zaproszenie

AKADEMIA IM. JANA DŁUGOSZA W CZĘSTOCHOWIE
INSTYTUT FILOLOGII POLSKIEJ
Pracownia Komparatystyki Kulturowej
serdecznie zaprasza do udziału w Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej
Milczenie. Antropologia - Hermeneutyka
która odbędzie się w dniach 24-25 września 2013 r.
Jednym z podstawowych wyznaczników
nowoczesnej i ponowoczesnej kultury –
w zachodnioeuropejskich społeczeństwach konsumpcyjnych jest doświadczenie nadmiaru: ludzi,
wrażeń, emocji, informacji, słów, książek, idei, techniki, dzieł sztuki, gazet, czasopism, wszelkich
odmian nadprodukcji towarów i usług. Kultura masowa, masowe media, upowszechnienie edukacji
i nauki – stały się faktem nie mającym precedensu w dotychczasowym procesie rozwoju kultury.
W klasycznym już dziś dziele Bunt mas Ortega y Gasset przypisał owemu „nadmiarowi”
symptomatyczną właściwość naszych czasów, a równocześnie zdawał sobie sprawę z licznych
wyzwań i zagrożeń, z którymi przyjdzie się zmierzyć tzw. kulturze elitarnej (biorąc w nawias
przebrzmiałą nieco antynomię). W zjawisku „dehumanizacji sztuki” widział reakcję na ów stan rzeczy:
sztuka staje się z jednej strony coraz bardziej hermetyczna, niszowa, niezrozumiała (abstrakcjonizm,
formalizm, muzyka atonalna), z drugiej zaś – warunki kulturze dyktuje człowiek masowy, masowy
odbiorca , który narzuca swoje style odbioru, twórcy zaś starają się sprostać owym oczekiwaniom.
Równolegle niejako rozwija się nurt refleksji nad zjawiskiem szumu informacyjnego,
semantycznej,
komunikacyjnej
i
metafizycznej
zapaści.
Pojawiają
się
próby
powrotu
do elementarnych doświadczeń, poprzedzających gest mowy/pisma. Nurt tej refleksji obejmuje
różnorodne dziedziny nauki, sztuki, filozofii, teologii. Człowiek próbuje od-tworzyć „źródłowe”
w sensie Heideggerowskim doświadczenie
nasłuchiwania, oczekiwania, „rozbrzmiewania ciszy”
(Gelaut der Stille). „O czym nie można mówić, o tym trzeba milczeć” (Wovon man nicht sprechen
kann, darüber muß man schweigen), powiada Ludwig Wittgenstein, który w określeniu „trzeba
milczeć” zawarł, jak się zdaje, swoistą etyczną powinność wobec ciszy poprzedzającej język, a może
nawet prymarność milczenia nad mową.
Milczenie jest pierwszym warunkiem rozumienia tekstu. Zero fonologiczne tnie (delimituje)
strumień mowy, nadając mu tym samym sens. Cisza milczenia ustanawia znaczenie. A poza tym, jak
mawiał Norwid „są w księdze żywota i wiedzy ustępy takie, dla których formuł stylu nie ma”.
Już Pitagoras nakazywał swoim uczniom kilkuletnie milczenie przed przystąpieniem do inicjacji.
W tradycji filozoficzno – religijnej Zachodu (także Wschodu) milczenie jest nieodłącznym warunkiem
rozumienia; milczy się, aby słyszeć i widzieć;
aby doświadczyć Prawdy. Liczne opisy tego
doświadczenia można odnaleźć w Biblii. Nie-wymowność cierpienia obrazuje na przykład gest Hioba1.
Hiobowe doświadczenie przerasta możliwości dyskursywnego myślenia/mówienia. Charakterystyczne
jest również to, że bezpośrednio przed swoją misją Jezus udaje się w samotności na pustynię, aby
„przygotować drogę Panu”
kontekstem
i mimo, że prowadzi tam dialog z szatanem, to czy adekwatnym
tej „rozmowy” nie jest cisza pustyni, cisza milczenia? Na krótko przed męką,
po rozmowie z Piłatem, Jezus przestaje mówić. Milczenie to jest dobrowolną rezygnacją z dyskursu,
do którego zachęca go przecież prokurator Judei. Swoistym doświadczeniem milczenia jest modlitwa
Jezusa na krzyżu: Eli, Eli lema sabachtani..., Boże mój Boże, czemuś mnie opuścił... Stojący pod
krzyżem odebrali tę lamentację jako wzywanie Eliasza, nie rozumieli bowiem aramejskiego. Tekst
Psalmu 22 wypowiedziany po aramejsku (w języku dzieciństwa Jezusa), zdaje się bardziej zakrywać
niż ujawniać dramatyczne przeżycie konania.
Na kartach Pisma Świętego odnajdziemy również inne aspekty milczenia. W nauczaniu Jezusa
natrafiamy na parabolę: prawda o Królestwie Bożym dana jest nie wprost, nie bezpośrednio,
ale przez analogię, w przybliżeniu, ponieważ doświadczenie Królestwa Bożego zdaje się przekraczać
logiczno-dyskursywne możliwości języka. Stąd też zasłanianie, prze-milczanie tego, co jest nie-dowypowiedzenia staje się sposobem zobrazowania sensu. W podobnym tonie utrzymane jest
świadectwo Św. Pawła z 1 Kor 13, 12: „teraz widzimy jakby w zwierciadle, niejasno...”. Apostoł
Paweł, mówiąc o miłości, jako o istocie Boga, uwypukla aspekt niewyrażalności tej rzeczywistości
w mowie.
Już tylko tych kilka tropów ukazuje niezwykłą polifonię dyskursu toczącego się wokół milczenia.
Dlatego też temat ten zamierzamy ukazać w sposób interdyscyplinarny, zapraszając do udziału
przedstawicieli różnorakich środowisk naukowych: filologów, filozofów, historyków, psychologów,
pedagogów, socjologów, dziennikarzy, artystów, architektów – wszystkich, którzy podejmą dyskurs
o milczeniu. Jednocześnie, chcąc nieco ukierunkować rozważania w ramach proponowanego tematu,
chcemy odwołać się do znamiennej wypowiedzi Stefana Szymutki, który w zakończeniu swego tekstu
Semantyka wypowiedzi narracyjnej – problemów ciąg dalszy pisze o szczególnym związku języka
(słowa) i rzeczywistości, twierdząc, że „rzeczywiste, niejęzykowe pojawia się na obrzeżu słowa, gdzie
1
„Rękę przyłożę do ust...”, por. Hi 40, 4
2
zaczyna się milczenie. I to milczenie, ta cisza za słowem w dziele słowa jest wyzwaniem dla
interpretatorów form narracyjnych, którzy muszą określić funkcję, wymowę tego, na temat czego
dzieło milczy. Potrzebujemy znowu jakiejś analityki milczenia”. Słowa Stefana Szymutki chcemy
potraktować jako przesłanie i badawczą propozycję skłaniającą do refleksji na temat milczenia, które
staje się udziałem każdego, kto w „migotaniu znaczeń”, chciałby dostrzec ślady rzeczywistości.
Wychodząc zatem od tej konstatacji proponujemy refleksję wokół następujących zagadnień:




















topika niewyrażalności, tabu, zapomnienie, pamięć, powtórzenie, znak i oznaka, tajemnica,
mimesis, figura myśli, doświadczenie mistyczne, cisza, nicość;
milczenie w pismach filozofów (np. Heideggera, Nietzschego);
milczenie poetów i pisarzy;
milczenie mistyków
metafory i parabole milczenia;
odsłanianie i zakrywanie;
pogranicza znaku i rzeczywistości, poza-granice słowa (logosu);
pozadyskursywne Realne (Lacan);
milczenie w literaturze, malarstwie, architekturze (czytanie architektury, architektoniczny
wrzask w przestrzeni wobec potrzeby ciszy i spokoju, milczenie w architekturze sakralnej),
milczenie a hałas;
milczenie muzyków;
milczenie a śmierć;
milczenie w teologii;
„milczenie w strukturze dzieła literackiego”;
„semiotyczne funkcje milczenia”;
milczenie a dyskurs: czy milczenie jest elementem dyskursu?
milczenie języka, milczenie w języku
milczenie w dyskursach politycznych i historycznych (problem cenzury, „białych plam”,
milczenie przegranych itp.);
dyskurs wykluczenia;
etyka milczenia;
Mamy nadzieję, że tak szeroko zakreślone pole badawcze, które bynajmniej nie zostało
zamknięte w zaproponowanych tu ujęciach, pozwoli nie tylko na dokonanie refleksji naukowej nad
wielowymiarowością tej niezwykłej figury audialnej, ale także przyczyni się do zrozumienia
współczesnych zjawisk kulturowych. Jednocześnie tematem tym chcemy zainicjować cykl spotkań
poświęconych zjawiskom audialnym obecnym we współczesnej audiosferze, za pomocą których
można by opisać otaczającą nas rzeczywistość kulturową.
Organizatorzy Konferencji
Prof. AJD dr hab. Adam Regiewicz
Dr Artur Żywiołek
3