i wdrażania prawa Unii Europejskiej. Komisja Europejska podejmuje również współpracę z sieciami skupiającymi sędziów, takimi jak Europejskie Forum Sędziów
w sprawach Ochrony Środowiska (European Forum of Judges for the Environment) i Stowarzyszenie Europejskich Sędziów Administracyjnych (Association of
European Administrative Judges). Efektem tej współpracy są również szkolenia
dla prawników w zakresie prawa ochrony środowiska.
Pierwsza propozycja dyrektywy w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne pojawiła się w 2001 roku. Projekt odnosił się do istotnych naruszeń,
które mogłyby zostać przypisane osobom fizycznym lub prawnym i które ze swej
natury powodują lub mogą powodować znaczące pogorszenie lub szkodę w środowisku. Nie stworzono wówczas listy nowych czynów zabronionych, funkcjonowały one już w obowiązującym prawodawstwie wspólnotowym. Państwom
członkowskim pozostawiono natomiast wybór rodzaju sankcji karnej pod warunkiem, że jest ona efektywna, proporcjonalna i odstraszająca. Pierwotny projekt nie przewidywał znamion istotnej szkody lub zniszczenia w znacznych rozmiarach, czyli część czynów, do których penalizacji zobowiązywała dyrektywa,
mogłaby stanowić również wykroczenia. Ponieważ coraz częściej działania szkodliwe dla środowiska popełniały podmioty zbiorowe, należało uwzględnić również ich odpowiedzialność za szkody w środowisku. Pierwsza propozycja dyrektywy, niestety, posługiwała się węższym terminem niż obecnie obowiązująca
w zakresie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, a mianowicie „osoba
prawna” i tutaj również pozostawiono państwom członkowskim swobodę w wyborze sankcji.9
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego oraz Rady Unii Europejskiej z dnia
19 listopada 2008 r. w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne weszła
w życie 26 grudnia 2008 roku. Zobowiązuje ona państwa członkowskie
do wprowadzenia systemu sankcji karnych za przestępstwa szczegółowo w niej
wymienione. Wymienia katalog czynów, które jeżeli zostały popełnione bezprawnie (naruszają wymienione w dyrektywie wspólnotowe i krajowe akty prawne)
i umyślnie lub są skutkiem przynajmniej rażącego niedbalstwa, powinny być
uznane przez państwa członkowskie za przestępstwa. W szczególności należy
do nich zaliczyć:
a) zrzucanie, emisję lub wprowadzanie takich ilości substancji lub promieniowania jonizującego do powietrza, gleby lub wody, które powodują lub mogą
spowodować śmierć lub poważne uszkodzenie ciała, lub znaczną szkodę dla
jakości powietrza, jakości gleby lub jakości wody, lub dla zwierząt lub roślin;
b) zbieranie, transport, odzysk lub unieszkodliwianie odpadów, w tym nadzór
nad tymi działaniami oraz późniejsze postępowanie z miejscami unieszkodliwiania odpadów, które powodują lub mogą spowodować śmierć lub po9
L. Mering, op. cit., s. 6.
215
216
ważne uszkodzenie ciała, lub znaczną szkodę dla jakości powietrza, jakości
gleby lub jakości wody, lub dla zwierząt lub roślin;
c) przemieszczanie odpadów, dokonywane w znacznych ilościach, bez względu
na to, czy odbywa się w ramach jednego przemieszczenia czy kilku przemieszczeń, które okazują się ze sobą powiązane;
d) eksploatacja zakładu, w którym prowadzona jest działalność niebezpieczna
lub w którym są składowane lub wykorzystywane niebezpieczne substancje
bądź preparaty oraz która, poza zakładem, powoduje lub może spowodować
śmierć lub poważne uszkodzenie ciała, lub znaczną szkodę dla jakości powietrza, jakości gleby lub jakości wody, lub dla zwierząt lub roślin;
e) produkcja, przetwarzanie, obsługa, wykorzystywanie, posiadanie, przechowywanie, transport, przywóz, wywóz i usuwanie materiałów jądrowych lub
innych niebezpiecznych substancji radioaktywnych, które powodują lub
mogą spowodować śmierć lub poważne uszkodzenie ciała, lub znaczną
szkodę dla jakości powietrza, jakości gleby lub jakości wody, lub dla zwierząt lub roślin;
f) zabijanie, niszczenie, posiadanie lub przywłaszczanie sobie okazów chronionych gatunków dzikiej fauny lub flory, z wyjątkiem przypadków, gdy postępowanie to dotyczy nieznacznej ilości takich okazów i ma nieznaczny wpływ
na zachowanie gatunków;
g) handel okazami chronionych gatunków dzikiej fauny lub flory, ich częściami
lub pochodnymi, z wyjątkiem przypadków, gdy postępowanie takie dotyczy
nieznacznej liczby takich okazów i ma nieznaczny wpływ na zachowanie
gatunków;
h) jakiekolwiek postępowanie, które powoduje znaczne zniszczenie siedliska
przyrodniczego na terenie chronionym;
i) produkcja, przywóz, wywóz, wprowadzanie do obrotu lub wykorzystywanie
substancji zubożających warstwę ozonową.10
Dyrektywa przewiduje również odpowiedzialność karną osób, które nakłaniały do popełnienia wyżej wymienionych przestępstw - tak zwanych podżegaczy
oraz swoim zachowaniem ułatwiły popełnienie przestępstwa - tak zwanych pomocników. Wysokość sankcji za przestępstwa przeciwko środowisku określają
państwa członkowskie w ramach swoich systemów prawnych, dyrektywa jedynie
wymaga, aby były one wystarczająco skuteczne, proporcjonalne i odstraszające.
Państwa członkowskie UE miały implementować dyrektywę do swoich systemów prawnych do 26 grudnia 2010 roku. W celu wdrożenia założeń dyrektywy do prawa polskiego 10 czerwca 2011 roku zaczęła obowiązywać nowelizacja
Kodeksu karnego w zakresie rozdziału XXII, który dotyczy przestępstw przeciwko środowisku. Przepisy kodeksu karnego sprzed nowelizacji jako znamiona
przestępstwa przeciwko środowisku wymieniały zaistnienie szkody w środowisku w dużym rozmiarze albo zagrożenie życia lub zdrowia wielu osób. To powodowało, że pewne działania szkodliwe z punktu widzenia ochrony środowiska
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE z dnia 19 listopada 2008 r.
w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne, Dz. U. L328/28, 6.12.2008.
10
nie podlegały odpowiedzialności karnej. Nowe przepisy określają, iż wystarczy
powstanie zagrożenia zdrowia lub życia jednej osoby, jak również szkody środowiskowej według Kodeksu karnego (faktyczne i wymierne obniżenie jakości
wody, powietrza czy gleby). Dotyczy to przestępstwa z art. 182 k.k. w zakresie
zanieczyszczania wody, powietrza lub powierzchni ziemi substancją albo promieniowaniem jonizującym. Nowością w art. 182 jest zapis dotyczący zanieczyszczania w związku z eksploatacją instalacji działającej w ramach zakładu
w zakresie korzystania ze środowiska, na które wymagane jest pozwolenie. Czyn
taki, o ile jest działaniem umyślnym, zagrożony jest karą pozbawienia wolności
nawet do 8 lat. Jest to dowód zaostrzenia przepisów karnych wobec przedsiębiorców, których działalność polega na korzystaniu ze środowiska. Warto również zwrócić uwagę na sformułowanie „istotne obniżenie jakości” wody, powietrza czy gleby. Stwierdzenie, czy fakt taki zaistniał, będzie musiało mieć miejsce
indywidualnie w każdej konkretnej sprawie i z pewnością będzie musiało być
potwierdzone ekspertyzą biegłego. Określenie takie jest bardzo nieprecyzyjne i w
praktyce może sprawiać pewne kłopoty. Nowy zapis art. 182 różnicuje karę ze
względu na rodzaj podmiotu wyrządzającego szkodę w środowisku i rodzaj jego
winy. Składowanie, usuwanie, przetwarzanie, dokonywanie odzysku, unieszkodliwianie albo transportowanie odpadów lub substancji w takich warunkach lub
w taki sposób, że może to zagrozić życiu lub zdrowiu człowieka lub spowodować istotne obniżenie jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi,
zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 (art. 183 k.k.).
W przypadku przywożenia z zagranicy lub wywożenia za granicę odpadów niebezpiecznych bez wymaganego zgłoszenia lub zezwolenia kara wzrasta nawet do
8 lat. Nielegalny handel i unieszkodliwianie odpadów stało się obecnie jednym
z najszybciej rozwijających się obszarów przestępczości zorganizowanej.
Z danych Europolu11 (Europejski Urząd Policji) nielegalny handel rozwija się
głównie między krajami północno – zachodniej Europy a krajami północno-wschodniej Europy. Przestępcy wykorzystywali między innymi brak jednolitych
uregulowań w zakresie prawa karnego na terenie UE, brak surowych sankcji
w zakresie ich nielegalnej działalności.12 Większość bogatych państw europejskich wprowadziła zakazy składowania odpadów, a ich unieszkodliwianie wymaga nowoczesnych instalacji, co jest dużo droższe niż w krajach Europy
Wschodniej, na przykład w Polsce. Wejście do strefy Schengen i brak kontroli
granicznych przyczyniły się do zwiększenia tego procederu.
W art. 184 § 1 k.k. rozszerzono natomiast znamiona przestępstwa o takie
działania, jak wyrabianie, przetwarzanie, transportowanie, przywożenie z zagranicy lub wywożenie za granicę materiałów jądrowych albo innych źródeł proEuropol podlega Radzie Ministrów Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych Unii Europejskiej. Zadaniem jego jest wspieranie organów ścigania krajów członkowskich UE w walce
z przestępczością zorganizowaną.
12
[Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: https://www.europol.europa.eu/ [Data wejścia:
22-09-2011].
11
217
218
mieniowania jonizującego bez zabezpieczenia, co może zagrażać życiu lub zdrowiu człowieka lub spowodować istotne obniżenie jakości środowiska, lub też
skutkować jego zniszczeniem w znacznym rozmiarze. Zmiany w tym zakresie są
konsekwencją przeciwdziałania w zakresie przestępstw o charakterze transgranicznym. Zorganizowane grupy przestępcze do tej pory wykorzystywały różnice
w regulacjach prawnych poszczególnych państw, aby dokonywać nielegalnego
przewożenia odpadów, w tym materiałów jądrowych. Jednak jak wskazują dane
statystyczne policji, ten typ przestępstwa w Polsce praktycznie nie występuje.
Jeśli następstwem wyżej wymienionych działań jest zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach lub istotne obniżenie jakości
wody, powietrza lub powierzchni ziemi, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Jeśli zanieczyszczenia powodują ciężki uszczerbek
na zdrowiu człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku
do lat 10. Jeśli zanieczyszczenia powodują śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat
2 do 12 (art. 185 k.k.). Najwyższy wymiar kary nie uległ zmianie, ustawodawca
jedynie zróżnicował karę w zależności od skutku bezprawnych działań.
Nowe przepisy są dla wielu podmiotów dosyć kontrowersyjne, niektórzy postrzegają tę regulację jako bardzo restrykcyjną, inni zaś wątpią w odstraszającą funkcję
przepisów karnych i są zdania, że nie zmienią one podejścia do ochrony środowiska.
4. Dane w zakresie wykrywania przestępstw przeciwko środowisku
Z danych publikowanych przez policję przestępstwa przeciwko środowisku są
skutecznie wykrywane. Wskaźnik wykrycia wyniósł w 2009 roku 82,4%. Rośnie
liczba wszczętych postępowań karnych w tego typu sprawach – z 5.883 w 2008
r. do 6.127 w 2009 r. W ubiegłym roku zarzuty popełnienia tego typu przestępstw
usłyszało 3.916 podejrzanych (wśród nich było 152 nieletnich). Straty materialne spowodowane takimi przestępstwami wzrosły od 2008 r. ponad dwukrotnie –
do ponad 3,2 mln. zł.13
Zdecydowanie największa ilość przestępstw ma miejsce w zakresie nieodpowiedniego postępowania z odpadami. Statystyka w zakresie wykrywalności przestępstw przeciwko środowisku wygląda optymistycznie, zasadniczą jednak sprawą jest, ile takich postępowań prowadzonych przez organy wymiaru sprawiedliwości ostatecznie kończą się prawomocnym wyrokiem skazującym.
Do tej pory rocznie za przestępstwa przeciw środowisku karano w Polsce
średnio ok. 50 – 60 osób. Najczęściej grzywnami. Nigdy nie zajmował się tymi
wyrokami Sąd Najwyższy, co jest dowodem, że orzekane kary były raczej niskie,
więc skazani nie odwoływali się od nich.14 Jeśli normy prawa karnego mają peł[Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.statystyka.policja.pl/wai/st/840/53172/
Przestepstwa_przeciwko_srodowisku_2009_r.html [Data wejścia: 10-10-2011].
14
S. Czubkowska, Więzienie za zatruwanie środowiska. Nawet 12 lat, „Gazeta Prawna” 2010, 20
kwietnia.
13
219
Tabela 1
Liczba postępowań wszczętych przez policję w 2010 roku
Rodzaj przestępstwa
Ilość naruszeń
Zniszczenia w świecie roślinnym i zwierzęcym art. 181
61
Zanieczyszczanie środowiska art. 182
68
Nieodpowiednie postępowanie z odpadami art. 183
191
Niewłaściwe zabezpieczenie materiału promieniotwórczego art. 184
1
Zaostrzona odpowiedzialność za skutkowe przestępstwa przeciwko środowisku art. 185
1
Używanie urządzeń zabezpieczających środowisko art. 186
9
Zmniejszanie wartości przyrodniczej chronionego terenu lub obiektu (art. 187)
28
Zachowania godzące w naturalne piękno krajobrazu (art. 188)
18
Źródło: [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: www.policja.pl/portal/pol/20/371/Nieodpowiednie_postepowanie_z_odpadami_art_183.html [Data wejścia: 10-10-2011].
nić funkcję odstraszającą przed popełnianiem tego typu czynów, muszą być wykorzystywane wszystkie możliwe sankcje, o ile jest to uzasadnione, jak również
stosowany wyższy wymiar kar o charakterze finansowym, co z pewnością dobitniej przemawia do świadomości zarówno osób fizycznych, jak i podmiotów zbiorowych.
Skuteczność norm prawa karnego w ochronie środowiska zawsze była dyskusyjna. Często podkreślano, że normy prawa karnego powinny pełnić funkcję pomocniczą w stosunku do norm prawa administracyjnego czy cywilnego, zapewniając realizację środków przewidzianych w tego typu przepisach. Jednakże w przypadku poważnych naruszeń środowiska prawo karne powinno interweniować
niezależnie od istnienia instrumentów przewidzianych w innych działach prawa.15
Skuteczność prawa karnego zależy w dużej mierze od sposobu realizowania jego
norm w procesie karnym i od reakcji organów uprawnionych do stosowania prawa
karnego. Powinnością państwa jest tworzenie takich przepisów i reguł postępowania, aby nikt, kto popełnił przestępstwo, nie mógł uniknąć kary.16
Największym problemem dla środowiska są przedsiębiorstwa, a więc osoby
prawne, które mogą generować faktycznie szkody dużego rozmiaru. Prawo karne
skierowane jest do osób fizycznych, czyli możemy mówić o pociągnięciu do odpowiedzialności kierownika jakiegoś działu zakładu pracy. W polskim prawie
mamy ustawę z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary.17 Warto podkreślić,
15
W. Radecki, Przestępstwa przeciwko środowisku, Rozdział XXII Kodeksu Karnego. Komentarz,
16
S. Cora, Zasada legalizmu ścigania a zawiadomienie o przestępstwie, „Państwo i Prawo” 2010,
nr 10.
17
Ustawa z dnia 28 Października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych
za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. nr 197, poz., 1661 z późn. zm.).
220
że regulacja zawarta w tej ustawie nie jest odpowiedzialnością karną, ma
w stosunku do niej charakter wtórny, akcesoryjny i pochodny. Odpowiedzialność ta jest uzależniona od popełnienia przestępstwa przez osobę fizyczną
i prawomocnego skazania za jego popełnienie, dopiero wówczas jest możliwe
wszczęcie postępowania.18 Jak wskazuje praktyka, ustawa ta jest rzadko wykorzystywana. Według danych Ministerstwa Sprawiedliwości w ciągu ostatnich
siedmiu lat do sądów skierowano niewiele ponad 100 wniosków o wszczęcie postępowania. W latach 2006-2008 na 66 wniesionych spraw tylko 26 skończyło
się nałożeniem kary na podmiot zbiorowy. Mimo tego, iż ustawa przewiduje karę
finansową do 5 milionów złotych, to w praktyce zasądzane są dużo niższe kwoty,
np. 12 tysięcy złotych, a najczęściej są to kary w wysokości tysiąca złotych.19
Samo postępowanie przeciwko podmiotom zbiorowym budzi w literaturze wiele
wątpliwości. Stosowanie w tym wypadku przepisów kodeksu postępowania karnego podlega pewnym modyfikacjom, co jest dowodem na specyficzny charakter
ujętego w ustawie rodzaju odpowiedzialności. Między innymi problemem może
być fakt, że do prawomocnego skazania osoby fizycznej, będącego warunkiem
złożenia wniosku o pociągnięcie podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności,
może upłynąć sporo czasu. W tym okresie podmiot zbiorowy może ulegać różnym przekształceniom, a nawet likwidacji, co uniemożliwia skierowanie wniosku przeciwko podmiotowi zbiorowemu.20
Jak wskazuje praktyka, nieczęsto pociąga się do odpowiedzialności podmiot
zbiorowy za przestępstwa przeciwko środowisku. Przyczyna niewydolności tej
formy odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za przestępstwa przeciwko środowisku tkwi w tym, że ustawodawca przyjął wadliwą koncepcję odpowiedzialności pochodnej, uruchamianej dopiero uprzednim ujawnieniem i skazaniem
(a co najmniej warunkowym umorzeniem) osoby fizycznej będącej sprawcą przestępstwa.21 Sprawy o przestępstwa przeciwko środowisku popełniane są głównie
przez podmioty zbiorowe, i to one powodują szkody dużego rozmiaru. Jak słusznie proponuje Radecki, należałoby uwzględnić odpowiedzialność podmiotu
zbiorowego, nawet jeśli nie ma wskazanej i ukaranej konkretnej osoby fizycznej.
Skuteczność przepisów prawa ochrony środowiska, w tym prawnokarnych,
zależy również od spójności regulacji w tym zakresie i poprawności norm prawnych. Z pewnością nie sprzyja temu rozproszenie regulacji w zakresie ochrony
środowiska. Coraz częściej podkreśla się wagę edukacji ekologicznej - należy
budować w społeczeństwie świadomość, że łamanie norm prawa ochrony środowiska może być zakwalifikowane również jako przestępstwo.
J. Warylewski, J. Potulski, Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych w prawie polskim i europejskim, Komentarz, Bydgoszcz-Gdańsk 2007, s. 45.
19
[Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://proces.wardynski.com.pl/archiwum-wiadomosci/zmiany-w-prawie/projekty/go:235/art84,unia-nalega-by-polska-pociagala-doodpowiedzialnosci-podmioty-zbiorowe.html [Data wejścia: 3-10-2011].
20
W. Grzeszczyk, Wątpliwości proceduralne związane ze stosowaniem ustawy o odpowiedzialności
podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, „Prokuratura i Prawo” 2004, nr 1, s. 70.
21
W. Radecki, Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za przestępstwa przyrodnicze, „Przyroda Polska” 2009, nr 10, s. 5.
18
Podsumowanie
Normy prawa karnego w zakresie ochrony środowiska będą skuteczne, jeśli cały
system walki z przestępczością przeciwko środowisku będzie działał prawidłowo. Takie organy, jak przede wszystkim policja, prokuratura, sądy, inspektoraty
ochrony środowiska, służby celne, muszą współpracować ze sobą. Przestępstwa
przeciwko środowisku muszą być napiętnowane na równi z innymi przestępstwami, a tymczasem w Polsce do tego typu działań bezprawnych podchodzi się
z pewną pobłażliwością. Ostatnie zmiany w prawie karnym dają nadzieję na
poprawę sytuacji, ale to, jak przepisy te będą egzekwowane, zależy od organów
wymiaru sprawiedliwości. Istotna jest też świadomość w społeczeństwie, jaka
może być kara za działania bezprawne przeciwko środowisku. Edukacja prawna
może mieć tutaj spore znaczenie.
221
Zofia Kołoszko-Chomentowska • Leszek Sieczko
KAPITAŁ LUDZKI
W ZRÓWNOWAŻONYM ROZWOJU ROLNICTWA
Zofia Kołoszko-Chomentowska, dr inż – Politechnika Białostocka
Leszek Sieczko, dr inż – Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Politechnika Białostocka
16-001 Kleosin, ul. Ojca S. Tarasiuka 2
HUMAN CAPITAL AND THE SUSTAINABLE
AGRICULTURAL DEVELOPMENT
SUMMARY: Quality of human capital plays more and more important role in the contemporary economy. Results
of research on influence of human factor on farms effectiveness confirm the thesis that diversification of capital
inputs effectiveness explain only about a half of economic effects, whereas the rest is the derivate of human
factor quality influence.
The analysis shows close relations between the quality of human capital and the effect of agricultural
management. The activity of farms with secondary and high education is more intense and successful. It is
observed especially in such areas as productivity and profitability of work and these farms produce
environmentally friendly methods.
The young and better educated farmers benefit more often than other farmers from agri-environmental
programs.
KEY WORDS: human capital, sustainable agricultural development
Wstęp
Istotą rozwoju zrównoważonego jest zapewnienie wysokiej jakości życia społeczeństwa z poszanowaniem zasad postępowania wobec środowiska przyrodniczego. Koncepcja takiego rozwoju zakłada harmonię w zachowaniu różnorodności biologicznej i integralność systemów przyrodniczych z realizacją celów ekonomicznych i społecznych. Możliwości te daje rozwój zrównoważony rolnictwa,
zmierzający do powiązania rozwoju gospodarczego z ochroną zasobów naturalnych i globalną równowagą ekosystemów. Według G. Benckiser1, około 60%
światowych ekosystemów nie jest wykorzystywanych zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego. Lichtfouse i inni2 postulują współpracę szerokiego kręgu
naukowców z różnych dyscyplin dla wypracowania nowych praktyk rolniczych,
przyjaznych środowisku przyrodniczemu. Dbałość o zrównoważony rozwój rolnictwa przyczynia się do zmian społeczno-ekonomicznych na wsi i pełnego wykorzystania jej potencjału gospodarczego.
Społeczne cele rozwoju zrównoważonego zakładają zapewnienie dostępu
do dóbr społecznie pożądanych3, wśród których wymienia się wykształcenie, będące pochodną dostępu do oświaty. Doświadczenia państw o wysokim poziomie
rozwoju gospodarczego wskazują, że istotną cechą tego rozwoju jest wykształcone społeczeństwo4. Z punktu widzenia konkurencyjności poszczególnych organizacji istotna jest wartość i unikalność niematerialnego zasobu, jakim jest kapitał
ludzki. Wartościowy kapitał to taki, którego posiadanie umożliwia realizację
strategii poprawiających organizacyjną wydajność i ekonomiczną efektywność5.
Praca, jako czynnik wytwórczy, zawsze była przedmiotem zainteresowania badaczy, aczkolwiek w różnych okresach historii różnie interpretowano jej rolę.
We współczesnej ekonomii mamy do czynienia z zasadniczą zmianą postrzegania czynnika praca. U podstaw tych zmian jest odejście od pojęcia „siła robocza”
na rzecz terminu „kapitał ludzki”. Rola tego niematerialnego zasobu w kreowaniu wartości przedsiębiorstwa podnoszona jest również na gruncie teorii kapitału intelektualnego. W literaturze przyjęła się definicja kapitału intelektualnego
G. Benckiser, Ants and sustainable agriculture, ,,Agron. Sustain. Dev.” 2010, Vol. 30, No. 2,
s. 191-199.
2
E. Lichtfouse et al., Agronomy for sustainable agriculture, ,,Agron. Sustain. Dev.” 2009, Vol. 29,
No. 1, p. 1-6.
3
H.E. Dally, Jr.J.B.Cobb, For the Common Good. Redirecting the Economy toward Community, the
Environment and a Sustainable Future. Beacon Press, Boston 1989; Z. Wysokińska, The international environmental goods and services market: an opportunity for Poland, ,,Polish J. Environ.
Stud.” 2009, Vol.18, No. 5, p. 941-948.
4
J. Leśniak, Koncepcja zrównoważonego społeczeństwa, w: Stan i perspektywy rozwoju zrównoważonego, red. E. Broniewicz. Wyd. Politechnika Białostocka, Białystok 2006, s. 64-71.
5
M. Rybak, Zarządzanie kapitałem ludzkim a kluczowe kompetencje, w: Kapitał ludzki a konkurencyjność przedsiębiorstw, red. M. Rybak, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2003, s. 45.
1
223
224
jako suma kapitału ludzkiego (human capital) i kapitału strukturalnego (structural
capital)6. Jakość kapitału intelektualnego decyduje o zakresie innowacji w przedsiębiorstwie, określa, na ile przedsiębiorstwo „wychodzi poza obecną przestrzeń konkurowania, a myśli o nowych, dopiero otwierających się możliwościach”7.
We współczesnej gospodarce należy uwzględnić rolę kapitału ludzkiego
w specyficznym dziale, jakim jest rolnictwo. W teorii kapitału ludzkiego przyjmuje się założenie, że siła robocza nie jest jednorodna, czego przejawem jest
różna produktywność krańcowa pracowników spowodowana różnym poziomem
wykształcenia, kwalifikacji zawodowych oraz umiejętności. W rolnictwie waga
tego czynnika jest równie istotna, ponieważ określa on nie tylko sprawność gospodarowania, ale także skalę działalności. Wyniki badań nad wpływem czynnika ludzkiego na efektywność gospodarstw rolniczych potwierdzają tezę, że zróżnicowanie efektywności nakładów kapitałowych pozwala wyjaśnić tylko około
połowy uzyskanych efektów ekonomicznych, zaś druga połowa jest pochodną
wpływu jakości czynnika ludzkiego8.
Ze wszystkich cech określających kapitał ludzki wykształcenie jest najbardziej mierzalną cechą, stąd też najczęściej poziom tego czynnika wyrażamy poziomem wykształcenia. W rolnictwie formalne wykształcenie rolników przyjmuje się jako miarę umiejętności w zarządzaniu gospodarstwem, przy pełnej świadomości niedoskonałości tej miary. Poza wykształceniem na kapitał ludzki
składa się innowacyjność, zdolność i sposób uczenia się, elastyczność i wiele
innych cech, które powodują, że nie tylko formalnie posiadana wiedza, ale również umiejętności dalszego rozwijania się decydują o ekonomicznym sukcesie
człowieka. Rosnąca rola wiedzy polega na tym, że jest ona najbardziej doskonałym (bo odnawialnym i pomnażalnym w procesie zużywania) zasobem wytwórczym, który w coraz wyższym stopniu zastępuje inne, tradycyjne zasoby9. P.F.
Drucker traktuje wiedzę jako ważny zasób zmieniający fundamentalnie strukturę społeczeństwa, tworzący nowe siły ekonomiczne i społeczne10.
W kontekście dyskusji na temat roli kapitału ludzkiego we współczesnej
gospodarce za cel pracy przyjęto określenie wpływu wykształcenia i wieku kierownika gospodarstwa na efektywność wykorzystania czynników wytwórczych
w gospodarstwach rolnych. Uwzględniono dwie najbardziej mierzalne cechy
składające się na kapitał ludzki. Wprawdzie ważne jest wykształcenie wszystkich członków rodziny pracujących wspólnie w gospodarstwie, jednak przyjęto
założenie, że to kierownik gospodarstwa podejmuje kluczowe decyzje i to głównie od jego wiedzy i umiejętności zależą wyniki gospodarowania.
L. Edvinsson, M.S. Malone, Intellectual Capital: The Proven Way to Establish Your Company’s
Real Value by Measuring it’s Hidden Brainpower, London 1997, s. 11.
7
W. Szymański, Interesy i sprzeczności globalizacji, Di in, Warszawa 2004, s. 58.
8
E. Elstrand, Novegian experience from extension work in farm management, “Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych” 1970.
9
S. Kwiatkowski, Przedsiębiorczość intelektualna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2000, s. 46.
10
P.F. Drucker, Społeczeństwo pokapitalistyczne, Wydydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
1999, s. 42.
6
1. Materiał i metodyka
Podjęty problem badawczy opracowano na podstawie danych z gospodarstw
rolnych woj. podlaskiego, znajdujących się w polu obserwacji Polskiego FADN11
(ustawowo dane gromadzi Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej). W latach 2005-2007 uczestniczyło w tym systemie 714 gospodarstw12.
Na potrzeby analizy badaną populację podzielono ze względu na poziom wykształcenia kierownika gospodarstwa na 4 grupy: wykształcenie podstawowe,
zasadnicze zawodowe, średnie i wyższe. Ze względu na wiek wydzielono trzy
grupy: do 40 lat, od 40 do 55 lat i powyżej 55 lat. Granicę wieku w grupie I
przyjęto zgodnie z programem „Młody rolnik – ułatwienie startu młodym rolnikom”13, natomiast granicę wieku w grupie III zgodnie z warunkami otrzymania
renty strukturalnej14.
W analizie posłużono się pojęciami stosowanymi w metodyce FADN. Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego (SE420) stanowi opłatę za zaangażowanie własnych czynników produkcji do działalności operacyjnej gospodarstwa
rolnego oraz opłatę za ryzyko podejmowane przez prowadzącego gospodarstwo
rolne. W działalności operacyjnej gospodarstwa uwzględnia się produkcję roślinną, zwierzęcą i pozostałą produkcję prowadzoną na bazie gospodarstwa rolnego. Efektywność wykorzystania ziemi i kapitału mierzono produktywnością
i dochodowością tych czynników. Natomiast efektywność wykorzystania zasobów pracy oceniono na podstawie wydajności pracy15 i dochodu z rodzinnego
gospodarstwa rolnego na pełnozatrudnionego. Oceniono również aktywność rolników w pozyskiwaniu środków publicznych ukierunkowanych na działania
chroniące środowisko zgodnie z założeniem, że wyższa jakość kapitału ludzkiego sprzyja realizacji koncepcji rozwoju zrównoważonego. Obliczeń dokonano
według faktycznych operacji finansowych w danym roku (metoda kasowa).
2. Wyniki
Badane gospodarstwa były bardzo zróżnicowane pod względem wyposażenia w czynniki produkcji (tabela 1). Najmniejsze różnice dotyczyły zasobów pracy ogółem (V=29,16) oraz zasobów pracy rolnika i jego rodziny (V=24,74). KonSystem Danych Rachunkowości Rolnej UE. Farm Accountancy Data Network, An A to Z of Methodology. Commision of the European Communities, Brussel-Luxemburg 1989.
12
Są to aktualnie dostępne dane. W 2011 roku Komisja Europejska ogłosiła wyniki gospodarstw
rolnych wszystkich państw UE znajdujących się w systemie FADN za 2008 rok, w najbliższym
czasie będzie więc można uzyskać wyniki polskich gospodarstw.
13
Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich 2004: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi [Dokument
elektroniczny]. Tryb dostępu: http://prow.rolnicy.com/mlody-rolnik [Data wejścia: 11-12-2011].
14
Ustawa z 26 kwietnia 2001 r. o rentach strukturalnych w rolnictwie (Dz. U. nr 52, poz. 539).
15
W. Ziętara, Ekonomiczna i społeczna wydajność pracy w rolnictwie i w różnych typach gospodarstw rolniczych. Zeszyty Naukowe SGGW nr 41, Seria: Ekonomika i Organizacja Gospodarki
Żywnościowej, Warszawa 2000, s. 19-34.
11
225
226
Tabela 1
Charakterystyka badanych gospodarstw
Wyszczególnienie
x̄
Wielkość ESUa
Powierzchnia UR [ha]
Zatrudnienie ogółem [AWUb]
Zatrudnienie własne [FWUc]
Aktywa ogółem [tys. PLN]
Kapitał własny [tys. PLN]
18,11
26,50
1,90
1,83
424,75
79,44
Statystyki opisowe
min.
max.
2,03
1,08
0,50
0,49
42,86
9,64
988,10
230,61
6,18
4,30
2633,83
246,54
wsp. zmien. V
141,65
70,25
29,16
24,74
70,73
65,81
a – European Size Unit – europejska jednostka wielkości
b – Annual Work Unit – jednostka przeliczeniowa pracy ogółem
c – Family Work Unit – jednostka przeliczeniowa pracy członków rodziny
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych FADN-u.
sekwencją różnic w wyposażeniu i wykorzystaniu czynników wytwórczych była
również duża rozbieżność w wielkości ekonomicznej – ESU16.
Produktywność ziemi, kapitału i pracy obliczono jako relację wartości produkcji gospodarstwa rolnego do powierzchni UR, wartości środków trwałych
i osoby pełnozatrudnionej w gospodarstwie. Wykształcenie jest czynnikiem determinującym wyniki ekonomiczne (tabela 2). Najwyższą produktywnością ziemi i kapitału charakteryzowały się gospodarstwa rolników z wykształceniem
wyższym. Szczególnie wyraźnie widać to w produktywności ziemi, w stosunku
do rolników z wykształceniem zawodowym, gdzie produktywność tego czynnika
była najniższa, a różnica wynosiła prawie 60%. Różnice w produktywności środków trwałych były znacznie mniejsze. Podobna tendencja wystąpiła w dochodowości tych czynników, ale różnice między grupami były mniejsze. Ogólnie można przyjąć, że im wyższy poziom wykształcenia, tym lepsze wykorzystanie czynników wytwórczych.
Najlepiej pod względem wykorzystania czynnika „praca” wypadły gospodarstwa kierowane przez rolników z wykształceniem średnim. Produktywność, dochodowość i wydajność pracy17 były w tym przypadku najwyższe.
Europejska Jednostka Wielkości ESU (European Size Unit) służąca do mierzenia siły ekonomicznej gospodarstw rolnych na podstawie standardowej nadwyżki bezpośredniej. Standardowa nadwyżka bezpośrednia (Standard Gross Margin – SGM) jest nadwyżką bezpośrednią
średniej z trzech lat wartości produkcji określonej działalności rolniczej nad średnią z trzech
lat wartością kosztów bezpośrednich, w przeciętnych dla danego regionu warunkach produkcji. 1 ESU stanowi równowartość 1200 EUR. W UE w zależności od wielkości ekonomicznej
gospodarstwa dzielą się następująco: bardzo małe – do 4 ESU, małe – 4-8 ESU, średnio małe 8-16 ESU, średnio duże – 16-40 ESU, duże – 40-100 ESU i bardzo duże – 100 i więcej ESU.
17
Ekonomiczną wydajność pracy obliczono jako relację wartości dodanej brutto do osoby pełnozatrudnionej w gospodarstwie.
16
227
Tabela 2
Produktywność i dochodowość gospodarstw rolnych w zależności od poziomu wykształcenia
kierownika (2005-2007)
Wyszczególnienie
Wykształceniea
średnie
wyższe
Produktywność ziemi [PLN/ha]
podstawowe zasadnicze zawodowe
5 688,48
5 600,21
5 857,57
8 901,91
Produktywność pracy [PLN/AWU]
70 074,15
76 198,08
81 101,79 78 693,69
Produktywność środków trwałych
[PLN/100 PLN środków trwałych]
39,30
40,13
Wydajność pracy [PLN/AWU]
43 952,73
44 187,69
49 547,95 44 860,92
Dochodowość ziemi [PLN/ha]
2 448,40
2 484,85
2 588,65
Dochodowość pracy [PLN/AWU]
32 197,64
33 973,08
39 094,74 34 702,87
14,59
14,57
Dochodowość środków trwałych
41,05
15,28
41,82
2 870,60
15,17
a – struktura wykształcenia: podstawowe – 17,5%, zasadnicze zawodowe – 40%, średnie – 36,7%, wyższe – 5,8%
Drugą rozpatrywaną cechą kapitału ludzkiego był wiek. W tym przypadku
prawidłowości są również bardzo wyraźne, a mianowicie wyniki są odwrotnie
proporcjonalne do wieku. Szczególnie widać to w odniesieniu do czynnika „praca”. Różnica w wydajności pracy między grupą I a II jest nieznaczna, ale już
między grupą I a III wzrasta do 73,5%. Różnice w dochodowości pracy są jeszcze
większe na korzyść gospodarstw grupy I, a więc młodych rolników. Oba wskaźniki (wydajność i dochodowość pracy) pełnią ważną rolę w ocenie efektywności
gospodarowania, ponieważ świadczą o statusie materialnym rodziny rolniczej.
Ważny jest bowiem poziom dochodu w odniesieniu do osoby pełnozatrudnionej
w gospodarstwie. Wraz z wiekiem rolników wartość tych wskaźników maleje,
pogarszają się więc warunki materialne rodzin rolniczych. Wyjątek stanowi produktywność ziemi, która jest najwyższa w gospodarstwach rolników w najstarszej grupie wiekowej, co wynika z mniejszej powierzchni użytków rolnych w tych
gospodarstwach.
Jakość kapitału ludzkiego jest również czynnikiem różnicującym gospodarstwa pod względem działań chroniących środowisko, o czym świadczy realizacja
programów rolnośrodowiskowych. Najwyższą wartość dotacji pozyskały gospodarstwa rolników z wykształceniem wyższym (tabela 4). W stosunku do pozostałych grup różnica wynosiła od 79% (w gospodarstwach rolników z wykształceniem podstawowym) do ponad 150% (w gospodarstwach rolników z wykształceniem zasadniczym zawodowym). Gospodarstwa kierowane przez rolników
posiadających wykształcenie wyższe wyróżniają się też strukturą dotacji. O ile w
pozostałych grupach gospodarstw dominują dotacje na działania mające na celu
dostosowanie gospodarstw do standardów UE (od 59,6% do 74,2%), o tyle w
gospodarstwach rolników z wykształceniem wyższym są to przede wszystkim
228
Tabela 3
Produktywność i dochodowość gospodarstw rolnych w zależności od wieku kierownika (2005-2007)
Wieka (w latach)
Wyszczególnienie
do 40 (gr.I)
40-55 (gr.II)
> 55 (gr.III)
Produktywność ziemi [PLN/ha]
6 018,61
5 640,66
7 168,29
Produktywność pracy [PLN/AWU]
79 519,90
74 751,02
48 462,72
Produktywność środków trwałych
[PLN/100 PLN śr. trwałych]
38,80
41,43
37,32
Wydajność pracy [PLN/AWU]
38 407,78
37 203,11
22 142,85
Dochodowość ziemi [PLN/ha]
2 688,28
2 443,31
2 663,49
Dochodowość pracy [PLN/AWU]
37 807,92
35 306,42
21 264,84
14,75
15,14
14,35
Dochodowość środków trwałych
a – struktura populacji wg wieku: do 40 lat – 44,7%, 40-55 lat – 51,4%, powyżej 55 lat – 3,9%
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych FADN.
dotacje na produkcję ekologiczną (38,2%). Równie duży, bo ponad 30% udział
stanowią dotacje, których celem jest poprawa dobrostanu zwierząt. Z przedstawionych danych wynika, że rolnicy z wykształceniem wyższym stosują w większym stopniu niż pozostali rolnicy metody produkcji przyjazne środowisku. Potwierdza się też opinia, że produkcja ekologiczna nie ma nic wspólnego z prymitywnym sposobem gospodarowania, a wręcz przeciwnie - wymaga dużej wiedzy
w obcowaniu z przyrodą.
Również druga z omawianych cech kapitału ludzkiego – wiek – różnicuje
gospodarstwa pod względem wykorzystania dotacji ze środków publicznych (tabela 5). Rolnicy w wieku do 55 lat (grupy I i II) pozyskiwali dotacje głównie na
dostosowanie ich gospodarstw do standardów UE, co świadczyłoby o tym, że
Tabela 4
Struktura dotacji rolno-środowiskowych w zależności od wykształcenia kierownika gospodarstwa
(2005-2007)
Wyszczególnienie
Wykształcenie
podstawowe
Dotacje rolnośrodowiskowe ogółem [PLN]
1 122,80
zasadnicze zawodowe
785,50
średnie
wyższe
1 627,25 2 008,57
w tym:
• poprawa dobrostanu zwierząt [%]
23,0
12,7
• dostosowanie do standardów UE [%]
59,6
74,2
67,9
30,6
• produkcja ekologiczna [%]
13,3
7,1
10,6
38,2
• pozostałe [%]
4,1
6,0
1,4
0,4
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych FADN.
20,1
30,8
229
Tabela 5
Struktura dotacji rolnośrodowiskowych w zależności od wieku kierownika gospodarstwa (2005-2007)
Wyszczególnienie
Wiek (w latach)
do 40 (gr.I)
40-55 (gr.II)
> 55 (gr.III)
1 193,89
1 270,73
962,79
• poprawa dobrostanu zwierząt [%]
20,4
18,0
37,4
• dostosowanie do standardów UE [%]
71,0
62,4
13,1
• produkcja ekologiczna [%]
7,9
15,9
28,2
• pozostałe [%]
0,7
3,7
21,3
Dotacje rolnośrodowiskowe ogółem [PLN]
w tym:
angażują się w budowanie potencjału produkcyjnego z myślą o działalności produkcyjnej w dłuższej perspektywie. Realizowali również inne programy, chociaż
w mniejszym stopniu. Uwagę zwraca struktura dotacji pozyskanych przez rolników w wieku powyżej 55 lat. Grupa ta wyróżnia się na tle pozostałych relatywnie
wysokim udziałem dotacji z przeznaczeniem na poprawę dobrostanu zwierząt
(37,4%) oraz do produkcji ekologicznej (28,2%). Można przypuszczać, że wynika
to przynajmniej z dwóch powodów. Po pierwsze, niezbyt odległa perspektywa
przejścia na emeryturę nie skłania do inwestowania, zwłaszcza jeśli nie ma wyraźnie sprecyzowanego działania strategicznego, a tak jest na przykład w przypadku braku następcy. Po drugie, jest to wiek wciąż dużej aktywności zawodowej ludzi, a zdobyte doświadczenie jest tu bardzo cenne, pomaga bowiem w realizacji wielu celów, jakie przypisywane są gospodarstwom rolnym, w tym właśnie w gospodarowaniu zgodnie z wymaganiami środowiskowymi.
3. Omówienie wyników badania
Edukacja została uznana za istotny specyficzny czynnik produkcji w rolnictwie18. Rolnicy lepiej wykształceni uzyskują znacznie lepsze wyniki produkcyjno-ekonomiczne w działalności rolniczej. Potwierdzają to badania prowadzone
w różnych ośrodkach naukowych. Wpływ tego czynnika na wyniki gospodarstw
rolnych był przedmiotem wielu badań niezależnie od systemów ekonomicznych19.
A. Soukup, Human capital, screening theory and education in agriculture, ,,Agricultural Economics” 2007, Vol. 53, No. 10, p. 475-478.
19
Z. Małanicz, Wpływ wykształcenia rolników na wyniki ekonomiczne gospodarstw chłopskich,
PWRiL, Warszawa 1965; L. Klank, Wpływ jakości siły roboczej na sprawność gospodarowania
w rolnictwie indywidualnym, „Wieś i Rolnictwo” 1975, nr 3-4, s. 145-159; W. Tomczak, Wpływ
wykształcenia i doskonalenia zawodowego rolników na wyniki ekonomiczne gospodarstw indywidualnych, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 1980, nr 1, s. 98-101; S. Pilarski, Wpływ kwali ikacji zawodowych rolników na organizację i ekonomikę gospodarstw indywidualnych, „Wieś i
Rolnictwo” 1988, nr 4, s. 170-184.
18
230
W badaniach B. Klepackiego20 rolnicy z wykształceniem wyższym wyróżnili się
na tle pozostałych rolników większą skalą i wyższą intensywnością produkcji.
Pozytywny wpływ wyższego poziomu wykształcenia zaobserwowali w swoich
badaniach A. Marcysiak i S. Szarek21, przy czym autorzy analizowali wyniki pracy rolników z wykształceniem średnim i wyższym jako jedną grupę i dowiedli,
że rolnicy tej grupy uzyskali dochód rolniczy 2,6-krotnie wyższy niż rolnicy
z wykształceniem podstawowym.
Można uznać, że przewaga rolników z wykształceniem wyższym nad pozostałymi rolnikami w efektywności wykorzystania czynników wytwórczych jest
trwała. Również w badaniach prowadzonych w latach 1998-2000 ta grupa rolników wyróżniała się na tle pozostałych wyższą efektywnością wykorzystania
czynników wytwórczych22. Uwagę zwracają najwyższe wskaźniki produktywności i dochodowości pracy w przypadku rolników z wykształceniem średnim. Jest
to bardzo ciekawa grupa rolników. Prawdopodobnie o dobrych wynikach gospodarowania w tym przypadku zadecydowało wiele czynników. Po pierwsze, wyniki gospodarowania są pochodną nie tylko przygotowania zawodowego, ale też
ciągłej aktywności edukacyjnej (szkolenia, kursy, doradztwo), czego formalne
wykształcenie nie odzwierciedla. Można z dużym prawdopodobieństwem przyjąć,
że właśnie ci rolnicy korzystają z różnych form zdobywania i poszerzania wiedzy.
Po drugie, w porównaniu z rolnikami z wykształceniem wyższym rolnicy posiadający wykształcenie średnie mają mniejsze szanse na pracę poza gospodarstwem
i w związku z tym bardziej angażują się w proces produkcyjny w rolnictwie.
Zależności między składowymi kapitału ludzkiego a dochodowością gospodarstw mają charakter sprzężeń zwrotnych. Badania niemieckie dowiodły,
że im wyższy jest dochód gospodarstwa rolnego, tym więcej inwestuje się w kapitał ludzki23.
Jeśli chodzi o wiek, to trudno jest bezpośrednio odnieść wyniki badań prezentowanych w tym opracowaniu do opisanych w literaturze ze względu na przyjęcie różnych przedziałów wiekowych. Można jednak zgodzić się, że wraz z wiekiem uwidacznia się pozytywny wpływ stażu w prowadzeniu gospodarstwa
w przypadku rolników pozostających jeszcze w pełni sił.
Wykształcenie osób zarządzających gospodarstwem wpływa pozytywnie na
wyniki gospodarstw rolnych, a także przyczynia się do zmian i rozwoju obszarów
wiejskich. Potwierdzają to badania D. Kołodziejczyk24. Za główną barierę rozwo20
B. Klepacki, Wykształcenie jako determinanta zachowań produkcyjnych rolników w okresie
przemian gospodarczych w Polsce, „Zagadnienia Doradztwa Rolniczego” 1997, nr 1, s. 82-94.
21
A. Marcysiak, S. Szarek, Oddziaływanie cech jakościowych kapitału ludzkiego na wyniki ekonomiczne gospodarstw rolniczych, „Roczniki Naukowe Stow. Ekon. Roln. i Agrobiznesu” 2009, t.
11, z. 1, s. 256-261.
22
Z. Kołoszko-Chomentowska, Wykształcenie wiejskiej ludności rolniczej a wyniki gospodarowania. Prace Komisji Nauk Rolniczych i Biologicznych Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego, Seria B., Bydgoszcz 2005, s. 317-322.
23
H. Bartels, Determinants and income effects of investment in human capital in agriculture,
,,Berichte Uber Landwirtschaft” 1996, Vol. 74, No. 2, p. 165-185.
24
D. Kołodziejczyk, Czynnik ludzki w rozwoju obszarów wiejskich, „Studia i Monogra ie” nr 89,
IERiGŻ, Warszawa 1999.
ju obszarów wiejskich autorka uznała brak zdolności do absorpcji innowacji, co
wynika z niskiego poziomu wykształcenia ludności. Również H. Łabędzki25 wykazał, że ograniczeniem w rozwoju obszarów wiejskich jest niski poziom kapitału ludzkiego i społecznego.
Podsumowanie
Wiedza człowieka i jego umiejętności łączenia zasobów wytwórczych w procesie produkcji nabierają coraz większego znaczenia we współczesnej gospodarce. Dzieje się tak również w odniesieniu do rolnictwa, w stosunku do którego
oczekiwania społeczne są bardzo wysokie. Oczekuje się bowiem nie tylko odpowiedniej ilości produktów rolnych o wysokich parametrach jakościowych, ale
również zachowania walorów środowiska naturalnego. Osiągnięciu tych celów
sprzyja realizacja zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. Jest
ono integralną częścią ogólnej idei zrównoważonego rozwoju kraju, rozwoju
opartego na wiedzy. Rolnictwo zrównoważone łączy w sposób harmonijny cele
ekonomiczne, środowiskowe i społeczne. Koncepcja takiego rozwoju wymaga
zaangażowania zarówno kapitału materialnego (rozumianego jako kapitał finansowy i przyrodniczy), jak i kapitału ludzkiego. Od jakości tego ostatniego zależy
zapewnienie trwałej poprawy jakości życia obecnych i przyszłych pokoleń.
Jednoznaczna ocena niematerialnych czynników, do których należy kapitał
ludzki, jest bardzo trudna, jednak formalne wykształcenie rolników przyjmuje
się za miarę główną ich umiejętności. Edukacja nie tylko wyposaża człowieka w
wiedzę i pozwala na zdobycie kwalifikacji zawodowych, ale skłania też do twórczego myślenia, wprowadzania innowacji organizacyjnych i technologicznych,
poszerza horyzonty myślowe. Budowanie potencjału konkurencyjnego rolnictwa
rozpoczyna się od edukacji nie tylko w produkcji rolniczej, ale i w wielu innych
dziedzinach, co wynika z funkcjonowania gospodarstwa jako podmiotu w warunkach rynkowych.
Analiza literatury oraz przeprowadzone badania wskazują na dodatnią korelację między poziomem wykształcenia a wynikami gospodarowania. Rolnicy lepiej wykształceni efektywniej wykorzystywali posiadane zasoby ziemi, pracy
i środków trwałych. Uzyskiwali też lepsze wyniki finansowe, co na ogół wywołuje motywację do dalszego rozwoju gospodarstw. Podobne spostrzeżenia można
poczynić w odniesieniu do wieku kierujących gospodarstwem. Młodsi rolnicy są
bardziej zaangażowani w proces produkcyjny w rolnictwie, uzyskują prawie
dwukrotnie wyższą efektywność ekonomiczną, a realizowane przez nich programy rolnośrodowiskowe świadczą o stosowaniu metod przyjaznych środowisku.
Gospodarstwa rolne kierowane przez rolników z większym stażem zawodowym
charakteryzują się niższą efektywnością ponoszonych nakładów, szczególnie wy25
H. Łabędzki, Kapitał ludzki i społeczny na obszarach wiejskich powiatu Żary, „Roczniki Naukowe Stow. Ekon. Roln. i Agrobiznesu” 2011, t. 13, z. 2, s. 284-289.
231
232
raźnie widać to w odniesieniu do zasobów pracy. Warto jednak zauważyć, że
w tych gospodarstwach częściej niż w innych była prowadzona produkcja ekologiczna, która jest produkcją bardzo skomplikowaną, wymaga wiedzy i profesjonalizmu, co w tym przypadku jest wykorzystywane w najlepszym tego słowa
znaczeniu. W wymiarze teoretycznym, jak i praktycznym produkcja ekologiczna
jest uważana za najbardziej skuteczny i ochronny system środowiskowy w gospodarce rolnej.
Trwały i zrównoważony rozwój obszarów wiejskich w coraz większym stopniu zależy od jakości czynnika ludzkiego. Procesy produkcyjne w rolnictwie bazują na zasobach środowiska naturalnego, zatem idea zrównoważonego rozwoju
ma szczególne znaczenie dla przyszłości terenów wiejskich. Ideę tę mogą realizować tylko ludzie dobrze wykształceni, rozumiejący złożoność zależności: człowiek-praca-środowisko. Społeczeństwo wykształcone to społeczeństwo o wysokiej świadomości ekologicznej.
Agnieszka Leszczyńska
O EDUKACJI
DLA ROZWOJU ZRÓWNOWAŻONEGO
RAZ JESZCZE
Agnieszka Leszczyńska, dr – Wydział Ekonomiczny, UMCS
UMCS, Wydział Ekonomiczny, Instytut Zarządzania
Pl. M.Skłodowskiej 5, 20-031 Lublin
ABOUT EDUCATION FOR SUSTAINABILITY
SUMMARY: The Education Decade for Sustainable Development announced by the United Nations aims at the
inclusion of this concept into educational system, thus influencing societies and make them able to respond to
the future challenges. Undertaken activities support integration of values, rules, practices for sustainable
development and educational programmes. They also enhance combination of individual initiatives and transfer
of educational practices regarding sustainable development. Discussions conducted on numerous Polish
universities show a big step forward in sustainable development education, although it is not built yet in form of
a system. Such a situation refers to both educational offer and almost total indifference of The Ministry of Science
and Higher Education. Therefore, introduction of a subject of sustainable development into educational system
on university level became a necessary step. Deep changes are needed. First of all strategic aims of sustainable
development should be defined. Rules and values of sustainable development should be basis of university
management (human resources policy, organizational culture, purchase policy, report system). Only compliance
of the declaration with a practice could authenticate education for sustainable development.
KEY WORDS: education, sustainable development
234
Wstęp
Celem ogłoszonej przez Narody Zjednoczone Dekady Edukacji dla Rozwoju
Zrównoważonego jest wpisanie na stałe tej koncepcji w system edukacji i wpływanie na kształtowanie się społeczeństwa, które będzie w stanie odpowiedzieć
na wyzwania przyszłości. Podejmowane działania mają wspierać integrację wartości, zasad, praktyk rozwoju zrównoważonego (RZ), programy kształcenia,
a także stwarzać bodźce do łączenia poszczególnych inicjatyw i transferu praktyk
edukacyjnych w zakresie RZ. Edukacja dla RZ powinna1:
• łączyć aspekty związane ze środowiskiem, społeczeństwem, ekonomią;
• promować uczenie się przez całe życie;
• odpowiadać kulturze danej społeczności;
• odpowiadać potrzebom lokalnym z uwzględnieniem przekonania, że warunki lokalne mogą generować efekty międzynarodowe;
• obejmować edukację formalną i nieformalną;
• uwzględniać ewolucję koncepcji;
• budować zdolność do podejmowania decyzji przez społeczeństwo, uczyć tolerancji i współpracy;
• być interdyscyplinarna;
• wykorzystywać zróżnicowane techniki nauczania.
Relacje pomiędzy edukacją a rozwojem zrównoważonym są złożone, można
jednak przyjąć, iż edukacja jest kluczem do osiągnięcia na poziomie narodowym
celów RZ. Przede wszystkim przyczynia się ona do poprawy jakości życia; związek ten nie jest jednak liniowy.
U podstaw wprowadzenia problematyki RZ do programów nauczania leży
przekonanie, że paradygmat ten powinien być znany osobom wykształconym,
w tym także kształconym na polskich uczelniach wyższych. Ponadto:
• problemy środowiskowe i społeczne ewoluują i zmieniają się w czasie; potrzebna jest szeroka społeczna świadomość w tym względzie;
• globalne problemy są powiązane ze sobą;
• społeczeństwo posiada pewne uniwersalne, ponadkulturowe wartości (np. troska o dzieci);
• konieczne jest postrzeganie problemów lokalnych w kontekście globalnym;
• wartości ekologiczne, ekonomiczne, społeczne, religijne są konkurencyjne
względem siebie, a być nie muszą.
Dyskusje prowadzone w ostatnich latach na wielu polskich uczelniach
wskazują na poważne osiągnięcia w zakresie dydaktyki RZ. Do obszarów edukacyjnych powiązanych z problematyką RZ, a względnie ustabilizowanych należą2:
• ekonomia środowiska i zasobów naturalnych;
UNESCO (2005), United Nations Decade of Education for Sustainable Development (20052014): International Implementation Scheme, UNESCO, Paris, October ED/DESD/2005/PI/01 .
2
T. Borys, Edukacja dla zrównoważonego rozwoju jako wyzwanie globalne, w: red. T. Borys,
Edukacja dla zrównoważonego rozwoju, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok
2006.
1
•
•
•
•
•
•
•
gospodarka a środowisko;
zarządzanie środowiskiem;
etyka środowiskowa;
strategie zrównoważonego rozwoju;
globalne problemy ochrony środowiska;
podstawy polityki ekologicznej;
podstawy prawne ochrony środowiska.
Kształcenie w zakresie RZ nie ma jednak jeszcze charakteru systemowego
i konkluzja ta odnosi się zarówno do kształtu oferty edukacyjnej, jak i do niemal
absolutnej bierności Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. W tej sytuacji
nieodzowne wydaje się wprowadzenie do programów nauczania szkół wyższych
przedmiotu rozwój zrównoważony.
1. Treści kształcenia
Przeprowadzana reforma szkolnictwa wyższego umożliwia wprowadzanie
nowych, autorskich kierunków studiów. Celowe wydaje się przy tym wprowadzenie do programów nauczania treści powiązanych z rozwojem zrównoważonym jako poszerzających wiedzę ogólną studenta. Postulat ten wynika z globalnych trendów (wzrost populacji, potrzeby energetyczne, terroryzm, patologie
społeczne, wyginięcie gatunków), które wymuszają zmiany w systemie edukacji,
a jednocześnie kreują nowe możliwości edukacyjne. Trendy te znajdują też odzwierciedlenie w nowych obszarach badawczych, tj. w zielonej inżynierii, ekoefektywności, zrównoważonej architekturze, projektowaniu dla środowiska,
energii odnawialnej, zrównoważonej konsumpcji, zrównoważonym rolnictwie
i gospodarce leśnej.
Akceptacja fundamentalnego znaczenia paradygmatu RZ wprost implikuje,
że winien on być przedmiotem kształcenia ogólnego na wszystkich kierunkach
studiów3. Może być to przedmiot niezwiązany bezpośrednio z kierunkiem studiów, ale wydaje się niezbędny dla rozwoju studenta.
Obecnie problematykę RZ znaleźć można w przedmiotach z zakresu chemii,
ekologii, ekonomii, geografii, socjologii, politologii. Jest ona włączana do poszczególnych kierunków studiów zgodnie z perspektywą i w zakresie odpowiadającym danej dyscyplinie. Rozwój zrównoważony, obejmując szerokie spektrum
zagadnień, wymaga jednak podejścia interdyscyplinarnego. Z perspektywy tej
koncepcji tradycyjne nauczanie, ograniczone do jednej dyscypliny naukowej, jest
niewystarczające. Problematyka rozwoju zrównoważonego ma charakter holistyczny (tabela 1). Stąd potrzebna jest współpraca pomiędzy naukowcami różnych dyscyplin włączenie szerokiego grona interesariuszy w kształtowanie programów RZ (praktyków, liderów lokalnych, organizacji pozarządowych).
3
R. Janikowski, Zrównoważony rozwój jako przedmiot kształcenia ogólnego, ibidem.
235
236
Tabela 1
Przykładowe treści programowe poruszane w ramach przedmiotu:rozwój zrównoważony
Instytucje
Massachusetts
Institute of Technology
Harvard University
Extension School
Mahidol University
Santa Cruz US
Lincoin University
Treści programowe
Wprowadzenie: de inicje i dylematy
Ewolucja koncepcji
RZ jako domena wiedzy
Ekonomia wiedzy
Źródła RZ: mechanizmy społeczne, czynniki percepcyjne
Wskaźniki ekonomiczne – produkcja i konsumpcja
Przedsiębiorstwa i rynki
Od problemów RZ do rozwiązań
Nowy, międzynarodowy kontekst instytucjonalny
Ochrona własności intelektualnej
Globalne porozumienie – następna runda
Fundamenty zrównoważenia
Zrównoważona przyszłość
Identy ikacja interesariuszy
Zrównoważone organizacje
Planowanie systemu zrównoważonego zarządzania
Wdrażanie systemu zrównoważonego zarządzania
Studia przypadków
Czym jest RZ
Trendy w RZ
Szczyt Ziemi 1992, Agenda 21, deklaracje dotyczące RZ
Społeczna odpowiedzialność biznesu
ISO
Turystyka i RZ
Prezentacje studentów
Wizje rozwoju
W kierunku RZ. Znaczenie substytucji i dostosowania strukturalnego
Kryzys sprawiedliwości, kryzys natury. Oxymoron RZ
Historia modernizacji ekologicznej
Rozwój w odniesieniu do człowieka
Biotechnologie
Produkty organiczne jako rozwiązanie
Fair Trade
Rozwój rolny – porównanie strategii
W kierunku przyszłości
Wiadomości wstępne. De inicje i główne koncepcje
RZ z perspektywy studentów (de inicje, przykłady)
Atmosfera i klimat
System transportowy, zagadnienia energetyczne
Zrównoważone rolnictwo
Ekonomia ekologiczna
Turystyka a RZ
Środowisko izyczne i człowiek. Jakość życia
United Nations Uni
Wyższa Szkoła
Przedsiębiorczości
i Rozwoju Regionalnego
Degradacja środowiska
RZ
Innowacje dla RZ
Zarządzanie środowiskiem i strategie innowacyjne
Transformacje społeczne
Teoria instytucjonalna
Rozwiązania polityczne
Zdolność rozwoju dla innowacji
Metody badawcze dla RZ
Podstawy RZ – wprowadzenie, podstawowe de inicje, tło prawne, wiodące instytucje
Zarys historyczny idei RZ
Zasady RZ
Zagadnienia ilustrujące istotę RZ – modele konsumpcji, edukacja ekologiczna, partycypacja społeczna
RZ a rozprzestrzenianie się miast
Strategia RZ UE oraz polityka ekologiczna państwa
RZ w polityce wybranego sektora
Zielone miejsca pracy
Rio i co dalej?
Wprowadzenie tej koncepcji do programu kształcenia odbywać się może na
bazie istniejących minimów bądź poprzez tworzenie nowych (rysunek 1). Wprowadzany w ramach istniejących struktur przedmiot koncentruje się zwykle na
wąskiej grupie zagadnień. Zaletami takiego rozwiązania jest uzupełnienie dotychczasowej siatki studiów, co tworzy nowe możliwości poznawcze dla studentów, niskie koszty, możliwość szybkiej implementacji, wadą – brak spójności RZ
z innymi przedmiotami, wybiórcze podejście do problematyki. W przypadku
zmiany minimum programowego kształcenia konieczne jest wsparcie administracyjne. Podstawowym warunkiem dla prowadzenia edukacji w zakresie RZ
jest uznanie tej koncepcji za całościowy paradygmat, generujący nową wizję
ładu zintegrowanego. Chodzi wówczas nie tylko o przekazanie wiedzy dziedzinowej, ale też o wskazanie interakcji pomiędzy nią a środowiskiem, społeczeństwem, systemem ekonomicznym. Zmianie ulega perspektywa – wiedza dziedzinowa postrzegana jest przez pryzmat rozwoju zrównoważonego. Przedmiot staje
się dostępny dla większej liczby studentów. Efektem jest większa standaryzacja
w podejściu do RZ w ramach dyscypliny, która staje się niezależnym obszarem
identyfikowanym z danym kierunkiem. Podejście to wymaga jednakże znacznych zasobów. Rozwiązaniem pośrednim jest wprowadzenie przedmiotu „rozwój
zrównoważony” na poziomie ogólnouniwersyteckim. Staje się on wówczas obligatoryjnym przedmiotem na poziomie ogólnouczelnianym.
237
238
Rysunek 1
Formy integracji rozwoju zrównoważonego z programem kształcenia
Podejście wąskie
Podejście szerokie
(multidyscyplinarne)
Istniejące struktury
Nowe struktury
Integracja wewnątrz istniejących
przedmiotów
Utworzenie nowego przedmiotu,
specyficznego dla dyscypliny
Integracja w ramach wymagań
podstawowych
Utworzenie nowego,
multidyscyplinarnego przedmiotu
Źródło: C.A. Rusinko, Integrating sustainability in higher education: A generic matrix, “International Journal of
Sustainability in Higher Education” 2010 ,Vol. 11, No. 3, p. 250–259.
Zakres nauczania przedmiotu zależy od poziomu nauczania. I stopień koncentrować się powinien na wiedzy podstawowej dla danej dyscypliny, jedynie jej
odpowiedni poziom pozwala bowiem na zrozumienie złożoności problemów powiązanych z rozwojem zrównoważonym. Stąd też nauczanie RZ na tym etapie
kształcenia może ograniczać się do podstaw koncepcji oraz wprowadzania zagadnień powiązanych w ramach przedmiotów ustabilizowanych. Dalsze uszczegółowienie treści może mieć miejsce na II stopniu nauczania. Tworzony dla tego
stopnia program kształcenia bazować może na trzech strategiach (rysunek 2).
Rysunek 2
Strategie tworzenia programów nauczania rozwoju zrównoważonego
Strategia tworzenia programów nauczania RZ
Koncentracja na problemach
dotyczących RZ
Wykorzystywanie RZ
dla rozwiązywania
dotychczasowych problemów
Nabywanie
umiejętności współpracy
Nabywanie wiedzy koniecznej
dla lepszego zrozumienia i efektywnego
odpowiadania na problemy RZ
Rozwijanie wiedzy interdyscyplinarnej
(włączanie RZ do wiedzy dziedzinowej)
Zespołowe analizowanie tradycyjnych
problemów z perspektywy RZ
239
Rysunek 3
Przykładowe zagadnienia prezentowane w ramach przedmiotu: rozwój zrównoważony
Bioróżnorodność
Dostępność zasobów
Ekosystem
Zmiany klimatyczne
Katastrofy naturalne
Energia
Atmosfera i klimat
Odpady
Cykle obiegu energii i materii
Modele środowiska
Technologie, rozwój technologii, innowacje
Produkty, ekoprodukty
Społeczna odpowiedzialność biznesu
Etyka w biznesie
Rozwój obszarów wiejskich
Recykling
Ochrona własności intelektualnej
Ceny zasobów
Konsumpcja
Wartość środowiska
Zarządzanie środowiskiem
Degradacja gospodarcza
Rynek pracy
Prawa człowieka
Edukacja
Różnice kulturowe i międzykulturowe
Aspekty polityczne
Jakość życia
Równość szans
Pokój i bezpieczeństwo
Etyka
Rozwój demokracji
Partnerstwo
Aksjologia
Degradacja społeczna
Źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem F. J. Lozano-Garcia et al., Capacity building: a course on sustainable
development to educate the educators, ,,International Journal of Sustainability in Higher Education” 2008, Vol. 9,
No. 3, p. 257-281.
240
Tabela 2
Kursy prezentujące problematykę rozwoju zrównoważonego
Kurs
Częstotliwość
Etyka
294
Zrównoważenie
71
Społeczna odpowiedzialność
52
Rozwój zrównoważony
42
Zasoby naturalne
38
Energia
34
Różnorodność kulturowa
30
Zmiany klimatyczne
29
Pokój i bezpieczeństwo ludności
20
Ekologia
19
Źródło: zestawienie według rankingu Financial Times [za:] Y.C.J. Wu, S. Huang, L. Kuo, W.H. Wu, Management
Education for Sustainability: A Web-Based Content Analysis, “Academy of Management Learning & Education”
2010, Vol. 9, No. 3, p. 520–531.
Treści wykładowe obejmować powinny szereg zagadnień powiązanych bezpośrednio z podstawowymi obszarami RZ. Przedstawiono je na rysunku 3.
Dotychczasowe badania wykazują, że zagadnienia te prezentowane są w ramach przedmiotu „rozwój zrównoważony”, bądź też przedmiotów komplementarnych4: etyka biznesu, społeczna odpowiedzialność biznesu (tabela 2).
Ograniczając się jedynie do przedmiotu „rozwój zrównoważony”, potwierdzić należy znaczną różnorodność tematyki prezentowanej w jego ramach. Przykładowe treści w tym zakresie przedstawiono w załączniku.
Modelowe treści wykładu zaproponował R. Janikowski5. Propozycja ta obejmuje następujące zagadnienia:
1. Aspekty teoretyczne rozwoju.
2. Rozwój w przeszłości.
3. Skutki niezrównoważonego rozwoju.
4. Rozwój trwały i zrównoważony.
5. Ład zintegrowany.
6. Kierunki i drogi zmian.
7. Globalizacja a lokalizacja.
8. Instrumenty kierunkowania rozwoju.
9. Otwarte społeczeństwa obywatelskie.
10. Narzędzia kontroli.
Powyższy zakres tematyczny stanowi oczywiście kanwę, która ulegać może
modyfikacjom z uwagi na kompetencje/zainteresowania wykładowcy, kierunek
D. Matten, J. Moon, Corporate social responsibility education in Europe, ,,Journal of Business
Ethics” 2004, Vol. 54, p. 323–337.
5
R. Janikowski, op. cit.
4
studiów, zainteresowania studentów. Należy przy tym zaznaczyć, iż z uwagi na
szeroki zakres prezentowana problematyka nie może obejmować całości zagadnień, ale powinna stanowić wstęp do dalszych, indywidualnych studiów. Dobór
konkretnych tematów musi być podporządkowany założeniu, że mają one umożliwić uczącym się nabycie kompetencji pozwalających na aktywne i odpowiedzialne uczestnictwo w kształtowaniu rzeczywistości społecznej, gospodarczej,
ekologicznej.
2. Kształcenie ukierunkowane na zmianę wartości
Zmianie muszą ulec jego indywidualne wartości, aby nauczany mógł na
trwałe przyswoić sobie treści wykładowe. Działalność edukacyjna powinna być
więc rozważana przy omawianiu konkretnych problemów (dylematów) moralnych, a nie ex cathedra6. Z punktu widzenia rozwoju zrównoważonego wartości
charakterystyczne dla współczesnego społeczeństwa (konsumpcjonizm, antropocentryzm, dążenie do osiągnięcia celów krótkookresowych) wymagają zmiany.
Owa zmiana konieczna jest wręcz do przetrwania przyszłych pokoleń7.
Studiowanie związków społeczeństwo-środowisko zwraca uwagę na odmienne wartości. RZ wspiera i promuje woluntaryzm, sprawiedliwość wewnątrzi międzygeneracyjną, szacunek dla odmiennych tradycji, religii, kultur, stylów
życia raz środowiska. Wiąże się to ze zdolnością do odkrywania i wyjaśniania
zasadności ukrytych przesłanek osobistych poglądów i własnych aktów ewaluacyjnych8. Podgar9 wskazuje, że wartości leżące u podstaw RZ łączą się z nową
ekologią, humanizmem, co oznacza współzależność, a jednocześnie połączenie”.
Thaman odnosi je do tradycyjnej, rodzimej kultury obszaru Pacyfiku, którą postrzega jako opozycyjną w stosunku do kultury Zachodu, Zdaniem obu tych autorów, skłonność do zrównoważenia jest postulowana jako przeciwna racjonalności, antropocentryzmowi współczesnego świata Zachodu.
Z perspektywy wartości RZ nawiązuje do uczenia się afektywnego. W toku
kształcenia pogłębieniu ulegają wartości, to jest: zdolność do współpracy, zdolność do empatii, zdolność do antycypacji przyszłych stanów, zdolność do uczenia się, kreatywność, zdolność do kompetentnego udziału w społecznych procesach decyzyjnych.
6
E. Kośmicki, Homo sustinens a główne problemy edukacji dla ekorozwoju, w: Edukacja dla
zrównoważonego..., op. cit.
7
J. Diamond, Collapse. How Societies Choose to Fail or Survive, Allen Lane, Penguin Group, Harmondsworth, 2005.
8
A. Papuziński, Polska strategia edukacji ekologicznej w świetle doświadczeń edukacji na rzecz
zrównoważonego rozwoju w Niemczech, w: Edukacja dla zrównoważonego..., op. cit.
9
D.M. Podger, E. Mustakova-Possardt, A. Reid, A whole-person approach to educating for sustainability, ,,International Journal of Sustainability in Higher Education” 2010, Vol. 11, No. 4,
p. 339-52.
241
242
3. Metody nauczania
W przypadku rozwoju zrównoważonego celem wykładowcy nie jest ścisłe
przekazanie wiedzy, ale raczej zainteresowanie studenta daną problematyką,
skłonienie go do intelektualnej podróży. K. Kearins10 podkreśla potrzebę emocjonalnego zaangażowania studenta, jako przykład podając kurs, w którym studenci oceniali początkowe i końcowe postrzeganie RZ, wyznaczali osobiste cele dotyczące przyszłego rozwoju w odniesieniu do tej koncepcji. Osobiste zaangażowanie studenta wydaje się najlepszym gwarantem zmiany postawi, dalszego
uczenia się po zakończeniu przedmiotu. Stąd w literaturze zachęca się do stosowania eksperymentalnych metod nauczania oraz metod aktywizujących. Ich
cechą charakterystyczną jest akcentowanie aktywności, uczenie się przez doświadczenie, przez działanie. Przywiązują one wagę nie do zapamiętywania
przekazywanych informacji, ale do łączenia teorii z praktyką, rozwijania dotychczas posiadanej wiedzy i jej wykorzystywania. Do najczęściej proponowanych
metod nauczania „rozwoju zrównoważonego” zaliczyć można dyskusje, odgrywanie ról, symulacje, gry zespołowe, analizę studiów przypadku, spotkania
z praktykami. Potwierdzają to wyniki badań prowadzonych w szkołach wyższych
(tabela 3).
Tabela 3
Metody nauczania wykorzystywane w ramach przedmiotu: rozwój zrównoważony
Metoda nauczania
Częstotliwość
Studia przypadków
104
Dyskusja
81
Projekty, zadania
68
Analiza tekstów
44
Wykłady gości
5
Źródło: Y.C.J Wu, S. Huang, L. Kuo, W.H. Wu, op. cit.
Jako innowacyjne rozwiązania w tym zakresie wskazać można tworzenie
multidyscyplinarnych zespołów, łączących studentów różnych specjalności. K.
Shephard11 proponuje też wykorzystywanie transdyscyplinarnych studiów przypadków (TCS) oraz technik nawiązujących do uczenia się afektywnego. Prowadzone zajęcia powinny być uzupełnione zajęciami plenerowymi (wizyta
w centrum recyklingu, funduszu OŚ, szkółce leśnej, ekologicznym gospodarstwie rolnym). Biorąc pod uwagę materiały dydaktyczne jako podstawę, proponuje się wykorzystywanie podręczników, prasy specjalistycznej, artykułów za10
K. Kearins, D.V. Springett, Educating for sustainability: developing critical skills, ,,Journal of
Management Education” 2003, Vol. 27, No. 2, s.188-204.
11
K. Shephard, Higher education for sustainability: seeking affective learning outcomes, ,,International Journal of Sustainability in Higher Education” 2008, Vol. 9, No. 1, p. 87-98.
mieszczonych na stronach www. C. Rusinko12 przedstawia wykaz publikacji prezentujących zagadnienia powiązane z problematyką rozwoju zrownoważonego.
4. Efekty nauczania
Program nauczania prowadzić powinien do nabycia określonych kompetencji. Mogą one przyjmować formę wiedzy, umiejętności bądź postaw. Efekty odnoszące się bezpośrednio do wiedzy dotyczą zdolności do łączenia wiedzy z problemami RZ oraz umiejętności zastosowania narzędzi RZ dla potrzeb bieżących
problemów. Na zakończenie przedmiotu każdy student powinien posiadać wiedzę dotyczącą13:
• społecznych i kulturowych aspektów rozwoju zrównoważonego (jak RZ oddziałuje na życie i system wartości);
• problemów środowiskowych (jakie związki zachodzą pomiędzy systemami,
zastosowanie jakich rozwiązań pozwoli na poprawę stanu środowiska);
• aspektów technicznych, ekonomicznych, naukowych RZ;
• priorytetów, zasad RZ;
• aspektów politycznych (jak RZ przyczynia się do rozwiązania problemów
globalnych);
• aktorów, interesariuszy powiązanych z RZ.
Rezultaty nauczania RZ obejmują:
• wzrost zrozumienia etycznej odpowiedzialności wobec obecnych i przyszłych
pokoleń;
• zrozumienie wpływu działań ludzkich na środowisko, umiejętność oceny
konsekwencji rozwiązań dla ludzi i ekosystemów, z uwzględnieniem uwarunkowań lokalnych.
5. Ograniczenia i bariery
Wdrażanie kursów z zakresu rozwoju zrównoważonego od kadry akademickiej wymaga wiedzy, motywacji, umiejętności. Zrozumienie osiągane jest poprzez
nabywanie wiedzy. Motywacja natomiast kształtowana jest poprzez indywidualny system wartości i zewnętrzne bodźce motywacyjne. Przygotowany dla potrzeb
Uniwersytetu Cambridge raport14 wskazuje, że warunkiem wstępnym wprowaC. A. Rusinko, Integrating Sustainability in Management and Business Education: A Matrix
Approach, ,,Academy of Management Learning & Education” 2010, vol. 9, nr 3, s. 507-519.
13
N. Lourdel, N. Gondran, V. Laforest, B. Debray, C. Brodhag, Sustainable development cognitive
map: a new method of evaluating student understanding, ,,International Journal of Sustainability in Higher Education” 2007, Vol. 8, No. 2, s. 170-82.
14
R. A. Fenner, C.M. Ainger, H.J. Cruickshank, P.M. Guthrie, Embedding sustainable development
at Cambridge University Engineering Department, ,,International Journal of Sustainability in
Higher Education”, 2005, vol. 6, nr 3, s. 229-41.
12
243
244
dzenia RZ do programów studiów jest dogłębne poznanie tej koncepcji oraz
identyfikacja potrzeby zmian. Bez wątpienia zrozumienie podstaw ontologicznych RZ stanowi warunek wstępny dla jego implementacji. Brak wiedzy prowadzi bowiem do oporu wobec idei RZ, oporu wobec włączenia przedmiotu
do minimum kształcenia15. Za istotne ograniczenie B.P. Lipscombe16 uznaje także kulturę organizacyjną uczelni. Problem zawłaszczenia przedmiotu przez poszczególne wydziały ogranicza jego wprowadzanie jako przedmiotu kształcenia
ogólnego.
Podsumowanie
Wprowadzenie przedmiotu rozwój zrównoważony, w odniesieniu do szkół
wyższych, nie oznacza, że szkoła wyższa funkcjonuje zgodnie z tą koncepcją.
Potrzebne są o wiele głębsze zmiany, przede wszystkim zdefiniowanie celów
strategicznych odnoszących się do RZ. Nadanie priorytetu RZ powinno znaleźć
odzwierciedlenie w misji uczelni. Przykładem takiej misji jest sformułowanie
ITESM (Tecnologico de Monterrey), zgodnie z którym uniwersytet kształci tak,
aby absolwenci byli konkurencyjni zawodowo na rynkach międzynarodowych,
a jednocześnie byli dobrymi obywatelami zaangażowanymi w rozwój ekonomiczny, polityczny, społeczny i kulturowy swoich społeczności17. Sformułowanie
misji powinno stanowić punkt wyjścia dla dalszych przeobrażeń. Zasady i wartości rozwoju zrównoważonego powinny leżeć u podstaw zarządzania uczelnią
(polityka kadrowa, kultura organizacyjna, polityka nabywcza, system sprawozdawczy). Dopiero zgodność deklaracji z praktyką funkcjonowania uczelni uwiarygodni kształcenie na rzecz rozwoju zrównoważonego.
R. Lozano, Incorporation and institutionalization of SD into universities: breaking through barriers to change, ,,Journal of Cleaner Production” 2006, Vol. 14, p. 787-796.
16
P.B. Lipscombe, C.V. Burek, J.A. Potter, Ch. Ribchester, M.R. Degg, An overview of extra-curricular education for sustainable development (ESD) interventions in UK universities, ,,International Journal of Sustainability in Higher Education”,2008, Vol. 9, No. 3, p. 222-234.
17
Informacje zamieszczone na stronie www.itesm.mx/2015/english/index.html.
15
Oksana Seroka-Stolka
ANALIZA WYBRANYCH CZYNNIKÓW
DETERMINUJĄCYCH POZIOM ŚWIADOMOŚCI
EKOLOGICZNEJ PRZYSZŁYCH MENEDŻERÓW
Oksana Seroka-Stolka, dr – Politechnika Częstochowska
Politechnika Częstochowska
42-200 Częstochowa, ul. Armii Krajowej 36 b
ANALYSIS OF SELECTED FACTORS DETERMINING THE LEVEL
OF ENVIRONMENTAL AWARENESS OF FUTURE MANAGERS
SUMMARY: The article presents the influence of demographic features on the level of environmental awareness
of working students who represents employees and future managers/owners of firms. Their decisions will
influence on enterprises’ attitude to the natural environment. The working hypothesis was formulated about the
influence of the sex, age, status of employment, place of living and chosen mean of transport on the level of
environmental awareness. In order to verify the working hypothesis correlation coefficient, multiple regression
analysis and Multidimensional Scaling (MDS) have been chosen as statistical methods.
The results of the research indicate that all examine factors have statistically significant impact on the level of
environmental awareness instead of status of employment. The dependence of age on the level of environmental
awareness is linear both in the group of women and men. The highest level of environmental awareness of
respondents is relevant to the care of the environment’s aesthetics and the lowest one is connected with the
commitment in ecological problems.
KEY WORDS: environmental awareness, ecological competence, ECSR, SMEs
246
Wstęp
Współczesne przedsiębiorstwa muszą sprostać wielu wyzwaniom procesu
globalizacji. Organizacje, które idą z duchem czasu, w swojej działalności
uwzględniają nie tylko kwestie osiągania zysku, ale również koncentrują się
na zmieniających się potrzebach społeczeństwa. W ciągu ostatnich lat wiele publikacji poświęcono zagadnieniom odpowiedzialności firm za środowisko w ramach Environmental Corporate Social Responsibility (ECSR), lecz kwestia odpowiedzialności ekologicznej i redukcji wpływu firm, zwłaszcza z sektora małych
i średnich przedsiębiorstw (MŚP), na środowisko przyrodnicze pozostaje otwarta. Uwzględnienie kwestii ekologicznych w strategii firm z sektora MŚP, zwłaszcza będących we wstępnych fazach rozwoju, w przypadku których istnieje często
połączenie funkcji menedżerskich i właścicielskich, wymaga jednak wysokiej
świadomości ekologicznej (ŚE) samego właściciela/menedżera oraz jego pracowników.
Organizacje zatrudniające pracowników o wysokiej świadomości ekologicznej będą podejmować decyzje zgodne z zasadami odpowiedzialności za środowisko, co w konsekwencji może przyczyniać się w znacznym stopniu do poprawy
ekowizerunku firmy.1 Oznacza to nie tylko lepszą pozycję pracownika o wysokich kompetencjach ekologicznych na rynku pracy, ale również, a może przede
wszystkim, korzyści ekonomiczne dla organizacji. Pracownicy charakteryzujący
się wysoką świadomością ekologiczną, wynikającą między innymi z wysokiego
poziomu wiedzy ekologicznej, potrafią podejmować wyzwania ekologiczne
i uwzględniać je w działalności wielu organizacji. Edukacja ekologiczna w procesie kształtowania świadomości ekologicznej staje się kluczowym elementem
nauczania przyszłych pracowników o wysokich kompetencjach ekologicznych
na kierunkach kształcących przyszłych menedżerów. Decyduje ona o podnoszeniu indywidualnego kapitału ludzkiego, zwiększając tym samym kwalifikacje
i predyspozycje do wykonywania pracy zawodowej.
Celem artykułu jest analiza wpływu wybranych czynników socjodemograficznych2, takich jak płeć, wiek oraz miejsce zamieszkania, status zatrudnienia
i rodzaj wybieranego środka transportu, na poziom świadomości ekologicznej
ankietowanych.
J. A. Aragòn-Correa, N. Hurtado-Torres, S. Sharma, V. J. Gracia-Morales, Environmental Strategy
and performance in small irms: a resources – based perspective, „Journal of Environmental
Management” 2008, No. 86, p. 88-103.
2
Badanie świadomości ekologicznej jednostki lub organizacji analizuje się na poziomie deklaratywnym lub realizowanym.
1
1. Czynniki świadomości ekologicznej
Świadomość ekologiczna jest pojęciem złożonym i trudnym do jednoznacznego zdefiniowania; to konstrukcja psychologiczna, której podstawowym komponentem jest wiedza ekologiczna.3 Wiedza ekologiczna wymaga jednak racjonalnego i emocjonalnego przyswojenia oraz kształtuje system wartości ekologicznych jednostki (także całej organizacji), wpływając na postrzeganie i zachowanie wobec środowiska przyrodniczego. Oznacza wiadomości i umiejętności
dotyczące procesów zachodzących w ekosystemach, mechanizmów równowagi
ekosystemów, zależności między różnymi formami działalności ludzkiej w środowisku przyrodniczym, a w szczególności wiedzy o zanieczyszczeniach i zagrożeniach środowiska oraz sposobach profilaktyki.4 Poszanowanie środowiska
wynika z wartości ekologicznych, które stanowią wzorce postępowania. Jednostki za ich pomocą integrują różne formy stosunku do środowiska. Wartości ekologiczne wpływają na świadomość ekologiczną, która determinuje proekologiczne postawy, a te są punktem wyjścia do proekologicznego zachowania. Proekologiczną postawę można określić jako względnie trwałą strukturę procesów poznawczych, emocjonalnych i tendencji zachowań odnoszących się do środowiska
przyrodniczego. Każda postawa składa się z trzech elementów: elementu poznawczego (przekonań, myśli i wiedzy ekologicznej), elementu emocjonalnego
(reakcji, emocji i uczuć związanych z różnymi aspektami środowiska) i elementu
behawioralnego (zachowań związanych ze środowiskiem przyrodniczym). Zachowanie proekologiczne to bezpośrednio widoczne działanie jednostki mające
na celu zmniejszenie jej negatywnego wpływu na środowisko. 5
Świadomość ekologiczna może być ujmowana wąsko i szeroko lub zdominowana przez przedmiot i metodologie badań poszczególnych dyscyplin naukowych.6 W artykule zdecydowano się na stosowanie pojęcia „wysoki poziom
świadomości ekologicznej” jako odpowiednik ujęcia szerokiego zakresu świadomości ekologicznej. Wąska świadomość ekologiczna (niski poziom świadomości)
obejmuje jedynie wiedzę ekologiczną i stosunek do środowiska. Definicja szeroka (wysoki poziom świadomości) obejmuje również rzeczywiste zachowanie proekologiczne.
Świadomość można rozpatrywać na poziomie jednostki lub organizacji.
Z punktu widzenia działalności organizacji w literaturze przedmiotu wyróżnia
się pięć komponentów świadomości ekologicznej: wiedzę ekologiczną7, wartości
F. G. Kaiser, S. Wol ing, U. Fuhrer, Environmental attitude and ecological behaviour, ,,Journal of
Environmental Psychology” 1999, Vol. 19, p. 1-19.
4
M. Kaliński, Edukacja ekologiczna formą przysposobienia obronnego, ,,Edukacja i Dialog” 1995,
nr 6.
5
M. Kramer, M. Urbaniec, A. Kryński, Międzynarodowe zarządzanie środowiskiem, w: Interdyscyplinarne założenia proekologicznego zarządzania przedsiębiorstwem, Wydawnictwo C. H. Beck,
Warszawa 2005, s. 114-118.
6
A. Papuziński, Świadomość ekologiczna w świetle teorii i praktyki. „Problemy Ekorozwoju”
2006, t. 1, s. 33-40.
7
Jako wiedza jawna i niejawna w modelu „spirali wiedzy”.
3
247
248
Rysunek 1
Proces kształtowania proekologicznych postaw i zachowań na poziomie jednostki
Dostęp do informacji ekologicznej
Poziom wiedzy
ekologicznej
System wartości ekologicznych
Poczucie zagrożenia (ryzyka)
ekologicznego
Proekologiczne postawy
„luka”
realizowana
deklarowana
Świadomość ekologiczna
Proekologiczne zachowania
ekologiczne, proekologiczne postawy, gotowość do działania oraz realizowane
zachowanie proekologiczne 8. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że istnieje
często „luka”9 pomiędzy proekologiczną postawą a realizowanym proekologicznym zachowaniem zarówno jednostki, jak i organizacji (rysunek 1).
Analiza literatury przedmiotu wskazuje, że świadomość ekologiczna i proekologiczne postawy kadry zarządzającej należą do zagadnień skomplikowanych
w działalności przedsiębiorstwa. Podlegają także wpływom różnorodnych czynników natury psychologicznej, socjologicznej i ekonomicznej. Do czynników zewnętrznych, które wpływają na świadomość ekologiczną, proekologiczne postawy i zachowania właścicieli i menedżerów firm, zalicza się przede wszystkim
dostawców, klientów oraz wymogi prawne. Świadomość ekologiczna i proekologiczne postawy kadry zarządzającej zależą od ich cech osobowościowych i czynników socjodemograficznych, to jest wieku, płci czy wykształcenia. Poziom świadomości ekologicznej jednostki zmienia się pod wpływem tych czynników, dlatego powinien być poddawany systematycznej ocenie w organizacji10.
Drugą grupę czynników tworzą zasoby finansowe firmy, wolny czas, jakim
dysponuje menedżer, oraz dostęp do informacji ekologicznej. Stosowanie praktyk środowiskowych, jako przejaw ekologicznej odpowiedzialności przedsięA. Nemcsicsne Zsoka, Consistency and „awareness gaps” in the environmental behaviour of
Hungarian companies, ,,Journal of Cleaner Production” 2008, Vol. 16, p. 322-329.
9
Ibidem, p. 322-329.
10
G.M. Perron, R.P. Cote, J. F. Duffy, Improving environmental awareness in business, ,,Journal of
Cleaner Production” 2006, p. 551-562.
8
249
Rysunek 2
Model uwarunkowań zewnętrznych świadomości ekologicznej na stosowane praktyki środowiskowe
w przedsiębiorstwach MŚP
Korelacja dodatnia
Korelacja dodatnia
Czynniki zewnętrzne:
1. Dostawcy
2. Klienci
3. Zobowiązania prawne
4. Konsumenci
5. Społeczności lokalne
6. Instytucje finansowe
7. Instytucje państwowe
Korelacja dodatnia
Świadomość ekologiczna i proekologiczne
postawy menedżerów/właścicieli firm
Praktyki środowiskowe:
x Systemy
(ISO 14001, audyty, szkolenia)
x Wsparcie organizacji
ekologicznych
x Ochrona zasobów naturalnych
Zmienne moderacyjne:
x Cechy osobowościowe menedżera /właściciela
(wiek, płeć, wykształcenie)
x informacja ekologiczna,
x czas
x środki finansowe
Źródło: opracowanie własne na podstawie D. L Gadenne, J. Kennedy, C. McKeiver, An Empirical Study of Environmental
Awareness and Practices in SMEs, “Journal of Business Ethics” 2009 Vol. 84, p.45-63.
biorstw, determinowane są warunkami ekonomicznymi, prawem i indywidualnym zainteresowaniem kadry zarządzającej problemami wpływu przedsiębiorstwa na środowisko.
Na podstawie badań przeprowadzonych przez Gadenne i in. wśród MŚP11
wynika, że istnieje dodatnia korelacja pomiędzy wpływem czynników zewnętrznych (czynniki 1-3) na świadomość ekologiczną oraz proekologiczne postawy
(r= 0,32, p<0,01) i na stosowane praktyki środowiskowe (r=0,54, p<0,01). Wysoki poziom świadomości ekologicznej oraz proekologiczne postawy kadry zarządzającej korelują dodatnio z zastosowaniem praktyk środowiskowych przez
firmy (r= 0,24, p<0,01). Zasoby finansowe firmy (zmienna moderacyjna) korelują, również dodatnio, ze świadomością ekologiczną i proekologiczną postawą
(r= 0,4, p<0,01). Test MANCOVA wykazał istotny statystycznie wpływ dostawców, wymogów prawnych, zasobów finansowych firmy i czasu, jakim dysponuje
menedżer, na świadomość ekologiczną (zmienna „czas” na granicy istotności
statystycznej). Zmienne moderacyjne, czyli „czas” menedżera oraz środki finansowe firmy są istotnymi predyktorami proekologicznych postaw kadry zarządzającej (czas versus postawy p<0,01 oraz środki finansowe versus postawy p<0,05),
(rysunek 2).
Przedsiębiorstwa biorące udział w badaniu należały głównie do sektora usługowego
(47,9%), produkcyjnego (21,2%) i handlu (18,2%).
11
250
Teoretyczny model uwarunkowań zewnętrznych kształtowania świadomości
ekologicznej menedżera/właściciela firmy i jej wpływ na stosowane praktyki środowiskowe w przedsiębiorstwach MŚP prezentuje rysunek 2. Praktyki te obejmują implementację systemów zarządzania środowiskowego, wsparcie finansowe organizacji ekologicznych i aktywność społeczności lokalnych, a także ochronę zasobów naturalnych.
Świadomość ekologiczna jest zatem jednym z ważniejszych czynników natury organizacyjnej determinujących zastosowanie w organizacji instrumentów
sprzyjających ochronie środowiska. Może ona przyczyniać się do poprawy ekowydajności energetycznej organizacji12 oraz do zrównoważonych i odpowiedzialnych decyzji biznesowych.13
2. Materiały i metody
Badanie przeprowadzono w 2011 roku na próbie 181 respondentów kształcących się na kierunkach: zarządzanie, zarządzanie i inżynieria produkcji, logistyka oraz zdrowie publiczne na uczelni technicznej, zarówno w trybie stacjonarnym, jak i niestacjonarnym. Jako technikę badawczą wykorzystano ankietę rozdawaną bezpośrednio respondentom (ankieta audytoryjna), a instrumentem
pomiarowym był standardowy kwestionariusz ankiety zmodyfikowany na potrzeby badania.14 Zastosowano dobór celowy próby15.
Średnia wieku respondentów wyniosła 27,8 lat. Badanych wstępnie podzielono na cztery grupy wiekowe. Graficzną prezentację struktury próby pod względem
udziału kobiet i mężczyzn w przedziałach wiekowych przedstawia rysunek 3.
Próbę badaną stanowiło 48,6% mężczyzn i 51,4% kobiet, w której dominowały osoby pracujące (ponad 70%), w tym 8,3% próby stanowili przedsiębiorcy.
Najwięcej ankietowanych pochodziło z miast liczących powyżej 100 tys. mieszkańców oraz z terenów wiejskich. Strukturę próby badawczej ze względu na
miejsce zamieszkania oraz zatrudnienie ankietowanych prezentują tabele 1 i 2.
Uzyskane dane statystyczne zostały opracowane w programie STATISTICA
9.0 w kontekście ilościowym i jakościowym. Poziom świadomości ekologicznej
w ujęciu ilościowym został wyrażony procentowo na podstawie zgromadzonych
przez respondentów punktów. Im wyższa jest wartość procentowa, tym wyższy
poziom wiadomości ekologicznej badanych. Analizę jakościową przeprowadzono z wykorzystaniem analizy regresji wielorakiej (postępującej) i współczynnika
G. Zilahy, Organisational factors determining the implementation of cleaner production measures in the corporate sector, ,,Journal of Cleaner Production” 2004, Vol. 12, p. 311-319.
13
G.M. Perron, R.P. Cote, J. F. Duffy, Improving environmental awareness in business, ,,Journal of
Cleaner Production”, p. 551-562.
14
Wykorzystano standardowy kwestionariusz ankiety zmody ikowany na potrzeby badań,
dostępny w: M. Kramer, M. Urbaniec, A. Kryński, op. cit, s. 114.
15
Poważnym ograniczeniem badania jest liczebność oraz dobór próby, dlatego uogólnienie
wyników i wniosków dotyczy badanego wydziału uczelni technicznej.
12
251
Rysunek 3
Struktura próby ze względu na wiek i płeć respondentów [%]
45-58 lat
55,56%
36-45
44,44%
38,46%
26-35
61,54%
65,00%
8 5
18-25
35,00%
44,76%
0%
55,24%
20%
40%
60%
mężczyźni
80%
100%
kobiety
Źródło: opracowanie własne na podstawie badania.
Tabela 1
Zatrudnienie badanych ze względu na płeć [%]
Stan zatrudnienia
Ogółem
Ze względu na płeć
Pracuje
Nie pracuje
70,16
29,84
Kobieta
Mężczyzna
Kobieta
Mężczyzna
61,29
80,46
38,71
19,54
Tabela 2
Miejsce zamieszkania badanych
Miejsce zamieszkania
[Liczba]
[Procent]
Wieś
63
34,8
Miasto do 20 tys.
40
22,1
Miasto 20-100 tys.
27
14,9
Miasto powyżej 100 tys.
51
28,2
252
korelacji liniowej Pearsona dla oceny istotności wpływu badanych czynników
demograficznych na poziom świadomości ekologicznej oraz analizę skalowania
wielowymiarowego (MDS) w celu oceny poziomu zgodności odpowiedzi ankietowanych na badane obszary badawcze.
Badanie świadomości ekologicznej cechuje wysoka deklaratywność oraz złożoność samego pojęcia ze względu na jego naturę psychologiczną, ekonomiczną
i socjologiczną16, a ocena jej poziomu opiera się na analizie różnych jej komponentów. W artykule skupiono się zatem na badaniu poszczególnych komponentów (obszarów) świadomości ekologicznej odpowiadających 9 obszarom badawczym w zakresie:
1) oszczędności energii,
2) oszczędności wody,
3) odpadów i ich zagospodarowania,
4) zakupów,
5) zaangażowania w problemy ekologiczne,
6) środków komunikacji,
7) estetyki środowiska,
8) czasu wolnego i sportu,
9) zdrowia.
W skład każdego komponentu wchodziły cztery pytania (zmienne). Łącznie
36 zmiennych w ramach poszczególnych komponentów zostało wymieszanych
w celu weryfikacji rzetelności odpowiedzi ankietowanych. Ze względu na dużą
ilość zmiennych w opracowaniu przedstawiono jedynie analizowane komponenty ŚE. Maksymalna liczba punktów w ankiecie wyniosła 36 dla każdego respondenta. Im wyższa była liczba zebranych punktów przez ankietowanego, tym
wyższa jego świadomość ekologiczna. Odpowiedzi na pytania skonstruowano na
skali nominalnej dychotomicznej: „tak” lub „nie”, które zakodowano w systemie
0/1, odpowiadającym postawom pozytywnym lub negatywnym. Jeden punkt respondent otrzymywał za każdą odpowiedź „tak” w przypadku postawy pozytywnej lub zdobywał jeden punkt za odpowiedź „nie” w przypadku postawy negatywnej. W badaniu sformułowano następujące hipotezy:
Hipotezy badawcze:
H 1-5 = Poziom świadomości ekologicznej badanych zależy od
1) wieku,
2) płci,
3) statusu zatrudnienia,
4) miejsca zamieszkania badanych,
5) wyboru środka transportu.
Hipotezy zerowe zakładały brak takich związków.
16
M. Kramer, M. Urbaniec, A. Kryński, op. cit., s. 114-118.
253
3. Wyniki badania
Z przeprowadzonej analizy ilościowej wynika, że świadomość ekologiczna
badanych jest na poziomie 49%, co odpowiada sumie punktów (odpowiedzi pozytywnych) uzyskanych przez wszystkich respondentów. Średnia suma punktów
dla respondenta wyniosła 17,7 na 36 możliwych do uzyskania. Minimalną liczbę 3 punktów uzyskał jeden respondent, a maksymalną 29 punktów uzyskało
dwóch respondentów.
W ramach badanych komponentów świadomości ekologicznej najwyższy jej
poziom zaobserwowano w przypadku obszaru 7 – związanego z estetyką środowiska (88,8%). Drugim obszarem o wysokiej świadomości jest oszczędność
wody (69,5%) i oszczędność energii (55,8%). Zupełnie przeciwstawny trend panuje w dziedzinie zaangażowania w problemy ekologiczne i w ramach tego komponentu ankietowani wykazują najniższy poziom świadomości ekologicznej
(6,9%). Podobny trend panuje w dziedzinie transportu, gdzie indywidualny dojazd samochodem dominuje nad innymi środkami lokomocji, gdyż prawie 62%
respondentów wybiera ten rodzaj transportu w celu dotarcia do miejsca pracy
czy szkoły. Pozostałe 38% badanych decyduje się na dojście do pracy pieszo lub
poprzez wspólny dojazd w ramach carpooling albo środkami komunikacji miejskiej (łącznie).
W dalszej części badania przeprowadzono analizę ilościową badanych czynników wpływających na poziom świadomości ekologicznej respondentów. Wyższy poziom świadomości ekologicznej uzyskała grupa osób w starszych grupach
wiekowych, od 36 do 45 lat oraz od 46 do 58 lat, na poziomie około 22 punktów
w porównaniu do osób młodszych (rysunek 4). Dwie młodsze grupy wiekowe są
podobne, jak również dwie starsze grupy mają zbliżony poziom świadomości
ekologicznej. W modelu regresji wielorakiej uwzględniono zatem wpływ tylko
dwóch grup wiekowych - powyżej i poniżej 35 lat.
Rysunek 4
Poziom świadomości ekologicznej w zależności od wieku respondentów
32
30
28
26
24
suma punktów ĝE
22
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
18-25
26-35
46-58
wiek
36-45
Mediana
Zakres nieodstających
254
Rysunek 5
Poziom świadomości ekologicznej w zależności od miejsca zamieszkania respondentów
32
30
28
26
24
suma punktów ĝE
22
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
wieĞ
miasto do 20 tys.
miasto powyĪej 100 tys.
miejsce zamieszkania
miasto 20- 100 tys.
Mediana
Zakres nieodstających
Poziom świadomości ekologicznej ze względu na miejsce zamieszkania
przedstawia rysunek 5. Wpływ miejsca zamieszkania na świadomość ekologiczną badanych wydaje się niejasny.
W dalszej części badania czynników wpływających na poziom świadomości
ekologicznej stwierdzono, że kobiety uzyskały więcej punktów (mediana = 20)
od mężczyzn (mediana = 16). W ostatniej części analizy ilościowej zbadano
wpływ wyboru środka komunikacji przez ankietowanych w zależności od poziomu świadomości ekologicznej. Najwyższy poziom świadomości wykazują osoby
korzystające ze środków komunikacji miejskiej oraz chodzące pieszo, a najniższy korzystające z samochodu jako najczęstszego środka transportu. Poziom
świadomości ekologicznej nie różni się wśród osób pracujących i niepracujących.
W ramach analizy jakościowej zbadano zależność pomiędzy wpływem wieku na poziom świadomości ekologicznej, wyrażonej jako suma punktów uzyskana przez każdego respondenta. Na podstawie współczynnika korelacji liniowej
można stwierdzić, że istnieje istotna statystycznie i dodatnia korelacja (r=0,4)
wpływu wieku na poziom świadomości ekologicznej badanych (rysunek 6).
Poziom świadomości ekologicznej zależy od wieku zarówno w grupie kobiet,
jak i mężczyzn (rysunek 7). W przypadku obu kategorii są to zależności liniowe
różniące się wartością wyrazu wolnego. W grupie mężczyzn zaobserwowano silniejszą korelację (r= 0,49) w porównaniu z grupą kobiet (r=0,37) i obie zależności są istotne statystycznie.
255
Rysunek 6
Zależność poziomu świadomości ekologicznej od wieku respondentów
32
30
28
26
24
22
suma punktów ĝE
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
15
20
25
30
35
40
45
50
55
60
wiek
Suma punktów vs wiek r = 0,3932; p = 0,00000
Rysunek 7
Zależność poziomu świadomości od wieku w grupie badanych kobiet i mężczyzn
32
30
28
26
kobieta
mĊĪczyzna
24
22
suma punktów ĝE
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
15
20
25
30
35
wiek
Mężczyzna: r = 0,4852; p = 0,00000; kobieta: r = 0,3681; p = 0,0003
40
45
50
55
mĊĪczyzna
kobieta
60
256
Tabela 3
Wyniki analizy regresji wielorakiej czynników determinujących poziom świadomości ekologicznej
respondentów
N=176
b*
R = 0,55469277 R^2 = 0,30768406 Skoryg. R2 = 0,29148954
F(4,171) = 18,999 p<0,00000
Błąd std. estymacji: 4,0833
Bł. std.
b
Bł. std.
t(171)
z b*
zb
Wyraz wolny
p
16,30855
0,720274
22,64215
0,000000
Wiek powyżej 35 lat
0,396039
0,064280
4,79961
0,779012
6,16114
0,000000
Kobieta vs mężczyzna
0,245555
0,068829
2,37623
0,666063
3,56758
0,000468
Wieś
0,158072
0,064889
1,59498
0,654741
2,43605
0,015875
Samochód vs pozostałe
-0,216997 0,070277
-2,16179
0,700122
-3,08773
0,002354
p – poziom prawdopodobieństwa; bł. std – błąd standardowy
W dalszej części badania przeprowadzono regresję wieloraką w celu analizy
wpływu badanych czynników na poziom świadomości ekologicznej respondentów. W modelu regresji wielorakiej uwzględniono zatem wpływ wszystkich
wspomnianych predyktorów świadomości ekologicznej. Wyniki analizy regresji
wielorakiej prezentuje tabela 3.
Oszacowany powyższy model pozwala wyjaśnić poprzez współczynnik determinacji (R2) 31% zmienności zmiennej zależnej wyrażonej jako poziom świadomości ekologicznej (suma uzyskanych punktów przez respondenta). Przeciętna różnica między zaobserwowanymi wartościami zmiennej objaśnianej i wartościami teoretycznymi wynosi 4,08 punktu, co stanowi około 23,1% średniej dla
zmiennej zależnej. Uzyskana suma punktów na podstawie analizy regresji dla
respondenta wyniosła 16,3.
Analiza regresji wykazała, że związek pomiędzy zmiennymi jest istotny statystycznie, współczynniki regresji dla zmiennych wiek i płeć są dodatnie, natomiast w przypadku miejsca zamieszkania współczynnik regresji jest ujemny.
Badane czynniki (wiek, płeć, miejsce zamieszkania) oraz wybór środka transportu są istotne statystycznie na poziomie istotności α = 0,05. Nieistotny statystycznie okazał się jedynie status zatrudnienia badanych, który ostatecznie nie został
uwzględniony w modelu, co potwierdza wyniki analizy ilościowej braku wpływu
analizowanego czynnika na poziom świadomości ekologicznej ankietowanych.
Na podstawie analizy regresji można stwierdzić, że poziom świadomości ekologicznej zależy od:
• wieku: grupa wiekowa badanych powyżej 35 lat uzyskała o ok. 4,8 punktu
więcej niż osoby młodsze (b = 4,79; t(171) = 6,16; błąd std. = 0,78; p<0,05);
• płci: kobiety uzyskały o 2,4 punktu więcej od mężczyzn (b = 2,37; t(171) =
3,57; błąd std. = 0,66; p<0,05);
•
miejsca zamieszkania: osoba mieszkająca na wsi uzyskała o 1,6 punktu więcej od mieszkańca miasta (b = 1,59, t(171) = 2,43605; błąd std. = 0,65;
p<0,05);
• wyboru środka transportu: osoba korzystająca najczęściej z samochodu jako
dominującego środka transportu uzyskała 2,2 punktu mniej od osób wybierających proekologiczne środki lokomocji (b = -2,16; t(171) = -3,08773;
błąd std. = 0,70; p<0,05);
Wyniki regresji wskazują, że 69% modelu nie jest objaśniane uwzględnionymi zmiennymi, co sugeruje, że istnieją inne, niezbadane czynniki, które determinują poziom świadomości ekologicznej badanych.
W celu weryfikacji dopasowania danych do modelu sporządzono wykres
normalności reszt, który wykazał dobre dopasowanie modelu liniowego o danych. Zatem nie było podstaw, aby twierdzić, że reszty nie mają rozkładu normalnego, co potwierdza przyjęcie hipotez badawczych wpływu uwzględnionych
w modelu czynników na poziom świadomości ekologicznej.
W dalszej części badania przeprowadzono analizę skalowania wielowymiarowego celem określenia podobieństw i niezgodności odpowiedzi wśród badanych respondentów. Odległość pomiędzy pytaniami jest zdefiniowana jako procentowa niezgodność respondentów w odpowiedziach na dwa określone pytania. Respondenci najbardziej zgadzali się w odpowiedziach na pytania w ramach
całego komponentu dotyczącego estetyki środowiska przyrodniczego, ponieważ
obiekty (zmienne) w ramach tego komponentu są najbardziej zbliżone do siebie
(rysunek 8). Podobnie blisko siebie leżą obiekty (zmienne) należące do komponentu – zaangażowanie w problemy ekologiczne. Jednocześnie oba komponenty
świadomości ekologicznej są najbardziej od siebie oddalone, co świadczy o przeciwstawnych ocenach dokonanych przez respondentów.
W celu określenia odległości mierzonej miarą niezgodności procentowej
sporządzono macierz dla badanych zmiennych (jako metodę aglomeracji wykorzystano metodę Warda). Na podstawie macierzy niezgodności procentowej wynika, iż największe wartości niezgodności procentowej występują między zmiennymi należącymi do dwóch komponentów świadomości ekologicznej: estetyki środowiska przyrodniczego i zaangażowania w problemy ekologiczne (0,76-0,90).
Natomiast w obrębie samych komponentów odnotowano niskie wartości niezgodności procentowej (0,09-0,24). Uzyskane wyniki potwierdzają wnioski
z analizy ilościowej, dotyczącej odpowiednio najwyższego i najniższego poziomu
świadomości ekologicznej ankietowanych w obrębie tych samych komponentów.
257
258
Rysunek 8
Wyniki analizy skalowania wielowymiarowego
4. Omówienie wyników badaniai
Z przeprowadzonej analizy ilościowej wynika, że najwyższy poziom świadomości ekologicznej badani reprezentują w ramach komponentu należącego do
estetyki środowiska (88,8%), oszczędności wody (69,5%) i energii (55,8%). Najniższy poziom ŚE badani wykazują w kwestii zaangażowania w problemy ekologiczne (6,9%). Największa zgodność w odpowiedziach respondentów występuje
w obrębie komponentu estetyki środowiska i zaangażowania w problemy ekologiczne, zatem są to te same komponenty, w ramach których respondenci wykazują odpowiednio najwyższy i najniższy poziom świadomości ekologicznej.
Analiza jakościowa wykazała, że kobiety i osoby powyżej 35 roku życia cechuje wyższy poziom świadomości ekologicznej. W badanym przedziale wiekowym liniowo rośnie poziom świadomości ekologicznej i wzrost ten jest szybszy u
mężczyzn niż u kobiet. Osoby mieszkające na wsi uzyskały nieznacznie większy
poziom świadomości, ale zależność ta wymaga wnikliwszej analizy. Grupę osób
korzystającą najczęściej z samochodu osobowego, jako dominującego środka
transportu, cechuje niższy poziom świadomości ekologicznej. Przeprowadzone
analizy pozwoliły na potwierdzenie istotnie statystycznego wpływu wieku, płci,
miejsca zamieszkania badanych na poziom świadomości ekologicznej, co dało
podstawę do przyjęcia hipotez badawczych, z wyjątkiem hipotezy roboczej zakładającej związek pomiędzy statusem zatrudnienia a poziomem świadomości ekologicznej.
Przegląd literatury światowej potwierdza wpływ czynników osobowościowych oraz socjodemograficznych na poziom świadomości ekologicznej właściciela/menedżera i jego proekologiczne postawy.17, Płeć jest najsilniejszym predyktorem proekologicznych zachowań, a kobiety wykazują bardziej proekologiczne zachowanie od mężczyzn.18 Istnieje jednak wiele złożonych zależności
w tej kwestii, ponieważ wpływ płci na proekologiczne zachowanie pośrednio
kształtowany jest przez indywidualne cechy osobowościowe jednostki, jej przynależność polityczną oraz aktywność społeczną i zawodową.
Olli i in. na podstawie metaanalizy potwierdzają także wpływ wiedzy ekologicznej na proekologiczne zachowanie.19 Wysoki poziom wiedzy i świadomości
ekologicznej nie gwarantuje, niestety, proekologicznego zachowania. Tilley podkreśla, że istnieje często „luka” pomiędzy proekologiczną postawą właściciela/
menedżera (z sektora MŚP) a jego proekologicznym zachowaniem20 (patrz rysunek 1). Podobne wnioski uzyskała Nemcsicsne Zsoka z badań w przedsiębiorstwach węgierskich (uwzględniono także sektor dużych przedsiębiorstw), gdzie
proekologiczne postawy kierownictwa nie zawsze prowadziły do proekologicznych zachowań przedsiębiorstw.21 Podobne wnioski wynikają z niniejszego artykułu, gdyż badani studenci wykazują dobry poziom świadomości ekologicznej,
ale nie potwierdzają tego w pełni w swoim zachowaniu.
Wpływ wieku na świadomość ekologiczną przedsiębiorców należy do problematycznych zagadnień w badaniach empirycznych22. Petts stwierdza, że chociaż większość badań wskazuje na niższy poziom świadomości ekologicznej
młodych ludzi, to właśnie młodzi przedsiębiorcy są najbardziej zainteresowani
problemami środowiska przyrodniczego w firmie.23 Jednak Olli i in. zauważyli,
że osoby starsze (grupa kohortowa) wykazują większą ostrożność w działaniach
proekologicznych z powodu trudniejszych warunków gospodarczych, jakich doświadczyli.24 Gadenne i in. natomiast nie wykazali korelacji pomiędzy wiekiem
właściciela/menedżera a jego świadomością ekologiczną i proekologiczną posta-
H. J., Petts, A. Herd, M. O’Heocha, Environmental responsiveness, individuals and organizational Learning: SME Experience, ,,Journal of Environmental Planning and Management” 1998,
vol. 41(6), s. 711-731.
18
E.G Olli, D. Wollebaek, Correlates of Environmental Behaviours: Bringing Back Social Context,
“Environment and Behavior “ 2001, Vol. 33(3), p. 181-208.
19
Ibidem, s. 181-208.
20
F. J. Tilley, Small- irm Environmental Strategy: The UK Experience, „Greener Management International”, Spring 1-14, 1999.
21
A. Nemcsicsne Zsoka, op. cit., s. 322-329.
22
E. G. Olli, D. Wollebaek, op. cit., p. 181-208.
23
H. J., Petts, A. Herd, M. O’Heocha, op. cit., s. 711-731.
24
E. G. Olli, D. Wollebaek, op. cit., p. 181–208.
17
259
260
wą.25 Wpływ wieku na proekologiczne zachowania uwarunkowany jest przede
wszystkim wychowaniem i doświadczeniem całych pokoleń, stąd porównania
wielu badań empirycznych nie uwzględniają zmian w zachowaniach pokoleniowych społeczeństw.
Wyniki powyższych badań wskazują na pewne zbieżności z wynikami w niniejszym opracowaniu pod względem wieku badanych, ponieważ starsza grupa wiekowa (powyżej 35 lat) wykazuje wyższy poziom świadomości ekologicznej. Wyniki
badania autorki są podobne do badań przeprowadzonych przez Instytut na rzecz
Ekorozwoju26, w którym największym zainteresowaniem problemami środowiskowymi cieszy się grupa w badanym przedziale wiekowym od 39 do 45 lat.
Olli i in. wykazali w analizie regresji, że osoby pochodzące z obszarów wiejskich charakteryzuje bardziej proekologiczne zachowanie niż osoby pochodzące
z terenów wielkomiejskich. W analizie tej stwierdzono, że czynniki socjodemograficzne wyjaśniają ok. 10% badanego modelu. 27 Wpływ wyboru środka transportu na świadomość ekologiczną nie został potwierdzony w badaniu ze względu na brak informacji w literaturze przedmiotu, co wymaga dalszej analizy.
Wnioski płynące z przeprowadzonego badania, ze względu na liczebność
oraz dobór próby, odnoszą się wyłącznie do grupy respondentów wydziału zarządzania badanej uczelni. Należy podkreślić, że wpływ analizowanych czynników
na świadomość ekologiczną ma charakter wielowymiarowy. Poddana badaniu
grupa może nie w pełni oddawać charakter zachowań pracowników najwyższego szczebla na poziomie działalności przedsiębiorstwa (pomimo uwzględnienia
przedsiębiorców w próbie badawczej), stanowi natomiast źródło informacji
o świadomości ekologicznej i postawach młodego pokolenia. Pomimo że studenci badanych kierunków kształcą się z zakresu wiedzy ekologicznej i ochrony
środowiska oraz zrównoważonego rozwoju, to wynika potrzeba efektywniejszego
kształtowania ich świadomości ekologicznej.
Podsumowanie
Świadomość ekologiczna, jako współczesny wyznacznik kompetencji ekologicznych, będzie przyczyniała się do większego zaangażowania się kierownictwa
firm w problematykę ochrony środowiska poprzez zastosowanie przyjaznych dla
środowiska praktyk. Odpowiedzialność przedsiębiorstw za środowisko opierać
się musi na menedżmencie ekologicznym, bazując na świadomości ekologicznej
i motywacji ekologicznej oraz odpowiedzialności za ekologiczne następstwa decyzji menedżerskich. Menedżment ekologiczny opiera się na wiedzy ekologicznej
D L. Gadenne, J. Kennedy, C. McKeiver, An Empirical Study of Environmental Awareness and
Practices in SMEs, ,,Journal of Business Ethics” 2009, Vol. 84, p.45–63.
26
A. Bołtromiuk, Świadomość ekologiczna Polaków – zrównoważony rozwój, Raport z badań
2009, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa 2009.
27
E. G. Olli, D. Wolleback, op. cit., s. 181-208.
25
jako głównej składowej świadomości ekologicznej, więc dotyczy nie tylko kierownictwa, ale i całej załogi.28
Firmy decydujące się na szkolenia edukacyjne służące podnoszeniu poziomu świadomości ekologicznej kadry muszą zdawać sobie sprawę, że jest to proces długi, kosztowny, wymagający stałej ewaluacji i niestety, nie zawsze w sposób
zadowalający przyczynia się do wzrostu poziomu świadomości ekologicznej pracownika.29 Ważne jest zatem poszukiwanie i zatrzymywanie pracowników o wysokiej świadomości ekologicznej30. Dużą rolę w kształtowaniu świadomości
ekologicznej przyszłego personelu odgrywa edukacja ekologiczna na poziomie
szkolnictwa wyższego. Rozwój społeczeństwa ekologicznego poprzez wzrost
świadomości ekologicznej może przyczynić się do tworzenia świadomych ekologicznie organizacji.
A. Chodyński, Wiedza i kompetencje ekologiczne w strategiach rozwoju przedsiębiorstw,
Wydawnictwo Dif in, Warszawa 2007, s. 160.
29
G. M. Perron, R. P. Cote, J. F. Duffy, Improving environmental awareness in business, ,,Journal of
Cleaner Production” 2006, s. 551-562.
30
R. Nidumolu, C. K. Prahalad, M. R. Rangaswami, Why sustainability is the now key driver of
innovation, ,,Harvard Business Review” 2009, No. 9, s. 57-64.
28
261
262
RECENZJE
OMÓWIENIA
PRZEGLĄDY
DISCUSSION
AND REVIEWS
Recenzja książki Adama Edwarda Szczepanowskiego
Markowe produkty turystyczne
wydanej przez Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 2012, ss. 212
Ofertę publikacji z ekonomiki turystyki, zintegrowanej z ochroną środowiska, wzbogaciła nowa książka doktora Adama E. Szczepanowskiego. Czytelnicy „Ekonomii i Środowiska”
mogą być nią zainteresowani z kilku powodów. W szczególności podstawowa teza zakłada,
że oddziaływanie produktu (usługi) na środowisko i ekologiczne jego walory stanowią istotne przesłanki wykształcania się i akceptacji marki (czyli – zdaniem autora – wysokiej jakości
produktu), stanowiącej źródło przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw i regionów. Przedmiotem rozważań są produkty turystyczne, tworzone i wprowadzane na rynek na obszarach
przyrodniczo cennych.
Produkt turystyczny – według autora – jest pojmowany i analizowany niekonwencjonalnie, jako obszar geograficzny z jego walorami przyrodniczymi. Empiryczna weryfikacja
czynników rozwoju takich produktów, ich szans i barier rozwoju została dokonana dla pięciu
produktów z różnych województw. Są to: Gołdap – Kraina Łowców Przygód (motyw jelenia
w logo podkreśla bogactwo lasów regionu), Podlaski Szlak Bociani (w logo lecący bocian
biały), Janów Lubelski – Leśny Skarbiec (z fragmentem wzgórza porośniętego lasem, z grzybem i konikiem biłgorajskim), Śladami Nadbużańskich Tajemnic (z postacią ze skrzydłami,
zapraszającą do poznawania tajemnic regionu) oraz Brda – Królewska Rzeka (oczekuje dopiero na opracowanie loga). Produkty te były – poprzez specjalne programy – zdefiniowane,
rozwijane i wdrażane po 2000 roku. Ich identyfikacja, analiza marketingowa oraz ocena
szans i barier rozwojowych stanowi najważniejszą wartość dodaną recenzowanej książki.
Oryginalne podejście do traktowania tak zdefiniowanych obszarów i ich walorów przyrodniczych jako produktów turystycznych pozwoliło autorowi zalecić do ich oceny i doboru
instrumentów zarządzania nimi – analizę marketingową i analizę struktury produktu – od
rdzenia poczynając, przez produkt rzeczywisty do produktu poszerzonego. Ważne jest to, że
ekologiczne walory (piękno, krajobraz, tajemnice przyrodnicze) stanowią rdzeń produktu,
a więc są atrybutem produktu turystycznego, w węższym ujęciu, na przykład usług noclegowych, usług gastronomicznych, wycieczek. Rozpoznawalność i powtarzalność zakupów takich usług buduje i utrwala ich markę, a tym samym znaczenie na rynku, co jest myślą przewodnią książki.
Rynek turystyczny – podaż, popyt, ceny (opłaty), podmioty (uczestnicy), równowaga
rynkowa, konkurencja – na obszarach przyrodniczo cennych nie jest przedmiotem rozważań w książce. Autor używa go jako „czarnej skrzynki”. Dyskusyjne jest adresowanie złożonego produktu turystycznego do turysty – konsumenta indywidualnego. Tymczasem, słusznie
zauważona przez autora, dynamika rozwoju turystyki charakteryzuje się niewątpliwie instytucjonalnymi i zbiorowymi formami zarówno podaży, jak i popytu usług turystycznych oraz
Recenzje, omówienia, przeglądy
pakietowymi strukturami produktu turystycznego (na przykład konferencje, wycieczki,
zwiedzanie, konsumpcja wyrobów regionalnych – jako elementy jednego produktu).
Ważnym elementem relacji podażowo-popytowych jest cena. Stanowi ona sposób akceptacji produktu turystycznego, poszerzonego o walory i atrakcje ekologiczne. Przysparza
ona przychodu sprzedającym usługi turystyczne, a wydatek (koszt) nabywcom tych usług.
Wycena usług turystycznych z elementami ekologicznymi jest szczególnie trudna z uwagi
na to, że zasoby przyrodnicze, które stanowią podstawę marki i przewagi konkurencyjnej,
nie są zazwyczaj własnością oferenta produktu turystycznego. Niedocenioną funkcją ceny
w treści recenzowanej książki jest wyrażanie w niej jakości produktu turystycznego, w tym
jego walorów ekologicznych. Z tego powodu uzasadnione byłoby podnoszenie cen. Wyższa
cena dowodzi wyższej jakości produktu/usługi, co jest uznaną zasadą strategii cenowych.
Osobną kwestią jest pytanie, w jakim stopniu turysta lub przedsiębiorca – korzystający
z produktu – byliby obciążani tą wyższa ceną, a w jakim może ona lub powinna być subsydiowana (na przykład przez dopłaty do biletów wstępu do parku narodowego). Ujmowanie
wartości środowiska naturalnego w cenach markowych usług turystycznych wymagałoby
odrębnego potraktowania.
Powiązanie produktów turystycznych ze środowiskiem, w treści recenzowanej książki,
polega także na tym, że w procesie ich świadczenia/konsumpcji może następować emisja
odpadów i innych zanieczyszczeń środowiska. Negatywną presję na środowisko może wywierać sama obecność turystów lub działalności turystycznej na obszarach przyrodniczo
cennych. Powinni oni ponosić koszty zanieczyszczania zgodnie z zasadą: zanieczyszczający
płaci, ale brak jest rozpoznania tej zasady w odniesieniu do produktów turystycznych
w ogóle, w tym na obszarach przyrodniczo cennych.
Drugą płaszczyzną powiązania markowych produktów turystycznych ze środowiskiem
– w rozważaniach autora – jest zrównoważony rozwój1, wyrażający się zachowaniem różnorodności biologicznej obszarów, w których odbywa się świadczenie i konsumpcja usług turystycznych. Autor formułuje instrumenty zarządzania zrównoważoną turystyką, z uwzględZde iniował go autor na podstawie – nieobowiązującej już – ustawy o ochronie i kształtowaniu
środowiska z 1980 roku. Czytelnikom recenzowanej książki warto jednak nadmienić, że kategoria zrównoważonego rozwoju nie jest de iniowana i regulowana ustawą, ale jest
fundamentalną kategorią nowej ekonomii ekologicznej. Była ona przedmiotem wielu debat,
licznych konferencji, projektów, publikacji w ostatnich dwóch dekadach. Polityka ekologiczna i
Konstytucja RP wykorzystują natomiast tę kategorię w regulacji zadań państwa w ochronie
środowiska.
1
265
266
nieniem specyfiki „nowego” turysty. Szczególną rolę w tym zakresie powinny odegrać lokalne organizacje turystyczne i samorządowe. Ale ważne powinno być także kreowanie postaw
rynkowych turysty na obszarach przyrodniczo cennych, jego akceptacja innych niż marketingowe instrumentów, na przykład nakazów, zakazów, standardów i skłonności do zapłacenia wyższej ceny za produkt turystyczny wyższej jakości, lub też zapewniający ograniczanie
zagrożeń dla środowiska. Te problemy wiążą się z polityką subsydiowania przedsiębiorców
turystycznych – oferentów usług turystycznych, w tym ich prawami (na przykład koncesjami) do funkcjonowania i prowadzenia działalności gospodarczej na danym obszarze.
Treść książki jest niezwykle bogata i wykracza znacznie poza ekologiczne uwarunkowania tworzenia, kształtowania i wdrażania markowych produktów turystycznych na obszarach przyrodniczo cennych. W czterech rozbudowanych rozdziałach rozwinięto:
•
istotę, strukturę i cykl życia produktu turystycznego;
•
markę i sposób jej opisu dla produktu turystycznego;
•
wyniki badań empirycznych nad powstawaniem i funkcjonowaniem wybranych produktów turystycznych na obszarach przyrodniczo cennych;
•
modelowanie rozwoju markowych produktów turystycznych, ze szczególnym uwzględnieniem ich uwarunkowań w regionie.
Treść książki jest wielowątkowa, stanowi przegląd dorobku literatury, wyników własnych badań empirycznych oraz oryginalnych poglądów autora. Warto wymienić założenie
o racjonalności turystów i ich dojrzałości w wyrażaniu potrzeb oraz sposobów ich zaspokajania. Zadowolenie turysty na obszarach przyrodniczo cennych musi być połączone z ograniczonym dostępem do zasobów przyrody, odpowiedzialnością społeczną, finansową
i prawną za korzystanie z usług turystycznych. Nie może być podporządkowane tradycyjnym strategiom marketingowym, które zakładają dysponowanie, a nawet własność zasobów i czynników wytwórczych. Sugestia autora o relatywnie stałych i niskich cenach za
usługi turystyczne na obszarach przyrodniczo cennych jest dyskusyjna. Do produktu turystycznego należą bowiem usługi ekosystemów, do których dostęp i których sprzedaż nie
odbywa się przez rynek. Wiele tych kwestii jest już podejmowanych w publikacjach innych
autorów, także na łamach „Ekonomii i Środowiska”, w projektach Europejskiego Stowarzyszenia Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych oraz jego członków. Produkty turystyczne zawierające usługi ekosystemów powinny być projektowane i udostępniane na zasadach ekonomii dóbr publicznych, a nie ekonomii i marketingu dóbr prywatnych, w tym
strategii osiągania przewagi konkurencyjnej, rozwijanych wnikliwie zwłaszcza w 2 i 3 rozdziale pracy. Przewagę konkurencyjną definiuje autor – za innymi źródłami literatury – jako
zdolność do trwałego, lepszego niż konkurenci zaspokajania potrzeb klientów oraz uzyskiwania w efekcie ponadprzeciętnej rentowności. Warto dodać, że przewaga konkurencyjna
wyrażana jest raczej udziałem w rynku (względnym i bezwzględnym). Rentowność nie jest
trafnym kryterium przewagi konkurencyjnej, szczególnie na etapie wprowadzania produktu
na rynek, a taki etap zwłaszcza rozpatruje autor w stosunku do markowych produktów turystycznych, kiedy to straty finansowe są obiektywne, w zamian za pozyskiwanie klientów
i poprawę pozycji rynkowej. W treści recenzowanej książki brakuje rozważań dotyczących
źródeł rentowności markowych produktów turystycznych z elementami walorów ekologicznych. Autor nie rozgranicza wyraźnie tworzenia, wdrażania i świadczenia usług turystycznych przez przedsiębiorców i przez gminę. W dostępie do tak złożonych produktów turystycznych, jak omawiane obszary przyrodniczo cenne, muszą uczestniczyć i przedsiębiorcy,
267
i gminy, i inne instytucje. Sposób integracji podmiotów, podział kosztów i korzyści, a także
praw i obowiązków wobec przyrody, która jest atrybutem tych produktów, wymaga modelowania i pogłębionych, interdyscyplinarnych badań empirycznych. Recenzowana książka
jest dobrą inspiracją do identyfikacji kierunków oraz doboru metod badawczych w tym zakresie.
Książka jest adresowana do studentów, pracowników nauki, urzędników administracji
samorządowej oraz biur turystycznych.
Prof. dr hab.
Józefa Famielec
Inwazyjne gatunki roślin i zwierząt i ich skutki ekologiczne i ekonomiczne
Unheimliche Eroberer. Invasive Pflanzen Wolfgang Nentwig (Hrsg.),und Tiere in Europa,
(Obcy zdobywcy. Inwazyjne rośliny i zwierzęta w Europie), Haupt Verlag,
Bern-Stuttgart-Wien 2011, ss. 251, www.haupt.ch.
Współczesna globalizacja nie determinuje tylko szanse rozwoju, ale także narastanie
wielu zagrożeń ekologicznych, społecznych i zdrowotnych. W Europie do nowych zagrożeń
należą obce gatunki roślin i zwierząt. Dotyczy to szczególnie gatunków inwazyjnych. Próbę
oceny takich zagrożeń stanowi niewątpliwie książka wydana przez Wolfganga Nentwiga
Obcy zdobywcy. Inwazyjne rośliny i zwierzęta w Europie, w której specjaliści z całej Europy
przedstawiają ważne gatunki inwazyjnych roślin i zwierząt i analizują sposób ich pojawienia
się w Europie, szkody ekologiczne i gospodarcze, możliwości ograniczenia występujących
szkód i zagrożeń.
Książka Obcy zdobywcy ... składa się z Przedmowy, Wprowadzenia, trzech podstawowych
części: Inwazyjne rośliny; Inwazyjne bezkręgowce; Inwazyjne kręgowce i Załącznika (Afiliacja
autorów; Literatura i linki wprowadzające do pogłębienia wiedzy; Podziękowania; Źródła ilustracji; Skorowidz rzeczowy).
Autorka Przedmowy J. Marton-Lefévre wskazuje na znaczenie biologicznych inwazji
jako źródła szkód ekologicznych. Jako bioróżnorodność – określonej przestrzeni – rozumie
krajowe (rodzime) gatunki, które są wzajemnie przystosowane, oparte na wspólnej historii
rozwojowej, określanej jako koewolucja. W ostatnich latach następuje szybki przyrost obcych gatunków. Niektóre z nich rozmnażają się jednak tak szybko, że określa się je jako gatunki inwazyjne. Stanowią one zagrożenie rodzimej bioróżnorodności, jak też gospodarki i
zdrowia człowieka. Obecność obcych gatunków oznacza więc zazwyczaj nie wzbogacenie
krajowej różnorodności, ale negatywne oddziaływania, które prowadzą do wielu negatywnych skutków, a ostatecznie do zubożenia bioróżnorodności. Dochodzi wtedy do całkowitej
zmiany struktury i funkcji określonego ekosystemu. Duże są koszty gospodarcze inwazyjnych gatunków w rolnictwie, leśnictwie czy infrastrukturze. Według niektórych danych roczne straty gospodarcze sięgają przeciętnie nawet 8 mln EUR dla poszczególnych gatunków
inwazyjnych w Niemczech. Pojawiają się także nowe zagrożenia dla zdrowia, między innymi
w wyniku alergii, zakłócenia stanu higieny, rozwoju nowych chorób epidemicznych.
Na podkreślenie zasługuje rozdział Rośliny inwazyjne. W Europie wykazano dotąd 5500
obcych gatunków roślin. Do szczególnie zagrażających należy 100 gatunków. Znane są takie
rośliny, jak: ambrozja (Ambrosia artemissiifolia), obce gatunki rdestowatych, duże gatunki
barszczów, niecierpek gruczołowaty, cierniowa opuncja, robinia, bożodrzew gruczołowaty
(Ailanthus altissima). Ambrozja jest rośliną jednoroczną rozmnażaną za pomocą nasion, niebezpieczną dla osób cierpiących na astmę. Dużą rolę w jej rozpowszechnianiu się w Europie
odegrały takie produkty rolnicze, jak zboża czy nasiona słonecznika. Największe są populacje ambrozji we Francji i w Europie Wschodniej. Bardzo rozpowszechnione są obce gatunki
rdestowatych, szczególnie rdest sachaliński (Fallopia sachalinensis) i rdest czeski (F. x bohemica). Posiadają one olbrzymią możliwość regeneracji, stanowiąc duże zagrożenie dla rodzimej flory. Duże niebezpieczeństwo dla rodzimej flory stwarzają też egzotyczne barszcze
(Heracleum mantegazzianum, H. persicum, H. sosnowskyi). Wymienione gatunki pochodzą z
Kaukazu. Barszcz Mantegazziego, inaczej olbrzymi, należy do największych roślin zielonych
Europy - sięga do 5 m, a liście do 2,5 m. W wyniku oddziaływania słońca dochodzi do ciężkich poparzeń. Dużą ekspansję wykazuje ostatnio niecierpek gruczołowaty (Impatiens glandulifera). Jego szybka inwazja doprowadziła już do wielu zagrożeń środowiskowych, zwłaszcza na terenach wilgotnych. Na obszarach śródziemnomorskich, a także Europy Zachodniej
występuje opuncja (Opuntia ficus-indica). Na obszarach suchych jest używana jako pasza. Jej
ekspansja uniemożliwia jednak wykorzystanie rolnicze gatunków. Rozrastają się także robinie, nazywane często akacjami. Są one wykorzystywane jako drzewa ozdobne, chociaż są
wyjątkowo trujące dla ludzi i wielu gatunków zwierząt (głównie alkaloidy). Podobną ekspansję wykazuje także bożodrzew gruczołowaty (Ailanthus altissima) na obszarach miast,
ale także na obszarach bardziej naturalnych.
W ciągu ostatnich lat bardzo inwazyjne i ekspansywne stały się liczne bezkręgowce,
przede wszystkim komar tygrysowaty (Aedes albo-pictus), chrząszcz kukurydziany (Diabrotica virgifera virgifera), biedronka azjatycka (Harmonia axyridis), stonka ziemniaczana, mrówka
argentyńska, ostryga pacyficzna (Crassostrea gigas), krab wełnistoręki (Eriocheir sinensis),
czerwony amerykański rak rzeczny (Procambarus clarkii), roztocz (Varroa). Dużą ekspansję
wykazuje niewątpliwie komar tygrysowy, którego należy jak najszybciej wytępić. Przenosi
on wiele najgroźniejszych chorób, które nie mają często odpowiedniej terapii. Chrząszcz
kukurydziany należy do najbardziej szkodliwych owadów w uprawie kukurydzy, uszkadzając jej łodygi. Dotąd nie są znane metody zwalczania tego groźnego szkodnika. Niebezpieczne skutki powodują azjatyckie biedronki. Stanowią one duże zagrożenie dla rodzimej
bioróżnorodności, a także upraw winnej latorośli. Azjatycka biedronka jest negatywnym
przykładem niewłaściwego wprowadzenia biologicznego zwalczania szkodników. Stonka
ziemniaczana należy do najgroźniejszych szkodników ziemniaków i innych roślin psiankowatych. Występuje w całej Europie, oprócz Wysp Brytyjskich i Skandynawii. Do tej pory nie
są znane skuteczne formy ograniczenia jej populacji. Inwazja mrówki argentyńskiej prowadzi do bardzo wielu negatywnych skutków ekologicznych w Europie, zmniejszając znacznie
istniejącą bioróżnorodność. Jej zwalczenie wymaga zniszczenia gniazd razem z królowymi.
Ostrygi należą do ulubionych potraw smakoszy. Od początku XX wieku sprowadzano z
Japonii do USA ostrygi pacyficzne. Stały się one wkrótce cenionym zwierzęciem hodowla-
269
270
nym. Dostały się do środowiska naturalnego. Z obszarów Korei i północnych Chin przybyły
do Europy kraby wełnistorękie, odznaczające się dużym potencjałem rozmnażania. Są one
wszystkożerne i wywołują duże szkody w rybołówstwie i akwakulturze. W Azji Wschodniej
traktowane są jako cenna żywność. Na południu i zachodzie Europy duże straty ekologiczne
wywołuje amerykański rak rzeczny (Procambarus clarkii). Jest on wszystkożerny i zakłóca
równowagę ekologiczną ekosystemów. Stanowi zagrożenie dla gospodarki człowieka.
W ciągu ostatnich lat bardzo upowszechniły się roztocza typu Varroa, które pasożytują na
pszczołach miodnych. Zagrożenie pszczół przez roztocza może prowadzić do spadku plonów, gdyż 80% wszystkich roślin użytkowych wymaga zapylenia przez pszczoły miodne.
Problem roztoczy u pszczół dotychczas nie został rozwinięty.
Ostatnia część książki W. Nentwiga poświęcona jest inwazyjnym kręgowcom. Zostały
one, najczęściej celowo, sprowadzone do Europy jako zwierzęta użytkowe lub łowieckie.
W Europie znaleziono dotąd około 700 obcych gatunków kręgowców. Z tego około 100
gatunków należy do gatunków inwazyjnych. Do najbardziej znanych spośród nich zalicza
się: gęś kanadyjską (Branta canadensis), amerykańską norkę (Neovison vison), nutrię, jenota,
piżmaka określanego jako szczur piżmowy (Ondatra zibethicus), szopa pracza, papugę obrożową (Psittacula krameri), czy też wreszcie ozdobne żółwie, zwłaszcza czerwonopoliczkowe
(Trachemys scripta elegans). Gęś kanadyjska należy do najbardziej rozpowszechnionych obcych gatunków gęsi. Jako duży ptak – ptak łowny została sprowadzona do Anglii. Żyje ona
najczęściej w parkach i na obszarach zmienionych przez człowieka. Powoduje duże szkody
na sąsiadujących polach. Negatywnym skutkiem jej bytowania jest między innymi kał
w wielkości 0,7 kg na ptaka (co daje 2,5 t kału w ciągu roku). Gęsi stanowią zagrożenie dla
bioróżnorodności, a także dla ruchu lotniczego, gdyż chętnie przebywają koło lotnisk. Pojawia się pilny problem ograniczenia ich populacji, także w Polsce. Amerykańska norka została sprowadzona do Europy z powodu cennego futra. Zwierzęta żyjące w Europie pochodzą
ze zdziczałych zwierząt z farm hodowlanych. Norki – jako drapieżniki – stanowią ogromne
zagrożenie dla rodzimej fauny. W wielu krajach próbuje się wyeliminować norki ze środowiska, chociaż dotąd bez większych sukcesów.
Nutria należy do dużych gryzoni zamieszkujących środowisko półwodne. Pochodzi
z Ameryki Południowej. Przyczyną ich importu do Europy było cenne futro. Posiadają one
duży potencjał rozrodczy (10-15 młodych na rok). Ich wpływ na środowisko jest ogromny.
Trzeba traktować norkę jako niebezpiecznego szkodnika. Do drapieżników należy jenot
(Nyctereutes procyonoides), który upowszechnił się także w całej Europie. Jenoty są wszystkożerne, pożerają też chętnie padlinę. Do Europy został wprowadzony w XX wieku piżmak,
który hodowany był w licznych farmach dla cennego futra. Piżmaki wyrządzają duże szkody
w budowlach wodnych, stanowiąc zagrożenie dla wilgotnych biotopów. Dąży się do usunięcia piżmaków ze środowiska naturalnego. Dużą ekspansję wykazuje na obszarze Europy
także szop pracz. Współcześnie znany jest w wielu krajach europejskich. Stanowi on poważne zagrożenie w dużych miastach z powodu zdolności przystosowawczej i możliwości przenoszenia wielu chorób i pasożytów. Dużą ekspansję w miastach wykazuje papuga obrożowa, która występuje obecnie w 65 miastach i jedenastu krajach. Należy ona do najbardziej
charakterystycznych przybyszów w Europie. W Azji – skąd pochodzą – papugi są traktowane
jako niebezpieczne szkodniki.
Książka Obcy zdobywcy. Inwazyjne rośliny i zwierzęta w Europie zasługuje na uwagę polskich czytelników. Wskazuje się w niej na negatywny wpływ inwazyjnych gatunków roślin
271
i zwierząt na przyrodę i człowieka, zwłaszcza na jego gospodarkę. Inwazyjne gatunki stanowią przede wszystkim ogromne zagrożenie dla bioróżnorodności. Należy zachować więc
dużą ostrożność przy wprowadzaniu do ojczystej przyrody obcych gatunków zwierząt i roślin. Nie służą one zazwyczaj wzbogaceniu przyrody, ale raczej stanowią dla niej zagrożenie.
Prof. dr hab.
Eugeniusz Kośmicki
Profesor Hans Christoph Binswanger
– życie i dzieło wybitnego ekonomisty szwajcarskiego
Hans Christoph Binswanger należy do najbardziej znanych ekonomistów w Europie
zajmujących się od ponad czterdziestu lat rozwojem nowoczesnej gospodarki. Podsumowanie bogatego dorobku profesora Binswangera zawiera wydana w 2006 roku książka Spirala wzrostu. Pieniądz, energia i kreatywność w dynamice wzrostu1, dotycząca wpływu dynamiki wzrostu gospodarki na proces tworzenia się pieniądza i niszczenia środowiska. Już we
wcześniejszych pracach naukowych autor zwrócił uwagę na granice wzrostu, a także propozycje w zakresie nowej strategii politycznej jakościowego wzrostu gospodarczego. Do idei
tych nawiązuje także ostatnia książka H.Ch. Binswangera W kierunku umiarkowania. Perspektywy zrównoważonej gospodarki (2009 rok), poruszająca problem trwałości gospodarki i
unikania spekulacyjnych baniek. Idee Binswangera stały się silnym bodźcem do ekologicznej reformy podatkowej. Jego koncepcja rolniczych płatności bezpośrednich oddziaływała
na szwajcarską politykę rolną i praktykę Unii Europejskiej w zakresie rolnictwa.
Profesor H.Ch. Binswanger urodził się 19 czerwca 1929 roku w Zurychu jako syn pisarza
Roberta Binswangera i malarki Margarete Binswanger (z domu Goetz). Jego dzieciństwo i
młodość upływały w Zurychu, a także w Asconie, Überlingen, Kreuzlingen i Zatonie na wybrzeżu Dalmacji. Autor pochodził ze znanej dynastii naukowej, która od 1850 roku „wydała”
kilka pokoleń znanych psychiatrów i lekarzy. Prywatny Zakład Leczniczy „Bellevue” w Kreuzlingen był podstawą życia rodziny Binswangerów przez kilka pokoleń. Rodzina Binswangera pochodziła z bawarskiego Osterbergu, a pradziadek profesora Ludwig Binswanger (Starszy) przeszedł z judaizmu na chrześcijaństwo, dokonując chrztu w wyznaniu protestanckim.
Pomimo tradycji lekarskiej i psychiatrycznej rodzice H.Ch. Binswangera byli artystami - stworzyli kolonię artystyczną w Asconie i Überlingen nad Jeziorem Bodeńskim.
Podjęcie studiów ekonomicznych przez Hansa Christopha Binswangera było dużą niespodzianką, a przyszły znany ekonomista studiował ekonomię społeczną na Uniwersytecie
w Zurychu. Tamże napisał także pracę doktorską poświęconą Unii Europejskiej. Od 1957
roku profesor Binswanger podjął pracę na Wyższej Szkole Handlowej (obecnie Uniwersytet)
w St. Gallen we Wschodniej Szwajcarii. Napisał tam także pracę habilitacyjną o zależnościach
pomiędzy gospodarką realną a pieniądzem. Opiekował się 30 pracami doktorskimi i około
100 pracami dyplomowymi. Począwszy od wczesnych lat siedemdziesiątych XX wieku, zaPor. H.Ch. Binswanger, Die Wachstumsspirale. Geld, Energie und Imagination in der Dynamik
des Marktprozesses, Metropolis Verlag Marburg 2006, p. 418 (3., durchgesehene Au lage 2009).
Książka ta została opublikowana w Wydawnictwie Zysk i S-ka w Poznaniu w 2011 roku.
1*
częła dominować w jego pracach tematyka środowiskowa. W końcu lat siedemdziesiątych i
w latach osiemdziesiątych ugruntowała się jego szwajcarska i europejska pozycja zawodowa. Światową sławę przyniosła mu jednak praca Pieniądz a magia, gdzie podjął się ekonomicznej interpretacji dzieła Goethego Faust. Dzięki jego aktywności powstał w 1992 roku
Instytut na rzecz Gospodarki i Ekologii na Uniwersytecie St. Gallen, gdzie przez dwa lata był,
razem z prof. Th. Dyllikiem, jego dyrektorem. Jednocześnie od roku 1969 do 1980 był Hans
Christoph Binswanger członkiem Rady Gminy Miasta St. Gallen, reprezentując umiarkowanie liberalną partię Freisinnig – Demokratischen Partei (FDP). W 2006 roku ukazała się sławna książka Spirala wzrostu, która stanowi ukoronowanie osiągnięć naukowych. Jego ustaleń
badawczych nie zakwestionował także globalny kryzys finansowy, gdzie doszło do silnego
„kurczenia się” gospodarki. Będąc zdecydowanym zwolennikiem odnawialnej energii, profesor krytycznie odnosi się do energii wietrznej. Jednocześnie odrzuca zdecydowanie możliwość wykorzystania energii jądrowej.
Autor krytycznie ocenia podstawy współczesnej gospodarki opartej na założeniu nieprzerwanego postępu technicznego i nieograniczonego wzrostu. Uwięzienie Binswangera
w dynamice wzrostu Faustowskiej gospodarki łączy się z ogólnym samozrozumieniem nowoczesnej gospodarki i społeczeństwa. Badacz następująco systematyzuje ekonomię:
•
przedmiot ekonomii;
•
uznanie także nienaukowych form wiedzy ekonomicznej;
•
zróżnicowanie obrazu człowieka;
•
filozoficzno-etyczny charakter problemów stawianych przez ekonomistów;
•
praktyczno-polityczne ukierunkowania tej dyscypliny.
Chce szerzej rozumieć przedmiot ekonomii, gdyż nie może się ona ograniczać tylko do
samej gospodarki. Wiedza ekonomiczna nie może pochodzić tylko z samej ekonomii, gdyż
istnieją także nienaukowe formy wiedzy ekonomicznej, które obejmują mity, filozofię, literaturę, poezję czy wiedzę etnograficzną. Pokazał to profesor na przykładzie Fausta Goethego.
„Świat interesów” wymaga bowiem krytycznej obserwacji i wyrażania wątpliwości w zakresie jego działania. Binswanger – opierając na odmiennych źródłach wiedzy – reprezentuje
szerszy, bardziej zróżnicowany obraz człowieka. Teoria neoklasyczna przedstawia bowiem
„obraz człowieka”, który maksymalizuje tylko swoją użyteczność. Homo oeconomicus – abstrahujący od wielu dążeń ludzkich – stanowi więc tylko konstrukt teoretyczny.
Ekonomia jest przede wszystkim praktycznie ukierunkowaną dyscypliną, a rozwój teorii
ekonomicznych nie powinien być celem samym w sobie. Taka praktycznie ukierunkowana
ekonomia ma także charakter polityczny. Profesor Binswanger rozumiał swoją działalność
273
274
jako „polityczną”. Politykę należy stymulować impulsami poprzez przekazywanie nowych
idei. Rynek jest „instytucją państwową”, której decydujące reguły muszą być zdefiniowane
politycznie przez Wspólnotę. Profesor uważa siebie za umiarkowanego liberała, a szerzej –
za pragmatycznie zorientowanego, liberalnego humanistę.
Podstawowe problemy gospodarki badacz wiąże ze stabilizacją zużycia energii, ograniczeniem zużycia zasobów i środowisk naturalnych, a także zabezpieczeniem miejsc pracy.
Krytycznie ocenia także rozwój rolnictwa, będąc zwolennikiem ukształtowania rolnictwa
i polityki rolnej w kierunku rolnictwa ekologicznego. Określa konieczną globalną stopę
wzrostu gospodarki na poziomie 1,8% rocznie. Taki wzrost ocenia się jako chroniący zasoby
i środowisko naturalne. W jego ujęciu instytucjonalne zmiany w sektorze pieniężnym i finansowym i niska, ale stabilna globalnie stopa wzrostu powinny przeszkodzić, aby wzrost gospodarczy przekształcał się w różnorodne bańki spekulacyjne. Jedyną realną alternatywę
stanowi stabilizacja na zrównoważonym poziomie.
Współcześnie niezbędny jest wzrost gospodarczy przy zachowaniu granic przyrodniczych, co wydaje się między innymi przejawiać w szeroko proklamowanych celach i instrumentach stabilizacji klimatu. Należy unikać spirali pomnażania pieniądza, wzrostu gospodarki i niszczenia środowiska. Ochrona zrównoważonych podstaw gospodarowania, między
innymi rezerw energetycznych, będzie możliwa tylko wtedy, jeżeli uda się zatrzymać niszczącą spiralę wzrostu nowoczesnej gospodarki pieniężnej i finansowej poprzez unikanie
niebezpiecznego kurczenia gospodarki i stabilny rozwój gospodarczy, który byłby zgodny
z przyrodniczymi podstawami gospodarowania. Współczesny kryzys gospodarczy występuje w trzech zakresach: w zakresie monetarnym, w gospodarce realnej i w końcu w podstawach naturalnych naszego życia i gospodarowania. Konieczne stają się nowe ramy polityczno-prawne gospodarki i społeczeństwa umiarkowanej gospodarki. Powiązane byłyby one
z instytucjonalnymi reformami zgodnymi z poglądami Hansa Christopha Binswangera.
Prof. dr hab.
Eugeniusz Kośmicki
275
INFORMACJE
INFORMATION
Informacje dla autorów
Zapraszamy do nadsyłania tekstów o charakterze naukowym poświęconych teorii i praktyce
zrównoważonego rozwoju, zarządzania środowiskiem oraz ekonomii środowiska i zasobów naturalnych. Nadsyłane teksty mogą mieć formę artykułów naukowych, sprawozdań z badań, omówień i recenzji książek, informacji o konferencjach, sympozjach i seminariach naukowych.
Tekst powinien posiadać wyraźnie wyodrębnione części składowe (wstęp, rozdziały, podrozdziały i zakończenie/podsumowanie) oraz streszczenie tytuł i słowa kluczowe w języku polskim i
angielskim (± 600 znaków). Praca powinna zachować 3-stopniowy format numerowania (bez
numeracji wstępu i zakończenia): 1.; 1.1.; 1.1.1. Przy opracowywaniu publikacji prosimy o przestrzeganie następujących zaleceń edytorskich:
•
Edytor: Microsoft Word lub kompatybilny.
•
Format kartki A4 (marginesy: G – 2, D – 2, L – 2, P – 4).
•
Czcionka: tekst – Times New Roman 12, przypisy – Times New Roman 10.
•
Interlinia – 1,5 p.
•
Odwołania do literatury w przypisach powinny być umieszczone według wzoru:
– J. Kowalski, Ekonomia środowiska, PWN, Warszawa 2002, s. 15.
– Ekonomia środowiska, red. J. Kowalski, PWN, Warszawa 2002, s. 22.
– J. Nowak, Teoretyczne podstawy ekonomii środowiska, w: Ekonomia środowiska, red. J.
Kowalski, PWN, Warszawa 2002, s. 35.
– J. Nowak, Zarządzanie środowiskiem w przedsiębiorstwie, „Ekonomia i Środowisko” 2004,
nr 2(26), s. 15.
– J. Nowak, Teoretyczne podstawy ekonomii środowiska, www.ukie.gov.pl [Dostęp: 15-062006].
– Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o opakowaniach i odpadach opakowaniowych
(Dz.U. nr 63, poz. 638).
Przypisy powinny być wstawiane jako przypisy dolne z autonumerowaniem.
Rysunki i schematy (wyłącznie czarno-białe) wyrysowane w programie Microsoft Word –
wszystkie elementy powinny zostać zgrupowane. Wstawione grafiki (np. JPG) oraz schematy (na
przykład Excel) należy dodatkowo zamieścić jako osobne pliki.
Tabele powinny być dopasowane do szerokości strony, obramowanie pojedyncze 0,5 pkt,
bez autoformatowania, automatyczna wysokość wierszy.
Prosimy nie stosować: nagłówków i stopek, własnych stylów formatowania, wcięć akapitów
i nie dzielić wyrazów.
Materiały nadesłane pod adresem redakcji czasopisma powinny zawierać jeden egzemplarz
wydruku oraz zapis elektroniczny tekstu (plik nadesłany pocztą elektroniczną, dyskietka lub płyta). Prosimy o załączenie adresu do korespondencji oraz nazwy instytucji.
Przyjmujemy jedynie oryginalne, nigdzie wcześniej niepublikowane teksty. Nadesłane materiały są recenzowane. Teksty niespełniające wymogów Redakcji będą odsyłane do poprawek
autorom. Opracowania zakwalifikowane do druku podlegają adiustacji językowej oraz korekcie
technicznej. Redakcja zastrzega sobie prawo do skracania materiałów oraz zmiany tytułów.
Korespondencję prosimy kierować pod adresem:
FUNDACJA EKONOMISTÓW ŚRODOWISKA I ZASOBÓW NATURALNYCH
Redakcja Czasopisma „Ekonomia i Środowisko”
tel. (085) 744 60 96, fax (085) 746 04 97
Information for the authors
You are kindly invited to send papers of scientific character devoted to both theoretical and
practical aspects of sustainable development, environmental management as well as economy
of environment and natural resources.
These papers should have the form of scientific articles, reports concerning conducted research as well as discussions and reviews of books. This paper may also include information on
scientific conferences, symposia and seminaries. While preparing these publications, the authors
are requested to abide by the following editorial recommendations:
•
Editor: Microsoft Word, or a compatible one
•
Paper size A4 (margins: from the top – 2, from the bottom – 2, from the left – 2, from the
right – 4).
•
Font: text – Times New Roman 12, footnotes – Times New Roman 10.
•
Space between the lines – 1,5 p.
•
References to literature in the footnotes ought to be made as follows:
– J. Kowalski, Ekonomia środowiska, PWN, Warsaw 2002, p. 15.
– Ekonomia środowiska, ed. J. Kowalski, PWN, Warsaw 2002, p. 22.
– J. Nowak, Teoretyczne podstawy ekonomii środowiska, in: Ekonomia środowiska, ed. J. Kowalski, PWN, Warsaw 2002, p. 35.
– J. Nowak, Zarządzanie środowiskiem w przedsiębiorstwie, „Ekonomia i Środowisko” 2004
No. 2(26), p. 15.
– J. Nowak, Teoretyczne podstawy ekonomii środowiska, www.ukie.gov.pl [Accessed:
15-06-2006].
– Act from 11 May 2001 r. on packages and packaging wastes (Act of Journals No. 63
item 638).
The footnotes ought to be placed with numbers.
The drawings and schemes (only in black and white) need to be prepared using Microsoft
Word program – all the elements should be grouped together. Graphic elements (e.g. JPG) and
schemes (e.g. Excel) ought to be separately recorded on a floppy disc or CD.
The tables need to be adjusted to the width of page, single framing 0,5 pt., without autoformat, whereas height of verses should be automatic.
You are kindly requested not to use: heading and foot, your own format styles, indentations
of paragraphs and division of words.
The materials sent at our address should include 1 printed copy and 1 electronic copy of the
text (floppy disc or CD). Please do not forget to write your address and name of the institution.
We accept only papers that are original and have not been published already. The materials
are to be reviewed. The papers not complying with the requirement are going to be sent back in
order to be improved by the author. Positively assessed papers are subject to linguistic adjustments and editorial corrections. Our editorial office is entitled to make abridged versions of the
papers and to change the titles.
Our editorial office can be contacted on:
FUNDACJA EKONOMISTÓW ŚRODOWISKA I ZASOBÓW NATURALNYCH
Redakcja Czasopisma „Ekonomia i Środowisko”
tel. (+48 85) 744 60 96, fax (+48 85) 746 04 97
WYSZASZKOBAEKONOMICZNAWBIABYMSTOKU
KATEDRAZRÓWNOWAONEGOROZWOJUIGOSPODARKIOPARTEJNAWIEDZY
ZAPRASZA
pracownikówjednosteknaukowych(wtymszkóųwyǏszych)orazpodmiotówdziaųajČcychnarzecznaukizcaųego
krajudoudziaųuwprojekcie„Badaniairozwójwgospodarceopartejnawiedzy”
PROPONUJEMY
1. BezpųatnestudiapodyplomoweZarzČdzaniebadaniaminaukowymiipracamirozwojowymi
termin: paǍdziernik 2012 r. Ͳ czerwiec 2013 r., tryb zaoczny (soboty i niedziele); uczestnikom zapewniamy
noclegwBiaųymstoku
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
PROGRAMSTUDIÓW
SEMESTRI
Poznanienaukoweikreowaniewiedzy
Metodologianauk–aspektyteoretyczne
Metodologianaukprzyrodniczychitechnicznych
WspóųczesnetrendyikoncepcjezarzČdzaniazespoųaminaukowymi
ZastosowaniemetodiloƑciowychwbadaniach
LiderzespoųubadawczegoibadawczoͲrozwojowego
ZarzČdzaniaczasemiryzykiemwprojekcie
InformatycznenarzħdziazarzČdzaniaprojektami
EtykawbadaniachnaukowychiwdroǏeniach
Badanianaukoweainnowacjeipostħptechniczny
SEMESTRII
Metodologianaukspoųecznych
Warsztatnaukowca(pisanie,redagowanieirecenzowanieprac
naukowych)
ZarzČdzaniekonfliktemizmianČwprojekcie
Kontrolaiaudytwprojekcie
KonceptualizacjaprojektówbadawczychibadawczoͲrozwojowych
ZarzČdzaniefinansamiirentownoƑciČwprojekcie
OchronawųasnoƑciintelektualnej
SystemfinansowaniakrajowychprojektówbadawczychibadawczoͲ
rozwojowych
SystemfinansowaniaunijnychprojektówbadawczychibadawczoͲ
rozwojowych
Komercjalizacjawynikówbadaŷ
Przedsiħbiorstwanaukowców(firmyspinͲoff,spinͲout)
Studiumprzypadku–badanianaukowenarzeczgospodarki
Razem
Liczbagodzin
16
12
12
12
16
8
8
12
8
8
12
8
8
8
8
12
12
8
8
12
12
4
224
2. TrzymiesiħcznestaǏewprzedsiħbiorstwachzterenucaųejPolski;
Celem staǏy jest podniesienie stopnia wspóųpracy pomiħdzy jednostkami naukowymi a przedsiħbiorcami
skutkujČcegowzrostemtransferuwiedzyitechnologiipomiħdzytymidwomasektorami.
x czastrwaniastaǏuͲtrzymiesiČce(16htygodniowo);
x staǏystaotrzymujestypendiumstaǏowewwysokoƑci3000zųmiesiħcznie;
x opiekunstaǏystyzestronyprzedsiħbiorstwaotrzymujewynagrodzeniewwysokoƑci500zųmiesiħcznie;
x nabórprowadzonyjestwtrybieciČgųym.
WarunkirekrutacjiiodbywaniastaǏyregulujeregulamin.
3. BezpųatnewarsztatyIdentyfikacjakierunkówrozwojunaukiwIVkwartale2012r.
ZAPEWNIAMY
x
x
doƑwiadczonychwykųadowcówzoƑrodkównaukowychzcaųegokraju;
specjalistów–praktykówzinstytucjipublicznychorazprzedsiħbiorstwwiodČcychwewdraǏaniunowych
systemówzarzČdzania,technologiiiinnowacji.
GWARANTUJEMY
x
x
x
Wiedzħwzakresie:
przygotowywaniaizarzČdzaniaprojektamibadawczymiipracamirozwojowymi;
rozpoznawania kierunków i obszarów badawczych istotnych z punktu widzenia gospodarki opartej na
wiedzy;
sposobówkomercjalizacjiwynikówbadaŷnaukowychipracrozwojowychdogospodarki.
WarunkiemuczestnictwajestzųoǏeniewbiurzeprojektukompletudokumentów(formularzesČdostħpnena
stronieinternetowejprojektu:www.birͲgow.pl).
Projekt„BADANIAIROZWÓJWGOSPODARCEOPARTEJNAWIEDZY”jestwspóųfinansowanyzeƑrodkówUnii
EuropejskiejwramachEuropejskiegoFunduszuSpoųecznego.
BIUROPROJEKTU:
WyǏszaSzkoųaEkonomicznawBiaųymstoku,
KatedraZrównowaǏonegoRozwojuiGospodarkiOpartejnaWiedzy
15Ͳ732Biaųystok,ul.Choroszczaŷska31,p.33;tel./fax.856526915,
www.birͲgow.pl;eͲmail:biuro@birͲgow.pl

EKONOMIA i ŚRODOWISKO Czasopismo Europejskiego Stowarzyszenia Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych numer 1

Transkrypt

Podobne dokumenty

EKONOMIA i ŚRODOWISKO Czasopismo Europejskiego Stowarzyszenia Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych numer 1

uwarunkowania rozwoju zrównoważonej gospodarki opartej na

edukacja ku zmianie - Baltic University Programme

Untitled - Biblioteka Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku