05Debkowski_i_in-Wieliczka_zagospodarowanie

Nr 111
Konferencje
Prace Naukowe Instytutu Górnictwa
Politechniki Wrocławskiej
Nr 43
Nr 111
2005
górnictwo,
zagospodarowanie wyrobisk zabytkowych
Rafał DĘBKOWSKI, Józef PARCHANOWICZ*
Adam SUŚLIK**
KIERUNKI DZIAŁAŃ ZWIĄZANYCH
Z ZAGOSPODAROWANIEM WYROBISK GÓRNICZYCH
W KS „WIELICZKA”
W referacie przedstawiono aktualną infrastrukturę podziemną Kopalni Soli „Wieliczka” oraz jej
wykorzystanie zarówno jako obiektów o charakterze turystycznym, muzealnym i przyrodniczym oraz
lecznictwa sanatoryjnego, a także jako miejsca organizacji sympozjów, konferencyjnych i imprez kulturalnych oraz rekreacyjno-sportowych itp.
Przedstawiono zasadnicze kierunki działań Kopalni m.in. w zakresie dotyczącym uatrakcyjnienia
Trasy Turystycznej oraz planowanego jej rozwoju, a także lecznictwa sanatoryjnego oraz działalności
usługowej, w tym organizacji imprez o charakterze kulturalno-oświatowym i rekreacyjnym.
1. WSTĘP
W Kopalni Soli „Wieliczka” w czasie ponad 700-letniej eksploatacji złóż soli
powstało około 2200 wyrobisk komorowych i około 300 km wyrobisk korytarzowych.
Pod koniec XX wieku podjęte zostały starania o uznanie kopalni jako zabytku.
W większym stopniu niż w latach wcześniejszych przystąpiono do ratowania jej substancji zabytkowej i przyrodniczej. W roku 1976 Kopalnia Soli „Wieliczka” została
wpisana do krajowego rejestru zabytków kultury, w roku 1978 wpisano ją na listę
obiektów Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO,
a w roku 1989 z uwagi na zły stan znacznej części zabytkowych obiektów podziemnych kopalnię wpisano na Listę Światowego Dziedzictwa w Zagrożeniu. Działania te
spowodowały, że istotnie zmienił się status kopalni ponieważ odnosiły się do niej
przepisy ustaw o ochronie dóbr kultury i muzeach.
__________
* CBPM CUPRUM Sp. z o.o. – OBR, 50-136 Wrocław, pl. 1 Maja 1/2.
** KS „Wieliczka” – Trasa Turystyczna, 32-020 Wieliczka, ul. Daniłowicza 10.
44
Tym samym zaistniała możliwość pozyskiwania znacznie większych środków
finansowych (dotacji) na zabezpieczenie jej obiektów zabytkowych. Funkcja produkcyjna Kopalni od 1993 r. ograniczyła się tylko do produkcji soli z utylizacji naturalnych zasolonych wycieków kopalnianych, wykorzystywanych m.in. do produkcji soli
kosmetycznych, a sama Kopania pozostała bardzo ważnym obiektem zabytkowym,
pełniącym w podziemnych wyrobiskach funkcję turystyczną, muzealną, sanatoryjną
i dydaktyczną.
Kopalnia Soli „Wieliczka” od początku swojej działalności wzbudzała duże zainteresowanie. Udokumentowane początki turystyki w podziemiach kopalni przypadają
na koniec XIV wieku, kiedy to wizytowali ją dostojnicy dworu królewskiego i jego
goście. Natomiast pierwsze, zorganizowane w nielicznych grupach wyprawy do kopalni, rozpoczęły się w XV wieku, kiedy to zaczęły ją odwiedzać ówczesne elity,
w tym wybitni uczeni i artyści jak: Mikołaj Kopernik, Konrad Calles, Joachim Rhot.
W wieku XVI, w okresie polskiego humanitaryzmu, ilość odwiedzin zdecydowanie
wzrosła mimo, że trzeba było uzyskać każdorazowo pozwolenie dworu królewskiego.
Duży wpływ na zainteresowanie się kopalnią soli miała jej bliskość do miasta Krakowa. Zachowane księgi pamiątkowe wskazują, że w ostatniej dekadzie XVIII wieku
Kopalnię Soli „Wieliczka” zwiedziło kilkadziesiąt osób. W XIX wieku liczba osób
zwiedzających wynosiła już około 60 000 rocznie, w roku 1955 około 200 000 osób,
a obecnie dochodzi do około 850 000 osób rocznie.
2. WYKORZYSTANIE WYROBISK GÓRNICZYCH
W KOPALNI SOLI WIELICZKA
Obecnie, głównie w zabytkowej części kopalni, dla ruchu turystycznego oddana
jest tylko niewielka część zabytkowych wyrobisk komorowych, które wraz z siecią
wyrobisk chodnikowych tworzą Trasę Turystyczną. Stanowi to zaledwie około 2%
wszystkich wyrobisk kopalni. Trasa ta przebiega od poziomu I kopalni, zlokalizowanego na głębokości około 64 m, do poz. III na głębokości około 135 m.
Trasa ta obejmuje najcenniejsze zabytki i atrakcyjne turystycznie wyrobiska komorowe, w których znajdują się jeziora solankowe, kaplice, rzeźby solne, pamiątkowe
tablice oraz interesujące elementy dawnego ich wystroju (np.: obudowy drewnianej).
Wyeksponowane są również przykłady sposobów eksploatacji soli. Całkowita długość
obecnej Trasy Turystycznej wynosi około 2 km i została ona wyznaczona w latach 60.
ubiegłego wieku.
Na przestrzeni wieków Trasa ta była wielokrotnie zmieniana tak ze względu na
konieczność wyłączenia z ruchu komór, których stan techniczny się pogorszył, jak
i po włączaniu nowych, m.in. zabezpieczonych komór i chodników. Do najbardziej
atrakcyjnych obiektów trasy należą: kaplice św. Kingi i św. Antoniego, komory: Piaskowa Skała, Barącza, Michałowice, Drozdowice, Haluszka, komory z jeziorkami
45
solankowymi: Weimar i Piłsudskiego, kompleks komór Warszawa–Wisła–Budryk,
i wiele innych. Niektóre z ww. komór oprócz funkcji turystycznych pełni również
funkcje dodatkowe, jak np. w zespole komór Warszawa–Wisła–Budryk. Komora
Warszawa pełni funkcję sali widowiskowo-sportowej, a także miejsce gdzie odbywają
się imprezy kulturalne, koncerty i bale. Komora Wisła pełni funkcję poczekalni dla
turystów oraz ciągu handlowo-usługowego. Natomiast komora Budryk pełni funkcję
gastronomiczną z kawiarnią oraz restauracją. Podobną funkcję (gastronomiczną oraz
miejsce spotkań, imprez, wystaw i koncertów) pełni komora Haluszka I. Również
w komorze Staszic, Drozdowice i Haluszka II odbywają się imprezy kulturalne, okolicznościowe, spotkania oraz wystawy.
Na III poziomie kopalni oprócz wyrobisk Trasy Turystycznej zlokalizowane jest
jedno z największych muzeów górniczych w Europie, Muzeum Żup Krakowskich.
Obejmuje ono m.in. komorę Długosza, zespół komór Maria Teresa i komorę Saurau –
łącznie 14 komór. W komorach tych urządzone są stałe, wielotematyczne ekspozycje
związane z solą oraz dziejami kopalni i miasta Wieliczka. Główną częścią wystaw są
stare narzędzia oraz urządzenia i maszyny górnicze, stare mapy, dokumenty, przedmioty sztuki rzemieślniczej itp. Znajdują się tam również bardzo ciekawe okazy skał
solnych i minerałów.
Oprócz wyrobisk wykorzystywanych przez Trasę Turystyczną oraz Muzeum Żup
Krakowskich w kopalni istnieje również trasa geologiczna, która przebiega przez wybrane wyrobiska na poz. II i III, a jej łączna długość wynosi około 6 km. Na Trasie tej
znajdują się najciekawsze odsłonięcia geologiczne wielickiego złoża. Unikalnym na
skalę światową obiektem na ww. Trasie są Groty Kryształowe, które stanowią jedyny
tego typu pomnik przyrody nieożywionej. Znajdują się w nich najwspanialsze kryształy soli w najczystszej formie i zróżnicowanych wymiarach. Groty Kryształowe, ze
względów wentylacyjnych (klimatycznych), nie są udostępnione do zwiedzania.
W wyrobiskach kopalni również prowadzona jest działalność leczniczo-sanatoryjna. Wykorzystując specyficzny mikroklimat komór solnych leczy się tu głównie
choroby górnych dróg oddechowych, szczególnie astmę oskrzelową. Wykorzystanie
wyrobisk na podziemne lecznictwo alergologiczne zostało rozpoczęte przez prof.
Mieczysława Skulimowskiego w roku 1954, a podziemne sanatorium zaczęło funkcjonować w 1964 roku. Obecnie obiekty sanatoryjne zlokalizowane są na poziomie V
kopalni, na głębokości 211 m, a w jej skład wchodzą komory Skulimowski i komory
Lill oraz wyrobiska do nich przyległe, w których usytuowane są obiekty zaplecza
(dyżurka lekarska, sala gimnastyczna, czytelnia, kawiarnia, sanitariaty itp.). Kopalnia
Soli „Wieliczka” planując dalszy rozwój działalności sanatoryjnej podjęła decyzję
wykonania rewitalizacji ww. wyrobisk. Projekt techniczny w tym zakresie wykonało
Centrum Badawczo Projektowe Miedzi CUPRUM sp. z o.o. – OBR we Wrocławiu.
Do celów leczniczych i rehabilitacyjnych wykorzystywana jest również komora
Jezioro Wessel, w której znajduje się duży akwen solankowy z przystanią. Dookoła
tego jeziora zlokalizowane są wnęki z galeryjkami łączone chodnikiem obchodowym.
46
Komora ta była w bardzo złym stanie technicznym. Zabezpieczono i odrestaurowano
ją w latach 80. XX wieku, w oparciu o dokumentację techniczną ZB i PM CUPRUM
we Wrocławiu, a prace zabezpieczające wykonała PeBeKa Lubin.
3. STRATEGIA KOPALNI W ZAKRESIE ZAGOSPODAROWANIA
WYROBISK GÓRNICZYCH
W ostatnich kilkunastu latach Dyrekcja KS „Wieliczka” oraz Zarząd KS „Wieliczka” – Trasa Turystyczna przyjęły zdecydowany kurs na intensywny rozwój turystyki,
działalności sanatoryjnej i innej związanej z infrastrukturą podziemną kopalni,
podejmując wielokierunkowe działania:
a) zabezpieczenie i przebudowa wyrobisk komorowych i chodnikowych:
wchodzących w skład Trasy Turystycznej; zabezpieczono m.in. komory: Staszic, Piłsudskiego, Michałowice (częściowo oddana do użytku, w dalszej
trwają prace zabezpieczające), zespół komór Drozdowice oraz komór Warszawa, Wisła, Budryk i in., pod koniec lat 90. kopalnia przygotowała trasę
dla niepełnosprawnych umożliwiającą zwiedzenie jej przez osoby na wózkach inwalidzkich;
planowanych do włączenia do Trasy Turystycznej; zabezpieczono już m.in.
komorę Stajnia Gór Wschodnich i komorę Jezioro Wessel, kontynuowane
jest zabezpieczanie komory Gołuchowskiego (obecnie na końcowym etapie
prac zabezpieczających), w komorze Szatnia prowadzone są prace adaptacyjne na nową lokalizację kaplicy św. Jana (obecnie kaplica ta znajduje się
w komorze Lipowiec na poz. I), w najbliższym czasie planuje się zabezpieczenie górnicze komór Lill Górny, Pistek Górny, Haluszka III, Lebzeltern
i Witos Górny, znajdujących się na międzypoziomie Kazanów i poz. III (dokumentacje techniczne ich zabezpieczenia realizuje obecnie CBPM Cuprum
sp. z o.o. – OBR), realizowana jest przebudowa oraz modernizacja szybu
wyciągowego Regis, z myślą o udostępnieniu do zwiedzania nowych rejonów kopalni oraz zwiększeniu przepustowości ruchu turystycznego;
przebudowano i w dalszym ciągu przebudowuje się wyrobiska chodnikowe
znajdujące się w rejonie Trasy Turystycznej, pod kątem nowych dróg komunikacyjnych oraz dojściowych do przyszłych obiektów turystycznych
i szybów zjazdowych; przewiduje się m.in. przebudowę wyrobisk na poziomach I – III, między szybami Kinga, Daniłowicz i Regis.
b) modernizacja i rozbudowa zaplecza turystyczno-rekreacyjnego kopalni:
nowe funkcje komór Drozdowice III i IV, Michałowice i Weimar; komory te
oprócz dotychczasowej funkcji turystycznych mają w przyszłości pełnić rolę
sal koncertowych, konferencyjnych, miejsca spotkań oraz imprez kulturalnych i okolicznościowych – nowa funkcja tych komór wymaga wykonania
47
nowych oraz adaptacji istniejących wyrobisk na obiekty ich zaplecza gastronomicznego i sanitarnego, tj. kawiarni, kuchni, szatni, sanitariatów,
a także magazynów na sprzęt i wyposażenie komór – dokumentację techniczną dla ww. obiektów opracowało w roku 2004 CBPM Cuprum,
rozbudowa bazy turystyczno-rekreacyjnej i gastronomicznej w sąsiedztwie
zespołu komór Wisła, Warszawa, Budryk:
– komora Lebzeltern wraz z komorą Budryk, po planowanym ich połączeniu, stanowić będą duży kompleks gastronomiczny,
– komorę Witos Górny planuje się wykorzystać jako centrum handlowe dla
turystów, będzie ona połączona nowymi chodnikami z komorą Budryk
i komorą Wisła,
– komorę Lill Górny planuje się wykorzystać jako obiekt rekreacyjno sportowy, wraz z komorami Słowacki, Kazanów, Koerber będzie stanowiła
centrum sportowo-rekreacyjne.
Do kompleksu tworzonego wokół zespołu komór Wisła, Warszawa, Budryk, Kopalnia w niedalekiej przyszłości zamierza przyłączyć kolejne
wyrobiska komorowe, tj. zespół komór Geramb, zlokalizowanych bezpośrednio nad tymi komorami.
– w zespole komór Geramb planuje się urządzić podziemny hotel z restauracją hotelową i niezbędnym zapleczem. Posiłki będą przyrządzane w niżej zalegającej komorze Budryk i transportowane windą kuchenną.
Przewiduje się że hotel w komorach Geramb wraz z komorą Skoczylas
i Reiner stanowić będzie centrum hotelowo-konferencyjne.
Komory te wraz z dotychczasowym zespołem komór Wisła, Warszawa,
Budryk tworzyć będzie w przyszłości bardzo duży, spójny kompleks turystyczno-rekreacyjny i hotelowy.
rozbudowa bazy turystyczno-rekreacyjnej i gastronomicznej w innych rejonach
kopalni:
– w najbliższych latach planuje się uruchomienie podziemnej kolejki dla
turystów; kolejka przewozić będzie zwiedzających po poziomie III,
umożliwiając zwiedzanie najciekawszych zakątków kopalni, w tym komór Gołuchowski, Margielnik, Magdalena, Wojciech, Ksawer i in.;
– komora Haluszka III, która zlokalizowana jest w pobliżu komory Haluszka I (obiekt gastronomiczny oraz kulturalno-rekreacyjny), projektowana
jest jako drugi obiekt zespołu komór Haluszka, o funkcji sali konferencyjnej oraz miejsca imprez kulturalnych i okolicznościowych;
– komorę Pistek Górny planuje się zaadoptować jako obiekt turystyczny,
zaaranżowany przede wszystkim pod kątem realizacji programów edukacyjnych dla dzieci – w przyszłości będzie ona przyłączona do Trasy Turystycznej, przebiegającej w jej bezpośrednim sąsiedztwie.
48
c) sukcesywne podnoszenie standardu istniejących i udostępnianych obiektów
turystyczno-rekreacyjnych, m.in.:
zmiana wystroju i wyposażenia w zespole komór Wisła, Warszawa, Budryk
spowodowała, że komory te uzyskały nowy charakter i funkcję;
w komorze Warszawa wykonano nową scenę teatralną i elementy drewniane
wystroju a na ociosach płaskorzeźby, w stropie zainstalowano wspaniałe żyrandole, architektonicznie komponujące się z nowym wystrojem komory
itp.; w komorze Wisła zmieniono całkowicie dotychczasowy jej wystrój,
ulokowano stylowe obiekty handlowe, usługowe oraz dyspozytorskie itp.;
w komorze Budryk zlokalizowano restaurację i kawiarnię;
w komorze Staszic udostępniono dla turystów podstropową półkę solną, dużą
atrakcją jest tu możliwość skorzystania z windy osobowej.
d) rozbudowa bazy sanatoryjnej – przewiduje się również stworzenie dużego
kompleksu leczniczo-rehabilitacyjnego na poz. III, na bazie komory Jezioro
Wessel i włączenie do niego komór Stajnia Gór Wschodnich, Smok, Wałczyn
oraz Ferdynand.
Oprócz prac zabezpieczających górniczych, budowlanych i odtworzeniowych
kopalnia przystąpiła również do:
− modernizacji i rozbudowy sieci elektrycznej,
− modernizacji i rozbudowy instalacji wodnej i kanalizacyjnej,
− modernizacji i rozbudowy sieci telekomunikacyjnej, sygnalizatorskiej i dyspozytorskiej.
Prowadzi się również zaawansowane prace nad usprawnieniem oraz przebudową
wentylacji i klimatyzacji wyrobisk kopalni.
W ostatnich latach proces przygotowania zabezpieczonego wyrobiska do pełnienia
określonej funkcji rozpoczyna się od wykonania wizualizacji architektonicznej komory, opracowania koncepcji wystroju, a następnie dopiero projektu technicznego. Projekt techniczny zawiera również elementy wyposażenia i wystroju wyrobiska oraz
projekty instalacji elektrycznej i co w warunkach kopalni jest bardzo ważne projekt
oświetlenia. Generalnie panuje zasada, że komory udostępnione do zwiedzania mają
w pełni zachowany wystrój historyczny, również pod względem doboru materiałów.
Wyrobiska wykorzystywane m.in. do koncertów, konferencji, szkoleń, z uwagi na
wymogi klientów muszą być eleganckie i pod każdym względem przyjazne. W tym
wypadku stosowane są wysokiej klasy materiały, które odpowiednio zabudowane,
nawiązują do historycznego wystroju obiektu. Jako przykład mogą służyć zmodernizowane w 2004 r. komory Wisła i Warszawa. Prace projektowe prowadzi profesjonalna firma architektoniczna, której pracownicy dostatecznie szybko wczuli się
w nastrój i atmosferę wielickich podziemi.
Przedstawiając powyższe przykłady działań i zamierzeń Kopalni Soli Wieliczka
należy szczególnie podkreślić fakt, że kopalnia jednocześnie realizuje najważniejszy
cel jakim jest zabezpieczenie możliwie jak największej części zabytkowej infrastruk-
49
tury podziemnej, poprzez odtworzenie filara bezpieczeństwa dla zabytkowej części
kopalni na poz. I–III. Odbywa się to poprzez podsadzanie wyrobisk niżej ległych.
Ponadto kopalnia przekształca swoje tereny i obiekty poprzemysłowe na powierzchni,
przystosowując je do działalności wynikającej z jej funkcji realizowanych pod ziemią.
LITERATURA
[1] DĘBKOWSKI R. i inni, PT zabezpieczenia kompleksu komór Wisła, Warszawa, Budryk, Praca niepublikowana CBPM CUPRUM, Wrocław 1993.
[2] DĘBKOWSKI R., KAWALER A., SUŚLIK A., Kierunki działania w zakresie zachowania zabytków
sakralnych w Kopalni Soli „Wieliczka”, na przykładzie kaplicy św. Jana, Czasopismo N-T Górnictwa
Rud CUPRUM nr 4, Wrocław 2004.
[3] PARCHANOWICZ J. i inni, Projekt techniczny wielobranżowy rewitalizacji zabytkowych wyrobisk
na poziomie V Kopalni Soli Wieliczka, wykorzystanych do celów leczniczych, Praca niepublikowana
CBPM CUPRUM, Wrocław 2003.
[4] PARCHANOWICZ J. i inni, Projekt techniczny zaplecza gastronomicznego dla zespołu komór Drozdowice, Michałowice, Weimar, praca niepublikowana, CBPM CUPRUM, Wrocław 2004.
[5] PODLECKI J., DUDA J., „Wieliczka”, Wydawnictwo Karpaty – Kraków 2001.
[6] Praca zbiorowa, Projekt techniczny wraz z technologią zabezpieczania oraz zagospodarowania wyrobisk górniczych w rejonie komór Wisła, Warszawa, Budryk, praca niepublikowana, GEOEKSPERT, Wrocław 1997.
[7] Materiały źródłowe Kopalnia Soli Wieliczka i Muzeum Żup Krakowskich.
ACTIVITIES CONCERNING THE HEADINGS MANAGEMENT
IN THE “WIELICZKA” SALT MINE
The present underground infrastructure of the “Wieliczka” Salt Mine as well as its usage as a touristic, monumental and natural site and as sanatorial health care or a place for organizing symposiums,
conferences and recreation activities, are presented in the paper.
The paper presents also some of activities of the mine concerning rising the attractievenss of the
Tourist Route and its planned development as well as for sanatorial health care, various activity including
entertaining and recreation events.