UI(IüAINA

STUDIARUTHENICACRACOVIENSIA:1
UI(IüAINA
Migdzy iqzykiem a kufturq
pod redakcjq
Boieny Zinkiewicz-Tomanek
Adama Falowskiego
Kraköw
loviq
rta
to-
rbtz4
ro-
Michael Moser
Wiedefi
KONCEPCJAJ4ZYKOWA LWOWSKTEGOELEMENTARZA
,,PYCKO-CJIABEHCKIIZEYKBAPb' Z 1847R.
tJ-
)m
rio
Ia-
na
ka
te
cx
ilx
ro)
rtai
uAX
cb
fH
(e
7K
IH
0.
\Ja rok przed rewolucj4 1848r., ktöra calkowiciezmienila sytuacjqpolityczn4 i jqzykow4
I\Rusinöw w calicji (por. przedewszystkimohonovs'kyj 1889 oraz Kurs 1958, 184188),w Stauropigiilwowskiej wydany zostalnowy elementarzdla greckokatolickichszköl
parafialnych:,,Pycxo-cnanencriüEyxnapr"l. WiqkszosÖczytanektego elementarzatoopracowaniatekstdw elementarzaIwana Mogilnickiegoz 1816r., ktöry po raz pierwszy wprowadzil do ruskich szkdl elementamychnarodowyjqzyk ukraiirski2.RSB wyrö2nia siQtym, ze
w zestawieniuze starymZrödlemo charakterzenarodowymwidaö w nim, w jaki sposöbkrqgi
konserwatywneskupionewok6l Stauropigiii katedrySw.Jerzegowe Lwowie chcialy wprowadziöjqzyk cerkiewnoslowiafskinajpierw do szk6l parafialnychobrz4dkugreckokatolickiego,a potem röwnie2 jako jgzyk literacki dla wszystkichRusinöw w Galicji Wschodniej.
Ju2pelny tytul,,P8crro-craueHcxiäE8xaapr.Bo ynorpe6neniepgcxarrrrroHorrecrBaBo
yq[tlnr{qaxbnpr4xoÄcxnxr (napaQia,rHsrxr,),
tr4zras.sno ,]lreLrpa4!, [evarirc rasegeHiq
cravponiriücKaronpu rrepKBlrYcneHiqnpe-rrra Etrqu 1847"3(RSB 1847)pokazuje,2eten
elementarz
nie mtaluczyö jqzykanarodowego.Pierwszenaglöwki ,,Be-rumaq
nucueHa",,,Ma,'raq
nucrrleHa",
,,Cauor,racuaa",,,Couacuaa", ,,.{noernacsax",,Cor,racHarpa:4Blunaar",,,CoüIacHaqHeparlLlntrar" (RSB 1847, 1-6) i pierwszeslowa, ktöre czytali uczniowie szk6l
parafialnychpotwierdzaj4wra2enie,2e mamy do czynieniaz elementarzemo podstawiecerkiewnoslowiafrskiej.
wprawdzie spotyka siq fu jeszczepojedynczepolonizmy i rutenizmy,
jak np. eara,Bara,rrrn, rpbrrxo, 6pounczy rpoco, x,rom (RSB 1847,6-ll), a nawet formq
rpaä(RSB 1847,9;chocia2w prawiewszystkichinnychprzypadkach
pisanor.r-naglosowe),
jednakwiqkszoSötych sl6w skladasiq z leksemöwogölnoslowiariskichb4d2ogölnowschodjak np.6a6a,6ypt,xapa,Korro,
nioslowiairskich,
BoJrHa,
pLgro iz leksemöwwyraLniecerkiewjak np. BbrHy,aKr{,au-te,
noslowiafrskich,
€xe, uxe, a6ie(RSB 1847,6-ll) itd. U2ywanes4
tylko metatezycerkiewnoslowiaÄskiezamiastpleofonii wschodnioslowiahskiej,np. w formach6pa4a,Anaro, ApeBo,xpe6r, KpaBa,Bnacb,Krrac6,Mpa3b,itd.; wSr6d tych wyrazöw
znajdujesiq te2 ciekawy hiperkorektyzm:wychodzqcod ruskiego xoro6 i polskiego2löb,
aulorzyprzytaczajqniepoprawn4
rekonstrukcjqx.na6r,zamiastx,rts6r. Autorzy konsekwentnieu2ywaj4wylqczniecerkiewnoslowiafrskich
metateznaglosowychw formach typu pa:4aü
zamiastporgali,panunüzamiastpinnrrü(R
1 8S4B7 , 9 ;l 0 ) . U 2 y w a n of o r m z N g < * d j i q <
'lj. poxgecrno, Houla,neurb,
AUIepb,form z cerkiewnoslowiairskimirefleksamijeröw ,,na-
' Dziqkujqpani mgr Sylvii Richtel kt6ra
znaczniemi pomogla przyjqzykowej redakcji niniejszegotekstu,
I O e l e m e n t a r zM
u o g i l n i c k i e g oz o b . M o s e r 2 0 0 1 .
I Dalej przytaczamortografiQoryginalu w znacznie
uproszczonejformie.
MICHAEL MOSER
piqfych": 6rraie, 6urrie,renie, xurie i wyl4cznieetymologicznejpisowni w formach takich,
jak Neuaz e zamiasto, xe,qruä z e zamiastoi r zamiastB,czy rocrb, Kocrb,rop.qocrs z o bez
zapisurefleksuo w nowych zamkniEfychsylabach.Od samegopocz4tkuwidaö,2e uczniowie
oficjalnie vcz}cy siq na podstawietegoelementarzajqzykaojczystego,
w rzeczywistoScimieli
od niegoodchodziö.
W jaki sposöbautorzyRSB chcieli osi4gn4öto, zebyuczniowieopanowalijqzyk cerkiewnoslowiafiski?Odpowied2dajepierwszykoherentnytekstelementarza,wktörym chodzi
o czqSciciala:
(r.nara),
Q 14.lo-rrosa
Bonocü(nnacu),Mo3oKT'
(rrro:rr),ue,ro,r6vr, rorr,rraua,y111r.r,
Hoc1,,
ovn,nonLxu(nLxH,s6xarr),6ponu,qerrocrbropLrtHa(ropurr),Äo:rBursa
(4onH.rr),
ycra,Bapfs
(ry6rr),ry6n,a:rrxr, noqHe6enie,
6opoaa(6para),urrr (urer,nlra),ropranr.lo.rosayxp6n.neHa
€crbHaxpe6erHoü
xocru.$ 15.Pauo,nepcu,6oru, pe6pa,xpe6err,nrrerra(n:reuru),
xgsirr
(Nrrnoru),
xprrxu(no.rcunuu),
6eapo.
Br'pyu6:loxors(,raxorr),
gonoHr(graHr),nrcryru (rynarr,),
rltcb,nanuH(nepcrn),na3Horru
(norrn).Br Horaxr,:
KonBHo,
roJreHb,
JrbrrKa
(Jlbrcro,
nbtrb),nrra,
nalqH' $ 16.Bt rL,rßcyrr p64rir li rBepÄbrr
vacrr. Plgxir rracrucyrr,,clre3br,
KpoBb,
xenqb,
cjrr.rHa,
norl, Lrt4llbr'MOKpOTbr.
TBepÄrrr
cyrb:KocrH,cr6pa(xoxa),xHjrbl,Mrco,HepBx(rryBK[).
XH,rrtasoqriqcyrb: KpoBoHocurtr
u xpono6irorqir.
CepaueMexa(Mexgy)pe6parrrn
E|'r,
r!eor\4r
6oll; (RSB1847,l3).
Dzieci mialy przeczytaönazwy czqSciciala na poczqtkuw formie odpowiadaj4cejmniej
wiqcej ich prawdziwemujqzykowi ojczystemu.Jednakpo tych slowach,dla ktörych autorzy
elementarzaznali ,,lepsz4', cerkiewnoslowiairsk4
alternatywQ,
w nawiasachod razu j4przytaczano.To pozwalaprzypuszczaö,2eautorzyelementarza
oczekiwaliod nauczycieliszköl
parafialnych,2eby
m6wili swymuczniom,2ete pierwszefonny to formy,,proste"czyli ,,chlopskie", a te w nawiasach,,dobre",,,poprawne"czyli ,,literackie".w wiqkszosciprzypadköw
zmiany w nawiasachdotyczEzakresufonologicznego.Po ka2dejformie pleofonicznejprzytaczanajestforma metatezowana:roJroBa(uara), Ao,'roub(g:rans),po wschodnioslowiafrskiej metatezienaglosowejw formienoxorbprzytoczonocerkiewnoslowiariskiodpowiednik
rlaKorb,po formie n.neunformq rneula z cerkiewnoslowiah
skim x1 < *fr/', po formie vexr.r
formq lrex4y z cerkiewnoslowiafiskim)KE,<*dj,po pisowni fonologicznejxrslrt pisowniq
etymologiczn4xuBort. Po rutenizmachropBulra, golEuua, a röwnie2JrbrcrKaprzytoczono
forrry cerkiewnoslowiariskie
ropHrr, Aorrnrr,J'rbrcro.
Wszystkieformy narodowes4przejqte
zelementarzaMogilnickiego. Tam mo2nabylo röwnie2 znale2öpisowniefonetyczn4cepue,
ktör4 tu poprawionona tradycyjn4 etymologicznqcepgUe.
Na poziomie leksematycznymröwnie2 przeprowadzonopewne zmiany.Do niektörych
leksemöwdodanow nawiasachformy nie tylko cerkiewnoslowiafiskie,
ale i ruskie,o ile odpowladaly formom rosyjskim. Do nasnorra dodanoHorru (ukr. niroru), do napru - ry6rr (ukr.
ry6u), do ntcryKl, - Kynaxb(ukr. rynax). PoniewaZformy przytoczonew nawiasachistniej4
röwnie2we wschodnichi centralnychregionachukraiirskiegoobszarujqzykowego,nie mo2na
ich uwa2aöza rrrsyeyzmy.Znajduj4cjednak w nawiasieobok formy ruux nie tylko cerkiewnoslowiariskiesrtr, ale i formq urexz rosyjskimreflekseme zprzedniegojerunapiEtegow silnej
pozycji,mamy pierwszy dowöd nato,2e ijqzyk rosyjskijestdla autoröwRSB wa2nympunktem orientacyjnym.
Archaizacjqspotykamyröwnie2w innychczytankachRSB, na przykladw tekscieo piqciu zmyslach:
fl.srs cnt'tc,losr':Clrtuy yIUHMa
macr (rolocr) snoHonr,,
rrJraqb
Änrrre (4nruHrr).Buxy
qepHyra6lrjqy, 6L,ryrc6ylrary(6BnuünanBpr,;
oqHN{a:
yxarcuocour,
nanepr,),
rpaBy3eneHy.
BoHIoKaAI{JIa'
cMpaÄbürol. t{yro noqne6euielttBKycbqepeuieur,,MeAy!r6noxt, conlr,oqry.
9Yncrn
€CTb TCI
W pori
zmian.Tuta
ju2 w nawi
czonezost
zmiany:cl'
qepHy,nax
na noÄne6
ecur, pisov
naarchaicz
zmieniono
cerkiewno
Poröw
To
Berr,4
qIEHOBI
ua:na(r
To
MepTBb
He Mae
l 8 1 9 ,l '
Odrazt
co u Mogilr
go, zast4pi
I{I4HIl'rLnA
)
nowschod
nioukraiirs
redaktoröw
formy uae r
dujemy zno
qrIoHKoBb, l
HBcrr, i w k
Najcie
wyra2nient
rniotnikaia
wej niejest
Podob
przytaezam
Bce
(noxog
MOpO3'b I
BpeMr n
" Brak zai
t
Koncepcjajqzykowa lwowskiego elementarza,,Pycxo-craaeHcriü6yxnapr" z 1847
ch,
tne
ieli
'dzi
)c1,,
prfi
eHa
flTa,
Iqb,
KH).
OM'I,
niej
,rzy
ytarköt
top<öw
tzyiailnik
?>KU
vniq
:ono
Jt!!
rych
Jpo'ukr.
riej4
l2na
vnoilnej
unkpie-
MHt
(nepcrr),uyro6olr,.ColHuefp6eT"b,
qlenßxr.Panu:rcrecMb86nanel-Ir'
gyncrayrono sc6xT,
(RSB
16-17)'
1847'
€crbrenno.Maroy6o rltrb cMblcnoBt
W poröwnaniuz tq samEczytankQw elementarzuMogilnickiego mo2natu znale2ökilka
Mogilnickiego, wystqpul4
zmian.Tutaj formy narodowe,ktöre znöw pochodz4z elementarza
grlrrre)
i rosyjskie(6yuara) przyto(r.nact,,
ju2 w nawiasach,a formy cerkiewnoslowiairskie
czonezostalyjako formy pierwotne.Opröcztego warto te2 zwrociöuwagq na nastqpuj4ce
tlopHyna
na 3BoHoB:L',
zmiany:cnyxarc zmieniono na crbr[ry, y[raMr4na ylxlrMa,A3BoHoBb
qyrc
t3bIKOMb
BKycb'
fHolo na rHot' cMaKylona
qepHy,naxarcna yxaro,cMpoAT'
na cMpaAT,,
-Bxr,
paHI'Irc{
na
pauuleMcq
qJroHKax'b
zarchaicznqkoircöwk4
na.rrteHBx:b
nano.use6esieMb,
re4u
polOnizm
eclg,,pisowniq couUena coJlHIIe,ltrL renlo na usL €cTbreIL'lO,a wreszcie
ju2,2e
nie
formyoqry
W tym kontek6ciezaskakuje
naarchaicznecerkiewnoslowiairskiey6o.
jak
zamiast
naarc
zmienionona rosyjskieyKcycai 2e jeszczewystqpujetaka forma narodowa
i rosyjskiegoHn'ltto.
cerkiewnoslowiariskiego
Poröwnajmydalej czytankqpod tytulem ,,Ay-u" w wersji z RSB ze starsz4wersj4wBM:
xouy (xoufy), €crb Mot ay[Ia
no3Harc,naMffTato
To qro Atücrsyer,I',qro cfl ABtüKyjcnbrlljy,
po3yMbu yrrlr,..{yuru ue snxy. oHa
.{yura uaerr, naMtrb, BOnlO,
6e:r,Äyurn 6rurt 6srxt MepTBl,.
Ha[Iß
qreHoBßHe uMßeT6.{yura He ecrr (uBcrr,)rBlo. osa €cTbHeBH.qüMA.
AyIlIy cBtIlleHHHK'I'
19).
(RSB
1847,
uaua (Hapeve):
aYxa
quuurr
xe cr pyualo, cJrblxy, [o3Haro,naMtraro, xqy, ecrb Mottayua. Ee:t' Äyruu
To uro
H ynary. [a gy[ru HeBI'rXy.oHa qnoHxost
6rr:r6rrtrr,.{yu-ra r,laerraMrTb,po3yMa,BOJITO
MepTBbrMr,
.{yury nacrsrpb HaIU6AyxoMb Harnanr'(BM
He Mae.lyura ne ecrr 16lo. osa ecrr HeBHAOMa.
r819,17).
Od razu widaö, 2e tekst Mogilnickiego zostal mocno przeredagowany. Prawie wszystko'
jqzyka narodoweco u Mogilnickiego Swiadczylo o tym, 2e mial on zamiar pisaö elementarz
na qro'
zmieniono
ulo
go, zast4pione zostalo formami cerkiewnoslowiairskimi i rosyjskimi:
na
o96lxUy
qro,
qr.rHlr6na gLücreye1r, xe na
cq pyuarc na cfl ABLIxy, zachodnioukrait'rskie
zachodxouly,
nowschodnioslowiairskie xovy z dodanym w nawiasie cerkiewnoslowiafiskim
nioukrairlskie 6ul6rrur na cerkiewnoslowiaiskie 6stlr 6uxt. Zaskakuje brak konsekwencji
redaktoröw, na przyklad w ukraini2mie Maerb, ulytym zamiast leszcze bardziej narodowej
znajformy rnlaeu Mogilnickiego i w niezmienionej formie poryrur:s.Od razu po tych formach
q:reuoe
polonizmu
zamiast
dujemy znowu nie tylko rusycyzm yMr' zamiast formy ynary albo
qJroHKoBb,
ale i urrl3erl zamiast Mae, potem w nawiasie archaiczne cerkiewnoslowiairskie
nlcrr, i w koircu cerkiewnoslowiaf skie participium n evuguuaa zamiast polonizmu HeslrÄoN4a.
Najciekawsza zmianato u2ycie formy aorystu w altematywach Harea (uapeve) zamiast
przyrryra2nie narodowej formy ua:nanr. W poröwnaniu z tym zastosowanie krötkiej formy
skladnioarchaizacji
miotnika i accusativus duplex zamiast narzEdnika predykatywnegojako
wej nie jest ju2 zaskakuj4ce.
Podobnie przeprowadzono archaizacjq w czytance pod tytulem ,,Boru", ktör4 röwnie2
przyraczamy razem z oryginalem Mogilnickiego:
Bce lo6po HaceMbceBr! qerosBxapaAHHaxoaurr(o6pBraercr).Bce orr Eonanpoucxogurr
(noxoaHrr,).oreqr, :ac6qsr,[one, xaxÄcrb, Aa6rrcolsue rpBto H ÄoxÄb nepenaga:rr'.lIOCyxa,
roBpeÄHrl4(parpyurnru). Kro y6o Aanr,€crb
6ypr, rpa,ur uouu 6rr Becb3acBBß
Mopo3l,(rrrparr,),
rixt, npnna4xonr,(npux,rroveHiä)?!ox.ur
Orr,
3eMJIlO
ecrrr
coxpanr.l.nr,
"pa"" n nonoly ao6py? Kro
Inxy
coM6
)rlry.
o /
1 Brak zairnka(sHxy zamiastr erxy) nie oznacz.a
archaizacji.
68
MICHAELMOSER
Ko
ff:Tä';:ffi'fi.::",";f;iJ
o6a-ve
(osHaro,,elrHaxo)
npex.qe
rpe66
H;::ffeMHbIXb:
tttt rtcbl' TpaBytr uBlrbl no nyraxb'
s.,"i" no
no.n.rxr?or ryay cr nepBoecßMr B3rno?
urant
se'rir,
onoula
cv'""e,"o"BxupaÄr.r.
Har."'";;T;T"o"lt.;::t##.,1"::#'ä?:#ffi;;ili;
(auxin,4y6pu"uia) snipu, BoBo3Äyc6
nrrlUrr,", "oat p"r6u. Bce ro sa nc
qenoB'Ka'
Ho rro HM6Aanbecrr,xarie u Kro, KopMr.rrb
lnr.u.rrjittot;f?"y#il:ä?
corBoplrenr, ncßxl r-6xr,rnapiü (co:gaHiri)!
(RSB ßq:l,Zl*Z;1.
Ha rolrr, csÄTL -trJrsqennnLkc ono n^A-^
Jednak2ei
wet w czytan
noszqceju Mo
saxosaHirocq
lem,,fIo,rßrn
I 790 r. w tej se
..^
non
e,npa,H
e"u",ff#:#;:T.;l.f; ;:;ffi ;,: ilrä ",1r,ällälä,.J:Hä;
qt'*rü :acßsl nopa3u'tu.
Tä:
Xroxcn ro 4a,rr "u.r u *""ra
ao6py? Xro ranapunanb
3eMnrcorß Tr,rxr,
nprnalrour,? !oxÄb r'rcoHbrlenoMararorl,
AOBO3pacry
nnoÄoBa3eMHbrxl,.
Bnepegßo4Harorpe6a
HXl' CBrrHH CaAr4TU.
A,re xro HacBtBbÄepeBbno;r'caxr,,
TpaB6U Kn'toer no nyKaxb,sÄr.s
norqxr? rÄe cr nepnoeHacLn.f,
no
n:r:ro? Hieroc'rrorc pocrr' nepBr,r,
n,roÄrr?lepena, raßru, sülr,
oBor{Hcyr6 An_s
qerosßrca.Ha:eu,ru
cyrr po:uazriu 4ornloniz,ll
4zrin snl
er eo^! prr6rr.
TpHrrla
ug:ruruuß cr
o6orvaro c11
n:lsrpaä) acr
( R S B1 8 4
U Mogiln
Bcero A!,r,noxrrKyu norrx' qenoB;Ka.
Hoxro ""r ru,tf1,rTi.:l _1ä?#Jjr,
o sxr ao6psrü
ecrbcorBoparcrrr,
rbrxr,p6vnl[...](BM l g l9, Zl*if.).
Chocia2w elementarzuRSBznajdujerny ju2znaczniemniej
form w nawiasach,to nie
znaczywcale, 2e nie ma w nim tak
samosirnej archaizacji.wra;r;;;"iwnie,
zmiany s4 tu
jeszczeistotniejsze.Tekst^Mogilnickiego
oa ,"..go pocz4tkujest t-run.u.rony
na
kiewnoslowiariski.
iqzyk cer_
Tylko formy,,rvopoi"
frp*rf,i
,,rpürralKoBb
(npux,rrcveuiü),,zastoso_
wane zostalywedtug dotychczasowego
sposobu.Natomiast,ur*u)uÄyodwrotne
uszerego_
waniealternatywleksykalnychw
sekwen.li,,npor.*ooÄ;;;;;;l;
t. ro.n,'ecerkiewno_
slowiaisk4 przed ukraiirskl:
p"r""äiy marerial z wyj4tkiem
formy preofonicznej
nepena^ar'r'zostal napisanyw 9rrt,
iqzyku cerkiewnoslowiarrskim.
v^r^y
dotycz4wszystkich
ä#;'l"J*ii1?"Hr;l
..Zdeukrainizowano
nawet
skladniq,
uzywajac
i*.otu noMoraror"b
Ko
.,*.iffT"":::'jilääl1;;:;;:i'i"'
oczvwiscie,
wewszystkich
darszych
czyrankach,
doty-
Kaxosaca"racoaepxHTl,r4xbronHKO
Tbrcrurl,,rLrr,?Kro He60,co.ruqe,,ryHy
[r sB;3Äbrco3ÄaJrb,
KTO3eMnrc'Ha nefixe MOpe,pßKr'r'
fopr,r,xonMbrlo40rr (40ruu",; cor"op,rru
€crr,, Kro reuory
HAoxrb Äapyerr' (npou:nolurr,), rro
,rrc4evb, sBßpeMb,
nruqarrnrr pu6u"i ,*rri. u nzqy (xopur)
no,aer'' ceä ecrr Eorn: 60ru ncecol4arelr,
Eo* nce4epxr.rrenL,
Eonr usorolrz:rocrüsbrü
lrc6rzuia po4urenü pyr{b KoEonyro:uocarr
H MoJ.rrrcr,ergacrapruiu,rroÄit sl qepxoeb [...]eraa
npüxoÄrrb,
ralro xo,r6sßnpr{KnoHr}or6,H KraHrrorcr,
Tof^a MbrurJ,rro,
pa3cyx'arc H AoyMEBaIocr.sxo
rBoprr6 HeBHAor\roMy
oHz cie
6ory [...].6orn4o6poe,,rro6rrrs;
.r; *.;;;;;;;;""
ecrr. Axr uaz.a(x)
Ho ce.o Karoc' r{ HaÄ;rccs,qro
Bo* vH,roc'anuü ornyc'rrt
uu cie
ä1rr"ä.:i[.:T:i'
"",; ;;; ;;
(nosc
loay)
€crb,
Bc,
Jä T:"#,*,,1I jl1'JJl?,?"1äü;i
#{äl;, ;.
U Mogilnickiego te samefragmenty
brzmialy:
flxa cuna Tr'rcrqa n;ra ax'b gepxarr,?
Xro ue60, coHr,qe, MBCr.rb
H SBß3Äbrco3'aB6, xro
3eMJrO'Ha ueü vope, pßxu, ropu,
Aonr,rHbrcorBoplrBl,, XTOTenJror,r
aox^b
cnyx{aer',
XTOJrrcAeMb,
sntpevr, nraxaM' a pu6aur,
xarie u nonup", Äaerr,: cefi
ecrr 6orr,! 6d BceaepNnrenr!
'racrassrä! [" ] erga nro.iu poa''u
EFi
pynu oo EFä noguocrrr H
MoJ,rrrcr, er^a crapuriu nroÄe
uepKBX LlÄyT.b,TaMs KJTrKaroTr, cnBraffr,,
Äo
u x;ral
t t E*ro6po.
*o6un,
asnoe
My
.",. nooouu.il'.1l?
Hl"1?ffi:il:äJ:lii?T:#
ornycrr'rrb ur! Esraeut He po3yMHa
ÄiTHHa. HerqM'ge^^b, qKo E6
B c r B H A H T IH c r r r , r u t r l r t ( B M
lgl9,30_32).
iä
BCrOAr,lrrp'roMHbrM.b ecrb,
Tpnva
cMyTHa, aHr
c K p o M H ec t
Ha eä,'ruue.
Ta czyLank
Znajdujernytu r
ukrainizmy xnl
redakcjijest por
sownika w drug
pyqL r Huua,sp
go trzeciejosob
miotnika-aro,le
nHb czy formy I
autorzy RSB ch
galicyjskichnav
Caly eleme
podalworygina
3I-1 7)jak i now
j a c h ( 4 7 - 5 1 )i r d .
Crorqur
rcr6 unH noJ.r
5 l) .
Nawet w zup
zyk cerkiewnosl
absolutus,ktöreg
Co siqzaStyc
zupelnienie zask
Tak2e i w uzupe
r rachunköw (ceg
zostaljqzykcalko
miaj4 czytelnikaz
torzy nie odchod
tak2ew ostatnichI
ixe, czy zaimekd
6yr<sapr"z l847 r'
Koncepcjajqzykowa lwowskiego elementarza,,Pycxo-claaexcriü
nie tylko w tekstachreligijnych' NaJednak2earchaizacjqi rusyfikacjq przeprowadzano
(npu:ruunocru) xacaroularcx",
npnc'roüHocru
ABreMr,
wet w czytance,,Ilpe4ocrepexeuir
AäreMt,r's npucroünouy
tytul
narodowy
bardziej
,,flepecroporl4
Mogilnickiego
u
noszqcej
narodowym pod tytujqzyku
mierze
w
du2ej
ju2
w
r.
w
l1l0
i
opublikowanej
,u*ouurir.""
z
iem,,flo:rLrnxacsLuxaq"orazwydrukowanejnawetw cerkiewnoslowiahskimelementarzu
1790r. w tej samejformie jqzykowej' czytamy:
reoe HI'{xe
Tpurraaäcr (gepxHcr) npruo (npocro), rorga crouul rI cu\r|Iuu I'III'I KJ'LsquuH.JIlrue
H OBaMO,HO no
r{3nr.rrxHLcMyTHo, HH){e H3JlHllIHßBeceIO Aa 6yÄem. He crpß,rrü OqI{Ma TaMo
noJla, He CMOTpU(He
4HnnCq. MOsq cO ocO$orc CTaplxerc,ulu COocO6oro IlHafO
O6brqarcCxpOtvlHB
(r'lonuurn)
fJlaroileuH
efÄa
HHMa,
He
uaxaü
aesrpaä) BcerÄa Ha rurlc €r. t...] Pyul r{MBü sHL, u
( R S B1 8 4 7 , 3 1 - 3 4 ) .
U Mogilnickiego te samezdaniabrzmialy:
'['pnr,aaücr
tIH KJI'qUIIT'. Tnapl rnor Hexaü aHu s6stTb
npocTo, qH TO CTOnIII,, qfi c6ÄHtxb,
raM'l n caut' [sic!], Ho BeAJIyrr' 3Bblqarc
oqlzMa
He
crplrrä
6ygem.
aece.na
:6srir
anH
.*yrru,
3aBIXe
He
a*po""a c.qaHBH. MOeqqu c.b oco6oro cTapruerc, a6o ct' oco6oto HHHO|OIIOJIa, AHBHCT
(BM
32-34).
1819,
MoBHIxl,
rAbI
HfiMH
naxaü
s
He
Bcpxy,
Ha
uaü
PyxH
Ha eü luqe.
,J
h
o
b,
'v
')
(a
b,
ie
r)
ie
1B
to
t,
1O
-y
rb
Ta czytankazostalapoddanaredakcjiw nieco mniejszymstopniuni2 poprzednieteksty'
Znajdujemytu na przyklad formq rptruaäcx, do ktörej w nawiasiedodanoAepxücfl, atak2e
ukrainizmyKJ,ItqüIun,MoB{,ArIBI{ctalbo oco6a,bez 2adnychalternatyw'Ogölna tendencja
redakcjijest pomimo to oczywista,bior4cpod uwagQzastosowanienastqpuj4cychform: czana -Iull, form podwöjnych
so*nikaw drugiej osobieliczby pojedynczejczasuterazniejszego
i u,rn,trybu rozkazujqcesrlxe
...
Hu)Ke
spöjniköw
zKor;la,
pyULi nuua, rpO.lnitu..Au razem
na -a' koircöwki przygerundiöw
teta2niejszym,
*
w
czasie
gotrzeciejosoby z.qa czasownik
(Hea:upaä),DIaroJIe[Iu'
HecMoTpI'l
raMoi ooarrlo,
miotnika-aro, leksemöwuuuurHB, BcerÄa,
nas
ostatecznieo tym' 2e
jqzykowy
przekonuje
nurt
Ten
rtlaü.
nH! czy formy urnlBäzamiast
jqzyk
jako
literacki Rusinöw
jqzyk
cerkiewnoslowiairski
aut'rzy RSB chcieli wprowadziö
i'
komunikacj
galicyj
skichna wszystkichpoziomach
zaröwnote teksty,ktöre
Caly elementarzjest napisanyw jqzyku cerkiewnoslowiafrskim:
pod tytlfu RSB 1847,
sacra
Nomina
(Ortoepika
i
Ortografia,
podalw oryginaleIwan Mogilnicki
jak
o Swieciei jego kranp.
o
czasie,
codzienne,
tematy
na
it-r) jut inowe teksty:czytanki
zdanie:
nastqpujqce
czytamy
ero"
u
crpaHaxb
uipt
pod
tytulem
jach(47--51) itd. W tekScie
,,O
Hasrtsaercn
cro.sulHv HaMb nr.{LIeM6Kl, BocToKy,crpaHa oÄecHylo Hacb (no npanotut' 6oqB),
(RSB 1847'
nonyHolrlb
nln
cBnepr'
6ou6),
(no.nßnor',ltxe
(sic!)
Ne
nony4eHb; oruyrorc
rof6 r.rJ,rH
5l).
Nawetw zupelnieSwieckimtekScieznajdujemyw znacznymstopniuzarchaizowany.;qWystQpujqtunie tylko cerkiewnoslowiafskie leksemy,ale i dativus
zykcerkiewnoslowiairski.
ktörego,jak wiadomo, w Rosji nie u2ywanoju2 od polowy XVIII w'
absolutus,
,,Naukz PismaSwiqtego"i ,,Modlitw wybranych",
Co siqza6tyczy dalejzamteszczonych
zupelnienie zaskakujefakt, 2e sEone napisanepo cerkiewnoslowiairsku(RSB 1847,52-74)'
liUZe i w uzupelniaj4cychelementarzpoematachi bajkach (14-77) oraz w tabelachliczb
t{ ulecrb,ocMbrblctul'bu. a'' 78-81) zachowany
ABa1ec.srb
irachunköw(cegnttuagecqrb,
zostaljqzyk calkowicie archaiczny.Nawet na ostatnichstronachelementarza,kt6re zaznala'
przecie2dla celöw czystopraktycznych,auze skoropisemprzeznaczonym
miajqczyielnika
(82-84). To samo dostrzegamy
jqzykowego
toriy nie odchodz4od wybranego charakteru
i npirrl' zaimekwzglqdny
aorysty6L
tak2ew ostatnichzdaniachRSB, w ktörych znajdujemy
ixe, czy zaimekdzierLawczYex'.
MICHAEL MOSER
70
u ropronrtäfpaAl BT,fanuqill.
Epo4ucyrr cso6o4Hrtü
rpaÄbrocylapcreaAncrpiücxaro.
BßAeHt,r{1u Eaqb[sic!], ecruHasHnäu cro,ruqHsrü
HeroxeoHanMt
fpaÄt",<>16
eq
manHrIü
xe
rrLror4a
fa,ru.rs
66
Haue;
fa,ruuiaecrboreqecrBo
c a o cn p i r r u( R S B1 8 4 7 , 6 - 7 ) s .
RSB jest malo znanym, ale szczegllnieciekawym dokumentemstarorutenistöwgalicyjskich z okresuprzed rokiem 1848.Elementarzlenuwidacznia,w jaki sposöbkonserwatywne
krqgi lwowskie chcialy przeprowadziöswöj anachronicznyprogramjqzykowy w6röd mlodzie2yruskiej w Galicji wschodniej.ZwyciEstwanurtu narodowegow ustanowieniu11zyka
w Galicji wtedyjeszczenie dalo siq przewidzieö.RSB jest jednak
ruskiego(ukrairiskiego)
przekonuj4cymdowodem na to, 2e koncepcjastarorutenistöww sytuacjijqzykowej Ukrai6cöw galicyjskichz göry skazanabyla na niepowodzenie.
Bibliografia
CXI,
I r ocJ
t a
]J-na.
r
t
JCJlgLla I
JICKCHqH
a.3brKa.
3a Enaroc:roseuieutn noserbHier{l€rco flpecocnnqeucrna
c.naneuopVcxarco
BM I 8 I 9: EVr<oaps
Kvpr, Mixau.na llesBqxaro) Apxiepicrona ,rlnoncxarto,Murpono:rira fa.luurarro Efi-rna
raüHart'tCosLrHHxa.Kt Hacran:resirc
err,: Kec.Kpo. Belnuecrna[Bücrnure.nuarco
KaueHcqxarot,
JIeoeBl8l9
n:Aasie,
Bb
Bropoe
rcHouecrBaB'I'IxKorax'bnapaSiaruulxr,.
r. I (4oxonrHeslriiinepio,u),pen l.K. E iKurs 1958:K1'pc'icmopii'1,xpai'ttct'xoi'ilmepantl,puoi"uocu,
n o a i A , K u i s1 9 5 8 .
O h o n o v s ' k y 1j 8 8 9 :O . O r o H o B c b K u i t ,
I c m o p i n f i m e p m y p u p y c x lol ie. p i o d n n m u ü , r .I l , l l r n i e
r8 8 9 .
RSB 1847: Ptcrot-c:raseHcriüE8rnaps. Bo oynorpe6:reuiepVcxano IoHoIrIecrBaBo oyqHnuulax1'
fleqariro saseÄenisCravponiriücxaronpl'l
no JIrnLrpa.qB,
npnxo4cKxxl,(napaQialHrrxl), I4saaHr,
uepKBHYcneHiqnpe.rrtr BFuu, 1847.
J.IEKCHIII
CJ'IOBOTB
cxrÄrroc
norbcbt
ronipxa
ra Aiale
peno 3a
crxnil, a
noJlbcbF
ani Aia,
BHKJIIOII
l.F
Mooua xouqen4in JxbniscbKozo,rPycxo-cnaneHcKozoEyxeapn" 1847 p,
PesrcN,Ie
HHMTI O
Qopt'ri
Y :rercl
aAanTo
noBlAHr
6yrnapr" 1847p.,rxuü
KoHuetrqirc
rueincrxoro,,Pycxo-craBeHcbKoro
r\.roBHy
V crarri noKa3aHo
oproÄoKcanbHoina:ruqrxoiigreale oco6,rusoqixaeorc naNa'qtrolonl{cbMeHcrBa
e Nra,rosi,qolaoro,
rpynu xori,rn trpoBecrHcBolo
,rireHuii.EyxeapnoKalyc.rxun cnoco6oMKoHcepBarHBHi,qraiecsxi
pycsroi uoroÄi faluqssu 3 Merolo po3rtoBcloAxcHHt
aHaxponivHyt\{oBHynporpaMy B cepeaoBr.ruri
uepKoBHocnoB'lscrxoirx nireparypuoi N.rosuycix pycnHin fa,ruqnHu. Eillruicrr varepia,ry uc
Ha
rrrü
rpyHryBaBct
ni4rrriHy
ni4
ocraHHr'oro,
Ha
I.
MorulsHrqrxoro.
6yxnapr
o[paqroBaHHrrexcria
ocHoBy'
HapoaHiärnroei,
aocriaxynauuü 6yxnapuan qepKoBHocnoB'tHcbKy
polskich
VxpaiHc
B 3a_ne
aÄaflToI
cxlAr{oc
rK yKpa
r y
- J/a
3J.
1 slc
1 9 6 6i i n
5 ,s/c
5 Ostatnim tekstemjest wlaSciwieopowiadanieo rn4drymSalomonre,nie r62niqcesiq pod wzglqdernjqzykou,vnr od pozostalychtekstöw ostatniejczEScielementarza.
I
{
t. I-VIII,