Kilka uwag o odpowiedzialności prawnej w gabinecie

PODATKI
W ostatnich latach zmieniły się
nieznacznie uregulowania określające
mechanizmy prawne odpowiedzialności
lekarzy za szkody poniesione
przez pacjentów w wyniku czynu
niedozwolonego, zawinionego przez
lekarza lub na skutek nienależytego
wykonania przez niego świadczenia
medycznego.
n Staranne działanie przede
wszystkim
Na podstawie umów o świadczenie usług
leczniczych, lekarze prowadzący prywatne
praktyki zobowiązują się we własnym imieniu
i na własne ryzyko odpłatnie leczyć pacjenta.
W przypadku świadczeń medycznych dostępnych w gabinecie lekarskim do umowy, którą
w sposób wyraźny (na piśmie) lub dorozumiany, zawieramy z pacjentem, należy stosować przepisy o umowie zlecenia lub umowie
o dzieło, znajdujące się w odpowiednich przepisach kodeksu cywilnego. Obowiązkiem
umownym, zawodowym i moralnym lekarza
jest dołożenie należytej, najwyższej staranności oraz zapewnienie pacjentowi bezpieczeństwa, jak również przestrzeganie wszelkich jego
innych praw wynikających z odpowiednich
przepisów prawa, zwłaszcza o tzw. dobrach osobistych, na czele których ustawodawca wymienia zdrowie, życie, a następnie również prawo
do poszanowania intymności i godności człowieka. O szacunku do dóbr osobistych pacjenta
decyduje na przykład umożliwienie pacjentowi
podjęcia swobodnej i świadomej decyzji o rozpoczęciu leczenia zaproponowanego przez
lekarza.
Lekarz, choć nie odpowiada bezwzględnie
za skuteczność leczenia, jest poniekąd zobowiązany zagwarantować, że z przyczyn nieleżących po stronie pacjenta, proces leczenia nie
spowoduje powstania jakiejkolwiek szkody.
Choć lekarz zobowiązany jest uczynić wszystko,
aby zamierzony rezultat osiągnąć, to nie może
odpowiadać za brak pomyślnego wyniku leczenia, który ze względu na stopień zaawansowania choroby, nie jednakową i możliwą do przewidzenia reakcję organizmu, nie zawsze jest
całkiem pewny.
Jednocześnie w zakresie niektórych prostych zabiegów leczniczych, badań pomocniczych, czynności takich, jak wykonanie
zastrzyku, w przypadku pewnych zabiegów stomatologicznych, np. ekstrakcji zęba, wymiany
wypełnienia, zobowiązanie lekarza ma charak-
PODATKI
Kilka uwag
o odpowiedzialności
prawnej w gabinecie
Krzysztof Woryna
Aplikant przy Okręgowej
Radzie Adwokackiej
w Katowicach
MEDYCYNA I PASJE PAŹDZIERNIK 2009
29
PODATKI
ter zobowiązania rezultatu i opiera się na konstrukcji umowy o dzieło. Lekarz odpowiada
wtedy za zawinione skutki nie tylko niedochowania należytej staranności na najwyższym
poziomie, ale za negatywne dla pacjenta następstwa nieosiągnięcia oczekiwanego efektu
medycznego.
n Odpowiedzialność majątkowa.
Przykłady
Zasady etyki lekarskiej, wynikające z ogólnych norm etycznych, zobowiązują lekarza do
przestrzegania praw człowieka i dbania o godność zawodu lekarskiego. Z punktu widzenia
relacji lekarz-pacjent należy podkreślić, że
Kodeks Etyki Lekarskiej nakazuje w szczególności przeprowadzać postępowania diagnostyczne, lecznicze i zapobiegawcze z należytą
starannością. Każde zachowanie podważające
zaufanie do zawodu staje się naruszeniem godności zawodu. Członkowie samorządu lekarzy
podlegają odpowiedzialności zawodowej przed
sądami lekarskimi, za postępowanie sprzeczne
z zasadami etyki i deontologii zawodowej oraz
za naruszenie przepisów o wykonywaniu
zawodu lekarza.
Za poniesioną przez pacjenta szkodę spowodowaną czynem niedozwolonym, naruszeniem
dóbr osobistych lub nienależytym wykonaniem
leczenia, lekarz ponosi z kolei odpowiedzialność cywilnoprawną, czyli odpowiedzialność
całym swoim majątkiem, o ile zdarzenie, z którego szkoda wynikła jest zawinione przez lekarza. Lekarz odpowiada bowiem „na zasadzie
winy”, której miarą jest niedołożenie odpowiednio wysokiej staranności w leczeniu pacjenta.
Przesłankami odpowiedzialności cywilnoprawnej są:
■■ Zdarzenie powodujące szkodę.
■■ Szkoda mająca charakter osobisty (na osobie) lub majątkowy (rzeczowy).
■■ Związek przyczynowy pomiędzy zdarzeniem a szkodą.
Wina lekarza jest oceniana w kategoriach
obiektywnych, na które składa się ocena, tzn. pod
kątem naruszenia zasad etyki lub normy prawnej,
albo po prostu ogólnych zasad ostrożności, któ30
MEDYCYNA I PASJE PAŹDZIERNIK 2009
rych przestrzegania oczekuje się od każdego
człowieka, wreszcie pod kątem zachowania reguł
wynikających z wiedzy medycznej. Pod uwagę
bierze się również kryteria subiektywne, badając
czy lekarz nie dopuszcza się aktu niestaranności,
nieuwagi, nie wykazuje się niewiedzą albo ignoruje prośby lub trafną sugestią pacjenta.
Wina musi zostać udowodniona przez
poszkodowanego zgodnie z ogólnymi zasadami
rozkładu ciężaru dowodów. Przepis art. 6
kodeksu cywilnego stanowi, że ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z tego
faktu wywodzi skutki prawne. Na lekarzu nie
spoczywa zatem obowiązek udowodnienia
braku winy, ale konieczne jest wykazanie faktu
dochowania należytej staranności i działania
zgodnie z zasadami wiedzy medycznej.
Lekarz powinien szczególnie zapobiegliwie
bronić się przed roszczeniami pacjentów opartymi na tzw. dowodzie prima facie, gdy pacjent
podaje okoliczności, z których logicznie ma
wynikać niedbalstwo lekarza (np. przysłowiowe
pozostawienie narzędzia chirurgicznego w ciele
operowanego pacjenta).
Liczne i wielorakie mogą być postacie zachowań, w przypadku których pacjent będzie usiłował zarzucać lekarzowi brak staranności lub
popełnienie błędu w sztuce. Pacjent może też
wytoczyć roszczenia z tytułu czynu niedozwolonego (deliktu), jaki mógł przydarzyć się lekarzowi w związku z leczeniem lub z samego faktu
naruszenia dóbr osobistych pacjenta. Orzecznictwo sądów polskich i zagranicznych pokazuje, że przykładami tego typu deliktów, wynikających z zawinionego przez lekarza działania
lub zaniechania mogą być:
Uchybienia w zakresie uzyskania zgody
pacjenta na leczenie, w tym przekroczenie
zakresu zgody, nawet jeżeli lekarz działał zgodnie z zasadami sztuki.
Obowiązek działania w oparciu o zgodę
pacjenta wynika z poszanowania integralności
i wolności pacjenta. Lekarz jest zobowiązany
dopilnować, aby zgoda pacjenta była ważna
w sensie prawnym (nie zawsze musi być na
piśmie) i była tzw. zgodą objaśnioną, udzieloną
w pełnej świadomości przesłanek i spodziewa-
nych następstw leczenia oraz zagrożeń, ryzyk
i negatywnych następstw z tym związanych.
Zgoda na ingerencję w organizm pacjenta nie
może wykraczać poza uzasadnienie stanem
jego zdrowia. Działanie przy braku zgody może
spowodować odpowiedzialność także za
następstwa czynności leczniczych mieszczące
się w ryzyku związanym z leczeniem i skutki
działania zgodnie z zasadami sztuki lekarskiej.
Pacjentowi bowiem będzie przysługiwać roszczenie o zadośćuczynienie za samą nieuzgodnioną z nim ingerencję w jego ciało.
n Nieuzasadniona odmowa
udzielenia pomocy lub
odstąpienie od leczenia
zawiniony, jeżeli lekarz nie dołożył należytej
staranności w ustaleniu okoliczności, na podstawie których postawił swoją diagnozę, np.
pobieżnie przeprowadził wywiad, nie zalecił
dodatkowych badań. Nie będzie winy lekarza za błąd, który w okolicznościach danego
przypadku medycznego mógłby przydarzyć
się każdemu ostrożnemu lekarzowi. Trudniej
wykazać brak winy lekarza w razie błędu terapeutycznego, gdy lekarz wybrał niewłaściwą
metodę leczenia, w szczególności zastosował
niesprawdzone lub zarzucone metody leczenia. Swoisty zakaz takiej praktyki wiąże się
z obowiązkiem stałego dokształcania się
PODATKI
Odmowa leczenia lub odstąpienie od leczenia może nastąpić tylko w szczególnie uzasadnionych przypadkach, takich jak np. rażące
niestosowanie się pacjenta do zaleceń lekarskich, obelżywe lub agresywne odnoszenie się
pacjenta do lekarza. Pamiętajmy, że nawet
w takich okolicznościach, uzasadniających
odmowę leczenia, uprawnienie to nie przysługuje w przypadkach niecierpiących zwłoki.
Wtedy na pierwszy plan w sposób szczególny
musimy wysunąć zasadę Salus aegroti suprema
lex esto. Poza tym, wypowiadając swoje usługi
lub odmawiając podjęcia leczenia, lekarz zawsze
powinien wskazać możliwość leczenia się
u innego lekarza.
n Wykroczenie poza ramy własnej
specjalizacji zawodowej
Zgodnie z art. 37 ustawy o zawodzie lekarza,
w razie wątpliwości diagnostycznych lub terapeutycznych lekarz z własnej inicjatywy bądź
na wniosek pacjenta lub jego przedstawiciela
ustawowego, jeżeli uzna to za uzasadnione
w świetle wymagań wiedzy medycznej, powinien zasięgnąć opinii właściwego lekarza specjalisty lub zorganizować konsylium lekarskie.
n Błąd w sztuce lekarskiej
Błąd może dotyczyć diagnozy lub samej
terapii. Błąd diagnostyczny będzie uznany za
MEDYCYNA I PASJE PAŹDZIERNIK 2009
31
PODATKI
lekarzy. Na lekarzu spoczywa obowiązek stosowania uznanych aktualnie przez medycynę
i dostępnych lekarzowi środków i metod leczenia. Lekarz musi niestety liczyć się z odpowiedzialnością za skutki stosowania metod
zarzuconych, nie powinien w szczególności
stosować leków i wyrobów medycznych niedopuszczonych do obrotu lub z niego wycofanych. Nie powinien też oczywiście stosować tzw. placebo.
W takich wypadkach dochodzi do pogwałcenia skodyfikowanych w Karcie Praw Pacjenta
i chronionych na mocy kodeksu cywilnego
praw, takich jak godność i prawo do poszanowania intymności. Im większa groteskowość,
a niekiedy wręcz dramaturgia takich przypadków, tym wzrasta kwota potencjalnego zadośćuczynienia pieniężnego, którego może zażądać,
świadomy swojej krzywdy moralnej, pacjent.
Brak oględności i taktu w postępowaniu,
w szczególności nieposzanowanie godności
osobistej pacjenta i prawd do intymności
pacjenta.
poczętemu
Orzecznictwo sądowe dostarcza przykładów odpowiedzialności majątkowej za negatywne skutki braku oględności i taktu wobec
pacjenta, np. za negatywne następstwa psychiczne u pacjenta w sposób drastyczny poinformowanego o zapadnięciu na ciężką chorobę, czy w skrajnych przypadkach za skutki
targnięcia się na własne życie przez pacjenta
małoletniego w razie wmawiania mu pewnych
zachowań.
n Szkoda wyrządzona dziecku
W sposób szczególny należy traktować
pacjentki w ciąży. Lekarz nie może wykonywać działań wobec ciężarnej pacjentki, które
mogą skutkować szkodą na zdrowiu dziecka
poczętego. Lekarz, który spowoduje uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia dziecka
poczętego, w następstwie działań leczniczych,
koniecznych dla ratowania zdrowia lub życia
kobiety ciężarnej albo tego dziecka poczętego, nie ponosi odpowiedzialności karnej.
Jeżeli jednak w takich okolicznościach lekarz
nie dołożył szczególnych starań, aby szkoda
w organizmie dziecka nie nastąpiła, może
ponieść odpowiedzialność cywilną za taką
szkodę. Pamiętajmy, że z chwilą urodzenia
dziecko może żądać naprawienia szkód doznanych przed urodzeniem. Jednocześnie bardzo
niekorzystnie dla osób odpowiedzialnych za
szkody przedstawia się kwestia przedawnienia roszczeń poszkodowanego dziecka (por.
uwagi w dalszej części tekstu).
n Niezachowanie tajemnicy
lekarskiej
Naruszenie tajemnicy ma miejsce w razie
ujawnienia osobom trzecim informacji o stanie zdrowia pacjenta w wypadkach innych
niż rzadkie, a wynikające z przepisów prawa,
wyjątki na to zezwalające. Takie postępowanie narusza prawo pacjenta do prywatności i podważa głębokie zaufanie leżące
u podstaw relacji pacjenta i lekarza. Może
ono prowadzić do szkody majątkowej i osobistej krzywdy pacjenta, w szczególności do
zwolnienia go ze stanowiska pracy, poczu32
MEDYCYNA I PASJE PAŹDZIERNIK 2009