Nowa Ukraina Nr 13/2013

NOWA
UKRAINA
Zeszyty historyczno-politologiczne
13/2013
Kraków–Przemyśl 2013
Nowa Ukraina / New Ukraine
RADA NAUKOWA: Andrzej Banach (Kraków), Paul Best (New Haven, CT), Aleksander
Bobko (Rzeszów–Kraków), David Borgmeyer (Saint Louis, MO), Zdzisław Budzyński
(Rzeszów–Przemyśl), Andrzej Chojnowski (Warszawa), Andrzej Chwalba (Kraków–
Przemyśl), Jan Draus (Rzeszów–Przemyśl), Roman Drozd (Słupsk), Piotr Franaszek
(Kraków–Przemyśl), Mark von Hagen (Tempe, AZ), John-Paul Himka (Edmonton,
AB), Aleksandra Hnatiuk (Warszawa–Kijów), Illja Kononow (Łuhańsk), Anatolij Kruhłaszow (Czerniowce–Wilno), Hiroaki Kuromiya (Bloomington, IN), Jacek Lubecki
(Statesboro, GA), Andrzej Nowak (Kraków–Warszawa), Vasilij Orłyk (Kirowohrad–
Perejasław Chmielnicki), Roman Solchanyk (Los Angeles, CA), Andrzej Leon Sowa
(Kraków), Stanisław Sroka (Kraków), Stanisław Stępień (Przemyśl), Frank Sysyn
(Toronto, ON), Jerzy Tomaszewski (Warszawa), Wadym Wasiutynśkyj (Kijów), Leonid Zaszkilniak (Lwów).
REDAKCJA: Jarosław Moklak (redaktor naczelny, Kraków–Przemyśl), Ola Kich-Masłej
(sekretarz redakcji, Kraków), Piotr Bajor (sekretarz redakcji, Kraków–Przemyśl), Tarik
Cyril Amar (New York, NY), Piotr Andrusieczko (Poznań), Anna Babiak (Kraków),
Jan Jacek Bruski (Kraków), Grzegorz Demel (Kraków), Marta Dyczok (London, ON),
Dawid Gacek (Kraków), Dmytro Kobrynśkyj (Kijów), Agnieszka Korniejenko (Kraków–Przemyśl), Paweł Krupa (Kraków–Przemyśl), Evhen Ladna (Toronto, ON), Torsten Lorenz (Berlin–Praha), Marian Mudryj (Lwów), Jan Pisuliński (Rzeszów), Diana
Reilly (New York, NY).
KOREKTA: Irena Spolska-Oniszko
PROJEKT OKŁADKI: Marta Winiarczyk
F OT . NA O KŁADCE : Kościół w Odesie, fot. Tomasz Krzyżowski
Zgodnie z wytycznymi MNiSW lista recenzentów publikowana jest na stronie internetowej
Publikacja dofinansowana ze środków przeznaczonych na działalność statutową Wydziału
Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie
Publikacja dofinansowana przez Państwową Wyższą Szkołę Wschodnioeuropejską w Przemyślu
Redakcja nie zawsze identyfikuje się z poglądami autorów artykułów publikowanych
w „Nowej Ukrainie”
WYDAWCA: Instytut Historii UJ, Instytut Stosunków Międzynarodowych PWSW
Copyright © by Nowa Ukraina. Zeszyty historyczno-politologiczne, Kraków–Przemyśl 2013
I S S N 1 8 9 5 –7 8 9 7
ADRESY REDAKCJI:
Uniwersytet Jagielloński
Instytut Historii
ul. Gołębia 13
31–007 Kraków, PL
Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska
Instytut Stosunków Międzynarodowych
ul. Tymona Terleckiego 2
37–700 Przemyśl, PL
mailto: n o w a u k r a i n a @ g m a i l . c o m
skype: n o w a u k r a i n a
www.nowaukraina.org
Nowa Ukraina. Zeszyty historyczno-politologiczne, 13/2013
HISTORIA
Paweł Krokosz, Rosyjskie „nie” dla „praw i wolności” narodu
ukraińskiego w XVIII w. ............................................................................................ 5
Юрій Демешко, Участь купецького стану в діяльності митниць
Новоросійського краю в дореформенний період .. .............................................. 19
Наталя Пасічник, До питання становлення фінансової науки
в університетах українських губерній Російської імперії в ХІХ
– на початку ХХ століття ................................................................................. 29
Ірина Міронова, Установи Одеського поштово-телеграфного
округу в системі зв’язку Російської імперії (остання чверть ХІХ
– початок ХХ ст.).. ................................................................................................ 37
Mateusz Kubek, Ukraińska Partia Narodowo-Demokratyczna
(1899–1919) — okoliczności powstania, cele, kierunki polityki. ........................... 47
Максим Зелінський, Українське питання у політичній діяльності
Романа Дмовського................................................................................................. 53
EMIGRACJA
Paweł Trefler, Rusini i Ukraińcy w Argentynie w latach 1897–1938 .......... 63
SOCJOLOGIA
Piotr Długosz, Switłana Szczudło, Młodzież pogranicza polskoukraińskiego wobec własnej przyszłości.................................................................. 77
GOSPODARKA
Tomasz Filozof, Przemysł naftowy na terenie zachodniej Ukrainy
w XX wieku ...............................................................................................................89
Piotr Bajor, Sytuacja gospodarcza i uwarunkowania surowcowoinfrastrukturalne niepodległej Ukrainy ................................................................ 103
RELIGIOZNAWSTWO
Tomasz Krzyżowski, Odrodzenie Kościoła rzymskokatolickiego
w Ukrainie południowej (i Krymie) w epoce posttotalitarnej.. ............................. 115
LITERATURA
Stefan Tochowicz, Markian Szaszkewycz — życie, działalność,
dziedzictwo ............................................................................................................... 131
RECENZJE, WYDARZENIA
Олга Морозова, Дискусія українських і польських вчених навколо
актуальних проблем спільної минувшини.........................................................145
New Ukraine. A Journal of History and Politics, 13/2013
HISTORY
Krokosz Pawel. A Russian „no” for the „rights and freedoms”
of the Ukrainian people in the 18th century (1). ........................................................ 5
Demeshko Yuriy. The participation of the merchant estate in customs
activity of the Novorossiysk region in the pre-reform period. ............................... 19
Pasichnyk Nataliya. Concerning the question of the formation
of financial education in the universities of Ukrainian provinces
in the Russian Empire in the nineteenth — early twentieth century. ..................... 29
Mironova Iryna. The institutions of the Odesa postal-telegraph district
in the communication system of the Russian Empire (the last quarter
of the nineteenth — the beginning of the twentieth century).. ................................ 37
Kubek Mateusz. The Ukrainian National Democratic Party (1899–1919)
— origins, objectives, policies ................................................................................... 47
Zelinskiy Maksym. The Ukrainian question in the political thought
of Roman Dmowski................................................................................................... 53
EMIGRATION
Trefler Paweł. Ruthenians and Ukrainians in Argentina in the period
from 1897 to 1938...................................................................................................... 63
SOCIOLOGY
Dlugosz Piotr, Svitlana Shchudlo. The youth of the Polish-Ukrainian
borderland for their own future............................................................................... 77
ECONOMY
Filozof Tomasz. The oil industry in western Ukraine in the twentieth
century.......................................................................................................................89
Bajor Piotr. Economic situation and the energy determinants
in the independent Ukraine .................................................................................... 103
RELIGIOUS STUDIES
Krzyzowski Tomasz. The revival of the Roman Catholic Church
in southern Ukraine and the Crimea in the era of post-totalitarianism.. ............. 115
LITERATURE
Tochowicz Stefan. Markiyan Shashkevych — his life, activity,
and heritage. ............................................................................................................ 131
REVIEWS, EVENTS
Morozova Olha. The discussion of Ukrainian and Polish scientists around
the actual problems of common past .....................................................................145
Paweł Krokosz
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II,
Kraków
Rosyjskie „nie” dla „praw i wolności”
narodu ukraińskiego w XVIII w. (1)
W styczniu 1654 r.1 podczas uroczystej rady kozackiej w Perejasławiu hetman zaporoski Bohdan Chmielnicki wobec zgromadzonych tłumów i przedstawicieli wszystkich pułków kozackich oraz przy asyście carskiego wysłannika Wasyla
Buturlina oznajmił, iż oddanie się pod opiekę Moskwy będzie „najlepszym zapewnieniem przyszłości Kozaczyźnie i całej Ukrainie”. Wywołane w 1648 r. powstanie
skierowane przeciwko władzom Rzeczypospolitej po początkowych sukcesach zakończyło się ostatecznie niepowodzeniem. Hetman, szukając oparcia w podjętym
przez siebie procesie budowy niezależnego państwa ukraińskiego, postanowił odwołać się do pomocy cara Aleksego Romanowa (1646–1676). Zgodnie z ugodą
zawartą w Perejasławiu Mała Ruś — jak zwano w Moskwie Ukrainę — składająca się
z należących do Rzeczypospolitej województw kijowskiego i czernihowskiego miała
podlegać bezpośrednio carowi. W nowej sytuacji politycznej Kozakom zagwarantowano prawo wyboru własnego hetmana, ustalono rejestr wojska na 60 000 ludzi
oraz pozostawiono w ich ręku posiadłości ziemskie należące uprzednio do szlachty.
Pomimo że porozumienie znacznie ograniczało samodzielność hetmana — w miastach ukraińskich, w tym i w samym Kijowie, stacjonowały załogi rosyjskie, a w
stolicy hetmańskiej (Czehryniu) przebywał carski rezydent — Bohdan Chmielnicki
starał się prowadzić niezależną politykę i nie unikał kontaktów z dyplomatami innych państw. Rzeczpospolita, nie mogąc pogodzić się z możliwością przejścia części
swych ziem ukrainnych pod zwierzchnictwo moskiewskie, rozpoczęła poszukiwanie
kompromisu z Kozaczyzną. W 1658 r. doszło do podpisania ugody hadziackiej, która, jak zauważył J. Gierowski, „mogła otworzyć nowy etap w stosunkach polskoukraińskich”. Budzące sprzeciw szlachty i kleru katolickiego zapisy przewidujące
utworzenie z województw kijowskiego, czernihowskiego i bracławskiego tzw. Księstwa Ruskiego pod władzą hetmana zatwierdzanego przez króla polskiego, z gwaW artykule stosowana jest datacja według kalendarza juliańskiego obowiązującego w Rosji
od 1 stycznia 1700 r.
13/2013
1
HISTORIA
5
6
Paweł Krokosz
rancją — wzorem Wielkiego Księstwa Litewskiego — własnych urzędów, trybunału
i akademii, zostały rok później ostatecznie przyjęte przez sejm i zaprzysiężone przez
króla, prymasa i Senat2. Unia hadziacka oraz zawarte wcześniej postanowienia
układu wileńskiego z 1656 r., mówiące o zgodzie wyboru cara Aleksego na króla, nie
zapobiegły rozpoczęciu polsko-rosyjskich działań wojennych. W ich trakcie doszło
w 1663 r. do wyboru dwóch hetmanów ukraińskich — Pawła Tetery kontrolującego
ziemie ukraińskie na prawym brzegu Dniepru (zwane Prawobrzeżem) i Iwana Brzuchowieckiego na lewym brzegu rzeki (określane Lewobrzeżem, jak również Hetmańszczyzną) całkowicie podległym Moskwie. Z tą chwilą rozpoczęła się „rywalizacja pomiędzy obiema buławami”, w której ani Rzeczpospolita, ani tym bardziej
Rosja nie zamierzały zrezygnować ze swoich roszczeń do całości ziem Ukrainy3.
W 1667 r., po kilkuletnich rokowaniach, w Andruszowie doszło do podpisania rosyjsko-polskiego rozejmu, na mocy którego Rosja zatrzymywała Smoleńszczyznę i Siewierszczyznę wraz z województwem czernihowskim, a także całe Lewobrzeże dnieprzańskie i Kijów z powiatem, przy czym miasto to miało powrócić do
Rzeczypospolitej po dwóch latach. Pod wspólną kontrolą pozostawiono Zaporoże.
Porozumienie to utrwaliło wspomniany wyżej podział Ukrainy na dwie części, potwierdzony traktatem pokojowym podpisanym w 1686 r. w Moskwie4.
W 1687 r. hetmanem Lewobrzeża — po intrydze skierowanej przeciwko poprzednikowi — został Iwan Mazepa, który w niecałe dwadzieścia lat później w trakcie toczącej się wojny rosyjsko-szwedzkiej zdobył się na odważny i niezwykle ryzykowny krok mający na celu „wyrwać” Ukrainę spod zależności Moskwy i stworzyć z niej niepodległe państwo. Decyzja Mazepy o „zdradzie” cara Piotra I (1682–
1725) i przejściu na stronę króla szwedzkiego Karola XII (1698–1718) trwale odcisnęła się na polityce carskiej w stosunku do samej Kozaczyzny i całego narodu ukraińskiego. Piotr I, a po nim kolejni władcy — ze zmieniającymi się tendencjami —
konsekwentnie dążyli do zespolenia Ukrainy z innymi ziemiami rodzącego się imperium. Jednakże wypowiedzenie ostatecznego „nie” dla dawnych „praw i wolności” narodu ukraińskiego przez Rosję nastąpiło w 2. poł. XVIII w. za panowania
carowej Katarzyny II (1762–1796).
Pod władzą Piotra I
W latach 1687–1689 Rosja w ramach koalicji antytureckiej podjęła dwie,
zakończone klęskami, wyprawy przeciwko podległemu Porcie Chanatowi Krymskiemu, które w konsekwencji przyspieszyły objęcie władzy przez Piotra I. W obydwu
2 J. A. Gierowski, Rzeczpospolita w dobie złotej wolności (1648–1763), [w:] Wielka historia
Polski, t. 5, Kraków 2001, s. 44, 82–83; J. Kaczmarczyk, Bohdan Chmielnicki, Wrocław
1988, s. 39–245; Т. Чухлiб, Секрети украïнського полiвасалiтету. Хмельницький–Дорошенко–Мазепа, Киïв 2011, s. 63–65. W artykule jedynie częściowo uwzględniono sytuację polityczną tzw. Ukrainy Słobodzkiej, zob.: N. Jakowenko, Historia Ukrainy do 1795 roku, Warszawa 2011, s. 513–516; М. В. Попович, Нарис iсторiï культури Украïни, Киïв
1999, s. 236–238.
3 Hetmani zaporoscy w służbie króla i Rzeczypospolitej, pod red. P. Krolla, M. Nagielskiego,
M. Wagnera, Zabrze 2010, s. 37–38.
4 Z. Wójcik, Traktat andruszowski 1667 roku i jego geneza, Warszawa 1959; idem, Między
traktatem andruszowskim a wojną turecką. Stosunki polsko-rosyjskie 1667–1672, Warszawa 1968, s. 7–67; idem, Rzeczpospolita wobec Turcji i Rosji 1674–1679. Studium z dziejów polskiej polityki zagranicznej, Wrocław 1976, s. 5–18; Т. В. Чухлiб, Гетьманування
Петра Дорошенка: причини „вiрностi” та „зради” королю, султану й царю (1665–
1676 рр.), [w:] „Украïнський iсторичний журнал” (dalej: УIЖ), 1/2007, s. 39–60; J. A.
Gierowski, op. cit., s. 170–171.
Rosyjskie „nie” dla „praw i wolności” narodu ukraińskiego w XVIII w.
7
kampaniach udział wzięły jednostki Kozaków ukraińskich — początkowo pod wodzą
hetmana Iwana Samojłowicza, a następnie jego sukcesora Iwana Mazepy. Kozacy
uczestniczyli również w dwóch ekspedycjach rosyjskich skierowanych w latach
1695–1696 przeciwko Azowowi, z których druga przyniosła spektakularny sukces
w postaci zdobycia tej silnie umocnionej twierdzy tureckiej, dając możliwość flocie
rosyjskiej wyjścia na Morze Czarne5. Kozaków nie zabrakło także na frontach wojny
północnej (1700–1721), gdzie ofiarnie walczyli z oddziałami szwedzkimi, a hetman
Mazepa w uznaniu za zasługi wojenne znalazł się w gronie dowódców odznaczonych
ustanowionym przez cara Orderem Świętego Andrzeja Pierwszego Apostoła6. W kolejnych latach Mazepa podjął rokowania ze Szwedami i obwołanym przy poparciu
Karola XII królem polskim Stanisławem Leszczyńskim (1705–1709 i 1733–1736),
by przy ich pomocy utworzyć niezależne od Rosji państwo ukraińskie. Piotr I, pomimo licznych donosów, bagatelizował wszelkie informacje o hetmańskich „konszachtach” ze stroną przeciwną, a przynoszących o tym wieści surowo karał7. Na
ostateczne zerwanie z carem hetman zdecydował się w 1708 r. podczas szwedzkiej
ofensywy przeciwko Rosji. Wówczas, na czele zaledwie kilku tysięcy Kozaków, dołączył do przebywającej na Ukrainie armii Karola XII. Przeciwko Rosji podniosło się
także Zaporoże. Car początkowo nie mógł uwierzyć w „zdradę” Mazepy, lecz gdy
potwierdziły się te wiadomości, z całą bezwzględnością przystąpił do walki z hetmanem. Pod koniec 1708 r. niemal cała Ukraina została zarzucona rosyjskimi uniwersałami dyskredytującymi Mazepę i nawołującymi wszystkich, którzy posłuchali jego
„zwodniczych obietnic”, do powrotu pod carską „opiekę”, z gwarancją zachowania
urzędu i majątku. Jeszcze w tym samym roku na rozkaz Piotra I nieliczni dowódcy
kozackich jednostek okrzyknęli nowym hetmanem pułkownika Iwana Skoropadśkiego. Car zmusił również ukraińskich i rosyjskich przedstawicieli Cerkwi prawosławnej do obłożenia anatemą „Judasza”, jak nazwano Mazepę w oficjalnych dokumentach. W zaistniałych okolicznościach większość Kozaków nie zdecydowała się
na przystąpienie do Szwedów i zachowała postawę wyczekującą, zaś część tych,
którzy odeszli z Mazepą, w obawie przed restrykcjami wróciła pod carską protekcję.
Warto zauważyć, iż owe powroty spowodowane były głównie chęcią uratowania
E. Razin, Historia sztuki wojennej, t. III: Sztuka wojenna manufakturowego okresu wojen, Warszawa 1964, s. 238–251; Т. Чухлiб, Козаки та яничари. Украïна у християнсько-мусульманських вiйнах 1500–1700 рр., Киïв 2010, s. 360–368; P. Krokosz, Rosyjskie siły zbrojne za panowania Piotra I, Kraków 2010, s. 294–296.
6 Zob.: W. Jakubowski, Ordery i medale Rosji, Toruń 1993, s. 15–16. W 1703 r. sprzymierzony z Piotrem I król polski August II Wettin (1696–1706 i 1709–1733), będący jednocześnie elektorem saskim i występującym w rodzinnej Saksonii pod imieniem Fryderyka Augusta I, nadał Iwanowi Mazepie ustanowiony przez siebie pierwszy polski order — Order Orła
Białego, zob.: J. Burdowicz-Nowicki, Czy Order Orła Białego ustanowiono dla rosyjskich
generałów? O początkach odznaczenia 1698/1701–1705, [w:] „Kwartalnik Historyczny”,
2/2010, s. 6–8.
7 Б. Крупницький, Пляни Мазепи в звязку з плянами Карла XII перед украïнським походом шведiв, [w:] Збiрник: Мазепа. У двох томах, Варшава 1938 — „Працi українського наукового iнституту” (dalej: ПУНI), т. XLVI, серiя iсторична, кн. 5, т. I, s. 94–
105; О. Пріцак, Гетьман I. Мазера i княгиня Анна Дольська, [w:] Збiрник: Мазепа...,
op.cit., т. II, s. 102–117; Т. Г. Таирова-Яковлева, Иван Мазепа и российская империя.
История „предательства”, Москва 2011, s. 337–370; С. Павленко, Угоди I. Мазепи зi
С. Лещинським та Карлом XII: до питання творення iсторичних фальсифiкацiй,
[w:] Гетьман Iван Мазепа: постать, оточення, епоха. Збiрник наукових праць, вiдп.
ред. В.А. Смолiй, вiдп. секр. О.О. Ковалевська, Киïв 2008, s. 170–184.
5
8
Paweł Krokosz
majątków, gdyż o te wystąpili już Kozacy i duchowni prawosławni zapewniający
Piotra I o swojej wierności8.
Po niezwykle ciężkiej dla obu stron zimowej kampanii wojennej przełomu
1708 i 1709 r. Karol XII wraz ze swoimi nielicznymi kozackimi sprzymierzeńcami
udał się w stronę kontrolowanej przez Rosjan Połtawy. W tym samym kierunku ruszyła także armia rosyjska. 27 czerwca 1709 r. rozegrała się tam kluczowa bitwa
wojny północnej, podczas której oddziały carskie rozbiły Szwedów, a Karol XII
i Iwan Mazepa zmuszeni byli szukać schronienia na terytorium tureckim9. Rychła
śmierć tego drugiego sprawiła, iż emigranci kozaccy obrali nowym hetmanem pisarza wojska zaporoskiego Pyłypa Orłyka (Filipa Orlika), który, klucząc pomiędzy rozbieżnymi interesami mocarstw wywierających wpływ na politykę europejską (Szwecji, Austrii, Francji, Turcji, a także Rosji), nie zaprzestał walki o „sprawę ukraińską”10.
Sukces Piotra I był wielki. Armia króla szwedzkiego była rozbita, a nieliczni
zwolennicy Mazepy zostali zmuszeni do emigracji. „Zdrada” hetmana sprawiła, iż
car podjął konkretne kroki wobec Kozaczyzny, aby w przyszłości uniknąć podobnych zdarzeń, tym bardziej, że po bitwie pod Połtawą pozycja protegowanego przez
niego Iwana Skoropadśkiego uległa wzmocnieniu. Nowy hetman chciał wykorzystać
przerwę w działaniach wojennych i zwrócił się do władcy, aby ten potwierdził dawne i ustanowił nowe „przywileje i wolności” narodu ukraińskiego. Monarcha odpowiedział na przekazany 17 lipca pod Reszitłowką, gdzie stacjonowały rosyjskie oddziały, 14-punktowy dokument, lecz do rozmów z carskimi urzędnikami — jak
przewidywała tradycja — nie doszło. Piotr I, nie bacząc na wkład Kozaków w walkę
ze Szwedami, rozpoczął politykę ograniczania „praw i wolności” Ukrainy. W lipcu
stolnik Andrzej Izmajłow został wyznaczony na carskiego rezydenta przy hetmanie,
którego siedzibę przeniesiono do położonego w pobliżu granicy rosyjskiej Głuchowa.
Izmajłow miał wspólnie ze Skoropadśkim kontrolować sytuację po „zdradzie” Mazepy
i Kozaków zaporoskich oraz wszelkimi sposobami przeciwdziałać „wrogiej agitacji,
a podejrzanych wyłapywać i wysyłać do cara”. Jego zadaniem było nadzorowanie, czy
hetman i starszyzna nie podburzali narodu i nie weszli w kontakty ze Szwecją, Turcją,
Krymem, Polską, Mazepą, Kozakami dońskimi oraz „innymi zdrajcami”, a także donoszenie o wszystkim w korespondencji pisanej „szyfrowanym alfabetem”. Rezydent
miał przyjmować posłańców innych państw przybywających do hetmana i dopilnować, aby na ważne urzędy w Hetmańszczyźnie nie wybierano Polaków lub Ukraińców.
Działania carskiego urzędnika, pod którego komendą znalazły się rosyjskie
pułki piechoty będące wcześniej przy Mazepie, miał wspierać wojewoda kijowski
8 Д. Бантыш-Каменский, Словарь достопамятных людей русской земли, ч. III, Москва 1836, s. 262 i nast.; O. I. Гуржй, Гетьман Iван Скоропадський, [w:] УIЖ, 6/1998,
s. 77–90; 1/1999, s. 98–104; О. Субтельний, Мазепинцi. Украïнський сепаратизм на
початку XVIII ст., Киïв 1994, s. 26–56; P. Krokosz, Iwan Mazepa i Piotr I. Wojna na uniwersały (październik-grudzień 1708 r.), [w:] „Nowa Ukraina. Zeszyty historyczno-politologiczne”, 1–2/2009, s. 7–29.
9 В. А. Молтусов, Полтавская битва: уроки военной истории. 1709–2009, Москва
2009, s. 291–400; П. А. Кротов, Полтавская битва: новые материалы по спорным
вопросам, [w:] Полтава. К 300–летию Полтавского сражения. Сборник статей, ред.
кол. О. Г. Агеева, В.А. Артаманов, И. Г. Дуров, П. А. Кротов, Москва 2009, s. 141–153;
О.Г. Сокирко, Вiйська украïнських гетьманiв у Полтавськiй битвi 27 червня 1709 р.,
[w:] УIЖ, 2/2009, s. 40–51; С. Павленко, Оточення гетьмана Мазепи соратники та
прибiчники, Киïв 2009, s. 337 i nast.
10 D. Beauvois, Ukraińska tożsamość i wahania polityczne hetmana Filipa Orlika w świetle
jego dziennika 1720–1733, [w:] „Przegląd Wschodni”, t. XV, z. 3 (38), 2006, s. 311–337.
Rosyjskie „nie” dla „praw i wolności” narodu ukraińskiego w XVIII w.
9
i pozostali wojewodowie. W rzeczywistości Izmajłow nie był rosyjskim przedstawicielem dyplomatycznym, lecz zwykłym agentem politycznym śledzącym każdy krok hetmana i starszyzny kozackiej. Całość politycznego i ekonomicznego życia
Ukrainy została poddana kontroli rosyjskiego „ministra-rezydenta”, a jego funkcja
nabrała takiej wagi, że w 1710 r. zorganizowano dla jego potrzeb specjalną kancelarię. Najprawdopodobniej zbliżająca się wojna z Turcją wpłynęła na pewną zmianę
polityki Piotra I, który w styczniu 1711 r. wydał Skoropadśkiemu „żałowanną gramotę”, gdzie doceniono jego „wierność i zasługi” podczas wojny ze Szwecją, potwierdzono nominację hetmańską oraz obietnice respektowania wszystkich starych
„praw i wolności” narodu ukraińskiego11. Pomimo tych zapewnień następne lata
przynosiły kolejne ograniczenia autonomii Ukrainy, zwanej w rosyjskich dokumentach już nie „Małą Rosją”, lecz „Krajem Małorosyjskim” lub „Prowincją Małorosyjską”12. W 1720 władze rosyjskie wydały zakaz drukowania na Ukrainie ksiąg „niecerkiewnych”, zaś wszystkie „cerkiewne” zostały poddane cenzurze Kolegium Duchownego przemianowanego następnie na Świątobliwy Synod13. Nakazano także
„wymazać” ze starych ksiąg „cerkiewnych” wszystkie naleciałości ukraińskie. W tym
samym roku wskutek donosu carskiego rezydenta Protasewa aresztowano i wysłano
do Moskwy dwóch kancelarzystów hetmańskich oskarżonych o samowolne i bezprawne podpisywanie dokumentów. Ponadto Protasew skarżył się zwierzchnikom,
iż Skoropadśkyj przyjmował wysłanników z Polski i samowolnie czytał przywiezioną
przez nich korespondencję oraz bez pozwolenia carskiego rozdawał majątki na
Ukrainie14.
Na początku 1722 r. Iwan Skoropadśkyj wraz z rodziną i licznym pocztem
udał się do Moskwy, aby złożyć osobiste gratulacje carowi w związku z zawarciem
traktatu w Nystad kończącego wojnę ze Szwecją i przyjęciem przez Piotra I tytułu
imperatora. Faktyczny cel misji był jednak inny. Hetman zamierzał złożyć protest
przeciwko grabieżczej działalności carskiego faworyta księcia Aleksandra Mienszykowa, który posiadał na Ukrainie liczne majątki15. Skoropadśkyj przedstawił carowi także „Punkty potrzeb ogólnonarodowych”. Jednakże na wszelkie apelacje
w tych kwestiach było już późno, albowiem Piotr I podjął decyzję o dawno zamierzonej reformie Ukrainy, powołując do życia podległy Senatowi urząd kontrolujący
Полное Собрание Законов Российской Империи (dalej: ПСЗРИ), т. IV, СПб. 1830, но.
2243. Zob. też: О. К. Струкевич, Украïнська „нацiя до нацiоналiзму”: пошуки критерiïв
iдентичностi в Украïнi-Гетьманщинi XVIII ст., [w:] УIЖ, 6/1999, s. 19; Бумаги кабинета министров императорицы Анны Иоанновны 1731–1740 гг., ч. III, 1734 г.,
собраны и изданы под редакцией А. Н. Филиппова, [w:] „Сборник Русского исторического общества” (dalej: Сб.РИО), 1900, т. 108, s. 355; Д. Бантыш-Каменский, История Малой России, ч. III, От избрания Мазепы до уничтожения Гетманства,
Москва 1842, s. 122–123.
12 А. Яковлiв, Українсько-московськi договори в XVII–XVIII вiках, [w:] ПУНI, Варшава
1934, т. XIX, серiя правнича, кн. 3, s. 145.
13 Сборник постановлений и распоряжений по цензуре с 1720 по 1862 год, СПб. 1862,
s. 3–5 i nast.
14 А. Яковлiв, Українсько-московськi договори..., s. 146.
15 W 1709 r. Mienszykow za udział w bitwie pod Połtawą otrzymał należący niegdyś do Iwana
Mazepy Poczep wraz z okręgiem. Z każdym rokiem włości Mienszykowa rozrastały się kosztem ziem należących do Kozaków. Zob.: Н. И. Павленко, Александр Данилович Меншиков, Москва 1989, s. 106–108; С. М. Троицкий, Хозяйство крупного сановника России
в первой четверти XVIII в. (по архиву князя А. Д. Меншикова), [w:] Россия в период
реформ Петра I, ред. кол. Н.И Павленко, Л. А. Никифоров, М. Я. Волков, Москва
1973, s. 220 i nast.
11
10
Paweł Krokosz
te ziemie pod nazwą Kolegium Małorosyjskie16. Dotychczas wszystko, co dotyczyło
wzajemnych związków Rosji i Ukrainy, podporządkowane było rosyjskim urzędom
odpowiedzialnym za kontakty zagraniczne — prikazowi Poselskiemu i Kancelarii
Poselskiej, a następnie Kolegium Spraw Zagranicznych. Przekazanie „spraw ukraińskich” Senatowi — instytucji zarządzającej sprawami wyłącznie wewnątrzrosyjskimi
— było widocznym znakiem, że Ukraina dla cara przestała być odrębnym organizmem państwowym, posiadającym określoną autonomię i została zdegradowana do
roli jednej z wielu części imperium17. Hetman próbował protestować przeciwko tej
decyzji, lecz Kolegium Małorosyjskie składające się z sześciu przedstawicieli władz
rosyjskich — dowódców wojsk carskich stacjonujących na Ukrainie — na czele z prezydentem, na którego został wyznaczony Stefan Wieliaminow, rozpoczęło już działalność.
W odezwie Piotra I do mieszkańców Ukrainy znalazła się informacja, iż instytucję tę powołano po to, by „naród ukraiński nie był przez nikogo obciążony niesprawiedliwymi sądami ani uciskiem starszyzny”18. W zasadzie Kolegium Małorosyjskie miało stać się w rękach Petersburga narzędziem inkorporacji Hetmańszczyzny do imperium, o czym świadczy choćby oddelegowanie do pracy w nim
urzędników rosyjskich19. Wkrótce zmarł sędziwy Iwan Skoropadśkyj, a starszyzna
kozacka, nie chcąc pogodzić się rosyjskim dyktatem, zwróciła się do cara o pozwolenie na obiór nowego hetmana, powierzając jednocześnie pełnienie obowiązków
hetmańskich pułkownikowi czernihowskiemu Pawłowi Połubotkowi, który pozostawał w ostrym konflikcie z Wieliaminowem. Warto wspomnieć, że Skoropadśkyj
przed swoim wyjazdem miał powierzyć właśnie Połubotkowi kierowanie sprawami
Hetmańszczyzny20. Wszystko okazało się daremne, gdyż Kolegium Małorosyjskie
przejęło już wszystkie sprawy administracyjne, sądowe i finansowe Ukrainy, a car
nie zamierzał prowadzić jakichkolwiek konsultacji ze starszyzną odnośnie wyboru
nowego hetmana. Kandydatura cieszącego się dużym szacunkiem u Kozaków Połubotka — pretendującego do tej godności jeszcze po „zdradzie” Mazepy — była dla
władcy całkowicie nie do przyjęcia, albowiem, jak twierdził Piotr I: „(…) od czasów
pierwszego hetmana Bohdana Chmielnickiego nawet do Skoropadśkiego wszyscy
hetmani okazywali się zdrajcami, i (…) przez to cierpiało nasze państwo, szczególnie
Mała Rosja”21.
W kwietniu 1723 r. car zniósł zwierzchnią władzę hetmana nad wojskiem
kozackim na Ukrainie i oddał ją stacjonującemu tam z oddziałami rosyjskimi generałowi Michałowi Golicynowi. Latem Połubotok, sędzia generalny Iwan Czernysz
oraz pisarz Semen Sawycz zostali wezwani do Petersburga w celu złożenia wyДiлова документацiя Гетьманщини XVIII ст., ред. кол. О. М. Мироненко, К. А. Вислобоков, Л. А. Дубровiна, I. Б. Усенко, В. В. Цвєтков, Ю. С. Шемшученко, Киïв 1993,
s. 15–16.
17 ПСЗРИ, т. VI, СПб. 1830, но. 3988, 3989; А. Яковлiв, Украïнсько-московськi договори..., s. 148.
18 Н. Полонська-Василенко, Iсторiя Украïни, т. 2: Вiд середини XVII столiття дo 1923
року, Киïв 1995, s. 83.
19 З. Когут, Вiдчитування Гетьманщини: державотворчi державошукання, [w:] idem,
Корiння iдентичности. Студiï з ранньомодерноï та модерноï iсторiï Украïни, Киïв
2004, s. 311.
20 Pułkownik Połubotok był jednym z pierwszych kozackich dowódców, którzy po „zdradzie”
Mazepy na wezwanie cara przybyli do Głuchowa w celu wyboru nowego hetmana. W ciągu
kilkunastu lat lojalnej służby Piotrowi I zdołał zgromadzić znaczny majątek składający się
z rozległych włości, znacznych funduszy pieniężnych oraz kosztowności, zob.: Л. Г. Мельник, Маєтностi та скарби Полуботкiв, [w:] УIЖ, 5/2000, s. 60.
21 ПСЗРИ, т. VII, СПб. 1830, но. 4252.
16
Rosyjskie „nie” dla „praw i wolności” narodu ukraińskiego w XVIII w.
11
jaśnień odnośnie napiętej sytuacji na Ukrainie. Do carskiej stolicy trafiły również
podpisane przez większość starszyzny generalnej i pułkowników kozackich dokumenty zwane „Suplikami kołomackimi” (ułożone podczas posiędzenia rady starszyzny kozackiej nad rzeką Kołomak). W dokumencie znalazły się prośby dotyczące
zezwolenia na wybór nowego hetmana, zniesienia podatków wprowadzonych przez
Kolegium Małorosyjskie, wolności sądów kozackich oraz usunięcia wojsk rosyjskich
z terenu Ukrainy. Dla cara postulaty te były nie do przyjęcia i pułkownika Połubotka
wraz z towarzyszami zamknięto w twierdzy Pietropawłowskiej. Hetmanowi skonfiskowano wszystkie majętności — posiadłości ziemskie, znaczne fundusze pieniężne
i kosztowności22. Wkrótce aresztowano i przewieziono do Petersburga innych „spiskowców”, m.in. pułkownika mirhorodzkiego Daniela Apostoła, generalnego esauła
Wasyla Żurakiwśkiego, generalnego buńczucznego Jakowa Łyzohuba. Rozpoczęte
śledztwo miało wykazać ich związki z przebywającym na emigracji Pyłypem Orłykiem. W grudniu 1724 r. w więzieniu zmarł ciężko chory Połubotok23. Z jego śmiercią związane jest podanie krążące wśród mieszkańców Ukrainy, według którego
pułkownika w ostatnich chwilach jego życia odwiedził sam Piotr I. Połubotok, przeczuwając niechybną śmierć, miał zwrócić się do cara następującymi słowami:
„Wkrótce Piotr i Paweł staną przed sądem Bożym”. Słowa te okazały się prorocze.
Hetman zmarł 18 grudnia, zaś w styczniu następnego roku na zawsze odszedł monarcha rosyjski24.
Za panowania Piotra I dawne ukraińskie „prawa i wolności” były systematycznie ograniczane. Dziesiątki tysięcy ludzi, zarówno Kozaków, jak i zwykłych mieszkańców, kierowano do budowy twierdz na samej Ukrainie (przede wszystkim
w Kijowie), na Kaukazie nad Terekiem, nad Morzem Kaspijskim, do prac przy kopaniu Kanału Ładożskiego oraz nowej stolicy rosyjskiej wznoszonej nad brzegami
Morza Bałtyckiego — Petersburga. Na początku XVIII w. ograniczono również handlowe kontakty Ukrainy z państwami ościennymi — Polską i Turcją. Począwszy od
1701 r., produkty żywnościowe można było eksportować, z pewnymi wyjątkami,
jedynie na rynek rosyjski. Polityka swoistej „demoralizacji” mieszkańców Ukrainy
podjęta przez rosyjskie władze powoli osiągała swój cel. Podupadł autorytet hetmana, który stał się teraz niemal całkowicie zależny od carskich wytycznych. Słabość
władzy Iwana Skoropadśkiego wykorzystywali sami Ukraińcy, którzy w celu uzyskania awansu społecznego lub polepszenia pozycji materialnej szukali opieki u władz
rosyjskich. Carski aparat urzędniczy chętnie przyjmował skargi, umożliwiając tym
samym Piotrowi I pełnienie roli arbitra pomiędzy „gnębioną” ludnością a hetmanem i starszyzną kozacką25. Od czasu obioru Iwana Skoropadśkiego car porzucił
również tradycję zaprzysięgania porozumień zawartych z Hetmańszczyzną26.
Poparcie udzielone Mazepie przez Zaporożców sprawiło, iż car zdecydował
się na podjęcie radykalnych kroków także wobec Siczy Zaporoskiej. Na przełomie
Л. Г. Мельник, op. cit., s. 60. Odebrany uprzednio majątek — za wyjątkiem pieniędzy i koni — został zwrócony dzieciom hetmana przez carową Katarzynę I.
23 Dobra należące do aresztowanych zostały przejęte na rzecz skarbu państwa, zob.: Д.
Бантыш-Каменский, Словарь…, ч. IV, Москва 1836, s. 169; О. Субтельний, Мазепинцi...,
s. 123.
24 Н. И. Костомаров, Русская история в жизнеописанях ее главнейших деятелей, Москва 2004, s. 773; Д. Бантыш-Каменский, Словарь… , ч. IV, s. 164–170.
25 Н. Полонська-Василенко, op.cit., s. 82–83; А. Бовгиря, „Мазепа умер, но мазепинцы
живы...”: реалiï Гетьманщини пiсля полтавськоï поразки, [w:] Гетьман Iван Мазепа:
постать, оточення, епоха…, s. 120–130.
26 I. C. Cтороженко, Збройнi сили Украïни вiд останньоï третини XVII ст. до кiнця
XVIII ст., [w:] УIЖ, 1/1998, s. 92.
22
12
Paweł Krokosz
marca i kwietnia 1709 r. wodami Dniepru ruszyła rosyjska ekspedycja, która w maju, po zaciętym oporze zwolenników Mazepy w Perewołocznej i Kudaku, dotarła do
Siczy. Owo dobrze ufortyfikowane „gniazdo buntowników” znajdowało się na wyspie u ujścia Czortomliku, Podpolnej i Skarbnej do Dniepru. Pomimo zaciętego
oporu obrońców twierdza została zdobyta przez Rosjan, a jej obrońcy wzięci do
niewoli (kobiety rozdano żołnierzom) lub straceni. Ocaleli z pogromu Kozacy zbiegli do limanów dnieprowych, by ostatecznie przekroczyć granice Chanatu Krymskiego i tam w 1711 r. w Oleszkach założyć zupełnie niezależną od Moskwy tzw. Sicz
Oleszkowską27.
W czasach przewrotów pałacowych
Śmierć wielkiego reformatora Rosji nie zmieniła nic w kwestiach dotyczących Ukrainy. W czasie rządów jego następczyni, carowej Katarzyny I, pojawiła się
nadzieja na zmianę istniejącego stanu rzeczy. Groźba wojny z Turcją sprawiła, iż
członkowie Najwyższej Rady Tajnej (nowo powołanej instytucji kontrolującej wszystkie sprawy państwowe) w lutym 1726 r. przedstawili propozycję, aby „dla dobra
i zjednania tamtejszego narodu wybrać osobę godną i pewną spośród nich, Ukraińców, na hetmana”, a także skasować wszystkie dodatkowe podatki wprowadzone
wbrew zawartym porozumieniom oraz przywrócić niezależne sądownictwo. Jednakże sprzeczność interesów poszczególnych członków Najwyższej Rady Tajnej,
a także linia polityczna Petersburga nie pozwoliły na jakiekolwiek działania w tej
sprawie. Aż do śmierci Katarzyny I kontrola polityczna, administracyjna i ekonomiczna Ukrainy pozostała w rękach Kolegium Małorosyjskiego oraz dowódców
rozlokowanych tam garnizonów rosyjskich. Nowe podatki i rozpoczęta eksploatacja
bogactw naturalnych Ukrainy stwarzały Petersburgowi sprzyjające okoliczności do
podjęcia działań zmierzających do jej całkowitej inkorporacji w granice imperium
rosyjskiego28.
Po śmierci władczyni stara arystokracja rosyjska i szersze koła stołecznej
szlachty opowiedziały się za kandydaturą do tronu wnuka Piotra I — carewicza Piotra Aleksiejewicza, który przyjął imię Piotra II (1727–1730). Pod rządami nowego
władcy nastąpiła zmiana polityki caratu wobec Ukrainy. W maju 1727 r. monarcha
polecił zbierać podatki zgodnie z „punktami” przyjętymi za czasów Bohdana
Chmielnickiego i kolejnych hetmanów, co równało się ze skasowaniem powinności
ściąganych aktualnie przez Kolegium Małorosyjskie29. Decyzją Najwyższej Rady
Tajnej wszystkie „sprawy ukraińskie” zostały wyłączone z kompetencji Senatu i przekazane Kolegium Spraw Zagranicznych30. W lipcu tegoż roku władca zgodził się na
ponowny wybór hetmana, wyznaczając jednocześnie tajnego radcę Fiodora Naumowa na wysłannika na Ukrainę, który miał uczestniczyć w planowanej ceremonii. W rzeczywistości został on mianowany ministrem (Rezydentem) przy urzędzie
hetmańskim31. 1 października w Głuchowie carski kandydat pułkownik Daniel Apostoł został wybrany na hetmana Ukrainy. W odróżnieniu od poprzednich wyborów
27 W. A. Serczyk, Połtawa 1709, Warszawa 1982, s. 108–109; Військовi кампанiï доби гетьмана Iвана Мазепи в документах, упор. С. Павленко, т. II, Киïв 2009, no. 198, s. 494;
no. 223, s. 630; А. Скальковский, История Новой-Сечи или последнего Коша Запорожского, ч. II, Одесса 1846, s. 25–54.
28 А. Яковлiв, Украïнсько-московськi договори…, s. 156.
29 ПСЗРИ, т. VII, СПб. 1830, но. 5073.
30 Протоколы, журналы и указы Верховного Тайного Совета 1726–1730, ч. III, (январь-июнь 1727 г.), изданы под редакцией Н. Ф. Дубровина, [w:] Сб.РИО, 1888, т. 63,
s. 747.
31 ПСЗРИ, т. VII, СПб. 1830, но. 5127.
Rosyjskie „nie” dla „praw i wolności” narodu ukraińskiego w XVIII w.
13
zebranym Kozakom nie przedstawiono żadnych „punktów” carskich. Nowemu hetmanowi nie wręczono także — starym zwyczajem — carskiej gramoty, a Naumow
pozostał „ministrem-rezydentem” z zachowaniem wszystkich prerogatyw przysługujących urzędnikom Piotra I32. Na początku 1728 r. Apostoł udał się do Moskwy na
uroczystą koronację Piotra II i, korzystając z okazji, złożył na ręce kanclerza Gawryły Gołowkina „punkty” zawierające prośby dotyczące m.in. przywrócenia metropolii
kijowskiej, wprowadzenia zakazu nabywania ziem kozackich przez duchowieństwo
i klasztory, ustanowienia niezależnego sądownictwa oraz wyprowadzenia z Ukrainy
wojsk rosyjskich33.
W sierpniu tegoż roku Kolegium Spraw Zagranicznych wydało dokument
regulujący wszystkie kwestie związane z dalszym funkcjonowaniem Ukrainy, zwany
powszechnie „Artykułami rozstrzygającymi”. Wbrew oczekiwaniom hetmana i starszyzny kozackiej nie przywracały one dawnych „praw i wolności”, lecz wprowadzały
jedynie „lżejszy wariant poddaństwa niż narzucony przez Piotra I za pośrednictwem
Kolegium Małorosyjskiego”34. W dokumencie ujęto sprawy administracyjne, finansowe, sądownicze, wojskowe i handlowe oraz jasno określono prerogatywy przysługujące carowi i hetmanowi. Piotr II zagwarantował narodowi ukraińskiemu prawo
wyboru hetmana według dawnych zasad z zastrzeżeniem, iż może się to odbywać
jedynie z „woli i pozwolenia Jego Imperatorskiej Wysokości”. Hetmanowi ograniczono prawo wyboru członków starszyzny generalnej, pułkowników, starszyzny
pułkowej i sotników, którymi mogli zostać jedynie „zasłużeni, znamienici i wierni”
carowi ludzie. Nie miał on także prawa prowadzić korespondencji z władcami innych państw, a o przybyciu cudzoziemskich posłów winien był powiadomić znajdującego się przy nim „ministra-rezydenta”. W gestii hetmana — również pod kontrolą „rezydenta” i Kolegium Spraw Zagranicznych — pozostawały jedynie sprawy dotyczące drobnych kwestii granicznych z Polską i Chanatem Krymskim. Zreorganizowano Sąd Generalny, rozstrzygający według „praw ukraińskich”, pod przewodnictwem hetmana jako prezydenta, który od tej chwili miał składać się z trzech
Rosjan i trzech Ukraińców. Uregulowano sprawy dotyczące nabywania ziemi i nieruchomości na Ukrainie, uchylając tym samym zakaz z maja 1727 r., który zabraniał
nabywania tam ziemi przez Rosjan oraz jej sprzedaży przez Ukraińców. Wprowadzono także zakaz kupna ziemi kozackiej przez przedstawicieli ukraińskiej Cerkwi
prawosławnej i władze tamtejszych klasztorów. W sprawach handlowych zezwolono
kupcom ukraińskim jeździć z „dozwolonymi” towarami do przygranicznych miast
rosyjskich, przy czym ograniczenia dotyczyły kupców żydowskich, zmuszając ich do
prowadzenia jedynie handlu hurtowego. W zakresie spraw finansowych ustanowiono dwóch podskarbich generalnych — Ukraińca i Rosjanina. Nie uległy natomiast
zmianie zasady dotyczące stacjonowania wojsk rosyjskich, gdyż w myśl „Artykułów” znajdowały się one na Ukrainie w celu „ochrony jej granic”35.
W czasie sprawowania urzędu hetmańskiego przez Apostoła przeprowadzono rewizję zasobów ziemi oraz rozpoczęto kodyfikację prawa, a ustanowienie dokładnego budżetu administracji centralnej pozwoliło uporządkować również finan-
O.I. Рiгельман, Лiтописна оповiдь про Малу Росiю та ïï народ i козакiв узагалi, вст.
ст., упор. та примітки П. М. Саса, В. О.Щербака, Киïв 1994, s. 623–624; О.П. Реєнт, I. А.
Коляда, Усi гетьмани Украïни, Харкiв 2008, s. 347; А. Яковлiв, Украïнсько-московськi
договори…, s. 158.
33 O. I. Рiгельман, op.cit., s. 626–634; А. Яковлiв, Украïнсько-московськi договори…,
s. 159.
34 N. Jakowenko, op.cit., s. 503.
35 O. I. Рiгельман, op.cit., s. 626–634; Протоколы, журналы и указы…, s. 510.
32
14
Paweł Krokosz
se Hetmańszczyzny36. Podeszły wiek Apostoła, a także choroba spowodowana paraliżem lewej części ciała hetmana budziły w rosyjskich kręgach władzy pewne zaniepokojenie odnośnie dalszej sytuacji na Ukrainie, którą w Petersburgu rozpatrywano
w szerszym kontekście polityki międzynarodowej. Niepewnie przedstawiała się
wówczas sytuacja w sąsiedniej Rzeczypospolitej po śmierci króla Augusta II (1696–
1706 i 1709–1733) i aktywna działalność polityczna Pyłypa Orłyka. Szczególnie niebezpieczne dla Rosji mogły okazać się jego kontakty z Krymem. Sytuacja była na
tyle poważna, iż podczas narady carskich ministrów w 1732 r. otwarcie postawiono
problematyczne pytanie: co robić po śmierci hetmana? W posiedzeniu wziął udział
rosyjski „minister-rezydent” książę Aleksiej Szachowski, który stwierdził, iż nowego
hetmana można nie wybierać, zaś jego funkcję wystarczy powierzyć carskiemu rezydentowi z tytułem „Namiestnika Hetmańszczyzny”37.
W styczniu 1734 r. zmarł hetman Daniel Apostoł, a następczyni Piotra II carowa Anna Iwanowa (1730–1740) zdecydowała, że władza na Ukrainie zostanie
przekazana Zarządowi Urzędu Hetmańskiego — radzie składającej się z sześciu
równych sobie członków — trzech Rosjan i trzech Ukraińców (złagodzonemu wariantowi Kolegium Małorosyjskiego). W pierwszej grupie Zarządu najważniejszą
rolę odgrywał książę Szachowski, zaś „pierwsze” miejsce spośród desygnowanych
tam Ukraińców zajął przedstawiciel Generalnej Starszyzny oboźny generalny Jakow
Łyzohub. W odezwie skierowanej do starszyzny kozackiej, wojska i ludności ukraińskiej władczyni obiecała rządzić Ukrainą według porozumień zawartych jeszcze
z Bohdanem Chmielnickim38. Jednocześnie Szachowski otrzymał niezmiernie ważne zadanie — z jednej strony miał wyjaśnić narodowi ukraińskiemu konieczność
ustanowienia Zarządu, zaś z drugiej potajemnie miał „pobudzić” Ukraińców do
jedności z Rosją, zapewniając Kozaków i ludność, iż nowy urząd został wprowadzony jedynie tymczasowo, do czasu wyboru nowego hetmana. Tajne wytyczne dla
Szachowskiego nie pozostawiały złudzeń — caratowi chodziło o całkowitą likwidację
autonomii Ukrainy, a to można było osiągnąć jedynie poprzez zdyskredytowanie
urzędu hetmańskiego. Pierwszym krokiem w tym kierunku było przekazanie „spraw
ukraińskich” pod zarząd Senatu i carskiego ministra, który jednocześnie zarządzał
nieposiadającą nigdy autonomii Ukrainą Słobodzką. Następowała powolna asymilacja Hetmańszczyzny. Ukraińcy wchodzący w skład Zarządu Urzędu Hetmańskiego
i Sądu Generalnego byli zupełnie uzależnieni od decyzji Szachowskiego. Rosja, stosując wobec narodu ukraińskiego politykę obietnic, z powodzeniem realizowała
swoje cele, z których najważniejszym była rusyfikacja Ukraińców. Nie szczędziła
przy tym grosza wszystkim przedstawicielom starszyzny zgłaszającym wierność
Petersburgowi. Wśród szeregowego kozactwa i ludu stosowana była prosta demagogiczna propaganda zmierzająca do narzucenia rosyjskiej formy rządów39.
W ramach tych działań pod koniec stycznia 1734 r. książę Szachowski zabronił wyjeżdżać z Ukrainy do innych miast bez wydanych przez siebie paszportów.
Carski rezydent czynił utrudnienia w kontaktach ludności ukraińskiej, m.in. ze
Smoleńskiem, Polakami i mieszkańcami ziem ościennych. We wrześniu tegoż roku
Senat wydał ukaz zabraniający powoływania na wójtów Kijowa kandydatów wybranych przez tamtejszych mieszczan. Nad tym, by wyboru dokonano spośród
36 N. Jakowenko, op.cit., s. 504–505. Daniel Apostoł — podobnie jak poprzedni hetmani —
należał do grona ludzi posiadających ogromne majątki ziemskie. W jego dobrach znajdowało
się m.in. 9103 zagród chłopskich, zob.: О. П. Реєнт, I. А. Коляда, op. cit., s. 350.
37 А. Яковлiв, Украïнсько-московськi договори…, s. 166.
38 ПСЗРИ, т. IX, СПб. 1830, но. 6539, 6540.
39 А. Яковлiв, Украïнсько-московськi договори…, s. 166 i nast.; O. I. Рiгельман, op.cit.,
s. 645 i nast.
Rosyjskie „nie” dla „praw i wolności” narodu ukraińskiego w XVIII w.
15
„Wielkorusów”, czyli Rosjan, miał czuwać gubernator kijowski. Ponadto na dowódców w kilku pułkach kozackich mianowano Rosjan40. W grudniu 1738 r. ukazem carowej zabroniono przywozu z terenów Rzeczypospolitej kalendarzy w języku polskim,
gdyż w takowych znajdowały się informacje niekorzystnie przedstawiające imperium,
tj. Rosję, a także Ukrainę. Wobec powyższego władze w obawie, aby te publikacje nie
wywoływały niepotrzebnych „poruszeń w narodzie”, wprowadziły zakaz ich posiadania na terenie całej Ukrainy (także Ukrainy Słobodzkiej) oraz nakazały ich konfiskatę i spalenie. Wszyscy posiadający bądź ukrywający tego typu publikacje musieli
liczyć się z surowymi restrykcjami41.
W marcu 1734 r. przebywające na emigracji wojsko zaporoskie, po otrzymaniu uprzednich gwarancji ze strony carowej, rozpoczęło powrót na swoje dawne
tereny. Jednakże władze rosyjskie wyznaczyły im zupełnie nowe miejsce na założenie kosza, tj. Nowej Siczy, znajdujące się na rzece Podpolna, zaledwie kilka kilometrów od starej siedziby. Zaporożcom, którzy przeszli całkowicie pod protektorat
Petersburga, oprócz rocznego subsydium w wysokości 20 000 rubli przeznaczonego
na utrzymanie zasiedlonych przez siebie ziem, zwanych oficjalnie „Wolnością Wojska Zaporoskiego”, zapewniono zachowanie samorządu kozackiego. Od tej chwili
jednostki kozackie znajdujące się oficjalnie na carskim żołdzie podporządkowano
dowództwu wojsk rosyjskich stacjonujących na Ukrainie. Zgoda na powrót Zaporożców nie była przypadkowa, albowiem zbliżała się wojna z Turcją (1735–1739),
a wystawione przez nich oddziały stanowiły cenne wsparcie dla armii carskiego
feldmarszałka Burcharda Krzysztofa Münnicha — faktycznego zarządcy wszystkich
ziem ukraińskich42.
Widoczne zmiany polityki rosyjskiej wobec Ukrainy nadeszły wraz z objęciem tronu przez carową Elżbietę Piotrowną (1741–1762), kiedy nastąpiło przywrócenie urzędu hetmańskiego. Znaczny, jeśli nie całkowity, wpływ na tę decyzję miała
„romantyczna przygoda i uczucia” władczyni do prostego Kozaka ukraińskiego Aleksieja Razumowskiego, z którym zawarła potajemny związek małżeński. W 1744 r.
podczas wizyty carowej na Ukrainie starszyzna kozacka, duchowieństwo i szeregowi
Kozacy wręczyli jej prośby o przywrócenie dawnych „praw i wolności”. Wieść o przybyciu władczyni do Kijowa wywołała ożywienie w narodzie ukraińskim. W gronie
starszyzny kozackiej zrodziły się nadzieje na realizację szeregu zamierzeń, wśród
których na pierwszym miejscu było przywrócenie władzy hetmańskiej oraz odsunięcie Rosjan od urzędów i kierowania krajem. Dążono także do likwidacji ukazów
carskich godzących w ukraińskie swobody ekonomiczne43. Jednak dopiero po trzech
latach carowa podjęła decyzję, aby „w Małej Rosji hetmana według uprzednich
praw i obyczajów uczynić (…) w ten sposób jak były obrany wcześniej hetman Skoropadśkyj”44. Na spełnienie obietnicy przyszło jednak poczekać do lutego 1750 r.,
gdy w Głuchowie na hetmana wybrano, co prawda „zaocznie”, Kyryłę Razumowśkiego (Cyryla Razumowskiego), brata Aleksieja. Carowa odwołała rosyjskich urzędników wchodzących w skład Zarządu Urzędu Hetmańskiego, Sądu Generalnego
Бумаги кабинета министров имрератрицы Анны Иоанновны…, s. 354–360.
Сборник постановлений и распоряжений по цензуре…, s. 8.
42 О. Субтельний, Мазепинцi…, s. 146; А. Скальковский, op. cit., s. 55–115; W. A. Serczyk,
Ukraina w latach 1569–1795, [w:] „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, prace
historyczne, 1971, z. 32, s. 272; О. Репан, Iржа на лезi: Лiвобережне козацтво i росiйськотурецька вiйна 1735–1739 рокiв, Киïв 2009, s. 12–138.
43 Прошения сотников черниговского полка о козацких обидах, поданное имп. Елизавете в 1744 г., [w:] „Киевска Старина” (dalej: КС), 1894, т. XLV, 1894, Приложения, s. 3.
44 ПСЗРИ, т. XII, СПб. 1830, но. 9400. Wizyta władczyni wpłynęła m.in. na poprawę stanu
dróg i mostów, zob.: Д. Бантыш-Каменский, История Малой России…, ч. III, s. 122–123.
40
41
16
Paweł Krokosz
oraz Komisji Ekonomii i Rachunków. Decyzje poprzednich władców zostały przekreślone, a Ukraina, przechodząc pod zarząd Kolegium Spraw Zagranicznych, odzyskała status autonomiczny zagwarantowany jej przez Piotra I w latach 1708–1709.
Hetmanowi podporządkowano także Kozaków zaporoskich. 45. Jak zauważył Z. Kohut, od połowy XVIII w., za sprawą uczuciowego związku Aleksieja Razumowskiego
z carową, Ukraińcy zaczęli odgrywać istotną rolę w politycznym systemie imperium,
zajmując miejsce w różnych ugrupowaniach dworskich46.
Pomimo przywrócenia funkcji hetmana sytuacja na Ukrainie nadal była
napięta i groziła niekontrolowanym wybuchem. Wzrost potęgi Rosji na arenie europejskiej mocno zaniepokoił dwór francuski, który „skrytymi” działaniami dyplomatycznymi związanymi ze „sprawami ukraińskimi” pragnął osłabić pozycję Petersburga na starym kontynencie. Na początku lat 50. XVIII w. król Ludwik XV
(1715–1774) w rozgrywce politycznej z carową Elżbietą Piotrowną postanowił wykorzystać aktywnego przedstawiciela „mazepińskiej” emigracji — generała Hryhora
Orłyka, syna Pyłypa Orłyka, który nie porzucił nadziei na wolny powrót do ojczyzny.
Ów zwolennik Mazepy zapewniał francuskich dyplomatów, iż prawdziwym autorytetem i ostoją w walce o dawne „prawa i wolności” dla narodu ukraińskiego jest
osoba hetmana, chociaż godność tę piastował aktualnie człowiek wyznaczony przez
Petersburg. A w 1754 r. sytuacja na Ukrainie była równie napięta, jak w chwili
„zdrady” Iwana Mazepy. Spowodowane było to faktem, iż na dawnych ziemiach
wojska zaporoskiego osiedlały się tysiące Serbów i Mołdawian przesiedlonych tam
przez władze rosyjskie47.
Linia polityki Petersburga wobec Hetmańszczyzny była niekonsekwentna i niekiedy pełna sprzeczności. W 1752 r. powtórzone zostało carskie postanowienie, aby
nie „zapisywać” mieszkańców Ukrainy, bez względu na przynależność stanową, do
tzw. chłopów (ludności niewolnej)48. Dwa lata później Senat niespodziewanie skasował granicę rosyjsko-ukraińską, zamknął urzędy celne i wprowadził ogólnorosyjskie cła na ziemiach ukraińskich, niszcząc tym samym jedną z podstaw autonomii.
Hetman protestował przeciwko tej decyzji, wskazując rządowi centralnemu, iż złamał postanowienia zawarte jeszcze za Bohdana Chmielnickiego. W istocie chodziło
mu o utratę dochodów, jakie czerpał z pobieranych dotychczas opłat celnych. Carowa decyzji nie cofnęła, lecz jako zadośćuczynienie za poniesione „straty” przyznała
Razumowskiemu coroczne subsydium pieniężne w wysokości 50 000 rubli49. Decyzje władz centralnych spowodowały wzrost niezadowolenia na Ukrainie, które hetman próbował łagodzić. Efektem jego starań był wydany w 1756 r. przez Senat dokument zakazujący rosyjskim generałom i pułkownikom osadzania w areszcie Kozaków bez zgody hetmana i Generalnej Kancelarii Wojskowej, gdyż ci podlegali
jurysdykcji sądów ukraińskich i mogli być sądzeni tylko według obowiązującego
tam prawa50. Wkrótce Razumowski wysłał do Senatu projekt zakładający zrównanie
ПСЗРИ, т. XVI, СПб. 1830, но. 9758, 9808.
З. Когут, Бiлорусь, Росiя та Украïна в XVI–XVIII столiттях: завдання для дослiдникiв полiтичноï iсторiï, [w:] idem, Корiння iдентичности…, s. 22; idem, Украïнська
елiта у XVIII столітті та iï iнтеґрація в росiйське дворянство, [w:] idem, Корiння
iдентичности…, s. 57; А. Яковлiв, Кiнець автономiï Украïни, [w:] З-пiд булави — пiд
корону: друга половина XVIII ст., упор. авт. передм. О. К. Струкевич, ред. кол. В. А.
Смолiй, О. I. Гружiй, Р. П. Iванченко, О. В. Мишанич, Киïв 2002, s. 267.
47 I. Борщак, Слiдами гетьмана Розумовського у Францiï, Мюнхен 1957, s. 11–17.
48 ПСЗРИ, т. XIII, СПб. 1830, но. 9925.
49 ПСЗРИ, т. XIV, СПб. 1830, но. 10218, 10258; А. Яковлiв, Кiнець автономiï Украïни…,
s. 268.
50 ПСЗРИ, т. XIV, но. 10554.
45
46
Rosyjskie „nie” dla „praw i wolności” narodu ukraińskiego w XVIII w.
17
rang urzędników ukraińskich z odpowiednimi rangami rosyjskimi, według których
hetman miał być pełnoprawnym generałem, generalny oboźny — generałem majorem lub brygadierem, pułkownik kozacki — pułkownikiem, towarzysz buńczukowy
— majorem lub kapitanem51. Zabiegi te nie przyniosły spodziewanych rezultatów.
Jeszcze w tym samym roku Ukraina na powrót znalazła się pod zwierzchnością
Senatu, lecz przez kolejne lata rząd rosyjski nie podejmował żadnych kroków godzących w jej autonomię. W maju 1762 r. hetmanowi udało się jeszcze wywalczyć
prawo do kontroli magistratu Kijowskiego (znajdującego się pod nadzorem Rosjan)
i innych miast Ukrainy. Decyzja ta, podjęta przez cara Piotra III (1761–1762), miała
istotny wpływ na poprawę finansów Hetmańszczyzny, gdyż uzyskiwane w Kijowie
dochody stanowiły istotny element jej gospodarki52.
С. Павленко, Загибель Батурина 2 листопада 1708 р., Киïв 2008, s. 236; Ведомость
о малороссийской генеральной старшине, полковниках, бунчуковых товарищах,
полковой и сотенной старшине и других чинах и рядовых с указанием, какой чин за
каким следует по малороссийскому обычаю, учинена в 1756 году, [w:] КС, 1883, т. VI,
s. 382–385.
52 ПСЗРИ, т. XV, СПб. 1830, но. 11541.
51
18
Paweł Krokosz
Pawel Krokosz. A Russian „no” for the „rights and freedoms” of the
Ukrainian people in the 18th century (1)
This article is devoted to the policy of the tsarist authorities against the Ukrainian
territories which were part of the Russian Empire in the 18th century. During the
Great Northern War (1700–1721), Hetman Ivan Mazepa attempted to create a Ukrainian state that was independent from Russia. His activities ended in failure. In the
following years, the Russian government allowed the Cossack Hetman state to operate to a very limited degree under its total control. In 1764, Empress Catherine II
removed the last Hetman, Cyril Razumovsky, from his post. Soon there was also a
complete elimination of the existing autonomy of Ukraine, which under the new
rules was incorporated into the Russian state. The Ukrainian population was also
then deprived of the special „rights and freedoms” which had once been guaranteed
by the Russian rulers.
Юрій Демешко
Кіровоградський національний технічний університет,
Кіровоград
Участь купецького стану в діяльності
митниць Новоросійського краю
в дореформенний період
Постановка проблеми в загальному вигляді та її зв’язок із важливими науковими чи практичними завданнями
Розширення кордонів Російської імперії до Чорного моря за рахунок
завоювання земель в Османської імперії в ряді воєн, сприяло розвитку митної справи в Причорноморському регіоні. Передусім це відбивалось в їхній
діяльності, після перенесення вже існуючих митниць далі на південь та
створення нових митних застав. Так, були внесені ряд змін до митного статуту, посилено вимоги до робітників митниць, а також розширені штати.
Вагоміше значення при митницях почали відігравати представники від купецтва, яких обирали на ряд провідних посад у подібних структурах.
Стан розробленості теми в науці
Історія митниць Новоросійського краю в дореформенний період була
предметом вивчення ряду відомих вітчизняних дослідників, як складова
частина більш загальних історичних проблем. Питання стосовно митних
органів та митної справи в цілому в українських губерніях у дореформенний
період досліджували В. М. Орлик1, О. В. Морозов2, К. М. Колесников, Г. М.
Виноградов3 та ряд інших науковців. Але в їхніх працях питання стосовно
участі саме купецтва на митній службі або не розглядалося взагалі, або ж до1 Орлик В. М. Податкова політика Російської імперії в Україні в дореформений період
/ В. М. Орлик. – Кіровоград: Імекс – ЛТД, 2007. – С. 169.
2 Морозов О. В. Митна система Російської імперії в українських губерніях XVIII – початок ХХ ст.: монографія/ О. В. Морозов – Дніпропетровськ: АМСУ, 2011. – С. 60.
3 Історія митної справи в Україні / К. М. Колесников, О. В. Морозов, Г. М. Виноградов
та ін.; За ред. П. В. Пашка, В. В. Ченцова. – К.: Знання, 2006. – С. 351.
13/2013
HISTORIA
19
20
Юрій Демешко
сить фрагментарно. Єдиною дослідницею, яка займалася проблемами участі
купецтва на митній службі в Новоросійському краї у своїх статтях була Ю. І.
Головко4,5. Але у своїх дослідженнях стосовно цього питання, науковець приділила увагу лише останній чверті ХVIII ст. — епосі зародження митниць у Новоросійському краї, не прослідкувавши при цьому проблему стосовно XIX ст.
Таким чином, участь купецтва в діяльності митного режиму Новоросійського
краю стосовно кінця XVIII ст. досліджувалась лише одним науковцем, а стосовно ХІХ ст. подібні дослідження взагалі практично відсутні, через що окреслене питання потребує більш детального вивчення.
Формулювання цілей статті
Об’єктом дослідження є купецтво Новоросійського краю, а предметом
— діяльність купецтва на посадах при митницях Новоросії. Мета статті полягає в розкритті ролі займаних купцями посад при митницях, їхніх функцій
та значення в діяльності митного режиму регіону. Виходячи з цього, ставимо
такі завдання: прослідкувати процес призначення купецтва на посади при
митницях, розкрити значення цих посад, зазначити роль купецтва на займаних посадах та поширеність явища обрання купців на посади при митницях
Новоросійського краю.
Виклад основного матеріалу дослідження
Митна мережа на території Новоросійського краю почала створюватися після ліквідації Запорозької Січі у 1775 року та розширення кордонів
Російської імперії на південь. Її завданнями були: стягнення мит з товарів, які
перевозилися через кордон, контроль руху населення через імперський
кордон, нагляд за порядком на кордоні. Торговельно-митну політику з кінця
XVIII до кінця XIX ст. визначав мотив збереження платіжного балансу та
підтримки курсу грошей. Також важливу роль в її організації, особливо на
межі століть відігравала боротьба між двома державно-господарськими
мотивами: фіскальним — отриманням прибутку від митних зборів та грошово-політичним — намагання впливати на платіжний баланс на користь
держави, що викликало заборонні заходи та дії, які суперечили фіскальному
мотиву6.
У 1754 році на кяхтинській митниці, яка знаходилася на кордоні з Китаєм, від московського купецтва на посаду цолнера, тобто наглядача, через
головний магістрат була направлена для служби виборна особа. У допомогу
цолнерам, на місце інспекторів і штемпель-магістрів також від купецтва
направлялися особи, які орієнтувалися в цінах та якості російських та китайських товарів. Згодом практика в обранні на вказані посади купців пошири-
Головко Ю. І. Купецтво на митній службі на півдні Україні (остання чверть ХVІІІ –
початок ХІХ ст.) // Волинські історичні записки: збірник наукових праць – Житомир:
Полісся, 2009. – т. 2. – С. 18.
5 Головко Ю. І. Кадрова політика на митних установах Південної України в останній
чверті XVIII – першому двадцятиріччі ХІХ ст. // Наукові праці історичного факультету
ЗДУ. – Запоріжжя: Просвіта, 2005. – вип. 19. – С. 69.
6 Морозов О. В. Митна система Російської імперії в українських губерніях XVIII –
початок ХХ ст.: монографія / О. В. Морозов. – Дніпропетровськ: АМСУ, 2011. – С. 60.
4
Участь купецького стану в діяльності митниць Новоросійського краю …
21
лася й на інші прикордонні митниці, у тому числі причорноморські7. Цього ж
року внутрішні митні збори були остаточно ліквідовані згідно з єлизаветинським царським указом від 20 грудня 1753 року8. У той же час зовнішні
митні збори залишалися, а основними серед них були: 1) вивізні, що стягуються при вивезенні товарів з країни, 2) транзитні — з товарів, що тільки
провозяться через країну і 3) ввізні — при ввезенні товарів з-за кордону. На
думку Т. Мінаєвої, уряд Єлизавети Петрівни прагнув за допомогою передання
відкупної системи в руки купецтва зробити їхні дії більш відповідальними
щодо організації збору мит, ніж це робили державні службовці, а також подібний хід мав ліквідувати утиски, які викликали масове невдоволення серед
купців щодо їхньої участі в податковій та митній системах країни. У свою чергу відкупна система за сприяння купців мала сприяти зростанню державного
прибутку, зменшенню контрабанди та вдосконаленню організації митної
справи9.
Вихідці від купецького стану на митній службі доволі часто займали
провідні посади. Існували рекомендації стосовно залучення на службу представників збіднілого купецтва, про що зазначалося, наприклад, у другій статті
інструкції, виданої новоросійським губернатором М. В. Муромцевим у липні
1776 р. директору Новомиргородської митниці. До формулярних списків особового складу митниць Південної України особи від купецького стану вносились від початку формування причорноморської митної мережі. Так, генералгубернатор Г. О. Потьомкін отримав пропозиції від помічника митного обердиректора І. Федуркіна стосовно призначення на посади цолнера та митного
інспектора купців Захара Осетрова та Івана Куханова10.
Важливим явищем в існуванні митної системи була традиція митних
відкупів. У 1758 році митне управління на сухопутному західному кордоні
уряд постановив надати на відкуп на п’ять, а потім на десять років купцям
А. Шемякіну і Г. Яковлєву та їхнім 13 товаришам, більшість із яких були першогільдійними купцями в різних регіонах країни, строком на 3 роки. У кожному регіоні призначалось основне місто, куди мали надходити зібрані кошти. Для Малоросії було обрано місто Київ11. Мито не знімалося з товарів, які
йшли за кордон на потреби російської армії, яка в цей час вела тривалі військові бойові дії з Османською Портою за володіння Північним Причорномор’ям, з товарів, які йшли в Нову Сербію, яка активно колонізувалась у цей
час та заселялась іноземцями, а також з товарів, які були в оборотній торгівлі
із Запоріжжям. Можливою причиною було небажання царського уряду на даний момент нагнітати стосунки із запорізьким козацтвом, зважаючи на ведеО назначении чиновников и канцелярских служителей в пограничную китайскую
таможню: Сенатский, 23 августа 1754 г. // ПСЗ. – Собр. 1. – т 14. – № 10281. –
С. 200.
8 Об уничтожении внутренних таможенных и мелочных сборов: Именный, 20 декабря 1753 г. // ПСЗ. – Собр. 1. – т. 13. – № 10164. – С. 947.
9 Минаева Т. С. Отношение купечества к таможенному откупу в XVIII в. (На примере
Н. Т. Шемякина) // Торговля, купечество и таможенное дело в России в XVI–XIX вв.:
сб. материалов Второй междунар. науч. конф. (Курск, 2009 г.) / сост. А. И. Раздорский.
– Курск, 2009. – С. 139.
10 Головко Ю. І. Купецтво на митній службі на півдні Україні (остання чверть ХVІІІ –
початок ХІХ ст.) // Волинські історичні записки: збірник наукових праць. – Житомир:
Полісся, 2009. – т. 2. – С. 18.
11 Об отдаче на откуп таможенных внутренних и портовых сборов Темерниковской
компании Директору Шемякину и его товарищам: Сенатский, 15 мая 1858 г.
// ПСЗ. – Собр. 2. – т. 15. – № 10837. – С. 204.
7
22
Юрій Демешко
ння російсько-турецьких воєн у регіоні в окреслений період і на участь козацтва у війні на стороні Російської імперії12.
У 1763 році в Санкт-Петербурзі була сформована Головна над митними зборами Канцелярія, наглядачем в якій був купець, обраний купецтвом
міста13. За розпорядженням Сенату з 1764 року митні збори мали залишатись
на казенному утриманні. Слідкували за цим «надійні» штаб-офіцери. При
кожному з них знаходилися два російські купці, які діяли незалежно один від
одного. Ці купці обирались із достойних та надійних людей магістратами.
Скільки купців, від якого міста мали обиратися потрібно було вирішено головним магістратом відповідно до ситуації. При кожній митниці повинні були
наявні наглядачі, які слідкували за митними зборами. Один наглядач обирався сенатом із штаб-офіцерів, а інший — за вибором купецтва. Робилося це
з метою наявності інформації серед купецтва та штаб-офіцерів про збори та
податі не лише місцевої, а й усіх інших митниць, дані про які були в головних
наглядачів. Оплата наглядачам бралася із митних надходжень. За роботу
також можна було отримати додаткову грошову винагороду14.
На південноукраїнських прикордонних територіях на 1776 рік основними митницями вважались такі: Микитинська, Таганрозька та Миргородська. У Микитинській із 14 персон особового складу 7 — були із купецького
стану. За роботу митниць відповідали губернатори, але фактично цю роль на
себе брали обер-директори. Директорів призначав генерал-губернатор Г. О.
Потьомкін, а всіх інших працівників губернатори та обер-директори. Обердиректори збирали відомості про діяльність митниць та направляли їх губернаторам та генерал-губернатору, де розкривали дані про збирання мит,
видатки, прибутки і т. п.15. У 1779 році Микитинську митницю перевели до
Херсона разом із більшою часткою особового складу16. У 1792 році портову
митницю з Херсона було переведено до Очакова17. Пов’язано це було з кращим географічним розташуванням міста.
Значні зміни в митній сфері причорноморського регіону відбулися
після приєднання Кримського півострова до Російської імперії в результаті її
перемоги в черговій російсько-турецькій війні 1768–1774 років. У 1783 р.
почався процес переведення ряду митних установ, які втратили свою необхідність і опинились далеко від лінії нового кордону — Кизикерменської, Олександрівської та Нікопольської. До новостворених кримських митних установ
мали бути переведені й митні службовці з вищезазначених митниць, але через погану впорядкованість системи управління на новозавойованих землях
Там само, с. 205.
О смотрении Надзирателю Главной над таможенными сборами Канцелярии как
за Кассиром, так и за таможенными служителями и делами, и о даче ему инструкции: Высочайше утвержденный доклад Действительнаго Тайнаго Советника
Графа Миниха, 15 июня 1772 г. // ПСЗ. – Собр. 1. – т. 19. – № 13821. – С. 524.
14 О бытии таможням в казенном содержании и об определении надзирателей для
присмотра за сборщиками или откупщиками: Высочайшая резолюция по докладе
Сената, 24 октября 1763 г. // ПСЗ. – Собр. 1. – т. 16. – № 11955. – С. 406.
15 Головко Ю. І. Микитинська прикордонна митниця (1776–1778) // Наукові записки:
збірник праць молодих вчених та аспірантів. – т. 6. – К., 2001. – С. 220.
16 Морозов О. В. Митна система Російської імперії в українських губерніях XVIII –
початок ХХ ст.: монографія / О. В. Морозов. – Дніпропетровськ: АМСУ, 2011. – С. 208.
17 Указы о переводе из Херсона в Очаков портовой таможни и рапорт в Екатеринославскую Казенную палату о том же // Державний архів Миколаївської області (далі – ДАМО), ф. 414, о. 1, с.1, арк. 3.
12
13
Участь купецького стану в діяльності митниць Новоросійського краю …
23
цей процес затягнувся, а ряд митних службовців залишилися на тривалий час
без роботи18.
У 1797 році було відновлено Комерц-колегію в тому виді, у якому вона
існувала до свого скасування у 1775 році. Митні установи знову потрапили під
її контроль. У час відсутності даного органу, контролем за діяльністю митниць
займались місцеві генерал-губернатори. Казенні палати, утверджені в ряді російських регіонів у 1775 році на чолі з віце-губернаторами стали реальністю
для Південної України протягом 1782–1783 років. Саме вони виконували певні функції Комерц-колегії в означений період, контролюючи торгівлю й податкову сферу. У 1781 році при казенних палатах була створена ІІ-а експедиція
з митної справи, яка займалась контролем діяльності митниць регіону на чолі
з радником. Його основним обов’язком був контроль роботи митниць. Після
відновлення Комерц-колегії, митні експедиції при казенних палатах були ліквідовані, хоча вже у 1800 році була створена ІV-а експедиція. Основною метою її діяльності було: призначення службовців на роботу в митницях, збір
даних про роботу митниць, розгляд справ стосовно конфіскованих товарів. До
її складу входив радник, асесор та два купці19.
Для нагляду за товарами, які перевозились через митниці, обирались
наглядачі від купецтва з метою боротьби з контрабандою20. Крім того,
1797 року уряд посилив митний контроль і ввів при митницях ряду губерній
посаду митних інспекторів, діяльність яких контролювала Комерц-колегія. До
списку увійшли і 3 малоросійські губернії: Подільська, Волинська та Новоросійська21. Через рік вийшов указ, де ще детальніше описувались функції
та роль робітників митниць, у тому числі й директорів та цолнерів, більшість
з яких були представниками купецького стану. Директори та цолнери мали
бути присутніми при перевезенні товарів через митницю на своєму робочому
місці. При цьому, у разі відсутності директора в цей час, провідне місце в процесі віддавалось саме цолнеру, тобто митному наглядачеві. Важливу роль
відігравав і пакгаузний інспектор, який записував товари в реєстр з їх характеристикою, зазначенням ціни та номеру, по якому вони проходили по
зазначеній митниці22. Далі йшов детальний перегляд товарів. Інспектор наглядав, щоб товари відповідали кількості та якості, зазначеній у документах на
перевезення, вагмейстер за їхньою правильною вагою, штемпельмейстер за
правильним клеймом на товарах, екер за відповідністю якості та кількості напоїв, якщо такі перевозились. Директор та цолнер своїми підписами підтверджували правильність проходження процедури та її успішність, а далі вираГоловко Ю. І. Олександрівська прикордонна митниця (1776–1784) // Історія торгівлі,
мита та податків:
зб. наук. праць. – Дніпропетровськ, 2010. – № 1 (1). – С. 137.
19 Морозов О. В. Митна система Російської імперії в українських губерніях XVIII – початок ХХ ст.: монографія / О. В. Морозов. – Дніпропетровськ: АМСУ, 2011. – С. 212.
20 О возобновлении свидетельства и осмотра иностранных товаров выбранными из
купечества, под наблюдением Начальствующих Губерниями: Именный, данный Сенату, 12 сентября 1797 г. // ПСЗ. – Собр. 1. – т. 24. – № 18139. – С. 735.
21 Об определении Таможенных Инспекторов в Губерниях: Выборгской, Эстляндской,
Лифляндской, Курляндской, Литовской, Подольской, Волынской и Новороссийской:
Именный, данный Сенату, 6 марта 1797 г. // ПСЗ. – Собр. 1. – т. 24. – № 17871. –
С. 511.
22 Инструкция из Государственной Коммерц-Коллегии, учрежденным в Новгородской, Выборгской, Литовской, Волынской, Подольской и Новороссийской Губерниях
пограничным Таможням и заставам: 31 декабря 1798 г. // ПСЗ. – Собр. 1. – т. 25. –
№ 18807. – С. 507.
18
24
Юрій Демешко
ховували суму перевізного мита із зазначеного товару, яку приймав та записував касир. Опісля директор та цолнер передавали ярлик на дозвіл провозу
товару пакгаузному інспектору, а далі господар товару отримував право на його ввіз чи вивіз23.
При здобутті посад та чинів службовці митниць користувалися загальними правилами. Для вступу на митну службу необхідно було надати подання
до митного «присутствія» або до митного керівництва. Ймовірно, інформація
про наявність вакансії при митниці була доступною широкому загалу, оскільки заяви подавали не лише професійні службовці, але й звичайні люди, які до
цього могли подібну посаду не займати. Досвід роботи на митниці для служителів нижчого рівня не був обов’язковим. Митних чиновників могли призначати обер-директори, митні інспектори, губернатори, генерал-губернатор,
Комерц-колегія. Система призначення та звільнення митних службовців у першій половині ХІХ ст. була практично беззмінною: директор Департаменту
зовнішньої торгівлі та міністр фінансів надавали подання стосовно призначення начальника митного округу; за поданням директора Департаменту
зовнішньої торгівлі після затвердження міністром фінансів призначалося керівництво митних установ першого та другого класів; решта митних чиновників призначалася з подання начальника митного округу й затвердження
директором Департаменту зовнішньої торгівлі; канцелярських служителів і доглядачів призначали митні установи, повідомляючи про це Департамент зовнішньої торгівлі24. З 1820 року наглядачів, або ж цолнерів, могли призначати на митницях, без дозволу чи направлення «з-зовні»25. Досить важливе
значення у даний період часу виконувала у сфері торгівлі та митної справи
Комерц-колегія. На 1800 рік головні питання, якими займалася Комерцколегія, були: 1) стан зовнішньої торгівлі; 2) стан внутрішньої торгівлі; 3)
торгове внутрішнє та зовнішнє судноплавство; 4) відомство митниць з іноземною купецькою розправою та судовою частиною. Частина членів Комерцколегії обиралася серед купецтва, хоча уже у звітах за 1801 рік зазначалось,
що участь купецтва в ній залишається під сумнівом, адже робота при Комерцколегії забирає в купців занадто багато часу. Через це вони мало часу витрачають на свій основний рід діяльності, що негативно відображається на сфері
торгівлі26.
Для розвитку причорноморської митної справи помітну роль відігравала Миколаївська митна застава, яка була створена в листопаді 1793 року.
Для росту і розвитку міста та застави, у тому числі купецтву та ремісництву,
було надано ряд пільг, як звільнення від усіх грошових повинностей на три
роки, але це не сприяло їхньому переїзду до міста, адже пільги вони могли
отримувати, навіть проживаючи в інших містах і регіонах. Це мало негативне
відображення як на розвитку міста Миколаєва, так і ролі його митниці в екоТам само, с. 508.
Головко Ю. І. Кадрова політика на митних установах Південної України в останній
чверті XVIII – першому двадцятиріччі ХІХ ст. // Наукові праці історичного факультету
ЗДУ. – Запоріжжя: Просвіта, 2005. – Вип. 19. – С. 69.
25 По представлению в Департаменте внешней торговли с испрашиванием разрешения на счет определения досмотрщиков в таможни // Державний архів Одеської
області (далі — ДАОО), ф. 40, о. 1, с. 67-а, арк. 2.
26 О дозволении выпускать в чужие краи пшеницу, со взиманием пошлин по 30 копеек с четверти: Высочайше утвержденное постановление Министра Коммерции
Князя Гагарина, Генерал-Прокурора Обольяновича и Коммерческаго Собрания, 13
сентября 1800 г. // ПСЗ. – Собр. 1. – т. 26. – № 19554. – С. 292.
23
24
Участь купецького стану в діяльності митниць Новоросійського краю …
25
номіці причорноморського регіону на початкових етапах свого функціонування27. Незважаючи на більш вагоме економічне значення Одеси в регіоні, і митниці в тому числі, миколаївська портова митниця все ж залишилася в дії і через неї проходили митні операції28.
Важливу участь брало купецтво у функціонуванні одеської митниці,
яка мала надважливе значення в економічному розвитку, як південно-західної частини імперії, так і всієї держави в цілому. Сама одеська митниця була
заснована 27 травня 1794 року згідно з указом імператриці Катерини ІІ. Пояснювалося це тим, що «бажаючи поширити торгівлю російську на Чорне
море і поважаючи вигідне положення Хаджибея (Одеси) і пов’язаний з цим
великий пожиток, визнали ми за потрібне влаштувати там воєнну гавань
разом з портом для купецьких суден… Влаштування в цьому місці митниці та
карантину вважаємо дуже потрібним»29. Через два місяці після видання
указу, було затверджено штати митниці з 11 осіб, у тому числі й представників
від купецького стану на чолі з прем’єр-майором Кир’яковим. Для цієї митниці
та для більшості інших митниць по Російській імперії в першій половині
ХІХ ст. характерним був колегіальний тип управління, коли всі накази по
кожній митниці затверджувалися трьома основними представниками цієї
митниці, як то директором, помічником директора та цолнером — митним
доглядачем. Часто на початкових етапах розвитку митниць при них у наглядачі ставилися збіднілі представники місцевого купецтва від магістратів за
бажанням власне цих купців. У разі відсутності бажаючих, магістрат сам повинен був призначити осіб у наглядачі30. У 1844 році в Одесі було призначено
ряд осіб на державні посади для присутності при перевірці товарів митницею
і чиновника для ведення підрахунків. Найчастіше подібні пости займали
особи з купецтва31.
Імператор Олександр І у 1811 році затвердив указ, який призвів до
змін у структурі управління митницями з метою удосконалення їхньої діяльності. Митною справою керувало Міністерство фінансів, здійснюючи цей нагляд і керівництво через Департамент митних зборів. У підпорядкуванні Департаменту знаходились 11 митних округів, які займались спрямуванням
діяльності власне митниць та митних застав або постів. Штат митниць було
збільшено, у тому числі й одеської до 59 осіб. Кількість представників від
купецтва в митниці зросла у зв’язку з цим не лише якісно, а й кількісно. Була
створена нова мережа митниць, передусім на чорноморському узбережжі —
в Овідіополі, Очакові та Херсоні32. Згодом митна застава в Херсоні була лікві27 Ковальський В. К. Становлення та розвиток митної справи на Півдні України з давніх
часів до 1917 року (на матеріалах Миколаївської митниці): дис. ...канд. юрид. наук. /
Одеська національна юридична академія. – О., 2004. – С. 85.
28 Циркуляры, предписания Департамента таможенных сборов, Министра финансов и переписка с Начальником Одесского таможенного округа и Херсонской казенной палатой о порядке выдачи денежных кредитов, сборе пошлин, составления
расписания расходов и др. // ДАМО, ф. 266, о. 1, с. 70, арк. 3.
29 Деркач Л. В. Українська митниця: вчора, сьогодні, завтра. – [2-е вид., доп.].
/ Л. В. Деркач. – К., 2000. – С. 18.
30 Инструкция из главной над таможенними сборами канцелярии пограничным таможням: 13 августа 1764 г. // ПСЗ. – Собр.1. – т.16. – №12225. – С. 884.
31 О штатах Одесской Врачебной Управы и Канцелярий тамошней Городской Думы,
Городоваго Магистрата, сиротскаго Суда и Строительнаго Комитета: Высочайше утвержденное мнение Государственнаго Совета, 25 октября 1844 г. // ПСЗ. –
Собр. 2. – т. 19. – Ч. 1. – № 18359. – С. 697.
32 Деркач Л. В. Українська митниця: вчора, сьогодні, завтра. – С. 19.
26
Юрій Демешко
дована, а її функції перейняла на себе Очаківська33. У 1862 році при миколаївському та херсонському портах були відкриті митниці, які підняли рівень
митної справи в містах. У той же час митниця в Очакові функціонувати перестала. Ряд посад у цих митницях займали особи із купецького стану34. Через
рік були скасовані митні застави в Акмечеті та Севастополі і створено митницю 1-го класу 2-го розряду в Севастополі35. Як і раніше одним із головних
завдань для митниць була боротьба з контрабандою. Службовці, які робили
помітний вклад, відзначились грошовими винагородами та всякого роду подяками від верхівки36.
Митний статут 1857 року ввів нову систему митних установ, які в залежності від обсягів операцій поділялись на 3 класи митниць: великі (перший
клас) — Одеська, Феодосійська, Керченська та ін.; середні (другий клас) —
Євпаторійська та ін.; малі (третій клас) — Миколаївська, Маріупольська, Херсонська та ін. Статут також встановлював особливі вимоги до чиновників
митниць. Начальниками митних округів, керівниками та членами митниць
не могли призначатись люди, котрі не служили до цього в митній сфері. Посилено було вимоги також до освіченості службовців та їхньої політичної надійності. За віддану службу, робітники митниць могли нагороджуватись медалями та відзнаками, як військові37.
Висновки
Таким чином, участь купецтва в діяльності митниць Російської імперії
в цілому та Новоросійського краю, зокрема, мала помітне значення, що
позитивно відображалось на функціонуванні митної системи та ефективної
діяльності економічних важелів. Представники від купецького стану займали
переважаючу кількість посад при митницях, починаючи від головних та
найвагоміших посад, як то директор, помічник директора та цолнер, тобто
митний доглядач, закінчуючи рядовими. Купці займали посади як у провідних митницях Новоросійського краю, одеській, очаківській, херсонській,
миколаївській, так і в рядових митних пунктах. Належність купця до певної
купецької гільдії та певного чину чи рангу визначала, яке місце та на якій
митниці або митній заставі може зайняти подібна особа. Купецтво у свою
чергу звертало основну увагу, частіше за все, на економічну доцільність
перебування на митній службі, тобто матеріальну складову, а також роки
вислуги, які могли в майбутньому сприяти переходу на вищий ранг та вищу
посаду. Причини цього полягали в тому факті, що купецтво не охоче йшло
працювати на пости, на яких вони могли отримати матеріальні статки нижчі,
ніж у своїй рідній галузі — торгівлі. Після відкриття при одеському порту,
порто-франко, значна частина купецтва прагнула потрапити саме в Одесу,
33 Об уничтожении Херсонской и Тираспольской Застав и об организации новых таможенных постов // ДАОО, ф. 40, о. 1, с. 47, арк. 17.
34 Об открытии Николаевскаго и Херсонскаго портов, учреждении в сих портах таможень, и упразднении Очаковской таможенной заставы: Высочайше утвержденное мнение Государственнаго Совета, 10 апреля 1862 г. // ПСЗ. – Собр. 2. – т. 37. –
Ч. 1. – № 38146. – С. 308.
35 Циркуляры таможенного ведомства // Державний архів Херсонської області (далі
– ДАХО), ф. 7, о. 1, с. 19, арк. 95.
36 Циркуляры таможенного ведомства об организации работы таможни // ДАХО,
ф. 7, о. 1, с. 13, арк. 11.
37 Бойко В. М., Багрій-Шахматов Л. В., Попов Г. В. Історія митної справи / В. М. Бойко, Л. В. Багрій-Шахматов, Г. В. Попов. – К., 2002. – C. 33.
Участь купецького стану в діяльності митниць Новоросійського краю …
27
особливо з плином часу, коли місцеві митники почали масово збагачуватись,
отримуючи додаткові кошти від осіб, які прагнули обійти митні норми та
правила. Тим не менш, були й такі купці, які працювали не стільки на своє
благо, скільки на благо держави, але таких була меншість. Новоросійські
митниці, які пропускали через свої пости майже весь товарообіг з Чорного та
Середземного морів, активно розвивались. Купецтво, контролюючи процес
ввозу та вивозу товарів, активно сприяло не лише власному збагаченню, а й
економічному росту краю, що показували дані спеціальних комісій, які приїздили з перевірками із Санкт-Петербурга. Завдяки цьому купці й утримувались на своїх посадах при митних установах, продовжуючи бути важливою
складовою органу, який контролював економічний розвиток Новоросійського
регіону.
Yuriy Demeshko. The participation of the merchant estate in customs
activity of the Novorossiysk region in the pre-reform period
The merchants of the Novorossiysk region in the pre-reform period occupied an
important place in the activity of customs in the region, holding leading positions
such as director, assistant director, and supervisor, in addition to several other less
significant ones. Over time, the amount of representatives from the merchant
estate in such positions grew. This fact can be considered as the result of their useful activity in the workplace, which helped bring into the imperial administration
new representatives from this estate. Merchants were distinguished by a significant
contribution to the economic improvement of the region, which was marked by
their activity not only in the spheres of trade and industry, with which they had
always been primarily associated, but also in the customs service.
Наталя Пасічник
Кіровоградський державний педагогічний університет,
Кіровоград
До питання становлення фінансової науки
в університетах українських губерній
Російської імперії в ХІХ —
на початку ХХ століття
Постановка проблеми у загальному вигляді та її зв’язок із важливими
науковими чи практичними завданнями
Економічна історія українських губерній Російської імперії ХІХ ст.
характеризувалася кризою натурального та дрібнотоварного феодально-кріпосницького господарства і розвитком товарно-грошових ринкових відносин.
Зміна соціально-економічних умов господарювання зумовила нові вимоги до
фінансової системи держави, правового регулювання фінансової діяльності,
органів державного управління фінансами, які, зі свого боку, для здійснення
нових функцій потребували висококваліфікованих кадрів у сфері державних,
корпоративних і муніципальних фінансів. Проте, не лише об’єктивні умови
зародження і розвитку ринкових соціально-економічних відносин сприяли
становленню фінансової науки, а й теоретичні концепції науковців і практиків фінансової діяльності. В українських університетах протягом ХІХ — початку ХХ ст. працювало багато видатних вчених економічного та правового
напрямів, наукові розробки яких сприяли становленню національної фінансової думки, формуванню фінансів як самостійної сфери наукових досліджень із власним предметом і методом регулювання. Тому актуальним є аналіз наукових витоків становлення і розвитку фінансової науки на теренах
України на основі принципів об’єктивності та історизму.
Стан розробленості теми в науці
Першими дослідниками розвитку фінансової науки в Російській імперії в ХІХ
ст. були теоретики і практики фінансової і фінансово-правової думки того
часу: М. Мордвинов, М. Сперанський, М. Орлов, М. Тургенєв, І. Горлов, Ф.
13/2013
HISTORIA
29
30
Наталя Пасічник
Мільгаузен, В. Лебедєв, І. Янжул, С. Іловайський, С. Вітте, М. Бунге, І. Озеров,
М. Рейтерн та інші. У запропонованому списку видатних представників
фінансової науки прізвища українських і російських науковців і практиків
фінансової справи подано разом, оскільки в цей час розвиток української
фінансової думки здійснювався у загальноцивілізаційному напрямку світової
та західноєвропейської економічної та фінансової думки.
Вагомі дослідження наукового доробку українських вчених — викладачів університетів Наддніпрянської України, осмислення їх наукової спадщини з позицій нової методології, вільної від марксистської ідеології, зробили українські науковці В. Андрущенко1, Л. Безгубенко2, О. Василик3,
С. Злупко4, Л. Горкіна5, П. Леоненко, В. Небрат6, В. Орлик7, С. Юрій8 та ін.
Джерела становлення та здобутки української фінансової думки дістали висвітлення в публікаціях С. Злупка, який наголошував на українському
пріоритеті у багатьох напрямах наукових досліджень і довів, що українські
вчені створили теорії та наукові школи світового рівня9.
Розвиток фінансової науки в дослідженнях українських економістів
другої половини ХІХ – початку ХХ ст. досліджувала В. Небрат10. Зокрема, нею
вперше запроваджено в науковий обіг і аргументовано положення про формування у другій половині ХІХ — на початку ХХ ст. української наукової школи фінансів11.
Науковці визначають різні підходи щодо предметних витоків фінансової науки. Фінанси, як наука про кращий устрій урядового господарства
або кращий спосіб задоволення державних потреб матеріальними цінностями розглядалася як частина політичної економії12. І. Янжул підкреслював
«камеральне минуле» фінансової науки13 і внесок економічної школи меркантилізму, представники якої започаткували науковість фінансів. У сучаАндрущенко В. Л. Орієнтири вітчизняної фінансової думки // Фінанси України. –
2000. – № 4. – С. 3–11.
2 Безгубенко Л. М. Фінансова наука і практика періоду трансформацій // Фінанси України. – 2000. – № 4. – С. 12–16.
3 Василик О. Д. Фінансова наука // Фінанси України. – 2001. – № 1. – С. 3–10.
4 Злупко С. Українська економічна думка.Постаті і теорії / С. Злупко. – Львів:
"Євросвіт", 2004. – 543 с.
5 Горкіна Л. П. Наука і управління: феномен М. Х. Бунге / М. Бунге: сучасний дискурс.
Монографія. Серія «Славетні постаті» / за ред. В.Д. Базилевича. – К.: Знання, 2005. –
С. 70–81.
6 Небрат В. В. Українська фінансова думка другої половини ХІХ – початку ХХ століть
/ В. В. Небрат. – К.: Ін-т екон. та прогнозув. НАНУ, 2007. – 224 с.
7 Орлик В. М. Податкова політика Російської імперії в Україні в дореформений період:
Монографія / В.М.Орлик. – Кіровоград: Імекс-ЛТД, 2007. – 631 с.
8 Фінанси: підручник / За ред. С. І. Юрія, В. М. Федосова. – К.: Знання, 2008. – 611 с.
9 Злупко С. М. Внесок українських економістів у розвиток теорії грошей, грошового
обігу фінансів / С.М. Злупко // Фінанси України. – 2001. – № 8. – С. 31–49.
10 Небрат В В. Розвиток фінансової науки в дослідженнях українських економістів
другої половини ХІХ – початку ХХ ст.: автореф. дис. на здобуття наук. ступеня канд.
ек. наук: спец.: 08.01.04 – економічна історія та історія економічної думки / Небрат В.
В. – К., 2006. – 20 с.
11 Небрат В. В. Українська фінансова думка другої половини ХІХ – початку ХХ століть
/ В. В. Небрат. – К. : Ін-т екон. та прогнозув., 2007.– С. 151–207.
12 Рау К. Г. Основные начала финансовой науки: Том 1/ К. Г. Рау. – М.: Книга по
требованию, 2012. – 322 с.
13 Янжул И. И. Основные начала финансовой науки : Учение о государственных доходах / И. И. Янжул. – М. : Статут, 2002. – 555 с.
1
До питання становлення фінансової науки в університетах …
31
сній економічній літературі ґенеза фінансової науки в Україні розглядається
вітчизняними вченими (В. Андрущенко, Л. Безгубенко, О. Василик, П. Леоненко, В. Небрат, С. Юрій та ін.) переважно як частина економічної науки.
Нам імпонує точка зору В. М. Пушкарьової, яка обґрунтовує міждисциплінарний характер фінансової науки і виділяє в фінансах теоретичні основи,
які базуються на політичній економії, фінансовому праві, політичних теоріях, та прикладні, що охоплюють фінансову статистику і фінансову історію14.
Метою статті є дослідження становлення фінансової науки в університетах Наддніпрянської України й визначення взаємозв’язку її економічної
та правової складових.
Виклад основного матеріалу дослідження
Протягом ХІХ ст. Система вищої освіти в українських університетах
Російської імперії неодноразово трансформувалася. Основні етапи її розвитку
пов’язані з прийняттям загальноуніверситетських Статутів (1804, 1835, 1863, 1884
рр.), які були головними нормативними документами, що регламентували
діяльність Харківського університету (засновано 1804 р.), Імператорського
університету св. Володимира (засновано 1833 р.), Новоросійського університету (засновано 1865 р.). У 30-40 рр. ХІХ ст. фінансову та фінансово-правову
науку введено до навчальних програм юридичних факультетів університетів15.
Відповідно Загального Статуту Імператорських Російських університетів (1835
р.) в університетах Російської імперії створюється кафедра законів про державні повинності та фінанси і на юридичному відділенні (факультеті) викладається курс з аналогічною назвою; а за Статутом 1863 року на юридичних
факультетах університетів засновуються кафедри фінансового права (теорії
фінансів, російського фінансового права)16.
У першій половині ХІХ ст. у процесі становлення фінансової науки як
самостійної сфери наукового знання, питання організації державного господарства, його ресурсного забезпечення та управління виступали частиною
теоретичного дискурсу в межах економічної та правової наук.
У Харківському університеті економічні дисципліни викладалися переважно студентами юристами17. З часів заснування університету почалося
вивчення статистики, як прикладного джерела фінансової науки, на юридичному факультеті. Було створено кафедру політичної економії і статистики.
Політичну економію в Харківському університеті викладали фундатори фінансової науки Т. Степанов, Г. Цехановецький, П. Цітович, В. Левицький та
ін. П. Цітович був членом Ради міністрів фінансів, брав участь у розробці
проекту Вексельного статуту, законів про акціонерні товариства; Опублікував
14 Пушкарева В. М. История мировой и русской финансовой науки и политики: автореф. дис. на стоиск. д-ра эк. наук: спец.: 08.00.01 – экономическая теория / В. М.
Пушкарева. – М., 2004. – 36 с.
15 Орлик В. М. Дожовтнева фінансово-правова література як джерело до вивчення проблем фінансової політики уряду Російської імперії кінця ХVІІІ – початку ХХ ст. //
Історія науки і біографістика. – 2010. – № 2. [Електронний ресурс]. Режим доступу:
http://www.nbuv.gov.ua/e-journals/INB/2010-2/10_orlyk.pdf
16 Гриценко І. С. Юридичний факультет Університету святого Володимира, 1834–1920 /
І. С. Гриценко, В. А. Короткий. – К.: Либідь, 2009. – С. 6.
17 Харьковский государственный университет 1805–1980. Исторический очерк /Отв.
ред. проф. И. Е.Тарасов – Харьков: Вища школа. Изд-во при Харьк. ун-те, 1980. –
С. 32.
32
Наталя Пасічник
один із перших в російській імперії повний «Курс вексельного права» (1887)18
Значний внесок у становлення та розвиток економічної, фінансової і фінансово- правової науки здійснили викладачі Харківського університету — М.
Алексєєнко, К. Гаттенберг, П. Мігулін, І. Миклашевський, І. Платонов, І. Сокальський, М. Туган-Барановський та ін. Юридичний факультет університету
св. Володимира було започатковано 1835 року19. Економічні дисципліни почали викладатися з липня 1842 р., у складі першого відділення філософського
факультету, коли почали діяти новий Статут і штатний розпис університету,
згідно з яким було збільшено кількість кафедр. До прийняття Статуту 1863 р.
викладання більшості економічних дисциплін було компетенцією історикофілологічного факультету20. У загальноуніверситетському статуті 1863 р. (§ 15)
зазначалося, що при юридичному факультеті функціонує кафедра фінансового права і кафедра політичної економії та статистики21, відповідно вищезазначені кафедри університету св. Володимира функціонували при юридичному факультеті з 1863 по 1920 рр. Саме Київський університет у другій
половині ХІХ ст. стає центром фінансової науки Наддніпрянської України22.
Формується так звана економічна і фінансова «київська школа», фундатором
якої був економіст, фінансист, державний діяч, міністр фінансів Росії М. Бунге. Найбільш відомими науковцями Імператорського університету св. Володимира, розробки яких сприяли становленню і розвитку фінансової науки, були
М. Балудянський, М. Бунге, Д. Піхно, Г. Сидоренко, Г. Цехановецький, М.
Цитович, М. Яснопольський, Л. Яснопольський та ін.
Корисним з позицій переосмислення української національної економічної і фінансової думки в ХІХ ст. на нових ідеологічних засадах є монографія наукового співробітника Гамбурзького інституту світової економіки,
спеціаліста з історії економічної думки Йоахима Цвайнерта23, який фундаментально проаналізував розвиток економічної думки Росії протягом ХІХ –
початку ХХ ст. Автор ставить під сумнів ідею про існування особливої школи
російської економічної думки як національно єдиної та полемізує з завищеною оцінкою внеску окремих авторів. З позицій дослідження становлення
фінансової науки в ХІХ ст. цінним є матеріал з так званої «київської школи»24, представники якої дистанціювалися від стереотипів мислення лівої
російської інтелігенції й створили «мозковий центр» для здійснення ринкових реформ у рамках самодержавства й підготували науковий фундамент
для фінансової політики Бунге та Вітте25.
1 (13) травня 1865 року відбулося урочисте відкриття Новоросійського
університету. Юридичний факультет університету у своєму складі мав 13 каГриценко І. С. Юридичний факультет Університету святого Володимира, 1834–1920
/ І. С. Гриценко, В. А. Короткий. – К.: Либідь, 2009. – С. 159.
19 Нариси історії Київського національного університету імені Тараса Шевченка /В. В.
Різун, М. С. Тимошик та ін. – К.: Наша культура і наука, 2004. – С. 296.
20 Гриценко І. С. Юридичний факультет Університету святого Володимира, 1834–1920
/ І. С. Гриценко, В. А. Короткий. – К.: Либідь, 2009. – С. 7.
21 Радул О. С. Історія вищої школи Європи (V ст.. – середина ХХ ст. ): [Монографія]. –
Кіровоград: Імекс-ЛТД, 2011. – С. 465.
22 Федосов В. М., Юхименко П. І. Наукові здобутки представників київської фінансової
школи кінця ХІХ – початку ХХ століття // Економічна теорія. – 2011. – № 4. – С. 79.
23 Цвайнерт Й. История экономической мысли в России. 1805–1905. Перевод: В. Автономов, Л. Цедилин/ Й. Цвайнерт. – М.: Изд. дом ГУ-ВШЭ, 2008. – 416 с.
24 Там же. – С. 256–260.
25 Там же. – С. 260–261.
18
До питання становлення фінансової науки в університетах …
33
федр, у тому числі кафедри економіки і статистики та фінансового права26.
Новоросійський університет було створено на базі Рішельєвського ліцею, в якому було закладено певні традиції викладання даних дисциплін. Ще на початку 40-х рр. ХІХ ст. в ліцеї було відкрито камеральне відділення, на якому
вивчалися економіка з наукою про фінанси, наука про торгівлю та комерцію,
сільське господарство, огляд російських законів тощо27. Тут готували фахівців-юристів у галузі державного і приватного права, державних службовців.
Камеральне і юридичне відділення, які одержали згідно зі Статутом 1837 року
статус «університетських факультетів», стали попередниками спеціалізованої
фахової підготовки з публічно-правових наук на юридичному факультеті Новоросійського університету. Викладачі Новоросійського університету С. Іловайський, І. Патлаєвський, В. Твердохлєбов, Л. Федорович та ін. Зробили істотний внесок у розвиток економічної науки та своїми розробками сприяли
становленню фінансової науки як самостійній сфері наукових досліджень.
На той час, фінанси фактично являли собою комплексну навчальну
дисципліну, що містила елементи камералістики, політичної економії, науки
про фінанси, економічної політики. Викладачі читали лекції за власними
конспектами, із використанням наукових праць закордонних, переважно,
німецьких учених Х. А. Шльоцера (1805 р.), Л. К. Якоба (1821р.), К. Г. Рау
(1826–1832 рр.) та ін.
Органічний взаємозв’язок політичної економії та фінансів запропонував професор Харківського університету М. Алексеєнко. Він розглядав державне господарство як одну із форм народного господарства, тому наука про
державне господарство має перебувати у тісному взаємозв’язку з наукою про
народне господарство (політичною економією), а державна діяльність поділяється на управлінську і фінансову. Фінансова розглядає питання податків,
мита, державного бюджету, державного боргу тощо. У податках, на думку М.
Алексеєнка, простежується економічна і політична складова, з одного боку,
податок — один із елементів розподілу, з іншого — встановлення, розподіл,
вилучення і використання податку — одна із функцій держави28.
Економічні та камеральні витоки фінансової науки відзначав видатний український правознавець, випускник Київського університету, професор Новоросійського університету І. Патлаєвський. Учений структурує фінанси як науку про державне господарство, що вивчає загальні засади організації
фінансового управління, фінансової системи, бюджету, контролю29.
В. Левитський — випускник юридичного факультету Імператорського
Новоросійського університету, професор (у 1919–1920 рр. — ректор) Харківського університету, при класифікації економічної науки виділяв теоретичну
політекономію, прикладну політичну економію або економічну політику, статистику, історію народного господарства, історію економічних вчень і науку
про фінанси. Фінансова наука, на думку науковця, досліджує державне, земське і міське господарство і, в одних своїх частинах є теоретичною дисципліною, а в інших — прикладною30.
Історія Одеської національної юридичної академії / Головний редактор С. В. Ківалов. – Одеса 2002. – С. 17.
27 Там же. – С. 11.
28 Історія економічних вчень: Підручник: У 2 ч. – Ч. 2 / За ред. В. Д. Базилевича. – 2-ге
вид., випр. – К.: Знання, 2005. – С. 29–30.
29 Патлаевский И. Курс финансового права. – Одесса 1885. – 279 с.
30 Левитский В.Ф. История политической экономии в связи с историей хозяйственного быта. – Х., 1914.– С.1.
26
34
Наталя Пасічник
Випускник юридичного факультету Санкт-Петербурзького університету, професор кафедри фінансового права Новоросійського університету С.
Іловайський вважав, що виникненню і розвитку фінансової науки сприяли
фізіократи у Франції і камералісти Німеччини. Відомий фінансист зазначав,
що фінансова наука процесу свого становлення повинна завдячувати А. Сміту
та його послідовникам, а також німецьким ученим-фінансистам31.
Суттєво вплинули на розвиток вітчизняних фінансових досліджень
праці уродженця Київщини академіка І. І. Янжула. Його робота «Основные
начала финансовой науки: Учение о государственных доходах»32 вражає глибиною змісту й стає важливою для розвитку фінансового права, і водночас, ця
праця не є монографією, а лише університетським підручником, більшу частину якого присвячено дослідженню податків та податкової політики. Глибокі історичні екскурси та компаративний аналіз російського та зарубіжного
податкового законодавства дозволили автору зробити далекосяжні висновки,
актуальні й для сьогодення, зокрема, щодо прогресивних податків, єдиного
податку, непрямих податків та ін. Значну увагу вчений приділяв адмініструванню податків, правилам обкладення населення, зазначаючи, що у процесі
формування податкової політики необхідно враховувати регіональну специфіку, зайнятість населення й співвідносити це з потребами держави33.
Як вище було зазначено, у першій половині ХІХ ст. фінансова наука
переживала процес становлення й являла собою частину теоретичного дискурсу в межах економічної та правничої наук. У цей період економічний
фундамент фінансової науки становила класична політична економія, яка
була започаткована у кінці ХVІІ – на початку ХVІІІ ст. В. Петті в Англії та П.
Буагільбером у Франції, проіснувала до другої половини ХІХ ст. і отримала
своє логічне завершення у працях Дж. С. Мілля (Англія)34. Ідеї представників
класичної школи політичної економії кардинально вплинули на господарське
та фінансове життя європейських держав. Фінансові концепції класичної
політекономії були тією домінантою, на яку спиралося вирішення основних
проблем первісного накопичення капіталу, а потім і конкурентної ринкової
економіки. На підставі класичної фінансової концепції розроблялися основні
принципи фінансової політики того історичного періоду. Класична політекономія обґрунтувала основні постулати, необхідні для розвитку ринкової
економіки та здійснила переворот в основних концепціях економічної і фінансової науки35.
У другій половині ХІХ – на початку ХХ ст. викладачами українських
університетів та практиками фінансової діяльності велася активна розробка
теорії фінансів, обґрунтовувалася фінансова політика держави. Реформування грошової, кредитної, фінансової систем зумовило необхідність відповідних теоретичних досліджень. Оцінюючи теорію та практику капіталізму вільної конкуренції з критичних позицій, українські вчені вели пошук нових
Иловайский С. И. Учебник финансового права / С. И. Иловайский. – Одесса: Тип.
Штаба округа, 1899. – 385 с.
32 Янжул И. И. Основные начала финансовой науки : Учение о государственных доходах / И. И. Янжул. – М. : Статут, 2002. – 555 с.
33 Ibidem.
34 Історія економічних вчень: Підручник: У 2 ч. – Ч. 2 / За ред. В. Д. Базилевича. – 2-ге
вид., випр. – К.: Знання, 2005. – С. 143.
35 Пушкарева В. М. История финансовой мысли и политики налогов: Учебное пособие
[Електронний ресурс]. Режим доступу: http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Econom/Puschk/index.php].
31
До питання становлення фінансової науки в університетах …
35
теоретичних засад економічної науки та механізмів вирішення суперечностей
ринкового господарства36. На основі аналізу історичних джерел вивчення
історії фінансової науки цього періоду, а саме: навчальних курсів фінансового
права, політичної економії, фахових монографій та наукових публікацій, можна визначити неоднорідність впливів класичної школи політичної економії,
ідей німецької історичної школи і теорій неокласичної школи на процес
становлення та розвитку фінансової науки.
Висновки
Протягом ХІХ — початку ХХ ст. у Харківському, Київському і Новоросійському університетах працювало багато видатних вчених економічного та
правового напрямів, які зробили істотний внесок у становлення та розвиток
фінансової теорії. Чітко простежувався тісний взаємозв’язок між економічною та правовою складовою фінансової науки. Становленню фінансів як
самостійної сфери досліджень сприяло використання різноманітних економічних концепцій. На основі різних напрямів економічної теорії у ХІХ ст.
виникали самостійні фінансові школи, представниками яких були провідні
прихильники того чи іншого напряму економічної науки. Звідси випливає
наукова традиція розглядати історичний розвиток фінансової науки в нерозривному зв’язку з основними спрямуваннями економічної теорії37. Такий
принцип підходу до висвітлення історії світової фінансової науки взагалі
належить і до аналізу української фінансової думки.
Nataliya Pasichnyk. Concerning the question of the formation of financial education in the universities of Ukrainian provinces in the Russian
Empire in the nineteenth — early twentieth century
The article examines the process of the formation of financial education as an
independent branch of knowledge, and defines the interaction between the
economic and legal components of finance. It outlines the influence of different
concepts of economic theory on the development of financial education in Ukraine.
36 Небрат В. В. Розвиток фінансової науки в дослідженнях українських економістів
другої половини ХІХ – початку ХХ ст.: автореф. дис. на здобуття наук. ступеня канд.
ек. наук: спец.: 08.01.04 — економічна історія та історія економічної думки / Небрат
В. В. – К., 2006. – С. 11.
37 Пушкарева В. М. История финансовой мысли и политики налогов: Учебное пособие
[Електронний ресурс]. Режим доступу: http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Econom/Puschk/index.php].
Ірина Міронова
Чорноморський державний університет імені Петра Могили,
Миколаїв
Установи одеського поштовотелеграфного округу в системі зв’язку
російської імперії (остання чверть XIX –
початок XX ст.)
Протягом розвитку людського суспільства зростала потреба в більш
швидких і надійних засобах зв’язку, здатних передавати інформацію у великих обсягах. Це зумовило появу спочатку пошти, а в XIX ст. — телеграфу,
телефону та радіо. Початок складного перехідного періоду від традиційного
до індустріального суспільства Української держави, швидкий розвиток внутрішнього ринку, співпраця із зарубіжними країнами привели до лавиноподібного зростання різноманітної інформації, яку необхідно було доставляти
споживачеві в самі стислі терміни.
На формування і розвиток поштово-телеграфної галузі в Південній
Україні суттєво вплинула Російська імперія, до складу якої вона входила. Господарський розвиток південного регіону потребував організації його чіткого
управління. Одеса стала найбільшим на Чорному морі і другим за значенням
у Російській імперії портом, великим економічним і культурним центром.
У результаті цього потреба в послугах поштово-телеграфного зв’язку в регіоні
збільшилася і відтоді почався відносно швидкий його розвиток.
Актуальність питання полягає в тому, що без знання історії зв’язку доволі складно повністю відтворити як картину початкової стадії переходу
України від доіндустріального до індустріального суспільства, так і політичну
історію держави. Вивчення історії зв’язку допомагає простежити динаміку
вдосконалення сучасних засобів комунікації, спроектувати процеси, що відбувалися з ними в минулому, на сьогоднішній стан, спрогнозувати їх можливі
зміни та виявити закономірності.
Питаннями розвитку поштово-телеграфної справи в Російській імперії займались дореволюційні дослідники О. Глембоцький, С. Жарков, Т. Кос13/2013
HISTORIA
37
38
Ірина Міронова
триц, О. Стеткевич, М. Яворський1, які намагалися вирішити проблеми техніко-економічних питань, пропонували шляхи створення сприятливих умов
для поширення дій державної служби зв’язку. У радянський період вийшли
праці Д. Каргіна, М. Радовського, І. Дзюбіна2, присвячені винахідникам
телеграфу і розвитку телеграфної мережі в Російській імперії. Сучасна історіографія проблеми поповнилася науковими працями М. Високова, який
появу телеграфу відносить до важливого показника модернізації Російської
держави3. Але в своїх роботах згадані автори не надавали належної уваги
діяльності Одеського поштово-телеграфного округу та його ролі у формуванні
служби зв’язку Російської імперії. Саме цю прогалину намагається заповнити
автор статті.
Поштова реформа, проведена в Російській імперії в 1830 р., запровадила точну регламентацію поштової служби та єдиний для всіх структурних
підрозділів порядок виконання поштових операцій, визначила структуру поштового відомства на декілька десятиліть. Прогрес у розвитку галузі зв’язку
був викликаний появою телеграфу. Однакове у своїй основі призначення
пошти і телеграфу — пересилання кореспонденції, мало привести до нових
змін у центральному управлінні і в структурі місцевих закладів зв’язку4.
Коли значення телеграфу як засобу зв’язку розширилося і телеграфні
лінії об’єднали всі губернські і більше 80 повітових міст Російської імперії,
було визнано доцільним поштові і телеграфні установи об’єднати в одному
відомстві5. У результаті, в 1882 р. була прийнята постанова Державної Ради
про об’єднання, у вигляді досвіду, місцевих поштових і телеграфних установ.
22 травня 1884 р. Поштовий і Телеграфний департаменти були об’єднані в нову установу під назвою Головне управління пошт і телеграфів (ГУПіТ)6.
Одночасно була прийнята думка Державної Ради від 28 травня 1885 р. про
початок поступового (протягом п’яти років) перетворення місцевих поштових
і телеграфних установ в об’єднані поштово-телеграфні установи. Вся імперія
була поділена на 35 поштово-телеграфних округів, на чолі яких стояли
начальники. На місцях утворювались поштово-телеграфні контори і відді-
Глембоцкий А. О. Почтово-телеграфное дело в России // Почтово-телеграфное эхо. –
1906. – № 1. – С. 8–9; №7. – С. 3–4; Глембоцкий А. О. Почтово-телеграфные учреждения и их доходы // Почтово-телеграфное эхо. – 1906. – № 12. – С. 5–6; Жарков С.
Почта и телеграф в России // ПТЖ. – 1896. – № 4. – С. 550–584; Костриц Т. М. Обзор
развития российских почты и телеграфа за 1898 год // ПТЖ. – 1900. – № 2. – С. 342–
360; Стеткевич А. С. Почта и телеграф в царствование императора Александра ІІІ //
ПТЖ. – 1901. – №7. – С. 650–700; Яворский Н. Д. Развитие сети почтово-телеграфных
учреждений в 1916 г. // ПТЖ. – 1916. – № 1–2. – С. 44–48.
2 Дзюбин И. И. Выхожу на связь. – М.: Знание, 1979. – 159 с.; Каргин Д. И. Оптический
телеграф Кулибина // Архив истории науки и техники. – Вып. ІІІ. – Л.: Издательство
Академии наук СССР, 1934. – С. 77–103; Радовский М. И. Александр Степанович
Попов. 1859–1905. – М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1963. – 386 с.
3 Высоков М. С. Электросвязь в Российской империи от зарождения до начала ХХ века.
– Южно-Сахалинск: Изд-во Сахалинского госуниверситета, 2003. – 271 с.
4 Материалы по истории связи в России ХVІІІ – начало ХХ вв. Обзор документальных
материалов // Под ред. Н. А. Мальцевой. – Ленинград: Главполитграфпром СССР,
1966. – С. 17.
5 Бизина В. Г. Из истории украинской почты (К 225-летию Киевского почтамта). – К.:
[Б. в.], 2000. – С. 39.
6 Російський державний історичний архів (РДІА), ф. 1289, оп. 2, спр. 704, арк. 1–2.
1
Установи одеського поштово-телеграфного округу в системі зв’язку …
39
лення, які в своїй діяльності підпорядковувались керівництву поштово-телеграфних округів7.
Згідно з Положенням, на півдні України був утворений Одеський поштово-телеграфний округ (ОПТО), до складу якого увійшли установи зв’язку
Херсонської і Таврійської губерній8. Одночасно був визначений штат службовців. Система поштово-телеграфних округів проіснувала до 1917 р.9
Всі установи поштового-телеграфного відомства в імперії були підпорядковані міністру внутрішніх справ. Загальне управління цими установами довірили начальнику ГУПіТ. Місцеве завідування поштовою і телеграфною частинами зосереджувалося в губерніях — в Управліннях поштовотелеграфних округів10. Кожному округу підпорядковувалося від 30 до 70 контор у губерніях і повітах разом з їх низовими відділеннями11.
Згідно з реформою, 1 січня 1886 р. в Одесі організували Управління
поштово-телеграфним округом12, начальником якого призначили М. Маєвського13. У 1908 р. начальником ОПТО став інженер-електрик Є. Дьяков,
помічником — О. Жасмінов14. Управління ОПТО знаходилося в Одесі на розі
Ніжинської і Гулевої вулиць. Саме там знаходилася і головна телеграфна
станція15. На начальника з’єднаної поштово-телеграфної установи покладались обов’язки по нагляду за правильним і своєчасним пересиланням кореспонденції і точним виконанням службовцями обов’язків з поштової і телеграфної частини16.
Найбільшої уваги в розвитку поштово-телеграфної справи на півдні
України було приділено Таврійській губернії, а саме таким значним її містам
як Сімферополь, Севастополь, Ялта, Феодосія, що було пов’язано з інтенсивним відвідуванням краю туристами, відпочиваючими, членами царської
родини17. Начальником поштово-телеграфної контори Сімферополя призначили І. Дмитрієва18, поштовим відділом керував В. Ракітін, телеграфний
відділ очолював О. Моїсеєв19.
РДІА, ф. 1289, оп. 2, спр. 845, арк. 2–17.
Сборник постановлений и распоряжений по почтово-телеграфному ведомству. Часть
вторая. – СПб.: Типография Высочайше утвержденного Товарищества “Общественная
Польза”, 1896. – С. 3–4.
9 Материалы по истории связи в России ХVІІІ – начало ХХ вв. – С. 18.
10 Министерство внутренних дел. Исторический очерк. Приложение второе. Почта и телеграф в ХІХ столетии. – СПб.: Типография министерства внутренних дел, 1901. – С.
200.
11 Мухін В. та ін. Від гінця до Інтернету. Нариси з історії української пошти. – К.: [Б.
в.], 2002. – С. 63.
12 Державний архів Одеської області, ф. 307, оп. 7, спр. 1, арк. 56–61; Сборник постановлений и распоряжений по почтово-телеграфному ведомству. Часть вторая. – СПб.:
Типография Высочайше утвержденного Товарищества “Общественная Польза”, 1896.
– С. 4.
13 Державний архів Миколаївської області (ДАМО), ф. 87, оп. 1, спр. 70, арк. 79.
14 Адрес-календарь Одесского Градоначальства на 1908 год. – Одесса: Издание
“Ведомостей Одесского Градоначальства”, 1908. – С. 53.
15 Коханский В. Одесса и ее окрестности. Полный путеводитель и справочная книга с тремя планами и 34 рисунками. – Одесса: “Слав. тип.” Н. Хрисогелос, 1891. – С. 362.
16 Державний архів Херсонської області (ДАХО), ф. 82, оп. 1, спр. 13, арк. 23–24.
17 Страницы истории Крыма в почтовых выпусках (справочник) / Под ред. Я. Г. Дубоссарского и др. – Симферополь: Крымское учебно-педагогическое государственное
издательство, 2006. – С. 10.
18 Москвич Г. Г. Иллюстрированный практический путеводитель по Крыму с приложением: алфавита, русско-татарского словаря (Крымское наречие), восьми карт Кры7
8
40
Ірина Міронова
Поштова кореспонденція в конторі приймалася в будні дні з 8 год
ранку до 2 год дня, крім святкових днів, по неділях — з 9 до 11 год ранку.
Телеграми приймалися цілодобово. Для телеграм в Алушту, Балаклаву, Великий Ламбат, Гурзуф, Євпаторію, Саки і Ялту установили міський тариф —
по одній коп за слово. При конторі працювала ощадна каса і приймалась
передплата на періодичні видання20. Загальна кількість поштової кореспонденції в Сімферопольській поштово-телеграфній конторі в 1900 р. становила
2 364 398, а в 1910 р. — 5 476 144, тобто збільшилася на 131 %. Збільшилася
також кількість міжнародної кореспонденції: листів і періодичних видань —
у 4,4 рази; грошових переказів — у 4,9; бандеролей — у 9 разів.
Телеграфних апаратів у 1900 р. було 25, а в 1910 р. — 31. Значною була
кількість телеграм: у 1900 р. переслано 1 037 037 (у середньому за день пересилалося близько 2800), у 1910 р. — 2 055 399 (близько 5600). Отже, кількість
телеграм збільшилася за 10 років удвічі. Але головна роль Сімферопольського
телеграфу була передатною для південної частини Кримського півострова. На
долю власне Сімферополя припадало в 1900 р. тільки 13% загального телеграфного обміну, а в 1910 р. — 11%21.
До початку Першої світової війни Сімферополь, крім залізничного
сполучення, був з’єднаний шосейними дорогами з Євпаторією, Феодосією,
Ялтою і Севастополем22. Збільшуваний ріст поштової і телеграфної кореспонденції поставив перед адміністрацією міста питання про відкриття другого поштово-телеграфного відділення, яке відкрили в червні 1916 р. Аналогічною була справа і з іншими поштово-телеграфними установами Таврійської губернії, які розташовувалися у містах Ялта, Севастополь, Керч, Алупка,
Євпаторія23.
Роки Першої світової війни стали для зв’язківців Таврійської губернії
найбільш важкими через значне відвідування даної місцевості хворими і пораненими особами. Існуюча кількість поштових і телеграфних установ не
задовольняла потребам населення, у зв’язку з чим почалося їх швидке збільшення, переважно тимчасовими установами. Так, у 1914 р. нове поштове відділення було відкрито в Севастополі24, у 1915 р. — у Керчі, Новокарантинній
слобідці, селищі Старий Карантин поблизу Керчі, при грязелікарнях “Чокрак”
Феодосійського повіту і “Майнак” у м. Євпаторії25. У цьому ж році відкрили
нову телеграфну лінію від Керчі до курорту “Чокрак” і встановили додатковий
апарат Морзе в Саках для зв’язку даного міста з Сімферополем26.
ма, планов: Алупки, Севастополя, Симферополя, Ялты и Феодосии, расписания рейсов
пароходов РОПиТ и пр. Издание одиннадцатое. – Одесса: Типография Л. Нитче, 1902.
– С. 37.
19 Адрес-Календарь г. Симферополя на 1913 год. – Симферополь: Типография Г. М.
Эпеля, 1913. – С. 8–9.
20 Адрес-Календарь г. Симферополя. – Симферополь: Типография Г. М. Эпеля и Ф. Т.
Коршунова, 1911. – С. 195.
21 Справочная книга по г. Симферополю 1911 г. – Симферополь: Типография Г. М.
Эпеля и Ф. Т. Коршунова, 1911. – С. 64–67.
22 Москвич Г. Г. Практический путеводитель по Крыму. Издание ХІХ. – [Б. и.], 1910. –
С. 16.
23 Державний архів в Автономній Республіці Крим (ДААРК), ф. 63, оп. 1, спр. 967,
арк.11, 31.
24 ДААРК, ф. 185, оп. 1, спр. 3, арк. 18, 29, 33–34 зв.
25 ДААРК, ф. 681, оп. 2, спр. 596, арк. 7; ф. 698, оп. 3, спр. 3, арк. 1, 14, 38–39, 57.
26 ДААРК, ф. 190, оп. 1, спр. 26, арк. 42; ф. 698, оп. 3, спр. 3, арк. 20.
Установи одеського поштово-телеграфного округу в системі зв’язку …
41
Поштово-телеграфні контори в Херсонській губернії почали відкривати відразу після проведення реформи 1884–1885 рр. Перший телеграф у Херсоні був установлений у 1862 р. при міській поштовій конторі. З 1885 р. у ній
приймались і пересилались листи, рекомендовані відправлення, бандеролі,
посилки і грошові перекази27.
“Адрес-календарь одесского градоначальства на 1885 год” інформував
про те, що в Одесі, крім прикордонної поштової контори на вул. Катерининській, працювало всього два поштових відділення. В січні 1886 р. Одеська
прикордонна поштова контора була перейменована в поштову контору і із
підпорядкування одеського поштмейстера перейшла у підпорядкування
ОПТО28. У цьому ж році в місті відкрили міську телеграфну станцію29. Вдале
розташування міста на перетині водних і суходільних шляхів, велика кількість
товарів на експорт, приток переселенців — все це привело до бурного росту
Одеси, яка стала до кінця ХІХ ст. четвертим містом Російської імперії за
кількістю жителів (450 тис. чол.)30. Серед начальників одеської поштової
контори відомими є І. Кочнев і І. Нікіфоров, серед помічників начальника —
Є. Хатунцов і П. Броновицький, серед начальників телеграфної контори — А.
Васильєв31.
Кількість кореспонденції, яка відправлялася і отримувалася в Одесі,
була значною. Наприклад, у 1891 р. відправлено внутрішньої кореспонденції
— 605 млн, міжнародної — 1,5 млн; отримано 4,5 млн внутрішньої
коресонденції і 2 млн міжнародної32. Збільшення кореспонденції привело до
відкриття нових міських поштових і поштово-телеграфних відділень, яких на
1915 р. нараховувалось дев’ять33.
У 1886 р. були прокладені два телеграфні дроти, які зв’язали Тирасполь з Бендерами та Ольвіополь з Вознесенськом34. Через значне відвідування південних портів іноземними підприємцями з 1902 р. між Миколаєвом,
Очаковим і Херсоном почалося пересилання телеграм на англійській мові35.
За підрахунками авторки, в 1893 р. кількість поштових і поштово-телеграфних установ в ОПТО складала 181, із яких: поштово-телеграфних контор — 47; поштово-телеграфних відділень — 44; поштових контор — 7;
поштових відділень — 83. Їх кількість за 10 років (до 1904 р.) поповнилася на
20 поштових і поштово-телеграфних установ, до складу яких входили 101
кінно-поштові станції. Таким чином, загальна кількість поштових і поштовотелеграфних установ в ОПТО (включаючи кінно-поштові станції) на цей рік
становила 302 установи36.
Після страйку поштово-телеграфних службовців, який відбувся в Одесі і Сімферополі в листопаді-грудні 1905 р., ставлення керівництва ОПТО до
Почта. Телеграфъ [Электронный ресурс]. – Режим доступа : http://yahoo.okis.ru/pozhta.html
28 Кофман В., Калин Р. Одесская почта (фрагменты истории). – Одесса: МП “Брок-Сервис-Мэн”, 1998. – С. 15–16.
29 РДІА, ф. 1289, оп. 2, спр. 906, арк. 1–9.
30 Кофман В., Калин Р. Вказ. праця. – С. 15–16.
31 Адрес-календарь Одесского Градоначальства на 1908 год. – С. 53.
32 Кофман В., Калин Р. Вказ. праця. – С. 16.
33 Там само. – С. 23.
34 РДІА, ф. 1289, оп. 2, спр. 963, арк. 1–7; спр. 1397, арк. 24–36.
35 ДАМО, ф. 87, оп. 1, спр. 104, арк. 50–51.
36 ДАХО, ф. 82, оп. 1, спр. 16, арк. 218–221; Список местных учреждений почтово-телеграфного ведомства за 1893 год. – СПб.: [Б. в.], 1893. – С. 1–945.
27
42
Ірина Міронова
службовців телеграфу змінилося: було збільшено заробітну плату телеграфістам з 360 до 450 руб на місяць, надавалися різні пільги37. У 1906 р. в окрузі
утворили Комітет із завідування справами капіталу на виховання дітей.
Згідно з рішеннями цього комітету начальник кожної поштово-телеграфної
станції двічі на рік (15 червня і 15 грудня) мав звітувати про робітників, яким
була видана допомога на виховання дітей. За наявності квитанцій робітникам
поверталися гроші, які вони витратили на навчання своїх дітей. Покращились
і умови праці на телеграфній станції. На зміну гасовим лампам і примітивному освітленню прийшла електрифікація. За спеціальним розпорядженням
начальника ОПТО всі телеграфні станції були переведені на електричне освітлення38.
Незважаючи на широке розгалуження поштово-телеграфної мережі
в імперії і збільшення кількості поштово-телеграфних установ в окремих регіонах, зокрема на півдні України, після реформи 1884–1885 рр. відбулося
відчутне послаблення телеграфної справи. Дана обставина пояснювалася тим,
що значна частина службовців, які займалися до того виключно телеграфною
справою, після з’єднання відомств були зобов’язані займатися додатково і поштовими операціями, що негативно відбилося на стані телеграфної справи.
Це призводило, в свою чергу, до її уповільнення, що стало особливо помітним
у середині 90-х рр. ХІХ ст.39
Наступною негативною причиною, яка призводила до погіршення
поштової і телеграфної справи на півдні України, була відсутність відповідної
освіти поштових службовців, які, згідно з реформою, були перейменовані із
станційних доглядачів у начальників поштових відділень. Більшість із них не
тільки не отримали освіту в навчальних закладах, повітових училищах, але й
не склали іспитів на підвищення посади у відповідні чини. Була наявною досить негативна ситуація, коли поштові службовці не могли правильно оформлювати документи і навіть грамотно писати. Виходячи з даного положення,
начальник ОПТО М. Маєвський заборонив приймати на посади начальників
поштових відділень осіб без відповідної освіти і складання належних іспитів40.
Згідно з рішенням Державної Ради від 17 травня 1904 р., жінкам було
дозволено вступати на службу у поштово-телеграфне відомство на посади
штатних чиновників. У зв’язку з цим, 28 вересня 1905 р. в Одесі були відкриті
поштово-телеграфні курси при міському шестикласному училищі, на які було
прийнято 30 осіб. На курси допускалися тільки християнки. Після закінчення
курсів випускниці мали право займати посаду чиновника 5-го розряду41. Для
вступу в поштово-телеграфне відомство особа мала скласти відповідні іспити
на знання поштової і телеграфної спеціальностей42.
Лунев П. Электрический телеграф в Крыму // Крымская правда. – 1982. – 14 января.
– С.4.
38 Развитие телеграфа на Елисаветградщине [Электронный ресурс]. – Режим доступа:
http://terenstep.narod.ru/1TERENSTEP_RU/istorija_telegraf_ru.htm
39 Министерство внутренних дел. – С. 203–204.
40 ДАМО, ф. 87, оп. 1, спр. 73, арк. 31.
41 История Одесской почты [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://www.lvmail.lv/rus/history/66.html
42 Глембоцкий А. О. Правила для изучения почтовой службы. Курс для выдержания
экзамена на должность п.-т. чиновника. – Кишинев: Типография П. Л. Галантера,
1910. – С. 207.
37
Установи одеського поштово-телеграфного округу в системі зв’язку …
43
Нестача науково підготовлених спеціалістів з електротехніки і крайня
необхідність позбавитися від іноземних техніків, яких телеграфне відомство
вимушено було запрошувати на службу із-за кордону, змушувало до вживання заходів для їх підготовки у Російській імперії. З цією метою в 1886 р.
у Санкт-Петербурзі відкрили Технічне училище поштово-телеграфного відомства з трирічним курсом навчання, яке проіснувало до перетворення його
в 1891 р. в Електротехнічний інститут з чотирирічним курсом навчання43. При
інституті відкрили шість кафедр по основних і спеціальних науках: фізиці,
хімії, математиці, географії, телеграфобудівництву та електротехніці44.
З розвитком телеграфії науково-технічний потенціал Одеси в галузі
електротехніки неухильно підвищувався. З часу появи електричного освітлення, учасник розробки лампочки накалювання В. Дідріхсон отримав призначення в Одеський поштово-телеграфний округ, де зайняв посаду обермеханіка (головного інженера) одеського телеграфу. Була відкрита школа залізничних електротехніків. У 1897 р. в Одесі відбувся Всеросійський з’їзд залізничних електротехніків і начальників телеграфів. Широка науково-технічна
громадскість була ознайомлена з винайденням радіо О. Поповим. На з’їзді
стало зрозумілим, що численні винаходи в галузі “слабких струмів”, обслуговування і розвиток техніки на їх основі вимагають підготовки спеціалістів.
Слідуючи вимогам часу, вслід за Санкт-Петербургом, в Одесі в 1900 р.
відкрили Вищі курси телеграфних механіків, які готували спеціалістів виключно для півдня України. У Будинку курсів проходило засідання першого
окружного Одеського комітету, до складу якого входили викладачі В. Дідріхсон та Е. Бухгейм (згодом — професор інституту). Дані курси, по суті, стали
першим в Одесі технічним навчальним закладом. Вони послугували центром,
навколо якого об’єднувалась науково-технічна еліта Одеси на початку ХХ ст.
Під час проведення досліджень на кораблях Чорноморського флоту в 1901 р.
О. Попов прочитав тут декілька лекцій по бездротовій телеграфії45.
У роки Першої світової війни, через значне збільшення поштово-телеграфної кореспонденції, ситуація з особовим складом службовців ОПТО
знову погіршилась, у зв’язку з чим начальник ОПТО циркуляром від 29 грудня 1914 р. просив начальників всіх поштово-телеграфних установ округу
вжити заходів до запрошення якомога більшої кількості нових учнів. Крім
чоловіків, було дозволено приймати ученицями на посади чиновників 5-го
і 6-го розрядів жінок, які закінчили курс жіночих гімназій та знали французьку і німецьку мови46. Виявилась також гостра нестача в окрузі службовців, які працювали на апаратах Юза, в зв’язку з чим начальником ОПТО
був виданий відповідний циркуляр про запрошення учнів для отримання
освіти по телеграфній справі47.
Взагалі під час правління Миколи ІІ умови для покращення телеграфної мережі в Російській імперії були більш сприятливими, ніж у попередні роки. В 1896 р., крім побудови нових ліній і додакових дротів, були
відкриті нові короткі шляхи для обміну кореспонденцією, яка до того передавалась обхідними шляхами з декількома переприйомами, через що упоПочтово-телеграфная статистика за 1891 год. – СПб.: Типография высочайше
утвержденнаго товарищества “Общественная польза”, 1893. – С. 13–14 прилож.
44 Стеткевич А. С. Почта и телеграф в царствование императора Александра ІІІ //
ПТЖ. – 1901. – № 7. – С. 659, 671.
45 Развитие телеграфа на Елисаветградщине. Указ. раб.
46 ДААРК, ф. 80, оп. 1, спр. 46, арк. 2.
47 ДААРК, ф. 80, оп. 1, спр. 67. – Арк. 116–116 зв., 121–122, 160–160 зв.
43
44
Ірина Міронова
вільнювався обмін місцевої кореспонденції. Додаткові дроти були встановлені
між наступними містами: Одеса — Варшава (1425 верст); Харків — Сімферополь — Севастополь (709 верст); Сімферополь — Ялта (102 версти). На багатьох телеграфних станціях встановили апарати Юза і Уітсона. В 1895 р. апарат
Юза був удосконалений російським механіком Е. Бухгеймом, який застосував
до нього електродвигун, а також удосконалені деталі апарату іншими
російськими механіками — І. Рубановичем, Кезбергом і І. Лойко. З 1899 р.
почалася заміна гальваничних елементів акамуляторами48.
Розвитку електричного телеграфу багато сил віддали також кримчани. В матеріалах ГУПіТ за 60-ті рр. ХІХ ст. зберігається опис винаходу вчителем математики Сімферопольської гімназії Федорченком нової системи телеграфної передачі з метою пришвидшення телеграфії. А службовець Феодосійської поштово-телеграфної контори Н. Семашко в 1909 р. отримав патент
на винахід, який дозволив замінити при телеграфії усний спосіб рахування
механічним. У 1910 р. Н. Семашко переїхав у Сімферополь, де продовжував
працювати до 1941 р.49
Дослідження німецького фізика Генриха Рудольфа Герца в 80-х рр.
ХІХ ст. привели до розробки вченими питання про електричні коливання та
електромагнітні хвилі, завдяки чому виник новий спосіб телеграфії за допомогою електромагнітних хвиль — без дротів. Даним питанням з 1894 р. займався і російський винахідник О. Попов, котрий першим винайшов прилад
для виявлення і регістрації електричних коливань, який він продемонстрував
у квітні 1895 р. на зборах фізичного відділення Російського фізико-хімічного
товариства в Санкт-Петербурзі. У березні 1897 р. він уперше продемонстрував
на Кронштадтських Морських зборах телеграфію без дротів за посередництвом апарату Морзе.
Вдалі дослідження телеграфії за проектами О. Попова і необхідність
застосовувати сполучення в тих місцях, де будова звичайної телеграфної лінії
становила великі перешкоди і вимагала великих грошових витрат, привели
до влаштування в 1901 р. бездротового телеграфу між Херсоном і Голою
Пристанню Таврійської губернії50. Згідно з пояснювальною запискою інженера-електрика Е. Бухгейма, бездротова телеграфія мала давати простий і дешевий спосіб вирішення питання при встановленні телеграфного сполучення
між двома малодоступними пунктами, наприклад, в Одеському приморському окрузі, у водних місцях, де не було можливості провести електричний
телеграф51.
Для побудови даної лінії Одеський поштово-телеграфний округ замовив фірмам “Сіменс і Гальське” в Санкт-Петербурзі і “Попов-Дюнкрете” в Парижі відповідну апаратуру. Але до кінця 1902 р. бездротового телеграфу в Херсоні ще не було. Всі дослідження, які проводилися, закінчувалися невдачею52.
Для того, щоб розібратися в причинах невдач, у Херсон запросили О. Попова.
Однак він приїхати не зміг. Тоді ОПТО відрядив у Херсон свого головного
спеціаліста Е. Бухгейма. Достатньо швидко він дійшов висновку, що “телеграфированию из Голой Пристани мешает железная крыша, находящаяся
Министерство внутренних дел. – С. 211, 214–217.
Лунев П. Указ. раб. – С. 4.
50 РДІА, ф. 1289, оп. 6, спр. 634, арк. 8–10.
51 Пиворович В. Б., Дяченко С. А. Улицами старого Херсона. – Херсон: Журнал
“Летопись Причерноморья”, 2003. – С. 37.
52 Местная хроника: [о первых опытах беспроволочного телеграфа между Херсоном
и Голой Пристанью] // Юг. – 1903. – 31 января. – С. 2.
48
49
Установи одеського поштово-телеграфного округу в системі зв’язку …
45
вблизи установленной в Херсоне передаточной мачты”. Щоглу демонтували
і перенесли зі всією апаратурою в більш сприятливе місце. І тільки тоді нові
випробування двостороннього зв’язку були успішними. Остаточну крапку у відкритті в Херсоні бездротового телеграфу поставив викладач Електротехнічного інстуту інженер Є. Дьяков. Він прибув із Санкт-Петербурга для огляду
і прийняття до скарбниці нового телеграфу53.
Отже, за останнім кардинальним реформуванням галузі зв’язку за
царських часів, у результаті чого виникла нова окружна система управління,
Одеський поштово-телеграфний округ органічно увійшов до загальної поштово-телеграфної мережі Російської імперії. Вдале розташування південного
регіону України на перетині водних і суходольних шляхів, велика кількість
товарів на експорт, приплив переселенців, збільшення кількості населення,
значне відвідування південних портів іноземними підприємцями, інтенсивне
відвідування Криму туристами привело до збільшення кількості кореспонденції, а відтак, до відкриття нових поштово-телеграфних установ і телеграфних ліній. У результаті, розширення мережі контор і відділень зв’язку ОПТО
випереджало середньоарифметичні імперські показники. Вагоме місце і відповідно високі відсотки діяльності показували контори і відділення зв’язку
Одеси і Сімферополя. Проте негативні наслідки реформи, як-то поєднання
поштової і телеграфної справи в руках одного службовця, значно гальмували
розвиток зв’язку.
Відсутність відповідної освіти поштових і телеграфних службовців,
нестача науково підготовлених спеціалістів з електротехніки спонукали уряд
до прийняття заходів для їх підготовки у Російській імперії. Не знаходився
осторонь цих подій і південь України, в результаті чого науково-технічний
потенціал Одеси в галузі елекротехніки неухильно підвищувався. Динамічний
розвиток комунікацій зв’язку південних губерній України сприяв соціальноекономічному розвитку регіону, одночасно економічний поступ спонукав до
розширення і покращення поштово-телеграфних магістралей.
Захаров А. Более 100 лет назад в Херсоне испытали беспроводной телеграф // Субботний Выпуск. – 2011. – 30 сентября. – С. 13.
53
46
Ірина Міронова
Iryna Mironova. The institutions of the Odesa postal-telegraph district
in the communication system of the Russian Empire (the last quarter of
the nineteenth — the beginning of the twentieth century)
On the basis of sources, including archival materials, this article examines the
development of the communication industry in the Odesa postal telegraph district
in the last quarter of the nineteenth — the beginning of the twentieth century. It
researches the spectrum of problems associated with the opening of postaltelegraph offices in the district, and shows their quantity, work procedures, and
amount of mailed correspondence. It discloses the main results of postal-telegraph
reforms in 1884–1885. The author focuses particular attention on the improvement
of the level of education of postal-telegraph employees and the role of scholars in
south Ukraine in the development of electrical engineering during the period
studied.
Mateusz Kubek
Uniwersytet Jagielloński,
Kraków
Ukraińska Partia Narodowo–Demokratyczna
(1899–1919) — okoliczności powstania, cele,
kierunki polityki
Ukraińska Partia Narodowo-Demokratyczna (UNDP) powstała w 1899 r., jednak już w 1894 r. wyraźnie zarysowały się podziały w obozie narodowym, co wpłynęło na kierunek jej przyszłego rozwoju. Podziały wewnątrzpartyjne polegały na
rywalizacji pomiędzy zwolennikami Ołeksandra Barwinśkiego i Julijana Romanczuka. Zwolennicy Barwinśkiego współpracowali z Towarzystwem Rusko-Narodowy Związek Katolicki (Katołyćkyj Ruśko-Narodnyj Sojuz) założonym w 1896 r. i gazetą „ Rusłan” ukazującą się od 1898 r. Uważali oni za zasadną politykę „nowej ery”,
z którą wiązali nadzieje na rozszerzenie praw narodu ukraińskiego. Natomiast zwolennicy Romanczuka, których postawa wobec polityki „nowej ery” była krytyczna,
usztywnili swój stosunek do polityków polskich i rozpoczęli rozmowy z przedstawicielami ukraińskiego ruchu radykalnego. Doszło wówczas także do rozmów z moskalofilami.
Lata 1897–1898 były okresem konsolidacji nowego, radykalniejszego, narodowego odłamu społeczeństwa ukraińskiego, składającego się z przedstawicieli
różnych grup, połączonych wizją odrodzenia narodowego, po części opierającego
się na wrogości do polityków polskich, dzierżących ster rządów w Galicji. Wewnątrz
tego ugrupowania byli zarówno „starzy”, jak i „młodzi” narodowcy, a także radykałowie z kręgu „Buducznosti” oraz wybitne indywidualności, jak Iwan Franko czy
Mychajło Hruszewśkyj1.
Podczas pierwszego założycielskiego zjazdu Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego, który odbył się 26 grudnia 1899 r., przyjęto program partii opracowany przez Jewhena Łewyćkiego i Wołodymyra Ochrymowycza, rozpoczynający się od
deklaracji: „końcowym celem naszej walki narodowej jest uzyskanie przez cały naD. Maciak, Kształtowanie się ukraińskiego obozu narodowo-demokratycznego w Galicji
do 1914r., [w] Studia i szkice z dziejów najnowszych, [cz.1], red. M. Tanty, Warszawa 1987,
s. 49.
13/2013
1
HISTORIA
47
48
Mateusz Kubek
ród ukraińsko-ruski kulturalnej, gospodarczej oraz politycznej niezależności tudzież
jego zjednoczenie w jednym narodowym organizmie2. Pytanie brzmi: Jak rozumiano termin „jeden narodowy organizm”? Czy chodziło o stworzenie państwa ukraińskiego? Dariusz Maciak w jednym ze swoich artykułów stwierdził, że chodziło raczej
o zjednoczenie wszystkich ziem ukraińskich pozostających pod panowaniem Habsburgów, z odrębnym sejmem i urzędowym językiem ruskim (ukraińskim).
W ogłoszonej kilka dni po pierwszym zjeździe odezwie programowej stronnictwa podpisanej przez jego liderów, w tym przez Hruszewśkiego i Frankę, powtórzono hasło zapowiadające utworzenie Rusi-Ukrainy, w której „pod postacią jednego nowoczesnego cywilizowanego państwa zjednoczyłoby się wszystkie części naszego narodu” 3.
Narodowi demokraci uważali, że należało związać się z Bukowiną ekonomicznie i politycznie. Współpraca ta miała być początkiem zbliżenia z Galicją Wschodnią, a przyszły kraj ukraiński miał być zbudowany na poszanowaniu odrębności
tych historycznych regionów, dlatego powinien mieć ustrój konstytucyjno-federacyjny, a każda jego część powinna mieć odrębny sejm4.
Jądrem organizacyjnym partii była Narodna Rada. W jej skład wchodziło
151 przedstawicieli partii, w tym 71 przedstawicieli inteligencji świeckiej, 53 księży
unickich, 27 mieszczan i chłopów5. Jednak najważniejszym organem partii był Komitet Narodowy wybierany na Zgromadzeniu Ogólnym. Pierwszym jego przewodniczącym został Julijan Romanczuk6. W skład tego organu weszli, obok Romanczuka, O. Borkowśkyj jako zastępca i jedenastu członków — W. Nahirnyj, dr. J. Ozarkewycz, I. Bełej, ks. A. Stefanowycz, ks. M. Temnyćkyj, prof. Hruszewśkyj, dr. J. Łewyćkyj, dr. K. Łewyćkyj, dr. W. Ochrymowycz, dr. D. Sawczak, dr I. Franko7. W skład
najwyższych władz partii weszło ośmiu byłych narodowców z grupy Romanczuka,
jeden były zwolennik Barwinśkiego, trzech działaczy partii radykalnej oraz Hruszewśkyj, który w ten sposób tłumaczył swoją akcesję: „Wrogość dwóch opozycyjnych stronnictw: narodowców oraz radykałów uważano za przyczynę słabości ukraińskiej opozycji. Zostałem poproszony, jako człowiek popularny, w partyjne spory
niezamieszany, o pomoc w połączeniu obu tych ugrupowań” 8.
W programie politycznym partii, obok głównego celu, jakim było dążenie
do utworzenia kraju ukraińskiego, stronnictwo sformułowało szereg innych postulatów:

Wprowadzenie powszechnego głosowania do Rady Państwa i Sejmu oraz postulowanie zmian w kuriach wyborczych, okręgach i proporcjonalnej
reprezentacji mniejszości narodowych w organach przedstawicielskich.

Poprawienie warunków rozwoju kultury, rolnictwa, rzemiosła i przedsiębiorczości ukraińskiej.
Ł. Adamski, Nacjonalista postępowy, Mychajło Hruszewski i jego pogląd na Polskę i Polaków, Warszawa 2011, s. 87.
3 Ibidem, s. 88.
4 К. Левицький, Історія політичної думки галицьких українців 1848–1914, Львів 1926,
s. 328.
5 J. Gruchała, Rząd austriacki i polskie stronnictwa polityczne w Galicji wobec kwestii
ukraińskiej (1890–1914), Katowice 1988, s. 54.
6 D. Maciak, op. cit., s. 49.
7 Cz. Partacz, Od Badeniego do Potockiego. Stosunki polsko-ukraińskie w Galicji w latach
1888–1908, Toruń 1997, s. 79–80.
8 Ł. Adamski, op. cit., s. 87.
2
Ukraińska Partia Narodowo Demokratyczna (1899-1919), okoliczności powstania…
49

Założenie osobnego uniwersytetu we Lwowie, osobnej Rady Szkolnej Krajowej „dla ruskiej części Galicji”9.

Rozwijanie świadomości jedności narodowej z rosyjskimi Ukraińcami i walka o stworzenie z nimi jedności kulturalnej.
Wśród wymienionych postulatów pierwszy dotyczył głosowania powszechnego, co pozwoliłoby oprzeć się politycznej dominacji polskiej. W 1905 r. Narodny
Komitiet wydał odezwę do wszystkich organizacji powiatowych UNDP, w której
nawoływano do organizowania wieców i demonstracji popierających czteroprzymiotnikowe prawo wyborcze. Następnie zwołano kolejno Narodny Zjizd i Narodną
Radę, a następnie postanowiono wysłać deputację do cesarza i premiera rządu wiedeńskiego, która by przedstawiła własne propozycje dotyczące planowanej reformy
ordynacji wyborczej. W skład delegacji weszli: ks. metropolita A. Szeptyćkyj, ks. bp
Czechowycz, ks. bp Chomyszyn oraz politycy J. Romanczuk i Mychajło Korol. Delegacja ta podczas audiencji u cesarza usłyszała zapewnienie przeprowadzenia koniecznych reform wyborczych oraz następujące słowa: „Pomyślne ukończenie dzieła
zależy jednak w pierwszym rzędzie od bezwarunkowego przestrzegania drogi ustawowej. Tego oczekuje się od wszystkich i dlatego proszę także was, abyście użyli
waszego wpływu, by ustały podburzające demonstracje, jak też objawy bezpodstawnej nieufności, gdyż to nie prowadzi do pokoju, tylko do zaostrzenia narodowych sprzeczności”10. Tymczasem w Galicji odbywały się demonstracje, które trwały od stycznia 1906 r. W organizację tych wieców, obok UNDP, zaangażowane były
także inne partie, takie jak USDP, PPSD, URPR. Nie dziwi zatem, że podczas tych
pikiet, obok haseł politycznych, pojawiały się żądania socjalne. Jednocześnie manifestacje były wyrazem narodowej dumy Ukraińców. Śpiewano hymn oraz inne pieśni patriotyczne, powiewały flagi, deklarowano niezależność od narodu polskiego
i rosyjskiego, przemawiało wielu wybitnych działaczy UNDP11. Władze austriackie
nie doceniły zaangażowania politycznego Ukraińców. Przeprowadzona reforma
ordynacji wyborczej do parlamentu wiedeńskiego zachowała zasadę faworyzowania
strony silniejszej — w Galicji polskiej elity politycznej. Romanczuk, prezes Klubu
Ukraińskiego w Radzie Państwa, powiedział, że reformę tę uznaje za wysoce krzywdzącą dla narodu ukraińskiego, który „wiernie wykonuje swoje obowiązki”, dlatego
po zakończeniu jego przemówienia posłowie ukraińscy opuścili salę obrad12.
Podsumowaniem ukraińskiej kampanii w sprawie reformy wyborczej był
wielki wiec przeprowadzony 2 grudnia 1906 r. we Lwowie. Po dwugodzinnym przemówieniu Julijana Romanczuka, który podkreślał sukces, jakim była parlamentarna reforma wyborcza dla sprawy narodowej (przy sprzyjających warunkach Ukraińcy mogli maksymalnie uzyskać 28 mandatów, w przeciwnym razie 18, a przed reformą 25 lub żadnego), głos zabrał Wołodymyr Ochrymowycz, który zaproponował
sojusz wyborczy starorusinom, „a nawet diabłu13”. Ponieważ zarówno Ochrymowycz, jak i kolejny mówca Cehelśkyj wystąpili przeciw cesarzowi, obecny na wiecu
funkcjonariusz policji rozwiązał wiec, za co został opluty przez publiczność siedzącą
na galerii. Rzucono również w niego kloszem od lampy, który jednak trafił w przewodniczącego wiecu Wasyla Nahirnego. Po odśpiewaniu dwu pieśni „Ne pora Lachowi i Moskałewi służyt” i „Czerwony Sztandar” zebrani opuścili salę14. Wiec był
przejawem radykalizacji postaw społeczności ukraińskiej w Galicji.
Ł. Adamski, op. cit., s. 88.
Cz. Partacz, op. cit., s. 189.
11 Ibidem, s. 191.
12 Ibidem, s. 195.
13 Ibidem, s. 196.
14 Ibidem, s. 196.
9
10
50
Mateusz Kubek
W 1910 r. nasiliła się walka o zapisy ordynacji wyborczej do galicyjskiego
Sejmu Krajowego. Strona polska skłonna była do ustępstw wobec żądań posłów
ukraińskich, dlatego też zaproponowano im 46 mandatów ze 192 (ok. 24%). Strona
ukraińska liczyła na co najmniej 33% mandatów oraz oczekiwała wprowadzenia
kurii narodowej. Po przedłużających się pertraktacjach w sejmowej komisji ds. reformy wyborczej strony zgodziły się na 30% mandatów dla Ukraińców, wyrażając
przy tym zgodę na „nieznaczne rozszerzenie kompetencji Sejmu15”. Powyższe ustalenia wywołały krytykę niektórych środowisk polskich, które opowiadały się za
przyznaniem Ukraińcom 26,4% mandatów. Do ostatecznego kompromisu doszło 14
lutego 1914 r., kiedy Ukraińcy uzyskali 61 mandatów z ogólnej liczby 231, a więc
26,4% plus dodatkowo 2 mandaty16. Nie udało się zatem uzyskać 33% mandatów,
ale kompromis wyborczy uspokoił relacje polsko-ukraińskie przed wybuchem wojny światowej.
Zanim do tego porozumienia doszło, prowadzono walkę z tymi polskimi
stronnictwami politycznymi, które sprzeciwiały się roszczeniom ukraińskim17. Podczas Narodnego Zjizdu w 1906 r. zgodzono się na to, aby powiatowe jednostki partii mogły porozumiewać się z żydowskimi i polskimi stronnictwami opozycyjnymi
za zgodą Narodnego Komitietu18. Porozumienie to wprawdzie było wymierzone
przeciwko dominacji polskiej, jednak fakt wspomnianej wyżej współpracy wskazuje
na brak wydźwięku szowinistycznego w polityce partii radykalnej. Nie znaczy to, że
w partii nie było działaczy, którzy reprezentowali takie postawy.
Charakter kontaktów polsko-ukraińskich najlepiej odzwierciedlają nastroje, które panowały wśród Ukraińców po dokonaniu zamachu na namiestnika Andrzeja Potockiego 12 kwietnia 1908 r. Ukraińcami, którzy potępili zbrodnię, byli
Romanczuk i Wasylko. Postawa Jewhena Łewyćkiego była inna: uważał on zamach
za sukces polityczny, gdy pisał, pocieszając siostrę aresztowanego zamachowca Myrosława Siczynśkiego: „Ogólne zadowolenie narodowe niech będzie dla ciebie pociechą”. Podobnie komentowała zamach gazeta „Diło”19. Wilhelm Feldman w artykule „Polityka ruska Andrzeja hr. Potockiego. Z trzech zaborów” opublikowanym
w 1908 r. zauważył, iż „u nacjonalistów jednej i drugiej narodowości (polskiej i ukraińskiej) chuligaństwo było bardzo popularne. Młodzież wszechpolska zbratała się
z moskalofilską, a u ukraińskiej doszło do masowego amoku nacjonalistycznego.
Galicja Wschodnia stała się podobna do kraju, w którym wojna już została wypowiedziana. We Lwowie drżeli Ukraińcy, gdzie było ich niewielu, a na prowincji Polacy. Prasa straciła przytomność”20.
Pomimo iż partia ta nie miała charakteru antysemickiego ani szowinistycznego, Żydów krytykowano za przyjmowanie postawy niewygodnej dla Ukraińców.
Pisano, że „wyzyskują naród ukraiński albo wspierają przeciwników” Ukrainy, identyfikując swoją działalność polityczną, społeczną, kulturalną z Polską. Jednak tuż
przed wyborami do Rady Państwa z 1907 r. UNDP zależało na zjednoczeniu swoich
sił z Żydami dlatego, że był to jedyny potencjalny sprzymierzeniec sprawy ukraińskiej, a „przyjaźń z moskalofilami przepadła na zawsze”21.
J. Gruchała, op. cit., s. 122.
D. Maciak, op. cit., s. 51.
17 Ł. Adamski, op. cit., s. 88.
18 Cz. Partacz, op. cit., s. 198.
19 Ibidem, s. 230.
20 W. Feldman, Polityka ruska Andrzeja hr. Potockiego. Z trzech zaborów, „ Krytyka” 1908,
t. 1, s. 502.
21 Cz. Partacz, op. cit., s. 81.
15
16
Ukraińska Partia Narodowo Demokratyczna (1899-1919), okoliczności powstania…
51
Jednak sytuacja polityczna zmusiła partię do całkowitej zmiany postawy
wobec moskalofilów. Secesja posłów ukraińskich w 1901 r. spowodowała, że potrzebna była silna opozycja wobec stronnictw polskich. Ukraińskie partie polityczne
poczuły potrzebę solidaryzowania się ze sobą, a Narodny Komitiet 13 lipca wydał
odezwę do wszystkich Ukraińców galicyjskich stwierdzającą, iż Komitet oraz moskalofilskie Towarzystwo Russka Rada postanowiły wspólnie zająć się prowadzeniem kampanii wyborczej i walką z polskim Centralnym Komitetem Wyborczym
dla Galicji Wschodniej22. Kolejny raz, kiedy interes moskalofilów okazał się zgodny
z interesem innych ukraińskich partii, w tym UNDP, trwały wspólne demonstracje
domagające się rozszerzenia swobód obywatelskich23. Była to jednak chwilowa odwilż w stosunkach narodowców z moskalofilami. Podczas wyborów do Rady Państwa w 1907 r. moskalofile i narodowcy prowadzili odrębne kampanie wyborcze, co
wynikało głównie z tego, że ci pierwsi mieli daleko idący w oczekiwaniach program
i na wysuwane przez nich postulaty partia radykalna nie mogła się zgodzić. Niemniej po wyborach sytuacja uległa zmianie — charakter haseł politycznych moskalofilów został złagodzony, co pozwoliło na utworzenie wspólnego Klubu Ruskiego
w Radzie Państwa. 17 czerwca 1907 r. na przewodniczącego Klubu wybrano J. Romanczuka24. Do utworzenia Klubu mogło dojść tylko dzięki temu, że narodowcy
uznali fakt istnienia starorusinów i moskalofilów w Galicji. Radykalni działacze
stronnictw moskalofilskiego i narodowego nie popierali tego sojuszu. W Klubie
Ruskim nie było jednomyślności, a Mychajło Hruszewśkyj nazwał ten sojusz „zaciemnieniem narodowej świadomości”25. Rychło doszło do reakcji w społeczeństwie,
ponieważ sojusz wywołał bezwzględną walkę między moskalofilami a narodowcami
prowadzoną pod hasłem „bić kacapów”. Wezwania gazet ukraińskich i mówców
wiecowych przyczyniły się do szeregu krwawych starć między Ukraińcami a „Rosjanami”. Młodzież opowiadająca się po jednej czy drugiej stronie wszczynała bójki,
jak np. w gimnazjum stanisławowskim 26.
Narodowcy byli lojalni wobec monarchii, cesarza uważano za obrońcę kwestii ukraińskiej zagrożonej przez polską dominację. Paul R. Magosci w jednej ze
swoich prac „Galicia a historical survey and bibliographic guide” napisał, że współpraca narodowców z Austrią nie zagrażała interesowi ukraińskiemu, ponieważ walczono z wpływami polonizacji i rusyfikacji, germanizacja w żaden sposób nie zagrażała narodowi ukraińskiemu. Zdawano sobie z tego sprawę i dlatego jeszcze po upadku monarchii austro-węgierskiej nieliczne jednostki marzyły o powrocie do imperium habsburskiego27. Przywódca partii Julian Romanczuk w swoim przemówieniu podczas sesji Izby Posłów Rady Państwa 11 marca 1903 r. posunął się tak
daleko, że zaproponował „wprowadzenie języka niemieckiego jako państwowego
w całym państwie austriackim. Nie miałoby to być przywilejem Niemców, ale staliby się oni pierwszymi wśród równych narodów państwa. Podziękował też Niemcom
za pomoc w rozwoju kulturalnym i politycznym Ukraińców w Galicji. Na zakończenie przewodniczący Klubu Ukraińskiego stwierdził, iż centralizm niemiecki z końca
lat sześćdziesiątych XIX stulecia oddał władzę w Galicji w ręce konserwatystów
polskich, co sprowadziło Ukraińców do roli helotów bez żadnych praw. Pod austriackim sztandarem Polska prowadzi swoją wielowiekową eksterminację UkraińIbidem, s. 108.
Ibidem, s. 191.
24 Ibidem, s. 206.
25 Ibidem, s. 207.
26 Ibidem, s. 208.
27 P. R. Magosci, Galicia a historical survey and bibliographic guide, Toronto 1983, s. 81–
82.
22
23
52
Mateusz Kubek
ców28”. Wypowiedź ta oddaje w pełni, w jaki sposób traktowano Niemców, a w jaki
Polaków. Niemców uważano za gwarantów praw ukraińskich, domagano się zaprowadzenia porządku w Galicji rozumianego jako walka z polską dominacją polityczną.
W pierwszych latach XX w. nastroje wśród chłopów uległy radykalizacji,
a apogeum tych nastrojów znalazło swój wyraz w strajkach rolnych 1902 i 1903
roku. Partia radykalna już od 1897 r. przygotowywała się do strajków, ale dopiero
pod koniec 1901 r. zaczęła wywierać silny wpływ na postawy chłopów. Czesław Partacz napisał: „Jeżeli w czerwcu 1902 r. strajki wybuchały przeważnie spontanicznie,
to później coraz częściej w następstwie agitacji29”. Kwestię strajków rolnych narodowa demokracja chciała wykorzystać do walki z polską dominacją. Narodny Komitiet 28 lipca zażądał od władz Galicji, aby nie mieszały się do strajków i nie zapewniały ochrony sprowadzanym robotnikom rolnym. Walcząc z dominacją polską,
równocześnie podejmowano kwestie socjalne: żądano zmian w zapisach katastru
gruntowego na korzyść chłopów, do czego miało dojść w następstwie parcelacji
obszarów dworskich. Domagano się przeznaczenia na ten cel 15 milionów koron
z kasy rządowej30.
Na zjeździe Narodnego Komitietu we wrześniu 1902 r. uznano, że strajki
wpływały korzystnie na podtrzymywanie sprawy ukraińskiej na arenie politycznej,
dlatego postanowiono kontynuować inicjowanie strajków oraz utworzono fundusz
strajkowy. Na zjeździe tym nawoływano również posłów ukraińskich do ostrej opozycji w sejmie przeciwko polskiej większości. Komitet obarczył rząd wiedeński odpowiedzialnością za sytuację narodowościową w Galicji, wzywając polityków do
nieprzebierania w środkach w walce parlamentarnej31. Strajki rolne stanowiły istotny przełom dla ukraińskiej partii radykalnej. Jak napisał Czesław Partacz, „istniejące ‘kanapowe’ partie ukraińskie zaczęły przekształcać się w partie masowe32”.
Przedstawiona w niniejszym szkicu partia polityczna przetrwała okres
„Wielkiej Wojny”, niemniej wydarzenia wojenne wyraźnie wpłynęły na osłabienie
UNDP. Na zjeździe partyjnym 28 marca 1919 r. w Stanisławowie partię tę przekształcono w Ukraińsko-Ludową Partię Pracy33.
Mateusz Kubek. The Ukrainian National Democratic Party (1899–1919)
— origins, objectives, policies
The Ukrainian National Democratic Party was founded in 1899. This party was
a loyal supporter of the Austrian authorities and cooperated with other socialist
parties. It led the struggle for the rights of the Ukrainian nation. The program of
the party evolved during the agricultural strikes that erupted in 1902 and 1903. The
Ukrainian National Democratic Party survived World War I and in 1919 it was
transformed into the Ukrainian People's Labour Party.
Cz. Partacz, op. cit., s. 124
Ibidem, s. 114.
30 Ibidem, s. 119.
31 Ibidem, s. 119.
32 Ibidem, s. 123.
33 D. Maciak, op. cit., s. 52.
28
29
Максим Зелінський
Чорноморський державний університет імені Петра Могили,
Миколаїв
Українське питання у політичній
діяльності Романа Дмовського
„Українське питання” завжди перебувало на вістрі головних проблем
польської політичної думки з огляду на непросту історію взаємовідносин між
Польщею і Україною. Не стала винятком українська проблематика і у політичній спадщині відомого архітектора Другої Речі Посполитої і головного
творця ідеології польського націоналізму Романа Дмовського (1864–1939). Як
незаперечний лідер найвпливовішої у той час політичної сили — Націоналдемократичної партії (Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne, SN-D, „Endecja”),
він добре усвідомлював усю важливість українського чинника у визвольних
змаганнях польського народу, адже без його врахування неможливо було повною мірою реалізувати проект відновлення польської державності.
У польській історіографії згадана тема доволі ґрунтовно розкрита у розвідках польських дослідників.1 В українській історіографії, на відміну від польської, дана проблематика не стала предметом комплексних досліджень і представлена досить однобічно та фрагментарно.2
R. Wysocki, Akceptacja czy negacja? Kwestia ukraińska w poglądach Romana Dmowskiego, [w:] Roman Dmowski i jego współpracownicy, Toruń 2008, s. 425–445; J. Giertych,
Poglądy Romana Dmowskiego na zagadnienie ukraińskie, [w:] O Romanie Dmowskim.
Wybrane wspomnienia z prasy obozu narodowego z 1939 roku, Krzeszowice 2011, s. 183–
196.
2 М. Лозинський, Польська народова демократія, Київ, 1908, 118s.; Д. Донцов, Дмовський і українське питання, „Літературно-Науковий Вісник” 1930, T.104, s. 914–924;
В. Кучабський, Україна і Польща. Отверта відповідь польському консерватистові,
Львів, 1933, 236 s.; W. Kutschabsky, Die Westukraine im Kampfe mit Polen und dem Bolschewismus in den Jahren 1918–1923, Berlin 1934, 439s.; Р. Кобильник, Українське питання в політичних поглядах Романа Дмовського кінця 20 — середини 30-х рр. ХХ
ст., „Галичина: науковий і культурно-просвітний краєзнавчий часопис”, Івано-Франківськ 2001, nr 7, s. 154–158; М. Сивіцький, Історія польсько-українських конфліктів,
Київ 2005, Т.1, 344s.
13/2013
1
HISTORIA
53
54
Максим Зелінський
Зазначимо, що багато в чому, саме завдяки цілеспрямованим антиукраїнським поглядам Р. Дмовського, так і не відбулась нормалізація польськоукраїнських стосунків у першій половині ХХ ст. Проголошуючи знищення
будь-якого ворога Польщі своїм обов’язком у боротьбі за Вітчизну,3 лідер
націонал-демократів у політиці відкрито додержувався основних положень
макіавіалізму. Він був твердо переконаний, що у політичній боротьбі не має
жодних фіксованих правил, жодних принципів.4 І саме тому, на глибоке переконання Р. Дмовського, кращим засобом розв’язання міжнаціональних
протиріч є застосування силових методів, тому що в стосунках між націями
нема справедливості й кривди, а лише сила і слабкість.5
Загалом українська тематика посідала помітне місце у політичній спадщині провідника ендецького табору, особливо у сфері реалізації його власних проектів з розбудови польської державності. Саме через свою геостратегічну значимість для польської справи, ця тематика знайшла широке відлуння у значній кількості публіцистичних праць Р. Дмовського.
У своїй знаковій праці „Kwestia ukraińska” (1930 р.) лідер ендеції наступним чином прокоментував свій підхід у проблемах, пов’язаних з вирішенням
національних питань: на кожне національне питання слід дивитися з двох
точок зору: 1) що дана нація уявляє собою як окрема етнічна одиниця, з точки зору мовних, цивілізаційних, історичних традицій; наскільки єдиною вона є? і 2) хто, проти кого і якою метою прагне до її організації в нову державу. З обох цих точок зору українське питання представляється об'єктом дуже складним і тим самим дуже цікавим.6
В цілому, позиція лідера польської націонал-демократії щодо українського питання залишалася незмінною тривалий час, поки впродовж Першої світової війни7, а потім за часів існування Другої Речі Посполитої, вона не
зазнала суттєвих змін. Якщо на початку своєї політичної кар’єри у 1890-х рр.
Р. Дмовський торкався цієї проблематики у своїх публікаціях, в основному, з позиції цивілізаційного або історичного протистояння між поляками та росіянами (або між поляками та русинами у Східній Галичині) за домінування на територіях давньої Речі Посполитої, то згодом, в роки існування Другої Речі
Посполитої, він почав надавати йому все більш вагомого значення і оцінював
в більш широкому контексті загальної політичної ситуації в Європі.
Так, на межі ХІХ–ХХ ст. Р. Дмовський, аналізуючи стан політичного
розвитку польських національних сил на східних кресах, прийшов до висновку щодо пріоритетності вирішення, насамперед, „литовського питання” з огляду на те, що край той (Литва) є і територіально важливішим, і польський елемент є там сильнішим, і серед загального не польського населення
вплив нашої культури консолідувався там найбільше.8 Втім, вже через
кілька десятків років, за часів Другої Речі Посполитої для Р. Дмовського стає
R. Dmowski, Podstawy polityki polskiej, „Przegląd Wszechpolski” 1905, nr 7, s. 343.
Idem, Doktryna a realizm w polityce, „Przegląd Wszechpolski” 1904, nr 8, s. 561.
5 Idem, Niemcy, Rosja a kwestia polska, Lwów 1908, s. 236.
6 Idem, Pisma. t. VІI, Świat powojenny i Polska, Częstochowa 1937, s. 213.
7 Мається на увазі лист Р. Дмовського до представника польської націонал-демократії
в Україні Й. Бартошевича від 19 липня 1917 р. У цьому листі Р. Дмовський назвав українське питання одним із найскладніших питань європейської політики, яке має першорядне значення… для національного майбутнього поляків. Цит: R. Wapiński, Roman Dmowski, Lublin 1989, s. 237.
8 R. Dmowski (pod pseud. Narodowiec), W naszym obozie. Listy do przyjaciół politycznych, „Przegląd Wszechpolski” 1901, nr 10, s. 612.
3
4
Українське питання у політичній діяльності Романа Дмовського
55
очевидним факт того, що саме „українське питання” слід вважати першочерговим і одним з найважливіших завдань нашої політики однаково як внутрішньої, так і зовнішньої.9
Важливим для розуміння позиції Р. Дмовського щодо українського
питання є його оцінка ролі українського чинника в історії Польщі. Прихильник західного вектору розвитку Польщі, лідер ендеції дотримувався думки,
що унія з Великим Князівством Литовським і колонізація територій колишніх
південних руських князівств Київської Русі за часів правління династії
Ягеллонів були хибними кроками, які фатально позначились на подальшому
перебігу польської історії. Незважаючи на те, що польсько-литовська унія
подвоїла потугу Польщі, тісний союз з Литвою призвів до зниження загального інтелектуального рівня польської держави.10 Замість виконання своєї
головної історичної місії — стримування німецької експансії „Drang nach Osten” у Східній Європі, поляки самі просувалися на схід, що, на думку Р. Дмовського, було їх великою геополітичною та історичною помилкою. Східна експансія призвела до того, що, починаючи з середньовіччя і аж до другої половини ХІХ ст., Польща перебрала на себе роль фортпоста цивілізованої Європи на Сході, де вела тривалу боротьбу з турками, татарами та московитами.
І саме з цієї причини поляки, які виконували свою, так би мовити, місію
„оборонців Європи перед Сходом”, поступово стали відставати у культурному
розвитку від народів Західної Європи і нарешті були змушені підкоритися
своїм більш сильним сусідам: Пруссії та Росії.11
Р. Дмовський схилявся до думки, що тривала боротьба поляків за українські землі призвела до появи двох потужних осередків напруги, що постійно
послаблювали внутрішню стабільність державного устрою давньої Речі Посполитої. По-перше, виконання польською шляхтою своєї піонерської роботи на
родючих рівнинах України часто супроводжувалося постійними війнами з кочівниками. Результатом цієї боротьби за українські землі стала поява на політичній арені давньої Речі Посполитої нової потужної політичної сили — магнатів, які зі своїми власними військовими формуваннями становили внутрішню загрозу державному ладу країни. По-друге, на території України, в умовах постійної небезпеки з боку татар, виникає своєрідна військова організація
— козацтво, яке з часом, набравши силу і незалежність, також перетвориться
у велику небезпеку для Речі Посполитої.12
У політичній площині, інтерес до української проблематики з боку Р.
Дмовського був обумовлений низкою чинників. Насамперед, будучи непохитним прихильником політичного дарвінізму і пропагуючи принципи природного розподілу народів на „історичні” та „неісторичні” нації, лідер ендеції трактував українську (руську, русинську) народність як „неісторичну”. Вважаючи
малорусів народом без історії,13 Р. Дмовський дозволяв собі іноді називати
українців (русинів) „кепським різновидом поляків”14. У своїх публіцистичних
творах він писав, що українці, як і інші „кресові народи” (білоруси, литовці)
R. Dmowski, Pisma. t. VІI, Świat powojenny i Polska, Częstochowa 1937, s. 209.
Idem, Poland old and new in Russian Realities & Problems. ed. Duff, J. D. Cambridge:
Cambridge University Press, 1917, s. 98.
11 Idem, Niemcy, Rosja a kwestia polska, Lwów 1908, s. 254– 256.
12 Idem, Poland old and new in Russian Realities & Problems. ed. Duff, J. D. Cambridge:
Cambridge University Press, 1917, s. 103.
13 Idem, Pisma. t. VI. Polityka polska i odbudowanie państwa. Cz. II, Częstochowa 1937,
s. 322.
14 R. Wapiński, Roman Dmowski, s. 103.
9
10
56
Максим Зелінський
є своєрідним „етнографічним матеріалом”15, який не має власної культури
і не здатний для самостійного існування. З огляду на це, лідер ендеції схилявся до думки, що високо розвинутому в культурному відношенні польському
народу легко можна буде асимілювати вищезазначені народності, а сам процес їх денаціоналізації повинен був відбутися доволі безболісно. Як приклад,
Р. Дмовський наводив литовську та руську шляхту, що потрапила в ХV–XVI
ст. під польський культурний вплив і дуже швидко полонізувалася.16
Провідник польської націонал-демократії стверджував, що само по собі поняття „Україна” означає всього на всього „край кресовий” і є насамперед
географічним терміном, яким поляки називали малоруські (українські)
південно-східні території Польщі,17 і разом з назвами „українець”, „український народ” воно не має жодного державно-політичного значення. З цієї
причини, у своїх ранніх політичних публікаціях Р. Дмовський намагався доволі рідко використовувати ці терміни. Втім, вживання назв „русин”, „русинський”, „малорусин”, на його думку, доводили б тільки етнографічну ідентичність цієї етнічної спільноти і не мала б політичного забарвлення.18
У мовному аспекті, що був важливим критерієм ідентифікації українського етносу, Р. Дмовський схилявся до наступного положення. На його думку, за часів Київської Русі „руська” мова уявляла собою групу східнослов’янських діалектів, які між собою мало чим відрізнялися. Окремо малоруська
мова з'являється на південно-західних землях Київської Русі тільки після занепаду цієї держави. Пізніше, завдяки польській могутності, ареал малоруської мови поступово просунувся від Карпат на схід — до Дону і на південь — до
Чорного моря.19
Втім, одночасно наголошуючи на тому, що єдиною цілісної історії України ніколи не існувало, а є всього на всього історія семи або восьми окремих
територій зі своєю власною історією умовно об’єднаних під назвою „Україна”,
Р. Дмовський все таки не приховує факту існування окремої народності, що
розмовляє малоруською мовою.20 Більш того, він доволі чітко відокремлює
малоруську народність від великоросіян, наголошуючи на існуючий різниці
між цими етносами, насамперед, у мові, в історичних долях обох народів, у характері та психології.21
В цілому, не заперечуючи національної окремішності українців22,
Р. Дмовський усе ж не визнавав наявності в українській етнічній спільноті
такої важливої ментальної системи цінностей, як національна самосвідомість.
Але з часом, і ця думка лідера ендеції еволіцюнувала в протилежний бік.
Перебіг події 1917–1920 рр. в Україні і зростаючі національні домагання
українців в міжвоєнний період дали змогу відомому ідеологу українського
націоналізму Д. Донцову зазначити, що наявний зріст цього суб’єктивного
чинника (національної свідомості) серед українства, а ніщо інше — змусив
R. Dmowski, Niemcy, Rosja i kwestia polska, s. 261.
Idem, Myśli nowoczesnego Polaka, Lwów 1907, s. 95–96.
17 Idem, Pisma. t. VI. Polityka polska i odbudowanie państwa. Cz. II, Częstochowa 1937, s.
321.
18 R. Wysocki, op. cit., s. 444.
19 R. Dmowski, Pisma. t. VІI, Świat powojenny i Polska, Częstochowa 1937, s. 215.
20 Ibidem, s. 216.
21 Ibidem, s. 214–215.
22 R. Dmowski, Niemcy, Rosja a kwestia polska, s. 175.
15
16
Українське питання у політичній діяльності Романа Дмовського
57
Дмовського написати про справу українську в 1930 р. зовсім інше, ніж те,
що він писав про неї в 1908 р.23
Український національний рух лідер ендеції розглядав як певною мірою наслідок антипольської та антиросійської діяльності Відня та Берлина.24
Він був переконаний, що політичні кола цих держав намагалися за допомогою штучно утвореного „українського питання” створити додаткову потужну противагу польському сепаратизму у австрійській Галичині і спробувати
перетворити його у важливий чинник геополітичного знесилення Росії у східноєвропейському регіоні. Виняткову роль у створені української проблеми, на
думку Р. Дмовського, зіграв відомий австрійський канцлер Меттерніх, який
у середині ХІХ ст. проти поляків вивів на світ русинську (українську) народність.25
Вважаючи український національний рух зорієнтованим політично на
Німеччину і водночас антипольським за своєю ідеологією, Р. Дмовський
практично ніколи не розглядав його як потенційного союзника поляків у їх
визвольних змаганнях. Так, характеризуючи непрості польсько-українські
стосунки у Галичині, він звертався до своїх прихильників у статті «Листи варшав’янина у Галичині» (1897 р.): …нашим обов’язком є рішуче і швидке розв’язання русинського (українського) питання…26 Даючи досить низьку оцінку рівню розвитку української інтелігенції Галичини наприкінці ХІХ ст., лідер
польської правиці, приходив до висновку, що інтелектуальна культура
русинської інтелігенції надзвичайно низька і за духом своїм вона є радикальна.27 Освітній рівень підготовки місцевого українського населення Галичини
Р. Дмовський вважав доволі примітивним, адже, за його словами, …заслуги
русинської освіти… скромні і прочитавши за шкільною лавою том Шевченка, брошуру Драгоманова і кілька новел Івана Франка….ці люди потім
нічого не читають…28
Р. Дмовський застерігав своїх співвітчизників від надання українцям
будь-яких поступків, тому що це, на його думку, закінчиться тільки поразкою
поляків і втратою ними України. Втім, за неординарною логікою лідера ендеції, існування польсько-українського конфлікту може сприяти появі на
історичній сцені сильного самостійного українського народу. Натомість відсутність такого конфлікту зробить українців лінивими і хтось енергійніший
від нас (поляків) положить на них свою руку.29
Отже, на думку Р. Дмовського, …для нашого національного майбутнього у відносинах з українцями потрібна одна із двох речей: 1) або щоб вони
або їх частина, коли це можливо, стали поляками; 2) або щоб стали самостійним, сильним українським народом, здібним боронити свою самостійність не тільки супроти нас, але й супроти росіян, здібним боротися за неї
Д. Донцов, op. cit., s. 923–924.
R. Dmowski, Kwestia litewska, „Przegląd Wszechpolski” 1895, nr 19, s. 294.
25 Ibidem, s. 294.
26 R. Dmowski (pod pseud. R. Skrzycki), Listy Warszawiaka w Galicji, „Przegląd Wszechpolski” 1897, nr 8, s. 173.
27 Idem (pod pseud. R. Skrzycki), Listy Warszawiaka w Galicji, „Przegląd Wszechpolski”
1897, nr 9, s. 197.
28 Ibidem, s. 196.
29 R. Dmowski (pod pseud. R. Skrzycki), Myśli nowoczesnego Polaka, „Przegląd Wszechpolski” 1902, nr 8, s. 584.
23
24
58
Максим Зелінський
і таким чином бути нашим союзником у боротьбі з Росією… Коли українці
мають стати поляками, то треба їх полонізувати.30
Факт того, що український рух є продуктом австро-німецької інтриги,
наголошував лідер польської правиці, яскраво підтвердив Брестський мирний
договір у березні 1918 р. Саме тому, під час проведення Паризької мирної конференції 1919 р., Р. Дмовський як один із головних представників польської
дипломатичної делегації, що мав значний вплив на погляди американських
і французьких політиків, доводив, що Українська Народна Республіка та Західноукраїнська Народна Республіка — це основні держави-союзники Німеччини та Австро-Угорщини у східноєвропейському регіоні на заключному етапі
Першої світової війни. Крім того, вважаючи УНР та ЗУНР головними союзниками Німеччини у Східній Європі проти Польщі та Росії, лідер ендеції вважав
польсько-українську війну в Східній Галичині в 1918–1919 рр. логічним геополітичним продовженням польсько-німецького протистояння.31
Зацікавленість українським питанням простежується і у намаганні
Р. Дмовського об'єднати ідею територіального відновлення Польської держави за етнографічним принципом з концепцією відродження «історичної»
Польщі у кордонах 1772 р. Свою власну позицію у цьому питанні лідер польських націонал-демократів аргументував тим, що саме поняття „етнографічне визначення” могло існувати тільки у думках філологів, а не політиків.32
У своїх територіальних планах, заснованих на польських історичних
традиціях, Р. Дмовський провідне місце надавав східним теренам давньої Речі
Посполитої (у тому числі українським землям) з їх величезним людським та
природним потенціалом. За його оцінкою, історичний східний ареал польського впливу на початку ХХ ст. становив приблизно 181 тис. кв. миль і налічували понад 26 млн. населення, з яких етнічні поляки складали понад 6 млн.
чол.33
Прагнення Р. Дмовського інтегрувати ці землі в орбіту польських державницьких устремлінь базувалися, насамперед, на популярному в той час
„Ягеллонівському” міфі про цивілізаційне домінування польського етнічного
елементу на теренах „східних кресів” або т.зв. „забраних територій”. При цьому він вказував, що майбутня Польська держава має право вийти за межі
польських етнографічних меж такою мірою, щоб відповідати цінностям
історичної Польщі і реалізувати цивілізаційний потенціал великого народу.34
На його переконання, східні креси були історичним полем нашої національної експансії, де польська культура кількох віків осягнула великі
здобутки.35 Таким чином, аргументував Р. Дмовський, поляки від цих земель
відмовитись не можуть.36
Ibidem, s. 583–584.
R. Dmowski, Pisma. t. VI. Polityka polska i odbudowanie państwa. Cz. II Wojna od r.
1917. Pokój, Częstochowa 1937, s. 212.
32 P. Wandycz, Poland`s place in Europe in the concepts of Pilsudski and Dmowski, „East
European Politics and Societies” 1990, Т. 4, nr 3, s. 456.
33 R. Dmowski, Pisma. t. VI. Polityka polska i odbudowanie państwa. Cz. II Wojna od r. 1917.
Pokój, Częstochowa 1937, s. 377–378.
34 R. Dmowski, Pisma. t. V. Polityka polska i odbudowanie państwa. Cz. I Przed wojną.
Wojna do r. 1917, Częstochowa 1937, s. 24–25.
35 Idem, Myśli nowoczesnego Polaka, Lwów, 1907, s. 144–145.
36 Idem, Pisma. t. V. Polityka polska i odbudowanie państwa. Cz. I Przed wojną. Wojna do
r. 1917, Częstochowa 1937, s. 24.
30
31
Українське питання у політичній діяльності Романа Дмовського
59
Не беручи до уваги етнічну складову населення східних територій, лідер ендеції пропонував вирішувати проблему поширення польського впливу
у цьому величезному за розмірами регіоні за зразком взаємовідносин Франції
до Эльзасу, який не є французькою областю в етнографічному відношенні,
але в цивілізаційному сенсі належить французькій нації. На жаль, наш Эльзас більше нашої власної етнографічної області і в чужих руках він знаходився не 50 років, а набагато довше. Не скрізь в нім наш вплив був такий
глибокий, як французький вплив в Эльзасе, і, на жаль, його пізнішим господарям значною мірою вдався наш вплив викоренити.37
Втім, ідея інкорпорації українських земель до складу Польщі, крім
історичного і цивілізаційного підґрунтя, мала і цілком прагматичні наміри.
Визнаючи однією з головних причин занепаду давньої Речі Посполитої відсутність надійних природних та географічних кордонів, Р. Дмовський планував виправити ці геополітичні недоліки шляхом досягнення якомога більшого просування кордонів Польщі на схід. Але, при цьому лідер ендеції все
таки пропонував брати до уваги дві важливі обставини:
1) згідно з зовнішньополітичними міркуваннями територіальна площа Польської держави повинна була бути достатньо великою, щоб мати можливість здійснювати опір намаганням Німеччини та Росії поглинути її землі,
як це неоднарозово вже відбувалося, починаючи з ХVIII ст. На думку Р. Дмовського, без входження до складу Польщі частини українських, білоруських та
литовських земель це було б важко здійснити. Невипадково, на засіданні
Польського Національного Комітету у Парижі 2 березня 1919 р. Р. Дмовський,
що представляв Другу Річ Посполиту на Паризькій мирній конференції, наступним чином прокоментував важливість геополітичного значення приєднання східних кресів для складу Польщі: якщо ми маємо, з одного боку Вільнюс, з іншого Східну Галичину, то ми не можемо дозволити собі, щоб чужі
території вклінювалися в нашу аж до Бугу.38
2) водночас з цим, територія Польської держави не могла бути дуже
великою, оскільки неможливо було повністю повернутися до історичних кордонів на сході, з огляду на реальну слабкість польської етнічної присутності на
цих величезних територіях.
Враховуючи вищезазначені обставини, під час Першої Світової війни
Р. Дмовський був змушений визнати оптимальним варіантом польського просування на схід межу, що проходила по лінії другого поділу Речі Посполитої —
1793 р.39 Цей окреслений лідером ендеції східний кордон майбутньої Польщі
отримав у липні 1917 р. назву „лінії Дмовського”.
Згідно цієї лінії, східний кордон Польської держави повинен був проходити від порту Лієпая до Полоцька і далі на південь по р. Березіна, потім до
р. Прип'яті, аж до р. Ужіци на південному заході, створюючи, таким чином загальний польсько-румунський кордон по Дністру.
Що ж стосується територій, розташованих далі на схід від цієї межі, то
їх, на думку Р. Дмовського, було б недоречно приєднувати до Польської дер-
Ibidem, s. 24.
К. Kawalec, Spadkobiercy niepokornych. Dzieje polskiej myśli politycznej 1918–1939,
Wrocław 2000, s. 33.
39 R. Wapiński, Kresy w polskiej myśli politycznej w XIX I XX wieku (po roku 1945) [w]:
Kresy — pojęcie i rzeczywistość. Zbiór studiόw. pod red. Kwiryny Handke, Warszawa 1997,
s. 99.
37
38
60
Максим Зелінський
жави, тому що реінкорпорація цих провінцій до Польщі зруйнує її щільність
та міцність.40
Між іншими, головний політичний опонент лідера ендеції — Ю. Пілсудський, також у 1919 р. загалом погоджувався зі східними кордонами Другої
Речі Посполитої, що запропонував Р. Дмовський.41
Виняткову увагу приділяв Р. Дмовський українському питанню у своїй
зовнішньополітичній концепції. На відміну від політичних проектів Ю. Пілсудського, в якиx Україні відводилась ключова роль союзника Польщі у Центрально-Східній Європі, лідер ендецького табору вважав головною загрозою
та небезпекою поляків на Заході Німеччину, а на Сході — пронімецько зорієнтовану незалежну Україну. Єдиним потужним союзником Польщі у східноєвропейському регіоні, на його переконання, могла бути тільки Російська імперія, а після перемоги більшовиків у громадянській війні 1918–1920 рр. —
радянська Росія.
На думку Р. Дмовського, політична ситуація у Східній Європі, що склалася після Першої Світової війни, яскраво засвідчила, що ані Польща, ані
Росія нездатні були самостійно поодинці контролювати величезний український простір і тому кращим варіантом розв’язання української проблеми
був би розподіл України між поляками та росіянами.42 Сприятливий контур
польсько-радянського кордону привів би до виникнення міцного союзу між
Польщею та Росією, на зразок того, що виник між Пруссією та Росією після
трьох поділів Другої Речі Посполитої у XVIII ст. У разі відсутності такого
антиукраїнського союзу Р. Дмовський пропонує самим полякам домовитися
з Румунією, яка також зацікавлена у відсутності потужного східного сусіда
у вигляді незалежної Української держави.
Таким чином, за задумом лідера ендеції, польсько-радянський союз
ґрунтувався би на спільних намаганнях обох зацікавлених сторін у повному
пануванні на українських територіях та був би скерований проти посилення
Німеччини у цьому регіоні.43 Інакше, на переконання Р. Дмовського, поява
самостійної України не тільки поклала б кінець потужної Росії, а була б водночас… кроком до ліквідації Польщі.44
Цей перспективний геополітичний польсько-російський компроміс
навколо України повинен був призвести до наступної ситуації. Та частина
українців, що опинилась би під пануванням радянської Росії, нивілювала би
зусилля офіційної Москви впливати на міжнародну європейську політику.
А за той час, поки послаблена Росія повертала би свої втрачені позиції у Центрально-Східній Європі, Польща встигла би полонізувати українців у Східній
Галичині та Волині і таким чином зліквідувати українську загрозу зсередини.
Прагнучи відтворити моноетнічну Польщу, де б домінувала саме
польська нація, Р. Дмовський цілком справедливо побоювався, що у разі відновлення історичної Речі Посполитої в кордонах 1772 р. на засадах польськоукраїнського союзу (до моделі якої схилявся Ю. Пілсудський), українцям
через їх перевагу (природні ресурси та чисельність населення), вдасться відAkty і dokumenty dotyczące sprawy granic Polski na Konferencji Pokojowej w Paryżu 1918–
1919, zebrane i wydane przez Sekretariat Jeneralny Delegacji Polskiej, Część I. Program
terytorialny Delegacji, Paryż 1920. s. 131.
41 L. Wasilewski, Jòzef Piłsudski. Jakim go znałem, Warszawa 1935, s. 172.
42 R. Dmowski, Polityka polska i odbudowanie państwa, Warszawa 1925, s. 614.
43 В. Кучабський, Реалізм у політичній практиці, „Мета”,Ч.12 (54), Львів 1932, 27
березня, с. 3.
44 R. Dmowski, Pisma. t. VІI, Świat powojenny i Polska, Częstochowa 1937, s. 201.
40
Українське питання у політичній діяльності Романа Дмовського
61
сунути поляків на другий план. Сусідство з внутрішньо та зовнішньо нестабільною незалежною Українською державою із майже 50 млн. населенням на
сході від Польщі, та ще, можливо, під німецьким впливом, було б, на переконання лідера польської правиці, …для нас фатальним.45
З огляду на міжнародну ситуацію, що склалася у 20–30 рр. ХХ ст.,
Р. Дмовський вважав прийнятною таку Польську державу, східний кордон,
який проходив по річці Збруч, тому що польський національний інтерес полягає в тому, щоб …Росія ніколи не перетинала Збруч…46 Адже, на його думку, Росія ніколи не віддасть усю Україну будь-якій іншій державі, бо без України не було б Росії і з часом, рано чи пізно, руське (українське) питання утоне в російському морі.47.
Таким чином, інколи суперечливі й неоднозначні погляди лідера ендеції на українське питання, з часом еволюціонували від стійкого неприйняття та нехтування українським чинником до його визнання ключовим в реалізації внутрішньої та зовнішньої польської політики. Поступово українська
проблематика, з огляду на величезний економічний, політичний, людський
потенціал України, почала відігравати важливу роль в геополітичних планах
Р. Дмовського. Відкидаючи саму ідею існування окремої української політичної нації та самостійної України і дотримуючись положення, що Вітчизна —
це, насамперед, нація, а потім держава: без народу немає держави,48 лідер
ендеції, всупереч своїм політичним поглядам та принципам, пророчо усвідомлював: поява окремої української держави на карті Європи є тільки питанням часу і то недалекого.49
Maksym Zelinskiy. The Ukrainian question in the political thought of
Roman Dmowski
On the basis of the heritage of Roman Dmowski, his proposition regarding the solution of the Ukrainian-Polish question is investigated. The research deals with the
position of Roman Dmowski concerning the Ukrainian-Polish conflict in Eastern
Galicia. The author analyzes Dmowski's political views and ideas regarding the
perspectives of solving the Ukrainian question.
R. Dmowski, Pisma. t. VІI, Świat powojenny i Polska, Częstochowa 1937, s. 238.
R. Wapiński, Roman Dmowski, s. 104.
47 Ibidem, s. 103.
48 R. Dmowski, Pisma t. X. Od Obozu Wielkiej Polski do Stronnictwa Narodowego, Częstochowa 1939, s. 179.
49 R. Dmowski, Pisma. t. VІI…, s. 209.
45
46
Paweł Trefler
Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska,
Przemyśl
Rusini i Ukraińcy w Argentynie w latach
1897–1938
Argentyna w pierwszych czterech dekadach ubiegłego wieku miała status
jednego z najbogatszych państw świata. Przyczynili się do tego imigranci, którzy od
końca lat 60. XIX w. zaczęli masowo napływać do Buenos Aires1. Stolica Argentyny,
obok słynnej Ellis Island w Nowym Jorku, Halifaxu w Kanadzie, Rio de Janeiro i Santosu w Brazylii, przyjmowała statki wypełnione Europejczykami, którzy szukali
lepszego życia w odległej Ameryce. Władze Argentyny, podobnie zresztą jak Stanów
Zjednoczonych, Kanady i Brazylii, brutalnie rugowały rdzenną ludność z ogromnych połaci terytoriów. Zdobyte w ten sposób ziemie należało zagospodarować,
czyli skolonizować lub — jak to określali XIX-wieczni argentyńscy liberałowie —
„ucywilizować”, czyli „zeuropeizować”.
W Argentynie, wśród rzeszy imigrantów i ich potomków kilkudziesięciu narodowości, żyje diaspora ukraińska2, która, według różnych źródeł, liczy od 250
tys. do 300 tys. osób na 41 mln obywateli Argentyny. Kraj tanga to, obok Stanów
Zjednoczonych, Kanady i Brazylii, główny punkt docelowy transatlantyckiej emigracji ukraińskiej. Z tego względu warto bliżej przyjrzeć się początkom emigracji
Argentyna w latach 1820–1932 stanowiła drugi po Stanach Zjednoczonych cel europejskiej
emigracji transatlantyckiej. W tym okresie do USA wyemigrowało 32,5 mln Europejczyków,
a do Argentyny 6,5 mln, z czego 3,4 mln w latach 1857–1914). W Kanadzie osiedliło się 5 mln
Europejczyków, a w Brazylii 4,3 mln (J.C. Moya, Spanish Immigrants in Buenos Aires
1850–1930, Berkeley — Los Angeles — London 1998, s. 46; R. Stemplowski, Polska emigracyjna — Argentyna imigracyjna — Misiones osadnicze, [w:] R. Stemplowski [red.], Polacy, Rusini i Ukraińcy, Argentyńczycy. Osadnictwo w Misiones 1892–2009, Warszawa
2013, s. 30).
2 Jeszcze po II wojnie światowej Ukraińcy, którzy osiedlili się poza granicami swojej ojczyzny, nie używali terminu „diaspora”. Określali się jako „przebywający na emigracji” lub „emigracja”. Terminem „ukraińska diaspora” w znaczeniu negatywnym posługiwali się Sowieci,
odnosząc się do emigracyjnych środowisk politycznych, które oskarżali o chęć ingerowania
w wewnętrzne sprawy ZSRR. Z czasem jednak terminu tego zaczęli używać sami Ukraińcy
(V. Satzewich, The Ukrainian Diaspora, London & New York 2002, s. 8).
13/2013
1
EMIGRACJA
63
64
Paweł Trefler
ukraińskiej do Argentyny oraz kształtowaniu się i funkcjonowaniu tamtejszej diaspory w latach 1897–1938. Okres ten obejmuje dwie spośród czterech fal ukraińskiej emigracji do Argentyny. Pierwsza z nich miała miejsce w latach 1897–1914,
druga między rokiem 1922 a 1938, a pozostałe w latach 1945–1950 i już za czasów
niepodległej Ukrainy.
Uwaga badaczy ukraińskiego wychodźstwa do Argentyny skupia się głównie
na okresie przed wybuchem II wojny światowej. To konsekwencja skali tej emigracji — nieporównywalnie większej niż po II wojnie światowej — i jej ogromnego znaczenia dla kształtowania się życia społeczno-kulturalnego ukraińskiej diaspory w tym
kraju. Należy zaznaczyć, że badania nad ukraińską emigracją do Argentyny nie są
tak rozwinięte, jak w przypadku wychodźstwa Ukraińców do Stanów Zjednoczonych, Kanady czy nawet Brazylii. Wpływa na to wiele czynników, przede wszystkim
ograniczony dostęp do materiałów źródłowych, zwłaszcza w języku ukraińskim3.
Stanu wiedzy o Ukraińcach w Argentynie nie można porównywać z tym, co wiemy
o Polonii w tym kraju. Losy diaspory ukraińskiej nad La Platą i Paraną wymagają
zatem dalszych badań.
O ukraińskiej emigracji do Argentyny wspomina się w polskich publikacjach
dotyczących emigracji naszych rodaków za Atlantyk. Problem ten jako jeden z pierwszych podjął Ryszard Stemplowski w wydanej pod jego redakcją naukową w 1991 r.
książce pt. Słowianie w argentyńskim Misiones 1897–1977. Naukowcy ukraińscy
lub ukraińskiego pochodzenia napisali kilka obszerniejszych prac poruszających to
zagadnienie. Wciąż jednak brakuje syntetycznych opracowań tego tematu, które
opierałyby się na źródłach ukraińsko-, polsko-, hiszpańsko-, niemiecko-, portugalsko- czy też anglojęzycznych. Jak do tej pory, najbardziej wartościową pozycją jest
monografia autorstwa Serge’a Cipko pt. Ukrainians in Argentina, 1897–1950. The
Making of a Community, która ukazała się nakładem Kanadyjskiego Instytutu Studiów Ukraińskich w 2011 r.
1. Polityka migracyjna Argentyny w drugiej połowie XIX w.
W 1853 r. argentyński Kongres Konstytucyjny, który zebrał się w Santa Fe,
proklamował konstytucję Konfederacji Argentyny. To zdynamizowało proces formowania się zjednoczonej Republiki Argentyny. W 1862 r. urząd prezydenta tego
kraju objął Bartolomé Mitre Martínez4, który wraz ze swoimi następcami — Do3 R. Stemplowski, Wprowadzenie, [w:] R Stemplowski (red.), Polacy, Rusini i Ukraińcy…,
s. 15.
4 Argentyna w 2010 r. świętowała 200 lat niepodległości, upamiętniając dzień 25 maja 1810 r.,
kiedy Kreole, na wieść o detronizacji przez Napoleona Bonaparte króla Hiszpanii Ferdynanda VII, wypowiedzieli posłuszeństwo wicekrólowi La Platy Baltazarowi Hidalgo de Cisnerosowi de la Torre. Oficjalna deklaracja niepodległości względem Hiszpanii i jej królów przez
Zjednoczone Prowincje La Platy ze stolicą w Buenos Aires nastąpiła 9 lipca 1816 r. Nazwa
nowego państwa nie przystawała do rzeczywistości. Od Zjednoczonych Prowincji La Platy
odrywały się bowiem jej peryferyjne prowincje — Paragwaj w 1811 r., Prowincja Wschodnia
Rio de La Plata (obecnie Urugwaj), zajęta przez Portugalczyków w 1817 r., a następnie okupowana przez Brazylijczyków jako Prowincja Cisplatanii, i w 1825 r. Górne Peru stanowiące
obecnie większą część terytorium Boliwii. Lata 20.–50. XIX w. upłynęły najpierw na wojnie
Argentyny z Brazylią (1825–1828), a następnie długoletniej wojnie domowej między prowincją Buenos Aires a pozostałymi prowincjami argentyńskimi. Po bitwach sił zbrojnych państwa Buenos Aires, które ogłosiło niepodległość w 1852 r., a Konfederacją Argentyny, stoczonych w latach 1859–1861, obydwa państwa zdołały w końcu osiągnąć porozumienie co do
warunków zjednoczenia. Państwo Buenos Aires przystąpiło do Konfederacji Argentyny, a prezydentem zjednoczonej Argentyny został były prezydent państwa Buenos Aires — Bartolomé
Mitre Martínez.
Rusini i Ukraińcy w Argentynie w latach 1897–1938
65
mingo Faustino Sarmiento (1868–1874) i Nicolasem Remigio Aurelio Avellanedą
(1874–1880) — podjął zdecydowane działania na rzecz upodobnienia Argentyny do
państw europejskich, co oznaczało m.in. tworzenie regularnej armii narodowej na
wzór pruski, ujednolicenie systemu prawnego, monetarnego, celnego, rozbudowę
i wzmocnienie administracji publicznej, upowszechnienie i podniesienie poziomu
edukacji, nawiązanie wymiany handlowej z zagranicą, poszukiwanie inwestorów
zagranicznych, promowanie rozwoju przemysłu, rolnictwa i hodowli zwierząt, budowę kolei, dróg bitych, mostów i sieci telegraficznej. Ich celem był także podbój
zamieszkanej przez Indian i niedostępnej dla białego człowieka Patagonii, a następnie wewnętrzna kolonizacja Argentyny, do czego potrzebni byli europejscy imigranci.
W konstytucji z 1853 r. — zainspirowanej myślą polityczną Juana Bautisty
Alberdiego — znalazł się zapis o tym, że „rządzenie to zaludnianie” (gobernar es
poblar). Alberdi pisał: „Zaludnianie to cywilizowanie, ale tylko wtedy, gdy mówimy
o ludziach cywilizowanych, tzn. imigrantach z cywilizowanej Europy. Z tego względu w konstytucji znalazł się zapis o wspieraniu imigracji europejskiej. Zaludnianie
nie jest cywilizowaniem, lecz oznacza zdziczenie, gdy mówimy o Chińczykach i Hindusach z Azji oraz Murzynach z Afryki. Zaludnianie oznacza zanieczyszczanie, psucie i zatruwanie państwa, gdy zamiast najlepszej europejskiej siły roboczej napływają śmieci z jej zacofanych części. Jest Europa i Europa — i należy o tym dobrze pamiętać (…)5. Jeśli argentyńskim liberałom, zainspirowanym filozofią pozytywizmu,
zależało głównie na modernizacji Argentyny i jej zbliżeniu do Europy, to wielcy
posiadacze ziemscy i hodowcy bydła (konserwatyści) potrzebowali głównie rąk do
pracy, by zagospodarować największe bogactwo kraju — żyzną Pampę6.
Konstytucja z 1853 r. nadawała cudzoziemcom pełnię praw cywilnych i większość obywatelskich (poza prawem do głosu i dostępem do urzędów publicznych,
przy czym imigranci byli zwolnieni ze służby wojskowej)7. W 1875 r. utworzono
Naczelną Komisję Imigracji, a 19 października 1876 r. uchwalono pierwszą argentyńską Ustawę o imigracji i kolonizacji (zwaną Ley de Avellaneda)8. Zgodnie z nią
państwo pokrywało koszty podróży imigrantów łącznie z całym ich dobytkiem do
miejsca osiedlenia9, a także koszty zakwaterowania, wyżywienia i opieki medycznej
w hotelu imigranckim przez pierwszych pięć dni od ich przybycia do Buenos Aires.
J.B. Alberdi, Gobernar es poblar, París 1869, [online], [w:] J. B. Alberdi, Bases y puntos de
partida para la organización política de la República Argentina, Buenos Aires 1915, s. 18,
[dostęp: 27.01.2014]. Dostępny w Internecie: http://www.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/00360552199914939647857/p0000001.htm#I_1.
6 Kraina geograficzna Pampy obejmuje cały Urugwaj, południową część brazylijskiego stanu
Rio Grande do Sul oraz argentyńskie prowincje Buenos Aires, La Pampa, Santa Fé, Córdoba,
Entre Ríos i Corrientes.
7 R. Stemplowski, Historyczny kontekst osadnictwa rolnego w Misiones. Rozważania wstępne, [w:] R. Stemplowski (red.), Słowianie w argentyńskim Misiones 1897–1977, Warszawa
1991, s. 11.
8 Pierwszym krokiem mającym na celu pobudzenie europejskiej migracji do Argentyny było wydanie dekretu w 1823 r. o pokrywaniu imigrantom kosztów podróży, a także powołanie w 1825 r.
Komisji Imigracyjnej, która miała pomagać imigrantom zdobyć pracę i mieszkanie. Do Argentyny zaczęły wówczas napływać pierwsze grupy imigrantów europejskich.
9 W rzeczywistości bilety na rejs transoceaniczny były refundowane przez władze Argentyny
tylko od 1887 do połowy 1890 r., kiedy to Argentyna okazała się niewypłacalna i zbankrutowały prawie wszystkie banki działające w tym państwie. Potem Argentyna była już tak atrakcyjnym celem emigracji, że nie trzeba było nawet opłacać imigrantom kosztów podróży transoceanicznej. W związku z tym mniej niż 2 proc. z 6,5 mln imigrantów, którzy przybyli do
Argentyny w latach 1850–1930, przypłynęło dzięki biletom zakupionym przez rząd argentyń5
66
Paweł Trefler
Polityka migracyjna Argentyny skutkowała tym, że zaludnienie tego kraju wzrosło z poziomu 1,9 mln mieszkańców w 1869 r. (z czego 0,5 mln mieszkało w prowincji Buenos Aires)10 do 4 mln w 1895 r. (z czego milion stanowili imigranci)11,
prawie 8 mln w 1914 r. (z czego prawie 2,5 mln stanowili imigranci)12 i prawie 16
mln w 1947 r.13. Obliczono, że gdyby nie napływ imigrantów, Argentyna liczyłaby
w 1940 r. tylko nieco ponad 6 mln, a nie 13 mln14. Napływ imigrantów spowodował,
że Argentyna już na początku XX w. stała się jednym z największych światowych
eksporterów płodów rolnych i mięsa, a jej szybki rozwój gospodarczy wprowadził ją
do grona najbogatszych państw świata.
Na początku władze Argentyny preferowały imigrację z Europy Północnej.
W rzeczywistości jednak kraj ten nie wybierał imigrantów, bowiem spośród miliona
Europejczyków, którzy w latach 1880–1890 przybyli do Argentyny15, najwięcej było
Włochów i obywateli Hiszpanii, a wśród nich wielu Basków, także z Francji16. W zdecydowanie mniejszej liczbie osiedlali się obywatele Cesarstwa Niemieckiego, Królestwa Niderlandów, Królestwa Belgii, Wielkiego Księstwa Luksemburga, Szwajcarzy, Szwedzi, Finowie, Duńczycy, Szkoci, Anglicy, Walijczycy i Irlandczycy. Europejscy imigranci mieli szansę otrzymać ziemię, a gdy o tę było trudniej lub nie mieli
zamiaru pracować na roli, osiedlali się w stolicy i innych większych miastach, stając
się robotnikami, rzemieślnikami lub drobnymi przedsiębiorcami. Większość imigrantów, którzy znaleźli się w tym czasie w Argentynie, zdecydowała się już nie
wracać do Europy i nie szukać szczęścia w Brazylii, Paragwaju, Urugwaju, USA czy
Kanadzie. Należy przy tym podkreślić, że osadnictwo rolnicze z czasem ulegało
ograniczeniu, ponieważ najbardziej atrakcyjne ziemie znajdowały się w rękach grupy wielkich posiadaczy (zamożnych rodzin kreolskich) zainteresowanych raczej
robotnikami sezonowymi, tzw. „jaskółkami”17. Warunki dzierżawy działek rolnych
również nie były zbyt atrakcyjne18. Obszary Pampy w dyspozycji władz federalnych
(tierras fiscales) zostały rozdzielone w latach 1860–1890 (szczególnie po 1880 r.),
przede wszystkim wśród osadników włoskich i z Europy Północnej. Wciąż jednak
istniały możliwości osiedlania się na peryferiach Argentyny.
ski (B. Sánchez Alonso, La racionalidad de las políticas migratorias en la primera globalización: el caso argentino, [online], „Revista de Instituciones, Ideas y Mercados”, nr 46
(Mayo 2007), s. 240, [dostęp: 01.02.2014]. Dostępny w Internecie: http://www.eseade.edu.ar/files/riim/RIIM_46/46_9_sanchez_alonso.pdf).
10 Primer y segundo censo nacional: 1869–1895, Archivo General de la Nacion (Argentina),
Departamento Documentos Escritos, Buenos Aires 1995.
11 Ibidem.
12 A. B. Martinez, Tercer censo nacional, levantado el 1 de junio de 1914, Comisión Nacional
del Censo, Buenos Aires 1916.
13 IV censo general de la Nación, Dirección Nacional del Servicio Estadístico, Buenos Aires
1947.
14 R. Stemplowski, Historyczny kontekst…, s. 11.
15 Aby uświadomić sobie skalę i tempo tej migracji, warto wiedzieć, że w 1888 r. do Argentyny przybyło 155 tys. imigrantów, a w 1889 r. 260 tys. (I. Wasylyk, Los ucranios en la República Argentina, [online], portal informacyjny Ucrania.com, 2008, [dostęp: 30.01.2014]. Dostępny w Internecie: http://www.ucrania.com/Articulos/tabid/57/ctl/Details/mid/388/ItemID/9/language/es-AR/Default.aspx). Należy przy tym pamiętać, że 25 proc. z tego miliona
imigrantów reemigrowało później do innych państw Ameryki albo powróciło do Europy.
16 Później to się zmieniło i w Argentynie zaczęto cenić imigrację włoską i hiszpańską.
17 „Jaskółki” przypływały głównie z Włoch i Hiszpanii w październiku na okres trwania prac
żniwnych.
18 Por. R. Stemplowski, Historyczny kontekst…, s. 12. Nie przeszkadzało to rządowi Argentyny w reklamowaniu swojego kraju jako miejsca, gdzie nie tylko łatwo znaleźć pracę, ale także
uzyskać kawałek ziemi.
Rusini i Ukraińcy w Argentynie w latach 1897–1938
67
W 1880 r. prezydentem tego kraju został gen. Julio Argentino Roca, który zasłynął m.in. podbojem Patagonii (w latach 1878–1885) i eksterminacją Indian, a także dalszą centralizacją i wzmacnianiem aparatu władzy państwowej. Argentyna wciąż
wymagała zaludnienia (czytaj: argentynizacji), zwłaszcza obszarów najbardziej oddalonych od centrum, przede wszystkim w obawie przed ich przejęciem przez inne
państwa. Jednym z takich peryferyjnych terytoriów było wydzielone przez władze
federalne w 1881 r. Terytorium Narodowe Misiones19, stanowiące najsłabiej obok Patagonii zaludniony zakątek Argentyny. Według danych spisu powszechnego z 1869 r.
w argentyńskiej części Misiones na powierzchni prawie 30 tys. km² (obszar odpowiadający obecnemu województwu wielkopolskiemu) mieszkało zaledwie 3 tys.
osób20, z czego zdecydowaną większość stanowili obywatele Paragwaju (głównie Indianie) i Brazylii (uciekinierzy i awanturnicy), którzy nie rokowali żadnych nadziei na
odpowiednie zagospodarowanie tego trudno dostępnego, dzikiego, wilgotnego i upalnego terenu (klimat subtropikalny)21.
2. I fala migracji — 1897–1914
Masowe wychodźstwo z Galicji i Bukowiny do krajów Europy Zachodniej
i za „wielką wodę” rozpoczęło się na dobre w latach 80. XIX w. Między rokiem 1881
a 1910 ziemie te opuściło w sumie ok. 10 proc. mieszkańców. Emigracja zarobkowa
była organizowana przez agencje emigracyjne (głównie niemieckie), a chętnych na
ryzykowną eskapadę za Atlantyk nie brakowało. Galicja i Bukowina stanowiły bowiem bardzo biedne, peryferyjne i słabo rozwinięte gospodarczo obszary imperium
austro-węgierskiego. Cechowały się wysoką stopą przyrostu naturalnego, co w konsekwencji doprowadziło do przeludnienia wsi. Z uwagi na ograniczone zasoby ziemi
uprawnej i zarazem postępujące rozdrobnienie gospodarstw, rodzinom chłopskim
(70–80% ludności) brakowało jakichkolwiek perspektyw na podniesienie lub nawet
utrzymanie dotychczasowego poziomu życia. Strumień transoceanicznych emigrantów, bez żadnych przeszkód ze strony władz Austro-Węgier, płynął wartko do Stanów Zjednoczonych, Kanady, Brazylii, Argentyny i państw europejskich.
Początek zorganizowanej polskiej i zarazem ukraińskiej emigracji do Argentyny był raczej przypadkowy. Otóż kilkanaście rodzin chłopskich z Galicji miało być
w Hamburgu zaokrętowanych na statek do USA22. Ze względów formalnych nie
mogli tam jednak wypłynąć. Wtedy to zaproponowano im rejs do Buenos Aires23,
do którego przypłynęli na pokładzie niemieckiego parowca „Antonina” 9 czerwca
1897 r. Na miejscu zajął się nimi polski krawiec Michał Szelągowski (członek KomiMisiones nie mogło mieć statusu prowincji, ponieważ było zbyt słabo zaludnione i rozwinięte cywilizacyjnie. Władza nad tym terytorium spoczywała w rękach gubernatora — reprezentanta rządu centralnego, którego głównym zadaniem była kolonizacja.
20 W momencie przybycia pierwszych osadników słowiańskich do Misiones mieszkało tam
jedynie nieco ponad 30 tys. osób.
21 Terytorium to zostało odzyskane przez Argentynę w 1865 r. w wyniku wojny paragwajskiej/potrójnego przymierza, a następnie, na mocy mediacji prezydenta USA Grovera Clevelanda, podzielone w 1895 r. na część argentyńską i brazylijską wzdłuż rzeki Pepirí Guazú
(część brazylijska została włączona do stanu Santa Catarina). Dopiero w 1953 r. argentyńskie
Misiones uzyskało status prowincji.
22 Procedencia de los inmigrantes ucranianos en Misiones, [online], Konsulat Honorowy
Ukrainy w Misiones, na podstawie artykułu V. Zinko, który ukazał się w czasopiśmie oo.
Bazylianów „La Vida” VIII, 1955, nr 6(88)–7(89), [dostęp: 23.01.2014]. Dostępny w Internecie: http://conucramis.com.ar/index.php?option=com_content&task=view&id=47&Itemid=36.
23 E. Pyzik, Los Polacos en la República Argentina 1812–1900, Buenos Aires 1944, s. 281.
19
68
Paweł Trefler
sji Doradczej Biura ds. Imigracji), który nawiązał kontakt z gubernatorem Misiones,
Juanem José Lanussem, oferując mu przysłanie polskich osadników24. Słowianie,
podobnie jak Żydzi i imigranci z Bliskiego Wschodu, byli dotąd w Argentynie traktowani ze sporą rezerwą. To właśnie ich uważano za „śmieci” z gorszej Europy. Lanusse pragnął jednak wywiązać się z powierzonej mu misji zaludnienia Misiones.
Zdecydował się sprowadzić polsko-ruską grupę do jednej z byłych redukcji jezuickich San Pedro y Pablo Apóstoles25. 27 sierpnia 1897 r. pierwsze 14 rodzin polskich
i ruskich dotarło do Apóstoles26. W sumie za pierwszych słowiańskich osadników w
Misiones uważa się 69 osób27.
Zagospodarowanie żyznego, porośniętego wysoką trawą stepu lub wykarczowanie bujnej selwy było bardzo trudne, o czym świadczy fakt, że do Misiones już
wcześniej docierały grupy imigrantów, ale, widząc trudne warunki i ogrom pracy,
który ich czeka, szukały szczęścia gdzie indziej. Warunki glebowe i klimatyczne w Misiones były zgoła odmienne od środkowoeuropejskich. Drapieżne zwierzęta (jaguary i kajmany), jadowite węże i pająki, chmary kąsających komarów i stada żarłocznych mrówek nie ułatwiały życia osadnikom. Imigranci z Galicji wykazali się jednak
ogromnym samozaparciem. Najważniejsza była dla nich możliwość samodzielnego
gospodarowania na własnym kawałku ziemi, a dokładniej na działkach od 25 ha,
które można było spłacić na korzystnych warunkach28. Dopiero po czterech latach
wytężonej pracy zaczęło im się żyć lepiej. Mimo trudnych warunków polsko-ruscy
osadnicy już od momentu przybycia do Apóstoles wysyłali swoim krewnym, krążącym po Argentynie, Brazylii, Paragwaju i Urugwaju w poszukiwaniu odpowiedniego
miejsca do osiedlenia się, a także rodzinom z Galicji, listy zachwalające życie w Misiones29. Z ich pracy był również zadowolony Lanusse, który zdecydował się osiedlić
R. Stemplowski, Historyczny kontekst…, s. 45–46; R. Stemplowski, Liczebność i rozmieszczenie geograficzne osadników słowiańskich oraz ich dzieci w Misiones (1892–1945), [w:]
R. Stemplowski (red.), Polacy, Rusini i Ukraińcy…, s. 71–86.
25 W obrębie historycznego Misiones, obejmującego pogranicze dzisiejszej Argentyny, Brazylii i Paragwaju, Towarzystwo Jezusowe w XVII w. utworzyło 30 redukcji misyjnych (redukcja
San Pedro y Pablo Apóstoles została założona w 1652 r.), które stanowiły tzw. Republikę Guarani. Ziemie te były zamieszkane przez Indian Guaranów, których jezuiccy misjonarze chcieli
chronić przed brutalnymi hiszpańskimi kolonizatorami i jednocześnie ewangelizować. Guarani uczyli się czytać, pisać i gospodarować. Inicjatywa jezuitów od początku nie podobała się
hiszpańskim kolonizatorom, którzy robili wszystko, by przywrócić stare porządki. W końcu
w 1767 r. król Hiszpanii Karol III Burbon zdecydował się odesłać wszystkich jezuitów z ziem
Korony Hiszpańskiej do Państwa Kościelnego. Jezuickie redukcje popadły wtedy w ruinę.
26 Należy zaznaczyć, że tak naprawdę nie byli to pierwsi Polacy w Misiones. Już w 1893 r. z Brazylii przedostali się tam Polacy uciekający przed rewolucją federalistyczną, która wybuchła
na południu tego kraju w 1893 r. Jeżeli chodzi o Argentynę, to pierwsi pojedynczy Polacy
osiedlali się w niej po zakończeniu wojen napoleońskich (głównie wojskowi). Kilka rodzin
ruskich znalazło się w Argentynie w 1885 r.
27 W Apóstoles w 1962 r. odsłonięto obelisk z tablicami upamiętniającymi pierwszych osadników — Polaków, Ukraińców i Włochów. Można z nich się dowiedzieć, które rodziny były
polskie, a które ukraińskie. Do tych informacji należy jednak podchodzić ze sporą rezerwą,
ponieważ wśród historyków nie ma zgody co do rzeczywistej liczby pierwszych osadników,
właściwej pisowni ich nazwisk, a tym bardziej ich narodowości (por. R. Stemplowski, Historyczny kontekst…, s. 48–55).
28 Obowiązywał system damero — osadnicy zasiedlali działkę, na której mieli obowiązek zbudowania domu.
29 Kolejne grupy Polaków i Rusinów emigrowały do Argentyny głównie z powiatów: tłumackiego, czortkowskiego, horodeńskiego, kołomyjskiego, tarnopolskiego, borszczowskiego, buczackiego, przemyślańskiego, trembowleckiego, husiatyńskiego, skałackiego, zaleszczyckiego i liskiego.
24
Rusini i Ukraińcy w Argentynie w latach 1897–1938
69
kolejne grupy Polaków (tak naprawdę wśród nich więcej było Rusinów niż rodowitych Polaków) w koloniach rolniczych Apóstoles (przewaga Rusinów), Azara (osadnictwo od 1901 r. — przewaga Rusinów), San José Candelaria (od 1901 r. — głównie
Rusini), Corpus Christi (od 1901 r.), a następnie Cerro Corá, Tres Capones (głównie
Rusini), La Tunas (głównie Rusini), Bonpland i in.30. W 1900 r. zaangażował ich do
pomocy. W 1903 r. w koloniach rolniczych Misiones31 żyło już ponad 4 tys. Słowian
(75% wszystkich Europejczyków na tym terytorium)32. W 1913 r. stanowili oni ponad 9% ogółu mieszkańców tego regionu33. Oo. Bazylianie z brazylijskiego Prudentópolis doliczyli się tam w latach 1913–1914 7,5 tys. Rusinów, włącznie z osobami
urodzonymi już w Argentynie34. W 1920 r. w Misiones mieszkało 7 tys. Polaków
i Argentyńczyków polskiego pochodzenia oraz 13 tys. Ukraińców i Argentyńczyków
ruskiego / ukraińskiego pochodzenia35.
W tym miejscu rodzi się poważny problem — rozróżnienie na Polaków, Rosjan i Rusinów. Według Ryszarda Stemplowskiego imigranci galicyjscy z początków
stulecia generalnie nazywali siebie Polakami36, ponieważ tak im było najłatwiej.
W argentyńskiej dokumentacji imigracyjnej pierwotnie uwzględniano jedynie obywatelstwo imigrantów. Słowianie, którzy osiedlali się w Misiones, byli zatem obywatelami Cesarstwa Austro-Węgierskiego, a w Argentynie powszechnie określano
ich mianem Polaków. Sprawy jeszcze bardziej się skomplikowały, gdy do Misiones
zaczęli napływać słowiańscy osadnicy z Brazylii37 i Paragwaju38. Część z nich posiadała już nawet obywatelstwo tych krajów. Po rewolucji rosyjskiej z 1905 r. do Argentyny zaczęli napływać prawosławni Rusini z Wołynia, których klasyfikowano
Osadnicy galicyjscy posługiwali się własnymi nazwami tych kolonii, jak np. Kaźmierzowo,
Józefowo, Jadwigowo, Rochowe Bory, Wojciechowo (J. Mazurek, Kraj a emigracja: ruch
ludowy wobec wychodźstwa chłopskiego do krajów Ameryki Łacińskiej [do 1939 roku],
Warszawa 2006, s. 96).
31 Polacy i Ukraińcy z Misiones do dziś specjalizują się w uprawie ostrokrzewu paragwajskiego (yerba mate). Wywar z drobno zmielonego suszu yerba mate jest powszechnie pity w Argentynie, Paragwaju, Urugwaju i na południu Brazylii. Pije się go także na południu Chile.
Oprócz tego słowiańscy osadnicy w Misiones uprawiali m.in. kukurydzę, herbatę, tungowiec,
maniok jadalny, ryż i tytoń (por. R. Stemplowski, Słowiańskie gospodarstwo osadnicze w Misiones [1897–1947], [w:] R. Stemplowski [red.], Słowianie w argentyńskim Misiones 1897–
1977, op. cit., s. 98–138).
32 R. Stemplowski, Los colonos eslavos del Nordeste Argentino (1897–1938). Problemática,
fuentes e investigaciones en Polonia, „Estudios Latinoamericanos”, 10/1985, s. 181.
33 R. Stemplowski, Historyczny kontekst…, s. 48–55.
34 A. Strelko, Primeros inmigrantes ucranianos en Latinoamérica, „América Latina” (Moscú), nr 1/1975, s. 94–95. Do Misiones udawali się także Rusini z Cesarstwa Rosyjskiego.
Większość z nich osiedlała się jednak w prowincji Buenos Aires (S. Cipko, Ukrainians in
Argentina, 1897–1950. The Making of a Community, Edmonton 2011, s. 9).
35 R. Stemplowski, Liczebność i rozmieszczenie geograficzne osadników słowiańskich, s. 128.
36 R. Stemplowski, Liczebność i rozmieszczenie słowiańskich osadników rolnych w Misiones
(1897–1947), [w:], R. Stemplowski (red.), Słowianie w argentyńskim Misiones 1897–1947,
s. 64.
37 Wychodźstwo chłopów z Galicji do Brazylii rozpoczęło się w 1891 r. W latach 1895–1896
wybuchła tzw. brazylijska „gorączka emigracyjna”. Rząd brazylijski finansował wtedy bilety
na rejsy transoceaniczne dla imigrantów, czego nie robiła już Argentyna. Wiele osób, które
przybyły do Brazylii, nie było jednak zadowolonych z warunków życia. Decydowały się więc
na reemigrację m.in. do Argentyny, gdzie poziom rozwoju cywilizacyjnego i płace były dużo
wyższe.
38 W 1939 r. liczba Słowian w Misiones wynosiła już 30 tys.. Byli to głównie ukraińscy i polscy chłopi (R. Stemplowski, Historyczny kontekst…, s. 15).
30
70
Paweł Trefler
jako Rosjan. Osiedlali się przeważnie w stolicy i miastach prowincji Buenos Aires39.
Po traktacie ryskim do Argentyny emigrowali Ukraińcy legitymujący się głównie
polskimi paszportami.
Najważniejszą instytucją, kształtującą i podtrzymującą polską tożsamość
narodową na ziemi argentyńskiej, był Kościół rzymskokatolicki. Jako pierwszy stałą
opiekę duchową nad Polakami w Misiones podjął w marcu 1899 r. ksiądz Stanisław
Cynalewski SDB. Wkrótce do Misiones, na prośbę polskich osadników, zostali
sprowadzeni Księża Werbiści, którzy znali język polski. Pierwszym z nich był proboszcz Apóstoles Władysław Reinke Zakrzewski, którego zastąpił Josef BayerleinMarianski40. To wokół tego duchownego w latach 1903–1931 skupiało się całe życie
społeczno-kulturalne i religijne Polaków z Azara i Apóstoles. Docierał on także do
innych osad polskich w Misiones, a nawet do Polaków w Brazylii. Bayerlein działał
na rzecz podtrzymywania polskości, tworząc szkoły parafialne, polską bibliotekę,
wydając czasopismo, nadzorując budowę kolejnych kaplic nazywanych „Domami Narodowymi”, a także kościołów w Azara i w Apóstoles. Jednocześnie usilnie próbował
spolonizować Rusinów. Co prawda ruscy chłopi na przełomie XIX i XX w. nie mieli
silnie rozwiniętej świadomości narodowej, ale wiedzieli, że nie są Polakami-katolikami41. Poza tym byli bardzo przywiązani do rytu bizantyńskiego, którego jednak nie
mogli w pełni praktykować wobec braku greckokatolickiego duchownego. Rusini
bezskutecznie apelowali w tej sprawie o pomoc do bp. Parany Rosendo de la Lastry
y Gordillo, eparchii przemyskiej i stanisławowskiej, metropolity halicko-lwowskiego abp. Andrzeja Szeptyckiego42 i Stolicy Apostolskiej. Bayerlein miał im jednak
złośliwie powtarzać, że „schizmatycy” nigdy nie doczekają się własnego księdza43.
Dopiero niespodziewane przybycie do Misiones w 1907 r. duchownego prawosławnego, protoprezbitera Konstantina Gawriłowicza Izrazcowa (Izraztsov), który rezydował w ambasadzie rosyjskiej w Buenos Aires44, spowodowało przełom w podejściu części kleru rzymskokatolickiego do Rusinów. Grupa grekokatolików i prawosławnych Rusinów z Bukowiny, którzy mieszkali w okolicach osady Tres Capones,
zaprosiła Izraztsova do poświęcenia wzniesionego przez siebie kościoła45. Ten jed39 S. Cipko, op. cit., s. XVI. Rusini z Rusi Zakarpackiej i rumuńskiej Bukowiny udawali się
prawie wyłącznie do USA i Kanady.
40 O. Bayerlein pochodził ze spolonizowanej rodziny niemieckich kolonistów z Bambergu,
którzy osiedlili się w Wielkopolsce. Dla podkreślenia swojej polskości od imienia swojej matki Marianny przybrał nazwisko Marianski.
41 W ostatniej dekadzie XIX w. większość greckokatolickich chłopów (na Bukowinie prawosławnych) identyfikowała się ze swoją rodziną, grupą krewnych, wioską i nie znała koncepcji
narodu. Określali się jako Rusini, Łemkowie, Bojkowie, Huculi, Haliczanie, Bukowinianie
(J.C. Lehr, S. Cipko, Contested identities: competing articulations of the national heritage
of pionier settlers in Misiones, Argentina, [online], „Prairie Perspectives: Geographical Essays”, vol. 3/2000, s. 166–167, [dostęp: 03.02.2014]. Dostępny w Internecie: http://pcag.uwinnipeg.ca/Prairie-Perspectives/PP-Vol03/Lehr-Cipko.pdf).
42 Dla greckokatolickiej hierarchii kościelnej zdecydowanie ważniejsze było wysłanie duchownych do USA, Kanady i Brazylii, ponieważ tam mieszkało o wiele więcej grekokatolików niż
w Argentynie. Poza tym w kościele greckokatolickim wciąż brakowało funduszy i bezżennych
księży, a tylko tacy mogli być zaakceptowani przez argentyński Kościół rzymskokatolicki.
43 S. Cipko, op. cit., s. 26.
44 Protoprezbiter Izraztsov przybył do Argentyny w 1891 r. na prośbę, którą do cara Aleksandra III skierował konsul generalny Rosji w Buenos Aires. Było to dwa lata po utworzeniu
pierwszej misji rosyjskiego kościoła prawosławnego w Argentynie. Izraztsov nadzorował
budowę pierwszej prawosławnej cerkwi w Ameryce Południowej (w Buenos Aires), której
konsekracji dokonano w 1901 r. W cerkwi tej nabożeństwa odprawiano w języku rosyjskim
i arabskim dla chrześcijańskich imigrantów z Bliskiego Wschodu (S. Cipko, op. cit., s. 29).
45 Grekokatolików namówili do tego prawosławni Rusini z Bukowiny.
Rusini i Ukraińcy w Argentynie w latach 1897–1938
71
nak, gdy tylko przybył na miejsce, w zamian za konsekrację zażądał od zebranych
wiernych konwersji na prawosławie46. Ponad połowa osób się na to zdecydowała.
Na wieść o tym księża rzymskokatoliccy i administrator kolonii Józef Białostocki
postanowili podjąć działania na rzecz zahamowania dalszych konwersji. W tym celu
zwrócili się o pomoc do internuncjusza Argentyny, Paragwaju i Urugwaju bp. Achille
Locatelliego. Tym razem reakcja Sekretariatu Stanu Stolicy Apostolskiej była szybka.
21 marca 1908 r. w stolicy Misiones — Posadas — pierwszą na ziemi argentyńskiej
mszę w obrządku greckokatolickim odprawił przybyły z Brazylii ks. Klemens Brzuchowski OSBM mianowany „proboszczem personalnym Rusinów w Misiones”47. Poświęcił on greckokatolickie kaplice, a następnie zainicjował budowę cerkwi w Apóstoles i Azara. We wrześniu 1908 r. Brzuchowski wyjechał, a w jego miejsce 30 kwietnia 1909 r. pojawił się, wysłany przez Rzym z eparchii przemyskiej, o. Jarosław
Karpiak, który pozostał w Misiones na ponad dwa lata, organizując życie religijne,
społeczne, oświatowe48 i kulturalne grekokatolików. 19 września 1910 r., Karpiak
założył w Apóstoles Czytelnię im. Markiana Szaszkewycza, która była pierwszą
ukraińską organizacją oświatowo-kulturalną w Argentynie49. Również Izrazcow nie
zasypiał gruszek w popiele. W sierpniu 1908 r. sprowadził z Żytomierza do Misiones rosyjsko- i ukraińskojęzycznego archidiakona Tychona Hnatiuka, który podjął
opiekę duszpasterską nad 600 konwertytami z Tres Capones i Las Tunas50. W 1914
r. Hnatiuk, który wcześniej musiał odpierać wyssane z palca przez jego religijnych
konkurentów zarzuty o szerzenie wśród wiernych anarchizmu51, wyjechał z wizytą
na Wołyń, gdzie zastała go I wojna światowa. Powrócił do Misiones dopiero w 1924
r., ale już jako duchowny nowo utworzonej Ukraińskiej Autokefalicznej Cerkwi
Prawosławnej pod zwierzchnictwem władyki Joana Teodorowycza, który rezydował
w Filadelfii (USA)52. Również wierni grekokatoliccy w pewnych okresach pozostawali bez lub pod bardzo ograniczoną opieką duchową. W 1911 r. ze względów zdrowotnych Argentynę opuścił o. Karpiuk. Wcześniej jednak zdołał zapewnić obecność
dwóch nowych księży eparchialnych — o. Iwana Senyszyna i o. Emiliana Jozafata
Ananiewicza. Drugi z nich, z uwagi na brak odpowiedniego wsparcia materialnego
A. Sapelak, Padre Ivan Seneshen y los inicios de la Iglesia Bizantino-Ucrania en la Argentina, Argentina 1998, s. 26–27.
47 100 años de la llegada del primer sacerdote ucraniano y de la celebración de la primera
Divina Liturgia bizantino-ucraniana en suelo Argentino, [online], portal informacyjny Ucrania.com, 17.10.2008, [dostęp:29.01.2014]. Dostępny w Internecie: http://www.ucrania.com/Noticias/tabid/54/EntryId/7677/100-anos-de-la-llegada-del-primer-sacerdote-ucranianoy-de-la-celebracion-de-la-primera-Divina-Liturgia-bizantino-ucraniana-en-sueloargentino.aspx.
48 W 1907 r. dzieci Rusinów z Las Tunas rozpoczęły naukę szkolną pod okiem Dmytra Warenycji. W 1908 r. funkcjonowały już trzy szkoły z językiem ukraińskim jako wykładowym —
w Apóstoles, Las Tunas i Tres Capones. W 1909 r. ojciec Karpiuk otworzył szkołę parafialną
w Apóstoles (I. Wasylyk, op. cit.).
49 S. Cipko, op. cit., s. 38.
50 Ibidem, s. 31.
51 Był to bardzo poważny zarzut. W razie jego potwierdzenia Hnatiukowi, na podstawie
Ustawy o pobycie cudzoziemców z 1902 r. i Ustawy o obronie społecznej z 1910 r., groziła
ekstradycja. W 1902 r. Argentyna zaostrzyła przepisy dotyczące cudzoziemców, a taki właśnie status mieli imigranci. Tylko nielicznym z nich udawało się uzyskać argentyńskie obywatelstwo. Na podstawie Ustawy o pobycie cudzoziemców można było wydalić z Argentyny
każdego, kto naruszał porządek publiczny lub stanowił zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego. Z kolei na mocy Ustawy o obronie społecznej wjazdu do Argentyny odmawiano
anarchistom i socjalistom. Jednym z najbardziej znanych argentyńskich anarchistów był
polski Żyd Szymon Radowicki, który przybył do tego kraju po rewolucji 1905 r.
52 S. Cipko, op. cit., s. 37.
46
72
Paweł Trefler
ze strony wiernych i macierzystej eparchii stanisławowskiej, zdecydował się pod
koniec 1917 r. wyjechać do Brazylii53. W Argentynie pozostał zatem tylko jeden duchowny greckokatolicki — o. Senyszyn (zmarł w 1926 r.), który z Apóstoles dojeżdżał do kolonii ukraińskich w Azara, Cerro Corá, San José Candelaria i Bonpland54.
Mimo trudnych warunków starał się jak tylko mógł rozwijać życie religijne, społeczne, oświatowe, kulturalne, a nawet gospodarcze Ukraińców w Misiones. W 1922 r.
założył pierwszą ukraińską spółdzielnię rolniczą, co zbiegło się z wizytą w Misiones
dwóch gości wysokiej rangi. 19 czerwca tegoż roku z Brazylii do Apóstoles przybył
wizytator apostolski, a zarazem duchowy przywódca galicyjskich Ukraińców metropolita Szeptycki. W ciągu dwóch tygodni pobytu konsekrował świątynie, pobudzał
ukraińską świadomość narodową i zbierał datki na galicyjskie sieroty55. Z kolei 21
sierpnia do Misiones — także z Brazylii — przyjechał delegat Rządu Ukraińskiej
Republiki Ludowej na Wychodźstwie56, Petro Karmanśkyj (absolwent m.in. przemyskiego gimnazjum). Był on ogromnie rozczarowany liczbą „rzymskokatolickich
Ukraińców”, którzy manifestowali swój polski patriotyzm, nie potrafiąc powiedzieć
ani jednego słowa po polsku57. Sytuacja grekokatolików po tych wizytach nie uległa
znacznej poprawie. Wciąż brakowało duchownych. W latach 1927–1928 w Misiones
posługę pełniło dwóch księży eparchialnych — o. Stepan Turczyn i o. Stepan Waprowycz, którzy jeździli po całej Argentynie58. Gdy Vaprovych wyjechał z Argentyny,
znowu został tylko jeden duchowny greckokatolicki na cały kraj59. Sytuacja poprawiła się dopiero w 1934 r., kiedy to oo. Bazylianie przejęli odpowiedzialność za
greckokatolickich wiernych nie tylko w Brazylii, ale także w Paragwaju i Argentynie.
3. II fala migracji — 1922–1938
Szacuje się, że do roku 1914 r. do Argentyny wyemigrowało w sumie 14 tys.
Ukraińców60. W dwudziestoleciu międzywojennym diaspora ukraińska w tym kraju
powiększyła się o kolejne 70 tys. osób61 i w 1939 r. liczyła już ok. 120 tys. osób,
włącznie z osobami urodzonymi w Ameryce Południowej62. Było to możliwe dzięki
kontynuowaniu przez Argentynę liberalnej polityki migracyjnej aż do początku lat
30. przy jednoczesnym zaostrzeniu polityki migracyjnej przez Stany Zjednoczone63
A. Sapelak, op. cit., s. 50.
J. Włodek, Emigracja polska do Argentyny, Warszawa 1923, s. 415.
55 S. Cipko, op. cit., s. 40.
56 Argentyna była jedynym państwem Ameryki Łacińskiej, które uznało Ukraińską Republikę
Ludową i nawiązało z nią relacje dyplomatyczne.
57 Cyt. za: S. Cipko, op. cit., s. 40.
58 Poza Misiones Rusini mieszkali głównie w Prowincji Buenos Aires. Małe grupki osiedliły
się w prowincjach Mendoza, Santa Fe i Entre Ríos.
59 Grekokatolicy z Buenos Aires nie mieli swojego kapłana aż do 1938 r., kiedy to metropolita
Szeptycki uzyskał zgodę na wysłanie do Argentyny ojca Oleksiia Pelypenki (S. Cipko, op. cit.,
128). Dwa lata później w Berisso na stałe osiedlił się ojciec Ipatiy Mayka z Misiones (I. Wasylyk, op. cit.).
60 O. Ярош, Формування української діаспори в Аргентині, [online], Матеріали міжнародної наукової інтернет-конференції „Сучасні дослідження історії слов’янських народів”, 19.09.2013, Івано-Франківськ, [dostęp: 30.01.2014]. Dostępny w Internecie: http://www.pu.if.ua/depart/SlavsHistory/ua/4369/. Serge Cipko podaje liczbę 12–15 tys. Ukraińców,
którzy w 1914 r. mieszkali w Argentynie, z czego 2/3 miały stanowić osoby urodzone poza
Argentyną (S. Cipko, op. cit., s. 13).
61 S. Cipko, op. cit., s. 57.
62 Ibidem, s. 59.
63 W 1917 r. z emigracji do USA wykluczono analfabetów, a w 1921 r. Amerykanie oparli swoją politykę migracyjną na systemie kwotowym.
53
54
Rusini i Ukraińcy w Argentynie w latach 1897–1938
73
i znacznym spadku atrakcyjności Brazylii. Argentyna w pierwszych dekadach XX
w., dzięki kapitałowi zagranicznemu (głównie brytyjskiemu), wykazywała się bardzo
dobrymi wskaźnikami makroekonomicznymi. W 1913 r. generowała połowę PKB
całej Ameryki Łacińskiej, a pod względem PKB per capita ustępowała jedynie USA.
Dynamicznie rozwijająca się argentyńska gospodarka wciąż potrzebowała wielu rąk
do pracy. Wynagrodzenia były bardzo atrakcyjne — w Buenos Aires średnio o 80%
wyższe niż w Paryżu, dorównujące nawet średniej płacy w Nowym Jorku. Dopiero
w 1932 r., na skutek wielkiego kryzysu, argentyńskie władze zdecydowały się wprowadzić pewne ograniczenia dla imigrantów. Był to obowiązek przedłożenia służbom
imigracyjnym umowy o pracę i wykazania się przed nimi odpowiednią ilością środków finansowych na utrzymanie. Członkowie rodzin imigrantów, którzy już mieszkali w Argentynie, wciąż mogli jednak bez przeszkód wjeżdżać i osiedlać się w tym
kraju64. Na kontynuację liberalnej polityki migracyjnej naciskali głównie wielcy
posiadacze ziemscy. Mniej przychylnie do dalszego napływu imigrantów odnosiła
się ludność miejska.
W okresie międzywojennym ukraińscy imigranci pochodzili głównie z województw wołyńskiego, tarnopolskiego i lwowskiego, ale także poleskiego II Rzeczypospolitej Polskiej65. Wciąż dominowała emigracja ekonomiczna, jednak coraz
więcej było wychodźców politycznych. Do Argentyny napłynęli wówczas reprezentanci nacjonalistycznej inteligencji ukraińskiej. Wychodźstwo ukraińskie z Kresów
Wschodnich było Polakom na rękę, ponieważ w ten sposób pozbywano się „niepewnego elementu”, który nie akceptował polskiego zwierzchnictwa66. Agencje pośrednictwa emigracyjnego działały pełną parą. W 1926 r. na Kresach Wschodnich wybuchła tzw. „argentyńska gorączka emigracyjna”, której przejawem był wyjazd do
Argentyny w jednym tylko roku 2322 osób z województwa tarnopolskiego, 1747
z lwowskiego i 1184 ze stanisławowskiego67. Argentyna w latach 1927–1938 stanowiła jeden z trzech głównych, obok Kanady i Francji, kierunków emigracji grekokatolików i prawosławnych, czyli prawie wyłącznie Ukraińców, z terenów II RP68.
Nowo przybyli do Argentyny Ukraińcy osiedlali się przede wszystkim w miastach, podejmując zatrudnienie w branży budowlanej, w fabrykach, jako robotnicy
portowi, w rzeźniach, wielkich chłodniach (frigoríficos) zamrażających mięso przeznaczone na eksport, i jako sezonowi robotnicy rolni w różnych częściach Argentyny. Osoby, które chciały gospodarować na roli, miały jeszcze taką możliwość na
ziemiach Terytorium Narodowego Chaco, które przerodziło się w zagłębie bawełniane. Najwięcej Ukraińców pozostawało jednak w stolicy Argentyny i w miastach
prowincji Buenos Aires. Część docierała do sąsiedniej prowincji Córdoba i bardziej
na północ do prowincji Corrientes, Santa Fe, Santiago del Estero, Terytorium Narodowego Chaco i Terytorium Narodowego Formosa, a także na zachód do prowincji Mendoza i na południe do Patagonii, gdzie, po wyparciu Indian, wydzielono
Terytorium Narodowe Río Negro i Terytorium Narodowe Chubut.
B. Sánchez Alonso, op. cit., s. 236–237.
Ukraińcy emigrowali do Argentyny także z terenów Rumunii i Czechosłowacji (2–3 tys.
osób) (S. Cipko, op. cit., s. 56). II RP była trzecim, po Włoszech i Hiszpanii, państwem, które
dostarczało Argentynie najwięcej imigrantów — w kolejności: Żydów, Ukraińców i Polaków.
Od 1931 r. imigranci z Włoch i Polski stanowili ogółem 90 proc. imigracji do Argentyny (R.
Stemplowski, Historyczny kontekst…, s. 27).
66 Władzom II RP zależało również na pobudzaniu emigracji żydowskiej.
67 С. Качараба, Еміграційна політика Польщі та її реалізація на Західній Україні
(1919–1939), [online], „Проблеми слов’янознавства”, Вип. 52/2002, s. 79, [dostęp: 30. 01.
2014]. Dostępny w Internecie: http://lnu.edu.ua/slavistyka/n52/07.pdf.
68 S. Cipko, op. cit., s. 53.
64
65
74
Paweł Trefler
Inteligencja przyczyniła się do sporego ożywienia działalności społecznej,
kulturalnej i oświatowej ukraińskiej diaspory w Argentynie. Pierwszoplanową rolę
odgrywali absolwenci uczelni wyższych w Czechach69, a wśród nich petlurowcy.
Warto wspomnieć, że redaktorami ukraińskich gazet, magazynów, książek i kalendarzy, które wydawano w Argentynie w latach 1928–1939, byli głównie imigranci
z Ukrainy Naddnieprzańskiej70.
Pierwszą ukraińską organizacją o dużym znaczeniu była założona w 1923 r.
w Berisso Mołoda Hromada. Z niej 10 lutego 1924 r. wyłonił się pierwszy argentyński oddział założonego we Lwowie w 1868 r. towarzystwa społeczno-oświatowego
Proswita, które działało na rzecz kształtowania świadomości narodowej Ukraińców.
Kolejne filie Proswity założono w Buenos Aires i w Dock Sud niedaleko stolicy Argentyny. W siedzibach Proswity organizowano ukraińskie uroczystości narodowe i nabożeństwa, a także prowadzono działalność oświatową, w tym kursy języka ukraińskiego, i kulturalną — działały zespoły folklorystyczne (chórzyści, bandurzyści, tancerze). Proswita na ziemi argentyńskiej rozwijała się bardzo dynamicznie. Na początku lat 40. miała już 24 oddziały, z czego najwięcej w Misiones, Buenos Aires i Chaco, ale także w Santa Fe, Mendozie, Santiago del Estero i Tucumán. Każdy z nich
miał swoją bibliotekę z książkami i czasopismami z Ukrainy71. Od 1928 r. Proswita
wydawała swój oficjalny organ prasowy — „Ukraińskie Słowo” — początkowo na powielaczu, a od 1930 r. drukiem. Również w 1930 r. jeden z liderów Proswity w Dock
Sud — Stepan Mandżij — wydał prawdopodobnie pierwszy słownik hiszpańskoukraiński i ukraińsko-hiszpański. Poza Proswitą działało wiele innych organizacji
politycznych, społeczno-kulturalnych i pomocowych. Część z nich deklarowała się
jako narodowe72, ale działały także organizacje anarchistów73 i komunistów 74.
W 1926 r. w Córdobie założono Towarzystwo Pomocy Wzajemnej, a w 1932 r. w Buenos Aires Biuro Opieki nad Ukraińskimi Imigrantami. Od 1930 r. w Buenos Aires
działał Ukraiński Klub Narodowy. Rok później zaczęto tworzyć gniazda Ukraińskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokił”. Zwolennicy utworzonej w 1929 r. w Wiedniu Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) powołali do życia w Buenos
Aires Ukraińskie Towarzystwo Strzeleckie, które miało swoje oddziały również w innych miastach Argentyny. W 1938 r. organizacja ta szacowała liczbę swoich aktywnych członków na tysiąc. Ukraińskie Towarzystwo Strzeleckie i gniazda Sokoła
ściśle ze sobą współpracowały, tworząc w 1938 r. wspólną Organizację Odrodzenia
Ukrainy, działającą od 1939 r. pod nazwą Widrodżennia (Odrodzenie). Z Proswitą
blisko związane były dwie organizacje — Związek Ukraińskich Inżynierów i Związek
Ukrainek. Ciekawą organizacją był także założony w 1936 r. w Buenos Aires nacjonalistyczny Związek Ukraińskich Hetmańców „Pług i miecz”75. W 1947 r. członkowie Proswity i Widrodżennia zainicjowali powstanie Centralnej Ukraińskiej ReNp. Ukraińskiej Akademii Gospodarczej w Podiebradach.
Л. Кужель, Українські календарі (1914–1939) в Аргентині і Бразилії як джерело інформації про західноукраїнську книгу, [online], „Зап. Львів. наук. б-ки ім. В. Стефаника”, 16/2008, s. 86, [dostęp: 31.01.2014]. Dostępny w Internecie: http://dspace.nbuv.gov.ua/bitstream/handle/123456789/12853/05-Kuzhel.pdf?sequence=1.
71 I. Wasylyk, op. cit.
72 W działalność ukraińskiego ruchu narodowego zaangażowani byli głównie imigranci z Galicji.
73 W 1917 r. w Buenos Aires powstała Federacja Rosyjskich Organizacji Robotniczych w Ameryce Południowej.
74 W 1929 r. w Buenos Aires założono Związek Ukraińskich Organizacji Robotniczych, który
od 1933 r. działał jako Związek Ukraińsko-Białoruskich Organizacji Robotniczych. Wśród
komunistów zdecydowanie przeważali imigranci z Wołynia.
75 Por. S. Cipko, op. cit., s. 65–88.
69
70
Rusini i Ukraińcy w Argentynie w latach 1897–1938
75
prezentacji, która miała zrzeszać wszystkie działające w Argentynie ukraińskie organizacje społeczno-kulturalne.
28 lipca 1938 r. Dekretem nr 8.972 została znowelizowana argentyńska
Ustawa o Imigracji i Kolonizacji. W związku z narastającym napięciem międzynarodowym, próbami politycznego oddziaływania rządów krajów europejskich na
swoich emigrantów (np. III Rzeszy na Niemców w Argentynie) oraz obawą przed
masowym napływem Żydów władze argentyńskie zaczęły wymagać od osób wjeżdżających na ich terytorium zezwolenia na pobyt, wydawanego przez Centralny
Departament Imigracji. Wtedy już żadna rodzina osadnicza z Polski nie otrzymała
pozwolenia na przyjazd do Argentyny76. Ruchy migracyjne ludności ukraińskiej w latach 1938–1945 odbywały się w ramach państw tzw. Stożka Południowego (Argentyna, Urugwaj, Paragwaj, Brazylia, Chile).
Podsumowanie
Argentyna stanowiła ważny kierunek ukraińskiej emigracji transoceanicznej, zwłaszcza w dwudziestoleciu międzywojennym. I fala migracji miała charakter
typowo ekonomiczny. Emigrowały głównie całe rodziny chłopskie z Galicji i Bukowiny w poszukiwaniu skrawka ziemi i tym samym lepszego życia, na które nie miały
szans na słabo rozwiniętych gospodarczo, przeludnionych i pozbawionych przemysłu peryferyjnych obszarach imperium austro-węgierskiego, a później II RP. Co
prawda w Argentynie również trafiali na peryferia, do tego na bardzo trudne warunki klimatyczne i do zupełnie obcej im kultury, ale mogli gospodarzyć na własnym żyznym kawałku ziemi. Poziom ich życia na emigracji był zatem wyższy niż na
skromnej ojcowiźnie.
Rusini, a później Ukraińcy nie cieszyli się w Argentynie społecznym prestiżem. Postrzegano ich głównie jako zacofanych chłopów. Poza tym trudno im było
zachować swoją tożsamość religijną, a następnie stać się Ukraińcami wśród żyjących z nimi, lepiej zorganizowanymi Polakami, mającymi wsparcie swoich księży —
pierwszych inteligentów, rzeczników, krzewicieli edukacji i kultury. Losem Rusinów
w Argentynie zainteresowali się dopiero w latach 20. ub. wieku przedstawiciele
ukraińskiej świeckiej inteligencji i duchowieństwa greckokatolickiego, którzy pragnęli w nich zaszczepić ukraińską tożsamość narodową. Wsparcie to z wielu przyczyn — finansowych i politycznych — było jednak bardzo ograniczone. Dopiero II
fala migracji, w ramach której do Argentyny napłynęły obok rodzin chłopskich,
także grupy ukraińskich działaczy niepodległościowych, pozwoliła na rozpoczęcie
procesu jednoczenia ukraińskiej diaspory i uruchomienie działań na rzecz kształtowania i podtrzymywania w niej świadomości narodowej. Założone w dwudziestoleciu wojennym stowarzyszenia, a także wysiłki greckokatolickich duchownych dały
solidne podwaliny życia społeczno-kulturalnego ukraińskiej diaspory w Argentynie
po II wojnie światowej.
76
R. Stemplowski, Liczebność i rozmieszczenie słowiańskich osadników rolnych…, s. 94.
76
Paweł Trefler
Paweł Trefler. Ruthenians and Ukrainians in Argentina in the period
from 1897 to 1938
The purpose of this article is to present the settlement of Ruthenians and later on
Ukrainians in Argentina in the period from 1897 to 1938. The first part of this article focuses on the migration policy of Argentina in the second half of the nineteenth
century to further explain the major factors that led to the mass emigration of
Europeans to this country. The second part deals with the causes and origins of the
first wave of emigration of Ruthenians, mostly from Galicia and Bukovina, to Argentina. The third part addresses the issue of Ukrainian emigration from the territory of the Second Polish Republic to Argentina. The phenomenon of Ukrainian
diaspora’s socio-cultural life in the country is also discussed.
Piotr Długosz
Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska,
Przemyśl
Switłana Szczudło
Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny im. Iwana Franki,
Drohobycz
Młodzież pogranicza polsko-ukraińskiego
wobec własnej przyszłości1
Wstęp
Podejmując problematykę młodego pokolenia, warto na wstępie wyeksplikować, czym mianowicie jest młodzież na gruncie nauk społecznych. Najczęściej
pojawiają się dwa określenia: młodzież i pokolenie/generacja. Oba pojęcia są nader
dobrze zakorzenione w socjologii, psychologii, antropologii i pedagogice.
Warto zatem przyjrzeć się, jak aktualnie wygląda, prezentuje się, co obejmuje status pojęciowy młodzieży, gdyż na naszych oczach zmieniają się kryteria
służące do wyodrębniania tej kategorii społecznej. Kiedyś za młodzież uważano tych
ludzi, którzy się uczyli, nie podejmowali pracy i nie założyli jeszcze własnych rodzin.
Kiedy ktoś kończył edukację, zazwyczaj podejmował pracę, mając już niekiedy rodzinę. Obecnie wiek edukacji się wydłużył, bezrobocie wśród absolwentów szkół
wyższych rośnie w zastraszającym tempie. Tym samym opóźniło się wchodzenie
w związki małżeńskie oraz odracza się lub przesuwa na później termin narodzin
pierwszego dziecka. Ponadto, jeśli weźmie się pod uwagę nadejście czasów późnej
nowoczesności, w której dominuje indywidualizm, konsumpcjonizm i pluralizacja
Prezentowany artykuł powstał na podstawie badań zrealizowanych wśród maturzystów
z Przemyśla i Drohobycza. Badania mogły się odbyć dzięki wydatnej pomocy dyrektora Instytutu Socjologii PWSW dr. Sławomira Soleckiego, który służył pomocą merytoryczną, logistyczną i transportową. Również mgr Marcin Sowiński przyczynił się do powstania tych
analiz. W badaniach uczestniczyli też studenci Koła Socjologicznego i studenci III roku socjologii. Ze strony ukraińskiej życzliwie wspierała zbieranie materiału empirycznego dr Irena
Mirczuk. Za pomoc przy zbieraniu materiału, który stał się podstawą niniejszego artykułu,
chcemy wymienionym osobom serdecznie podziękować.
13/2013
1
SOCJOLOGIA
77
78
Piotr Długosz, Switłana Szczudło
wzorów rodzinnych, wówczas bardzo trudno jest ustalić, kiedy kończy się młodość,
a zaczyna dorosłość. Faktem jest, iż w związku z różnymi procesami społecznymi,
kulturowymi i ekonomicznymi granice młodości znacznie się przesunęły, a dawne
dystynkcje wyznaczające dorosłość straciły na znaczeniu.
W socjologii już na początku lat 90. naliczono czternaście typów definicji
młodzieży charakteryzujących się koncentracją na odmiennych punktach ogniskujących2. Najbardziej typowe ujęcia charakteryzują młodzież w sposób formalny
jako:

kategorię wieku chronologicznego,

wycinek w obrębie ludzkiego życia,

fazę psychobiologicznego rozwoju,

fazę życia, w której jest niepełny dostęp do pozycji społecznych,

marginalną kategorię społeczną,

konstelację kohort homogenicznych pod względem ideologii.
Definicji młodzieży jest bardzo wiele i trudno jest znaleźć tę najwłaściwszą,
szczególnie wtedy, kiedy weźmiemy pod uwagę zmienność niektórych cech, które
mają wyznaczać granice tej kategorii społecznej.
Przy pomocy kilku definicji spróbujemy jednak ukazać specyfikę tej kategorii społecznej. Najłatwiej młodzież można określić, odnosząc się do demografii.
Młodzież jest tą częścią współczesnych społeczeństw, która zawiera się w przedziale
wieku od 14–15 do 25–26 lat. Niektórzy socjologowie próbują obniżyć granicę młodości do 10–12 lat (akceleracja biologiczna), inni podwyższają górną granicę do 30–
35 lat (przedłużona edukacja)3. Można też młodzież oceniać na podstawie kryterium kulturowego. W tym ujęciu młodzież stanowi specyficzną kategorię społeczną
występującą w obrębie większej całości, o swoistej kulturze i pozycji w społeczeństwie, odgrywającą w nim szczególną rolę, mającą własne aspiracje i potrzeby odmienne od tych, które są właściwe różnym grupom ludzi dorosłych4. Na koniec
przywołana zostanie definicja, która ukazuje elastyczność i ,,płynność” tej kategorii
społecznej zależnej od makrostruktur. Młodość w ujęciu socjologicznym to faza
życia, w której pojawia się społeczne moratorium. Jednostki dorastające są dojrzałe
seksualnie, ale nie podlegają prawom i obowiązkom przyznawanym osobom uchodzącym za dorosłe. Odroczona jest też odpowiedzialność z samowystarczalnością
ekonomiczną, większość młodzieży przebywa w instytucjach oświatowych i jest na
utrzymaniu rodziców. Dorastający mogą eksperymentować z rolami zawodowymi,
towarzyskimi, kontaktami społecznymi, aby znaleźć własne miejsce w życiu. W zamian za te ,,przywileje” młodzież ma się stopniowo odrywać od domu rodzinnego,
wybrać profil edukacyjny i zawodowy, opanować role płciowe, wymagania stawiane
przez szkołę i pracę. Młodość to przestrzeń ochronna dająca miejsce na wypróbowanie siebie w życiu, znalezienie właściwego miejsca i sprostanie zadaniom stawianym przez społeczeństwo5.
Reasumując, młodzież jest, by tak rzec, częścią społeczeństwa znajdującą
się w specyficznej fazie życiowej, a więc przygotowuje się do wejścia w świat doroA. Kłoskowska, Młodzież w świetle socjologicznych teorii na świecie, [w:] Pokolenie przełomu, red. J. Kuczyński, t.1, Warszawa 1991, s.150.
3 A. Sosnowski, J. Walkowiak, Zagadnienia i dylematy socjologii młodzieży — próby ich
rozwiązania, ,,Studia Socjologiczne”, 1989, nr. 4, s.121.
4 R. Borowicz, Nota metodologiczna, [w:] Młodzi dorośli. Paradoksy socjalizacji i rozwoju,
R. Borowicz, G. Krzyminiewska, K. Szafraniec, Warszawa 1991, s.14.
5 K. J. Tillmann, Teorie socjalizacji. Społeczność, instytucja, upodmiotowienie, Warszawa
2005, s.178.
2
Młodzież pogranicza polsko-ukraińskiego wobec własnej przyszłości …
79
słych poprzez nabywanie kompetencji do pełnienia ról społecznych i zawodowych.
Zakłada się, iż jest to faza przejściowa, w której stopniowo krystalizują się profile
zawodowe, edukacyjne, społeczne.
Ponadto należy pamiętać, iż do tej pory młodość była traktowana jako ta
część życia, w której dominuje zabawa, brak odpowiedzialności. Jak zauważył Jose
Ortega y Gasset, ludzie oświadczają, iż są młodzi, bo słyszeli, że młodzi mają więcej
praw niż obowiązków, odkładając tym samym wypełnienie tych ostatnich ad Calendas Graecas, czyli do czasu osiągnięcia dojrzałości6. Na ten fakt zwracał też uwagę
Benjamin Barber, pisząc o infantylizacji kultury, w której dorośli wcielają się w rolę
dziecięcych konsumentów7. Dobrze widać ten trend np. w ,,pokoleniu Golfa” z Niemiec. Jak pisze E. Łepkowska, przedstawiciele generacji Golfa w dalszym ciągu nie
chcieli dorosnąć (...), szukali pracy, która bardziej przypominała zabawę i przedłużenie weekendowej imprezy niż zwykłe, nudne biuro, do którego trzeba się ubrać
w szarą garsonkę czy garnitur. Z tego powodu szczytem marzeń niemal każdego
młodego Niemca była w latach 90. praca w wolnym zawodzie, czyli reklamie, marketingu, wytwórni muzycznej czy studiu telewizyjnym8.
Dzisiaj wydaje się, iż sytuacja wygląda zgoła inaczej. Młodość w społeczeństwie ryzyka straciła swój beztroski charakter9. Jest to okres, w którym to pojawia
się wiele pułapek związanych z wyborem edukacji, zawodu, społecznej tożsamości.
Od podjętych w młodości decyzji nie ma odwrotu i raz popełniony błąd może zadecydować o niskim statusie, bezrobociu czy niskiej jakości życia w przyszłości. W późnej nowoczesności, jak uważa Urlich Beck, pojawiają się procesy indywidualizacji.
Jednostki w obrębie rodziny i poza nią stają się aktorami zapewniającymi za pośrednictwem rynku pracy podstawy swojej egzystencji, odpowiednio do tego planującymi i organizującymi własną biografię10. Każdy jest zmuszony do bycia czujnym,
nikt nie jest zwolniony od wysiłku antycypowania i planowania wyzwań przyszłości.
Pojawia się strategia ,,zrób to sam”, w której jednostka musi sama wybierać. Jest
też odpowiedzialna za swoje wybory. Jak pisze Beck: ,,jednostka musi pojmować
samą siebie jako ośrodek działania, jako biuro planistyczne własnych biografii,
własnych umiejętności, orientacji, kontaktów partnerskich11.
Reasumując, młodzież nie ma obecnie łatwego życia. Nie może traktować
swej młodości jako okresu zabawy i beztroski. Jest to czas na wytężoną naukę, zdobywanie kolejnych umiejętności, licencji i dodatkowe zajęcia, które pozwolą pokonać konkurentów w walce o wysokie pozycje społeczne. Młodzież ma świadomość
tych wyzwań. Zakładamy także, iż doskonale o tychże wyzwaniach wiedzą badani
maturzyści.
Czemu służą badania młodzieży?
W społeczeństwie ryzyka pojawiają się — by tak rzec — momenty przełomowe, w których to jednostki dokonują różnych wyborów mających duży wpływ na
trajektorie życiowe. Egzamin maturalny jest jednym z takich właśnie punktów
zwrotnych w życiu młodego człowieka. Jest to okres podejmowania decyzji, których
J. Ortega y Gasset, Bunt mas, Warszawa 2009, s. 210.
B. Barber, Skonsumowani, Warszawa 2007.
8 E. Łepkowska, Polskie pokolenie ,,brulionu” i niemiecka generacja ,,Golfa” — na przykładzie wybranych powieści pokoleniowych, [w:] K. Górska, E. Łepkowska, Na zachód od
wschodu, Kraków 2009, s. 70.
9 U. Beck, Społeczeństwo ryzyka, Warszawa 2002.
10 Ibidem, s. 115.
11 Ibidem, s. 203.
6
7
80
Piotr Długosz, Switłana Szczudło
konsekwencje będą odczuwalne do końca życia. Wtedy to powstają zręby planów
życiowych, do których jednostka nieustannie dąży. Młodzież stoi w obliczu dylematów: dalej się uczyć na studiach czy może lepiej podjąć pracę; iść na studia, kierując
się zainteresowaniami czy wymaganiami rynku pracy; studiować na uczelni X czy Y;
opuścić obecne miejsce zamieszkania czy pozostać w nim; wybrać zawód informatyka czy stolarza, a może od razu wyjechać za granicę. To są przykłady tych alternatyw, przed którymi stoją młodzi ludzie. Każdy z tych wyborów obarczony jest ryzykiem. Gdy się wybierze niewłaściwą opcję, będzie się skazanym na niską pozycję
zawodową i podrzędny status społeczny. Z kolei wybór odpowiedniego kierunku,
odpowiedniej uczelni może zapewnić sukces na rynku pracy i wysoką jakość życia.
Obserwacje najmłodszej części struktury społecznej po obu stronach granicy pozwalają też na analizę procesów globalizacyjnych. Młodzież jest najbardziej
podatna na przyjmowanie nowych wartości i nowinek technologicznych, stylów
życia, obyczajów. Twierdzi się, iż obecnie młodzież niezależnie od kraju zamieszkania podobna jest do siebie, pojawia się globalny nastolatek. Analizy młodego pokolenia z pewnym przybliżeniem pozwalają też przyjrzeć się społeczeństwu przyszłości
i jego głównym cechom. Młodzież w obu krajach może stanowić czynnik modernizacji, od jej postaw będzie zależeć przyszłość obu państw oraz dalszy los transformacji. Polska, jak wiemy, jest w tych procesach nieco bardziej zaawansowana, jednakże trajektorie zmian nie są przesądzone. Należy też pamiętać, iż od wyborów
życiowych tej młodzieży ulokowanej na peryferiach jednego i drugiego państwa
może zależeć przyszłość pogranicza. Działania podejmowane przez tę kategorię
społeczną w dużej mierze będą wpływały na funkcjonowanie tutejszych struktur
ekonomicznych czy społecznych. Sam proces zmiany społecznej w tej części obu
państw będzie wypadkową odziedziczonych struktur i działań podejmowanych
przez młode pokolenie. Na koniec można skonstatować, iż ważnym celem badań
jest wzajemne poznanie się młodzieży po obu stronach granicy. Wiedza o sąsiadach
pozwoli młodzieży na zbliżenie się i budowanie porozumienia ponad granicami.
Również wiedza o młodzieży ukraińskiej może być cenna dla Polaków, gdyż coraz
więcej jest studentów z Ukrainy na podkarpackich uczelniach.
Młodość nie ma granic
Badania zostały zrealizowane na początku 2013 r. przez studentów socjologii i pracowników Państwowej Wyższej Szkoły Wschodnioeuropejskiej w Przemyślu
oraz pracowników Państwowego Uniwersytetu Pedagogicznego w Drohobyczu.
Badaniami objęto wszystkie szkoły średnie w Przemyślu i okolicach oraz w Drohobyczu. W Polsce zebrano 717 ankiet, na Ukrainie 584. Badania zostały wykonane
techniką ankiety audytoryjnej w trakcie zajęć lekcyjnych12.
Prezentację portretu młodzieży rozpocznie opis sytuacji materialnej gospodarstw domowych respondentów. Kondycję ekonomiczną swoich rodzin oceniło
jako złą 10% respondentów z Polski i 9% z Ukrainy. Na średnim poziomie żyło 46%
respondentów w Polsce i 54% na Ukrainie. Na dobre warunki wskazało 44% polskich i 37% ukraińskich respondentów. Mimo różnic w poziomie życia (według wskaźnika HDI Human Development Index) Polska jest na 39. miejscu, a Ukraina na
78.) młodzież w obu krajach sytuację materialną ocenia podobnie13.
O kondycji ekonomicznej rodzin maturzystów świadczy też wyposażenie
w różne dobra. Zmywarkę do naczyń posiadało 30% polskich i 16% ukraińskich
Kierownikiem polskiego zespołu badawczego był dr Piotr Długosz, a w Ukrainie pracami
kierowała dr Switłana Szczudło.
13 http://en.wikipedia.org/wiki/Human_Development_Index [data dostępu 31.08.2013].
12
Młodzież pogranicza polsko-ukraińskiego wobec własnej przyszłości …
81
gospodarstw domowych, telefon komórkowy 98% młodzieży w Polsce i na Ukrainie,
telewizor plazmowy lub LCD 77% Polaków i 50% Ukraińców, stacjonarny komputer
79% Polaków i 78% Ukraińców, laptop 76% Polaków i 53% Ukraińców, działkę
rekreacyjną z domkiem letniskowym 24% Polaków i 38% Ukraińców, samochód
osobowy 85% Polaków i 53% Ukraińców, stały dostęp do Internetu 92% Polaków
i 82% Ukraińców, biurko do nauki 91% młodzieży w Polsce i na Ukrainie, własny
pokój 83% w Polsce i 77% na Ukrainie.
Takie przedmioty, jak komórka, komputer stacjonarny, biurko do nauki,
własny pokój są w posiadaniu większości młodzieży po obu stronach granicy. Nieznacznie więcej polskich maturzystów posiada stały dostęp do Internetu. Zatem, jak
widać, przedmioty, które są potrzebne do nauki, znajdują się w posiadaniu obu
grup młodzieży. Różnice w zamożności widać w przypadku posiadania przez polskich respondentów większej liczby zmywarek, samochodów, laptopów. Ukraińcy
za to mają więcej domków letniskowych i działek.
Po przedstawieniu sytuacji materialnej przejdziemy do pytań, które pozwolą naszkicować ogólny profil badanych maturzystów, uwzględniając to, co jest najważniejsze w ich życiu.
Najczęściej wybieranymi celami życiowymi wśród młodzieży były: szczęśliwe życie rodzinne: 95% — Polska i 98 — Ukraina, znalezienie dobrej pracy: 97% —
Polska i 98% — Ukraina, posiadanie przyjaciół: 95% — Polska i 97% — Ukraina,
rozwijanie zdolności i zainteresowań: 94% — Polska i 96% — Ukraina, zdobycie
ludzkiego szacunku: 93% — Polska i 94% — Ukraina14.
W obu grupach młodzieży nieco niższą popularność uzyskały takie cele, jak:
niezależność od innych: 85% — Polska i 84% — Ukraina, osiągnięcie wysokiego
stanowiska 75% — Polska i 78% — Ukraina.
Z kolei respondenci z Ukrainy częściej wybierali takie cele, jak: ukończenie
wyższej uczelni: 93% — Ukraina i 73% — Polska, życie zgodne z zasadami wiary:
79% — Ukraina i 61% — Polska, pomaganie innym ludziom: 90% — Ukraina i 80%
— Polska, założenie własnej firmy: 61% — Ukraina i 35% — Polska, udział we władzy: 34% — Ukraina i 20% — Polska.
Za to polscy maturzyści częściej preferowali życie spokojne: 80% — Polska
i 40% — Ukraina, zdobycie majątku, wysokie dochody: 85% — Polska i 69% —
Ukraina, życie chwilą dla przyjemności i zabawy: 52% — Polska i 31% — Ukraina.
Priorytetami dla młodego pokolenia pogranicza są: rodzina, praca, przyjaciele, samorealizacja, ludzki szacunek, niezależność oraz wysoka pozycja społeczna.
Można by rzec, iż syndrom prywatno-stabilizacyjny jest widoczny w tych wyborach.
Maturzyści z Ukrainy mają wyższe aspiracje edukacyjne, są bardziej religijni, altruistyczni i bardziej zmotywowani do osiągnięć w sferze ekonomicznej i politycznej.
Młodzi Polacy z jednej strony są większymi hedonistami i materialistami, a z drugiej wyraźnie wykazują tendencje eskapistyczne od stresu życiowego.
Uzupełnieniem zaprezentowanego portretu młodzieży będzie analiza religijności i zadowolenia z życia. Już zasygnalizowano, iż młodzież ukraińska wyżej
stawia rolę religii w swoich planach życiowych niż polska młodzież. Za wierzących
uważało się 78% Polaków i 91% Ukraińców. Niezdecydowanych było 16% Polaków
i 7% Ukraińców. Za niewierzących uznało się 6% Polaków i 2% Ukraińców.
Mimo różnych doniesień na temat psychofali badana młodzież nie wykazuje jej symptomów, tj. depresji, defetyzmu15. Zadowolonych z życia było 80% Pola14 Do pomiaru celów życiowych wykorzystano skalę Likerta, w analizie są brane pod uwagę
odpowiedzi: ważne i bardzo ważne.
15 K. Szafraniec, Młodzi 2011, Warszawa 2011.
82
Piotr Długosz, Switłana Szczudło
ków i 83% Ukraińców. Młodzież tryska optymizmem, co uwidacznia się także w odpowiedziach uzyskanych na pytanie dotyczące wiary w sukces, powodzenia w realizacji planów życiowych. O tym, że szanse na realizację planów są bardzo duże i duże, przekonanych jest 43% Polaków i 53% Ukraińców, że są średnie: 47% Polaków
i 37% Ukraińców.
Reasumując, młodzież ma ambitne plany życiowe, jest szczęśliwa i z optymizmem patrzy w przyszłość. Na podstawie badań widać, że młodość nie zna granic. Są owszem pewne różnice, które mogą wynikać z zaawansowania procesów modernizacyjnych. Polska młodzież jest mniej religijna, bardziej hedonistyczna oraz
bardziej eskapistyczna, co może wynikać ze zmęczenia perspektywą nieustannej
walki o pozycję społeczną. Młodzież ukraińska jest bardziej samodzielna i prokapitalistyczna, jeśli za wskaźnik tej samodzielności i przedsiębiorczości przyjąć chęć
pracy „na swoim”. Wydaje się ponadto, iż młodzi Ukraińcy jeszcze wierzą w mit
dyplomu uczelni wyższej gwarantującego karierę i sukces materialny bądź też traktują wykształcenie autotelicznie i przywiązują doń dużą wagę.
Studia kluczem do dorosłości
Z odpowiedzi na temat celów i dążeń życiowych wynikało, iż wykształcenie
wyższe, szczególnie wśród ukraińskiej młodzieży, znajduje się wysoko w hierarchii
celów życiowych. Polscy maturzyści w mniejszym stopniu skłaniali się ku studiom
wyższym. Jednakże, patrząc na całość celów życiowych, należy skonstatować, iż
wykształcenie stanowi jeden z priorytetów. Pamiętamy, że edukacja w realiach społeczeństwa ryzyka jest kluczowym czynnikiem określania statusu społecznego,
w związku z tym warto się dokładnie przyjrzeć tej części badań, w której pojawiają
się problemy aspiracji edukacyjnych i zawodowych.
Respondenci najczęściej zamierzają się dalej uczyć po ukończeniu szkoły.
W Polsce było to 47%, na Ukrainie 69%. Mniej więcej tyle samo respondentów po
obu stronach granicy zamierzało kontynuować edukację i jednocześnie pracować
(24% — Polska i 21% — Ukraina). Do pracy po skończeniu szkoły częściej zamierzali
iść polscy maturzyści (15%) niż ukraińscy (6%). Nie miało zdania 13% Polaków i 3%
Ukraińców. Zostać w domu zamierzał 1% młodzieży w obu grupach.
Młodzież zamierza się dalej kształcić po szkole średniej, jednakże na Ukrainie jest większy odsetek osób, które będą zajmować się tylko nauką, a w Polsce
więcej młodzieży chce podjąć pracę po szkole średniej. Być może taka postawa polskiej młodzieży wynika z wysokiego bezrobocia wśród absolwentów studiów wyższych. Ukraińcy są jeszcze na tym etapie, iż wierzą, że studia prowadzą do kariery.
Kolejne odpowiedzi wskazują, jaki jest poziom aspiracji edukacyjnych.
Podjąć naukę w szkole pomaturalnej zamierzało 10% respondentów w obu krajach.
Studia licencjackie zamierzało ukończyć 22% Polaków i 38% Ukraińców. Na studia
magisterskie wybierało się 57% Polaków i 37% Ukraińców. O studiach doktoranckich myślało 11% Polaków i 15% Ukraińców.
Trudno powiedzieć, czy aspiracje są wyższe w Polsce, czy na Ukrainie, gdyż
studia licencjackie na Ukrainie trwają 4 lata, a w Polsce 3 lata, z kolei magisterskie
uzupełniające 2 lata w Polsce i rok bądź półtora roku na Ukrainie. W Polsce młodzież, wybierając studia, myśli o otrzymaniu tytułu magistra bądź też zna wyniki
,,Diagnozy Społecznej 2011”, z której wynika, iż dopiero ukończenie studiów magisterskich daje dodatnią stopę zwrotu16. Ukraińcy za to patrzą pragmatycznie i wie-
16
http://www.diagnoza.com/ [data dostępu 30.08.2013].
Młodzież pogranicza polsko-ukraińskiego wobec własnej przyszłości …
83
dzą, iż studia licencjackie dają wyższe wykształcenie i uprawniają do pełnienia roli
profesjonalisty.
Wiedza na temat poziomu aspiracji została uzupełniona o preferencje dotyczące wyboru uczelni. Pozwoli to na rozeznanie, w jakim stopniu dla maturzystów
z obu miast są atrakcyjne lokalne uczelnie.
Na studia do Przemyśla wybierało się 11%, na studia do Drohobycza 21%
respondentów. W stolicy regionu, czyli w Rzeszowie zamierzało studiować 23%, we
Lwowie 45%. W innym mieście na terenie województwa podkarpackiego zamierzało
studiować 5%, w mieście obwodu lwowskiego 10%. Do dużego miasta na terenie
kraju zamierzało wyjechać 59% Polaków i 18% Ukraińców. Do wyjazdu za granicę
przymierzało się 2% Polaków i 6% Ukraińców.
Maturzyści z Przemyśla najczęściej wybierali studia na Uniwersytecie Jagiellońskim (13%), Akademii Górniczo-Hutniczej (11%), Politechnice Rzeszowskiej
(10%), Państwowej Wyższej Szkole Wschodnioeuropejskiej (9%), Uniwersytecie
Rzeszowskim (9%), Politechnice Krakowskiej (6%).
Maturzyści z Drohobycza najczęściej chcieli studiować w Uniwersytecie w Drohobyczu (15%), w Uniwersytecie Lwowskim (15%), Politechnice Lwowskiej (13%),
Iwano-Frankiwskim Uniwersytecie Nafty i Gazu (13%).
Maturzyści są zainteresowani studiami zarówno uniwersyteckimi, jak też
inżynieryjnymi. Popularnością w obu krajach cieszyły się studia na prawie, ekonomii, elektryce, bezpieczeństwie, budownictwie.
Dane wskazują, iż w Polsce młodzież ucieka z regionu na studia do dużych
ośrodków akademickich, w których są renomowane uczelnie. Jest to bardzo negatywne zjawisko, które nosi miano drenażu mózgów (brain drain). W konsekwencji
oznacza to odpływ kapitału ludzkiego i brak endogennych sił rozwoju regionu. Po
drugie, emigracja edukacyjna maturzystów może narazić lokalne uczelnie na kłopoty z naborem.
Zgoła odmiennie wygląda sytuacja na Ukrainie. Tutaj metropolia lwowska
sprawia, iż młodzież zostaje w regionie. Lwów jest zdecydowanie atrakcyjniejszy dla
młodzieży z pogranicza ukraińskiego i tam znajdują się renomowane uczelnie oraz
atrakcyjny rynek pracy dla specjalistów z zakresu informatyki i nowoczesnych technologii. Dzięki temu po ukraińskiej stronie nie ma drenażu mózgów i region przykarpacki może liczyć na endogenne źródła rozwoju.
Warto też przyjrzeć się, jakimi motywami kierują się maturzyści przy wyborze uczelni. Polska młodzież wybiera uczelnie, kierując się najczęściej tematyką
studiów (50%), wysokim poziomem nauczania (45%), perspektywą kariery zawodowej (28%), prestiżem i renomą uczelni (24%). Ukraińcy biorą głównie pod uwagę
wysoki poziom nauczania (56%), perspektywę kariery po ich skończeniu (37%),
tematykę studiów (35%), rozwój swoich zainteresowań (28%).
Młodzież traktuje studia wyższe w kategoriach ,,trampoliny”, która ma zapewnić karierę. W związku z tym starannie wybiera uczelnię, biorąc pod uwagę jej
renomę i poziom nauczania. Przy czym Polacy są bardziej pragmatyczni niż Ukraińcy, którzy chcą jednak podczas studiów rozwijać swoje zainteresowania.
Poproszono też maturzystów o próbę wyjaśnienia ,,owczego pędu” do wyższego wykształcenia wśród młodzieży. Respondenci z Polski uważali, iż tym powodem jest chęć uzyskania wysokich zarobków (50%), uniknięcie bezrobocia (50%),
łatwiejsze życie (37%), zdobycie interesującego zawodu (32%), niezależność, samodzielność (29%).
Ankietowani na Ukrainie również wskazywali na wysokie zarobki (44%),
uniknięcie bezrobocia (33%), możliwość pracy „na swoim” (31%), zdobycie interesującego zawodu (29%), rozwój intelektualny, samodoskonalenie (28%).
84
Piotr Długosz, Switłana Szczudło
Z jednej strony młodzież przyznaje, iż wykształcenie ma wartość instrumentalną, daje profity. Jest przede wszystkim parasolem ochronnym przed bezrobociem i pozwala na uzyskanie wyższych zarobków. Takie są wyobrażenia młodzieży o korzyściach płynących z uzyskania dyplomu. Może to oznaczać, iż w przypadku
falsyfikacji tej tezy, co jest coraz bardziej widoczne, biorąc pod uwagę poziom bezrobocia (na Podkarpaciu wśród młodzieży do 30. roku życia jest 21% bezrobotnych z wyższym wykształceniem), młodzież odwróci się od studiów. Młodzież ukraińska zwracała też uwagę, iż studia mogą przygotować do pracy „na swoim” oraz
pozwalają się rozwijać intelektualnie. Innymi słowy, dla części młodzieży mają charakter autoteliczny i służą rozwojowi osobistemu. W Polsce są jeszcze postrzegane
jako narzędzie emancypacji od szerszych układów społecznych (rodziny, społeczności lokalnej).
Sen o klasie średniej
Plany edukacyjne są ściśle podporządkowane aspiracjom zawodowym. Jeśli
ktoś zamierza zostać lekarzem, musi dostać się do dobrego liceum o odpowiednim
profilu, gdzie będzie mógł się dobrze przygotować do zdania matury, co z kolei pozwoli mu na ubieganie się o indeks uczelni medycznej. Ale samo ukończenie studiów nie wystarczy, bo są jeszcze wymagane specjalizacje i kolejne dyplomy, które
mają być przepustką do wymarzonej profesji. Podobnie wygląda sytuacja w przypadku prawników, psychologów, geodetów i wielu innych zawodów.
Należy też przyjąć taki model, iż niemała część młodzieży nie wie, co chciałaby robić. Wie jedynie, że chce pracować za biurkiem, czyli być pracownikiem umysłowym czy też „białym kołnierzykiem”, jak się mówi w krajach anglosaskich.
W związku z tym studia wybiera się przypadkowo: albo kierując się modą, albo
łatwością ich ukończenia. W tym przypadku studia stanowią „przechowalnię” przed
bezrobociem i nie można mówić, iż są podporządkowane konkretnym planom zawodowym. Młodzież, kierując się snem o klasie średniej, jest zmuszona do studiów
(niejednokrotnie przez rodziców), myśli, że to konieczność, a reszta już jakoś się
później ułoży.
Kolejne pytania pokazują, jak wyglądają plany zawodowe maturzystów pogranicza, na ile są one zakorzenione w aspiracjach edukacyjnych. Pracować w zakładzie państwowym zamierzało 23% respondentów z Polski i 21% z Ukrainy. Zakład prywatny był odpowiednim miejscem dla 25% Polaków i 17% Ukraińców. Firma z kapitałem zagranicznym została wybrana przez 9% Polaków i 16% Ukraińców.
Założyć własną firmę zamierzało 20% Polaków i 22% Ukraińców. Pracę w gospodarstwie rolnym wybrał tylko 1% Ukraińców (żaden Polak). Pracę za granicą zamierzało podjąć 17% Polaków i 19% Ukraińców.
Zadziwiająco podobne są plany zawodowe maturzystów po obu stronach
granicy. Praca w firmie państwowej, praca „na swoim” oraz za granicą są tak samo
popularne w obu grupach młodzieży.
Różnice w postawach badanych są niewielkie. Częściej Polacy wybierali
pracę w prywatnym zakładzie, co nieco zaskakuje, gdyż w badaniach realizowanych
na pograniczu polskim w latach 2007–2011 taką opcję wybierało mniej niż 20%
respondentów. Wzrost znaczenia prywatnej firmy może wynikać z poprawy poziomu wiedzy młodzieży o realiach na rynku pracy. Po prostu w tych firmach większość młodzieży znajduje i może znaleźć pracę. Z kolei większa chęć do pracy w firmie z kapitałem zagranicznym wśród maturzystów z Ukrainy może wynikać z podobnego faktu: mianowicie tych firm jest sporo na Ukrainie i mogą one zatrudniać
młodzież. W Polsce, a szczególnie na Podkarpaciu takich firm jest niewiele.
Młodzież pogranicza polsko-ukraińskiego wobec własnej przyszłości …
85
Pytani o zarobki maturzyści z Polski odpowiadali, iż minimalna płaca netto
(„na rękę”), która skłoniłaby ich do podjęcia pracy, powinna wynosić 2435 zł. Z kolei płaca, która przyniosłaby im satysfakcję z pracy, wynosiła 4133 zł netto. Płaca
satysfakcjonująca jest dwa razy większa niż płaca minimalna. Widać, iż oczekiwania
płacowe nie są wyznaczane najniższą krajową i znacznie odbiegają od realiów pokolenia 1200 zł brutto.
Maturzyści na Ukrainie oczekują płacy minimalnej w wysokości 3735 hrywien netto. Płaca, która miałaby przynieść satysfakcję z pracy, wyniosła 9150 hrywien. W przypadku respondentów z Ukrainy rozpiętości między płacą minimalną
a satysfakcjonującą są jeszcze wyższe niż w przypadku Polaków. Być może jest to
wynik większych nierówności dochodowych na Ukrainie niż w Polsce. Według
wskaźnika Giniego w 2011 w Polsce wynosił on 0,34, a na Ukrainie 0,4517.
W dobie bezrobocia nie lada wyzwaniem dla młodzieży jest znalezienie pracy. Cała edukacja jest temu podporządkowana, w związku z tym warto poznać strategie, które, zdaniem maturzystów, mogą zapewnić sukces, czyli zdobycie odpowiedniej pracy.
Na intensywne poszukiwanie pracy wskazało 90% Polaków i 93% Ukraińców. Odbycie stażu zostało wymienione prze 86% Polaków i 93% Ukraińców. Również z powszechną akceptacją respondentów spotkały się szkolenia zawodowe zarówno wśród Polaków (86%), jak też Ukraińców (81%). O skuteczności nauki autoprezentacji było przekonanych 67% Polaków i 71% Ukraińców. Praktyka za granicą
była wskazana przez 68% Polaków i 63% Ukraińców.
Wykazane strategie były mniej więcej popularne w obu grupach młodzieży.
Szukanie pracy, staże, praktyki, szkolenia zawodowe są, zdaniem maturzystów,
najlepszą metodą na zdobycie zatrudnienia. Innymi słowy, stawiają oni na kwalifikacje zawodowe. Te strategie są uniwersalne.
Jednakże pewne strategie zyskiwały przewagę wśród polskich respondentów. Częściej młodzież polska uważała, iż znajomości są najlepszym sposobem na
znalezienie pracy (Polska 86%, Ukraina 73%). Częściej na naukę języków obcych
stawiali młodzi Polacy (95%) niż Ukraińcy (79%). Za kontynuacją nauki na studiach
opowiedziało się 78% młodzieży polskiej i 69% młodzieży ukraińskiej. Na dodatkowe kursy wskazało 89% Polaków i 52% Ukraińców. W skuteczność dodatkowych
uprawnień i licencji wierzyło 88% Polaków i 53% Ukraińców.
Częściej też na praktyki w firmach wskazała młodzież w Polsce (76%) niż
na Ukrainie (45%). Naukę pisania listów motywacyjnych, CV uznało 67% Polaków
i 54% Ukraińców. Dwukrotnie częściej wskazywała na wolontariat młodzież polska
(40%) niż ukraińska (25%).
Jak wynika z przeprowadzonych badań, istnieją też różnice w uzyskanych
obserwacjach między młodzieżą polską a ukraińską. Polscy maturzyści większą wagę przywiązują do znajomości, dyplomu wyższej uczelni, znajomości języków obcych, kursów, dodatkowych kwalifikacji, wolontariatu. Widać u polskich maturzystów dywersyfikację tych strategii.
Paradoksalnie częściej Polacy wierzą w znajomości niż Ukraińcy, z drugiej
strony większą wagę przywiązują do dyplomu wyższej uczelni. Być może na dużą rolę znajomości w myśleniu młodzieży o sukcesie zawodowym ma wpływ wysokie
bezrobocie i trudności w podjęciu pracy po skończonej edukacji. Również tymi trudnościami młodzieży polskiej można wyjaśnić przywiązanie dużej wagi do języków
obcych czy formalnych kompetencji. W razie problemów z uzyskaniem pracy w Polhttp://pl.wikipedia.org/wiki/Wsp%C3%B3%C5%82czynnik_Giniego [data dostępu 1.09.
2013]. Im wyższa wartość wskaźnika, tym wyższy poziom nierówności dochodowych.
17
86
Piotr Długosz, Switłana Szczudło
sce będzie młodzież jej poszukiwać na Zachodzie, w razie problemów z pracą w swoim
zawodzie przydadzą się kursy i kwalifikacje z innej branży. Widać też, iż młodzież
polska wykształcenie traktuje instrumentalnie, uważa, że studia są po to, aby znaleźć pracę, a nie rozwijać się intelektualnie i społecznie.
O tym, że na Ukrainie łatwiej o pracę, świadczą też wysokie odsetki akceptacji wśród maturzystów z Ukrainy takich metod, jak intensywne poszukiwanie
pracy i staż. Jeśli ta praca jest, to wystarczy jej poszukać i mieć doświadczenie zdobyte w trakcie stażu. Niestety w Polsce to nie wystarczy.
Na koniec zobaczmy, gdzie w przyszłości maturzyści chcieliby zamieszkać
po zakończeniu zamierzonej edukacji. W obecnym miejscu zamieszkania planowało
pozostać 17% ankietowanych po obu stronach granicy. Przeprowadzić się do małej
wioski lub miasteczka w regionie zamierzało 8% Polaków i 6% Ukraińców. Osiedlić
się w Przemyślu chciało 3%, w Drohobyczu 6%. Osiąść w przyszłości w stolicy regionu—Rzeszowie postanowiło 6%, we Lwowie 19%. Przenieść się do dużego miasta
w kraju (Kraków, Warszawa, Kijów, Odesa) pragnęło 33% Polaków i 13% Ukraińców. Za granicę zamierzało wyjechać 16% Polaków i 32% Ukraińców.
Jedna piąta maturzystów w obu grupach planuje pozostać w obecnym miejscu zamieszkania, a około połowa badanych zamierza opuścić pogranicze w przyszłości. W Polsce ta emigracja raczej będzie mieć charakter wewnętrzny, a na Ukrainie zewnętrzny. W Polsce „magnesem” przyciągającym młodzież są metropolie
(Warszawa, Kraków), a na Ukrainie inne państwa.
Kolejny raz potwierdza się pozycja metropolitalna Lwowa. Miasto to przyciąga ludzi z Przykarpacia, co korzystnie wpływa na akumulację kapitału ludzkiego
po ukraińskiej stronie. Podkarpacie raczej jest w niekorzystnej sytuacji, gdyż stolica
regionu, tj. Rzeszów ma znikomą zdolność do przyciągania młodych ludzi.
Jednakże należy podkreślić, że połowa badanej młodzieży ucieknie z pogranicza do innych miast w poszukiwaniu lepszej przyszłości. Główne powody wyjazdu
poza region to, według polskich maturzystów: brak perspektyw na przyszłość (61%),
brak pracy (60%), niskie zarobki (44%), brak możliwości rozwoju zawodowego
(42%), nuda i brak rozrywek (19%), brak szans na dostatnie życie (18%).
Maturzyści z Ukrainy wskazywali najczęściej brak perspektyw na przyszłość
(64%), niskie zarobki (50%), brak możliwości rozwoju zawodowego (34%), brak
szans na dostatnie życie (33%), brak pracy (31%), brak możliwości rozwoju zawodowego (10%).
Zebrane obserwacje pokazują, iż młodzież ukraińska nie jest narażona w takim stopniu, jak polska na bezrobocie. Ukraińcy pod tym względem mają korzystniejszą sytuację, co widać w analizowanych odpowiedziach. Polacy emigrują, bo nie
ma pracy i są narażeni na niską jakość życia. Ukraińcy emigrują raczej ze względu
na niemożność uzyskania wysokiej jakości życia na Przykarpaciu.
Maturzyści pogranicza marzenie o klasie średniej mającej wysoki status
zawodowy, z odpowiednią sumą na koncie bakowym, z własnym domem i ogrodem
będą mogli realizować w dużych miastach w kraju lub wyjadą go szukać za granicą.
Zakończenie
Głośna ostatnimi czasy teoria klasy kreatywnej Richarda Florydy mówi, iż
rozwój regionów jest możliwy dzięki 3xT, czyli talentowi, tolerancji i technologiom18. Według przywoływanego autora tylko te obszary, gdzie występują owe czynniki, są zdolne do generowania wzrostu. W tych miejscach pojawia się klasa kreatywna, która jest w stanie tworzyć innowacyjne produkty i usługi. Na wieść o jej
18
R. Floryda, Narodziny klasy kreatywnej, Warszawa 2010.
Młodzież pogranicza polsko-ukraińskiego wobec własnej przyszłości …
87
występowaniu przychodzą inwestorzy kuszeni możliwością pozyskania wydajnych
i efektywnych pracowników. Warunkiem pojawienia się klasy kreatywnej są miejsca, gdzie jest wysoka jakość życia, tolerancja i atrakcyjny rynek pracy. Te czynniki
przyciągają klasę kreatywną, czyli ludzi młodych, wykształconych, nieprzeciętnych,
dążących do sukcesów zawodowych.
Druga koncepcja dotyczy kapitału ludzkiego, czyli wiedzy i umiejętności
oraz jego roli w rozwoju regionalnym. Tam, gdzie jest ów kapitał, można liczyć na
wzrost PKB i ogólne prosperity gospodarcze.
Trzecia koncepcja z kolei skłania się ku tezie, iż żadne pieniądze pochodzące z różnych funduszy (w naszym przypadku są to fundusze Unii Europejskiej) nie
są w stanie doprowadzić do rozwoju regionu, jeśli ten nie ma endogennych sił, czyli
brakuje mu odpowiednich ludzi z kwalifikacjami, silnie zmotywowanych do osiągania sukcesu.
Czwarta zakłada, że młodzież jest siłą, rezerwuarem, którą może społeczeństwo wykorzystać i po nią sięgnąć, kiedy zachodzi taka konieczność. Zazwyczaj taką
okazją są głębokie przemiany społeczne, rewolucje, transformacje, które wymagają
nowych sił zdolnych do zaprojektowania i wprowadzenia zmian. Młodzież może być
katalizatorem tych przemian.
Biorąc pod uwagę wyniki badań oraz przedstawione koncepty, należy mieć
świadomość, iż pogranicze, które w obu państwach zajmuje peryferyjne położenie,
nie może w najbliższych latach liczyć na zmianę swojego statusu. Klasa kreatywna,
kapitał ludzki, potencjał młodości będą raczej się lokować w centrum lub innych
metropoliach. Może w korzystniejszej sytuacji jest Ukraina ze względu na Lwów
oraz jego zdolność do przyciągania młodzieży. Co z tego, że młodzież się jeszcze (w
Polsce) garnie do studiów wyższych, skoro ci najlepsi opuszczają region i doń już
nie wracają? Co z tego, że Ukraińcy mają atrakcyjne uczelnie we Lwowie i tam się
chcą edukować, kiedy po skończeniu tych studiów zamierzają wyjechać za granicę?
Dla pogranicza wyniki tych badań są pesymistyczne, bo jeśli nie ci młodzi
ludzie, to kto będzie siłą, rezerwuarem, do którego można sięgnąć w procesie modernizacji? Raczej ich nie znajdziemy. Jedynie należy się cieszyć, że młodzież pogranicza jest ambitna, a poziom i siła tych aspiracji są determinowane chęcią wydostania się poza peryferia.
Na koniec warto podkreślić, iż większość tych aspiracji ma podobną strukturę i treść oraz są one identyczne po obu stronach granicy. Oznacza to, iż oba państwa powinny wspólnie starać się rozwiązywać problemy w oparciu o dostępne diagnozy. Najlepiej byłoby, gdyby władze regionalne wzięły to sobie do serca i postarały się dokonać zmian, aby część młodzieży zatrzymać u siebie. Ale czy w warunkach
globalizacji jest to możliwe?
88
Piotr Długosz, Switłana Szczudło
Piotr Dlugosz and Svitlana Shchudlo. The youth of the Polish-Ukrainian
borderland for their own future
Research among the Polish-Ukrainian borderland youth shows that there are more
similarities between these two groups than differences. Secondary school graduates
pursue ambitious plans to find a job, start a family, make friends and receive education. Research has shown that young people are optimistic, satisfied with life and
believe in the realization of their goals. Young people living on the PolishUkrainian borderland will look for work outside the place in which they now reside,
the Polish youth will look for work in cities, and the Ukrainian youth — abroad.
This phenomenon will adversely affect the development of the borderland and the
capacity for social change.
Tomasz Filozof
Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska,
Przemyśl
Przemysł naftowy na terenie zachodniej
Ukrainy w XX wieku
Każdy spośród wszystkich badaczy zajmujących się problematyką przemysłu naftowego — czy to w czasach galicyjskich, czy w okresie międzywojennej Polski
— powielał schemat poprzedników, stąd w tychże opracowaniach znajdowało się
mnóstwo danych na temat przepisów prawnych regulujących wydobycie ropy i gazu
oraz obrót materiałami ropopochodnymi, informacji na temat technicznych zasad
wydobycia ropy, narzędzi i sprzętów używanych w górnictwie naftowym czy też
poziomu wydobycia w poszczególnych latach itp. Jak dotąd nikt nie przestawił
szczegółowego wykazu firm działających w przemyśle naftowym, jak i listy ich właścicieli nierzadko określanych jeszcze pod koniec XIX stulecia mianem „galicyjskich
szejków”, i tę właśnie lukę niniejszy artykuł ma za zadanie wypełnić.
Już w 2. poł. XVIII wieku w miejscach naturalnego wypływu ropy naftowej,
zwłaszcza w rejonie borysławsko-drohobyckim, kopano studnie zwane kopankami1,
skąd czerpano ropę ręcznie, wiadrami, używając jej do smarowania kół w wozach
czy też do kaganków z lampkami oliwnymi.
Po raz pierwszy zorganizowaną formę pozyskiwanie ropy naftowej przybrało w 1796 r., kiedy to Władysław Długosz dokonał odwiertu sięgającego głębszych
warstw roponośnych borysławskiego złoża. W 1817 r. kolejny przedsiębiorca Josef
Hecker rozwinął wydobycie ropy naftowej, rozpoczynając jej chemiczną destylację.
Dzięki temu uzyskany produkt sprzedawał władzom miejskim Drohobycza (posłużył do oświetlenia latarni ulicznych), Sambora (oświetlenie koszar wojskowych),
a także Truskawca (oświetlenie salin).
Wydobycie i zorganizowana już na przemysłową skalę eksploatacja ropy
naftowej na terenie zachodniej Ukrainy, zwłaszcza w rejonie Borysławia, sięga 1861 r.,
zaś rok 1866, dzięki wprowadzeniu maszynowego wiercenia szybów, otwiera prawdziwy boom naftowy, jaki przeżywały tereny zachodniej Ukrainy w czasach galicyjDo dziś w Borysławiu nad brzegiem Tyśmienicy widać pozostałości studni kopankowych.
W 1865 r. w Borysławiu liczba działających kopanek sięgała prawie 5000.
13/2013
1
GOSPODARKA
89
90
Tomasz Filozof
skich. Już w 1872 r. po odkryciu pokaźnych złóż ropy rozpoczęto jej eksploatację
w podborysławskiej Schodnicy. Działało wówczas w promieniu 20 km wokół Borysławia kilkaset szybów naftowych, zaś sama ropa naftowa wypływająca z najobfitszych otworów wiertniczych (Jakub, powstały w 1895 r., Wilno — 1901 r., Emilia —
1904 r. oraz Oil City — 1908 r.) dosłownie sączyła się ulicami tego miasta. W tymże
okresie Borysław zyskał nawet miano stolicy „Galicyjskiej Kalifornii”, zaś tereny
wokół niego określano również mianem „Galicyjskiego Klondike”. O jego znaczeniu
świadczyć może fakt, iż już ostatniego dnia 1872 r. zainaugurowano pasażerskie
połączenie kolejowe Borysławia ze Lwowem i dalej na zachód przez Przemyśl, Rzeszów i Tarnów z Krakowem.
W 1909 r. w Borysławiu wyprodukowano ponad 2 mln ton ropy naftowej,
a więc 93% ówczesnej produkcji galicyjskiej (jedynie 7% pozyskiwano w zagłębiu
jasielsko-krośnieńskim). Dzięki zagłębiu borysławskiemu Galicja na początku XX
w. zajmowała 3 miejsce po Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej i Rosji
wśród producentów ropy naftowej na świecie. Pozyskiwano tu wówczas 5% światowego wydobycia.
W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIX stulecia na terenie zachodniej Ukrainy i dzisiejszego Podkarpacia działało 168 firm2 prowadzących ponad 320 kopalni ropy naftowej, dających swoim właścicielom miliardowe zyski. Za
niekwestionowanego lidera, zwanego „królem galicyjskiej nafty” uważano Mac Gervey`a, właściciela kilkudziesięciu kopalni ropy naftowej. Do największych z nich
zaliczano: Galicyjskie Karpackie Akcyjne Towarzystwo Naftowe (25 kopalni), Towarzystwo Naftowe „Premier” i borysławskie Towarzystwo Naftowe „Triumf” (po 14
kopalni), wiedeńskie Akcyjne Towarzystwo dla Przemysłu Oleju Skalnego i borysławskie Towarzystwo Akcyjne dla Przemysłu Naftowego „Nafta” (po 11 kopalni).
U schyłku czasów galicyjskich pozyskiwano tutaj ponad milion ton ropy
naftowej rocznie. W 1907 r. uzyskano wynik 1,1 mln. ton, w 1911 r. — 1,5 mln. ton
zaś w 1913 r. — 1,1 mln. ton.
Obok ropy naftowej eksploatowano od 1854 r. w Borysławiu odkryty przez
Lwowianina Roberta Domsa tzw. wosk ziemny, czyli ozokeryt, który posłużył m. in.
do izolacji pierwszego kabla telegraficznego, położonego na dnie morskim, łączącego Europę i Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. Borysławskie złoża ozokerytu
należały do największych na świecie i to zarówno pod względem zasobności, jak
i wydobycia.
W okresie II Rzeczypospolitej produkcja ropy naftowej spadła w porównaniu do czasów galicyjskich, zmniejszyła się też opłacalność jej wydobycia. Niebagatelne znaczenie miało również odkrycie nowych bogatych terenów roponośnych
w innych regionach świata, zwłaszcza w Ameryce Południowej i na Bliskim Wschodzie. Mimo to zagłębie drohobycko-borysławskie należało do najważniejszych obszarów roponośnych na mapie surowcowej II Rzeczypospolitej. Osiągano tu 84%
(1928 r.) całego rocznego wydobycia ropy naftowej.
Lata 30. przyniosły jego niewielki spadek. W 1933 r. pozyskano tutaj 76%,
zaś w 1937 r. 67% ówczesnego polskiego wydobycia ropy naftowej3.
Pod koniec lat trzydziestych około 25% produkcji eksportowano do krajów
sąsiednich, głównie do Czechosłowacji i Austrii (naftę i benzynę), Niemiec, Francji,
Szwajcarii, Wielkiej Brytanii, Holandii i Jugosławii (oleje i parafinę).
2
3
Por. Skorowidz przemysłowo-handlowy Królestwa Galicyi, Lwów 1912, s. 350–356.
Mały rocznik statystyczny, GUS, Warszawa 1938, s. 117.
Przemysł naftowy na terenie zachodniej Ukrainy w XX wieku
91
Od 1928 r. handel ropą naftową i jej pochodnymi, ustalając ceny zbytu, regulował Syndykat Przemysłu Naftowego Spółka z o.o. zastąpiony przez rząd w 1933 r.
zależnym od siebie Polskim Eksportem Naftowym.
W okresie II Rzeczypospolitej przemysł wydobywczy skupiony w 3 województwach obecnie należących do Ukrainy (wschodnia część woj. lwowskiego, woj.
stanisławowskie i woj. tarnopolskie) wyglądał dość obiecująco, przy czym zdecydowana większość kopalni i rafinerii ropy naftowej skupiona była na terenie woj.
lwowskiego (zagłębie borysławsko-drohobyckie) oraz woj. stanisławowskiego, zaś
w woj. tarnopolskim dominował handel detaliczny ropą i produktami ropopochodnymi.
Na terenie zachodniej Ukrainy działało wówczas 238 kopalni i 33 rafinerie
ropy naftowej, 6 kopalni ozokerytu (wosku ziemnego) oraz 7 rafinerii olejów mineralnych. Miało tutaj swoją siedzibę 10 firm i przedsiębiorstw naftowych zajmujących się wydobyciem lub przetwórstwem ropy naftowej oraz ozokerytu. Działało
tutaj także 140 firm prowadzących handel detaliczny produktów ropopochodnych.
Na terenie woj. lwowskiego funkcjonowało 55 przedsiębiorstw wiertniczych specjalizujących się w poszukiwaniu terenów roponośnych czy w budowie urządzeń kopalnianych, a także 27 spółek pośredniczących w kupnie i sprzedaży terenów roponośnych. Ponadto budową i eksploatacją gazociągu łączącego Borysław z Drohobyczem zajmowały się Międzymiastowe Gazociągi S.A., zaś w powiecie drohobyckim
funkcjonowało 6 fabryk gazoliny (w Mrażnicy — 5 oraz w Tustanowicach — 1)
a także 2 fabryki smarów w Drohobyczu. Tutaj także wychodziło pismo „Petrol” redagowane przez L. Eisensteina, mające swoją siedzibę przy ul. Mickiewicza 27.
Warto dodać, iż w podsokalskim Dobraczynie funkcjonowała wówczas jedyna na terenie dzisiejszej zachodniej Ukrainy terpentyniarnia o wdzięcznej nazwie
„Wanda”.
Pod koniec lat dwudziestych XX w. w Tarnopolskiem miały swoją siedzibę
3 spółki naftowe (2 w samym Tarnopolu: „Naftolej” i „Oleum” oraz w Zborowie
(oddział tarnopolskiego „Oleum”). Działało tu wówczas 18 firm zajmujących się
sprzedażą ropy naftowej i produktów ropopochodnych (najwięcej w Skałacie (3),
Busku, Czortkowie, Kopyczyńcach i Przemyślanach (po 2), a także benzyny (firma
M. Gutmana w Glinianach w powiecie przemyślańskim)4.
Na terenie woj. stanisławowskiego w tymże okresie działały 3 spółki naftowe: 2 w Kołomyi (Pierwsza Galicyjska Spółka Akcyjna [dla] Przemysłu Naftowego
oraz miejscowy oddział firmy „Oleum”), a także 1 w Stanisławowie. Spośród firm zajmujących się handlem detalicznym (w sumie 44) najwięcej działało w Kołomyi (8)
i Stanisławowie (6), zaś po 3 lokowały się w Dolinie, Nadwórnej i Skolu. Największe
skupisko kopalni ropy naftowej w woj. stanisławowskim (w sumie 55) miało miejsce w rejonie Bitkowa (13) oraz Pasiecznej (9), Rypnego (7) i Urycza (5), zaś obróbką ropy zajmowały się rafinerie (w sumie 13) w Stanisławowie, Kołomyi, Mykietyńcach, Nadwórnej i Wierbiążu Niżnym (po 2). Warto dodać, iż działały tutaj 3 kopalnie ozokerytu (Dźwiniacz w powiecie bohorodczańskim — 2), a w Bolechowie pracowała rafineria olejów mineralnych.
Zdecydowanym liderem w produkcji i obróbce ropy naftowej było woj. lwowskie. Nie dziwi ten fakt, gdyż to właśnie na jego terenie znajdowało się największe
na obszarze II Rzeczypospolitej zagłębie borysławsko-drohobyckie. Na terenie woj.
lwowskiego działały 182 kopalnie i 20 rafinerii ropy naftowej. Największe skupisko
kopalni znajdowało się w rejonie borysławskim. W samym Borysławiu działało
4
Księga adresowa Polski 1928, b. r. i m. wyd., s. 1675–1759.
92
Tomasz Filozof
wówczas 55, zaś w pobliskich Tustanowicach i Schodnicy 74 kopalnie ropy naftowej
(Tustanowice — 69, Schodnica — 5).
W części dawnego woj. lwowskiego przynależnej obecnie do woj. podkarpackiego działało 120 kopalni i 9 rafinerii ropy naftowej. To tu znajdowało się najwięcej kopalni gazu ziemnego — 105. Warto także na zakończenie dodać, iż to tam,
w podkrośnieńskiej Bóbrce powstała pierwsza Kopalnia Ropy Naftowej, założona
przez Ignacego Łukasiewicza w 1854 r., a więc w niespełna rok po odkryciu przez
niego nowoczesnej metody destylacji ropy.
WOJ. LWOWSKIE6:
Kopalnie ropy naftowej:
A) Borysław, powiat drohobycki: 1) „Bloch” Towarzystwo Naftowe Spółka
z o.o., ul. Pańska 42, 2) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel H. Bloch, 3) Kopalnia
Ropy Naftowej, właściciel S. Bloch i Spółka, 4) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel
M. Blumenkranz, 5) „Bonariva” Polsko-Włoska Spółka Akcyjna, 6) Borysławskie
Towarzystwo Akcyjne, 7) „Browak” Spółka z o.o., 8) „Celina”, 9) Compagnie Internationale des Petroles, 10) „Dąbrowa” Spółka z o.o., 11) „Debra” Spółka z o.o., 12)
Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel H. Dienstag, 13) „Ekwiwalent” Spółka z o.o., 14)
„Eros”, 15) „Fanto”, S.A., 16) „Felicjan”, 17) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel dr
S. Freud, 18) „Galicja” Towarzystwo Akcyjne, 19) Gazolina S.A., 20) „Gerta”, 21)
Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel B. Goldberg, 22) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel H. Hacker, 23) Holenderski Syndykat Naftowy Spółka z o.o., 24) „Iriag”
S.A., 25) „Jutrzenka” Spółka z o.o., 26) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel Anszel
Kalman i Spółka, 27)„Karpaty” Galicyjsko-Karpackie Towarzystwo Naftowe, 28)
Bracia Lenartowicz, Rylscy i Spółka, 29) „Limanowa”, Towarzystwo Naftowe Spółka
z o.o., 30) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel Emanuel Lockspeoser, 31) „Nafta”
S.A., 32) Naftowy Przemysł Małopolski, 33) „Natan”, 34) Oil Investors Association,
35) „Olej Skalny”, S.A., 36) „Oil Star” Spółka z o.o., 37) „Omnium” S.A., 38) Petromonte Spółka z o.o., 39) „Plon” Spółka z o.o., 40) „Polska Nafta” S.A., 41) Polski
Przemysł Naftowy S.A., 42) „Premier” Spółka z o.o., 43) Przedstawicielstwo Belgijskiej Spółki, Nafta Borysławska w Polsce, 44) „Record” Spółka z o.o., 45) „RellaMella”, Mrażnicka Spółka Naftowa, 46) Sasko-Galicyjski Syndykat Naftowy, 47)
Elgin Scott i Karol Buber, 48) „Siła w Jedności” Spółka Robotnicza, 49) StandardNobel S.A., 50) „Tekrin” Towarzystwo Eksploatacji Ropy, 51) Towarzystwo Handlu
i Przemysłu Naftowego, 52) „Ural” S.A., 53) „Vera”, 54) „Wulkan” Spółka z o.o., 55)
„Zgoda”, 56) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel J. Zuckberg;
B) Bóbrka, powiat Bóbrka: 57) Anglo-Polskie Towarzystwo Naftowe;
C) Dobrogostów, powiat drohobycki: 58) Karol Buber i Spółka;
D) Drohobycz, powiat drohobycki: 59) „Fanto” S.A., 60) Natan Harz
i Spółka, ul. Liszniańska 8, 61) „Małopolska Nafta” Spółka z o.o., ul. Liszniańska 1,
62) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel I. Pirnitzer;
E) Hołowiecko, powiat tarosamborski: 63) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel W. Zachaczewski;
F) Mrażnica, powiat drohobycki: 64) „Astoria” Spółka z o.o., 65) „Atlas”
Spółka z o.o., Backenroth i Horn, H. Binder, 66) „Bonariva” Spółka z o.o., 67) „Colombia” S.A., 68) „Execelsior” Spółka z o.o., 69) „Fanto” S.A., 70) Franco-Britain
Oil Trust Spółka z o.o., 71) „Galicja” S.A., 72) „Gizela” Spółka z o.o., 73) „Globus”
5 Szczegółowy wykaz kopalni i rafinerii ropy naftowej, a także kopalni gazu — por. T. Filozof,
Podkarpackie kopaliny, „Karpacki Przegląd Gospodarczy” 2013, nr 2 (16), s. 16–18.
6 Księga adresowa Polski 1928…., s. 637–838.
Przemysł naftowy na terenie zachodniej Ukrainy w XX wieku
93
Spółka z o.o., 74) „Iriag” Spółka z o.o., 75) „Karpaty” S.A., 76) Lenartowicz i Rylski,
77) „Limanowa” Spółka z o.o., 78) „Lockspeiser” Spółka z o.o., 79) „Nafta” S.A., 80)
„Oil Investors Association” Spółka z o.o., 81) „Petrolea”, Towarzystwo Akcyjne, 82)
„Pokucie”, 83) „Polska Nafta”, S.A., 84) Rapaport, 85) „Rella-Mella” Spółka z o.o.,
86) Szymon Rothenberg-Segil, 87) „Silva Plana” Spółka z o.o., 88) „Standard Nobel” Spółka z o.o., 89) „Tegen” Spółka z o.o., 90) „Unikel” Towarzystwo Naftowe,
91) „Urycka Spółka” Spółka z o.o., 92) „Vacuum” S.A.;
G) Nahujowice, powiat drohobycki: 93) „Marusia”, właściciel Michał Jednaki, 94) „Zakłady Ropne w Pradze”;
H) Niedzielna, powiat tarosamborski: 95) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel L. Wichawski;
I) Opaka, powiat drohobycki: 96) „Dąbrowa”, Galicyjsko-Karpackie Naftowe Towarzystwo Akcyjne, 97) „Hanusia”, właściciel Władysław Paulisz, 98) „Silva
Plana” S.A.;
J) Orów, powiat drohobycki: 99) „Fanny”, właściciel Oskar Schachter i Spółka;
K) Polana, powiat lwowski: 100) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel M.
Silberberg;
L) Rosochy, powiat starosamborski: 101) Holenderska Kopalnia Nafty;
Ł) Schodnica, powiat drohobycki: 102) „Galicja” Galicyjskie Towarzystwo
Naftowe, 103) Ida Gartner, dawn. „The Europeum”, 104) „Maryła”, właściciel S.A.
Beckenroch, 105) „Pasieczki”, właściciel P. Brzozowski i H. Winiarz, 106) „Silva
Nowa” Spółka z o.o., 107) Spółka Akcyjna dla Przemysłu Naftowego i Gazów Ziemnych, dawn. Rohag.;
M) Sprynia Wielka, powiat Sambor: 108) „Kozige”;
N) Strzelbice, powiat Stary Sambor: 109) „Limanowa”, 110) „Strzelbice”
Spółka Kopalniana, 111) „Zofja”;
O) Tustanowice, powiat drohobycki: 112) Anglo Continental Oil Company
Spółka z o.o., 113) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel M. Anhang, 114) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciele H. Bard i A. Lieberman, 115) M. Bergman i Spółka w Lipsku, 116) R. Bergman i Spółka, Spółka z o.o., 117) Stanisław Bogner i Spółka, 118)
Borysławska Nafta w Polsce S.A., 119) „Browak” Spółka z o.o., 120) „Despi”
Spółka z o.o., 121) L. Diamandestein i Spółka, 122) „Domeny” Spółka z o.o., 123)
Eidikus, Kraft i Arnold, 124) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel M. Eisenstein, 125)
Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel J. Ellenderg, 126) „Ewa”, 127) J. Fabijański i Spółka, 128) Finaninteressen G.M.B.H., 129) „Fortuna”, 130) Galicyjsko-Karpackie Naftowe Towarzystwo Akcyjne, 131) Gartenberg i Schreier, 132) „Gea” Spółka z o.o.,
133) „Globus” Spółka z o.o., 134) Halpern, Wegner i Spółka, 135) Holenderski Syndykat Naftowy Spółka z o.o., 136) T. Hulles i Spółka, 137) „Iriag”, S.A., 138) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel J. Jaryczower, 139) Władysław Jasieński i Spółka,
140) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel A. Kalman, 141) „Karpaty”, 142) Kopalnia
Ropy Naftowej, właściciel H. Kramer, 143) L. Licht i J. Backer, 144) J. Lieberman,
Backenroth i Spółka, 145) „Limanowa” Spółka z o.o., 146) E. Lockspeiser, 147) Lola,
Luska i Halka, 148) Małopolski Przemysł Naftowy, 149) Motor Investors Association, 150) „Nafta” S.A., 151) „Premier” S.A., 152) „Rekord”, właściciel Szczepanowski i Spółka, 153) „Rella-Mella”, Mrażnicka Spółka Naftowa Spółka z o.o., 154) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel dr E. Retter, 155) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel L. Rosner i Spółka, 156) J. Rothenberg i Spółka, 157) „Roza Renta”, 158)
Schodnica S.A., 159) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel M. Schonfeld, 160) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel E. Scott i K. Buber, 161) „Silva Plana”, 162) Skarb
Państwa, 163) Spitzman, Horszowski i Spółka, 164) J. Spitzman i Spółka, 165) S.
94
Tomasz Filozof
Spitzman Spółka Eksploatacji Ropy Spółka z o.o., 166) „Stare Tustanowice” Spółka
z o.o., 167) „Stebek” Spółka z o.o., 168) M. Stern i Spółka, 169) Steuerman i Spółka,
170) Środkowo-Galicyjskie Akcyjne Towarzystwo dla Przemysłu Naftowego, 171)
„Tegen”, 172) „Tekrin”, 173) Towarzystwo Przemysłowców Ropnych, 174) Urycka
Spółka dla Przemysłu Naftowego, 175) M. Wiksel i Spółka, 176) „Wiktor”, 177)
„Wilhelmina” Spółka z o.o., 178) „Wilno”, 179) „Wulkan” Spółka z o.o., 180) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel M. Zucker, 181) Związkowa Spółka Naftowa;
P) Zwór, powiat samborski: 182) „Dunin Leon XLVII”, 183) „Syndikat”.
Rafinerie ropy naftowej:
A) Chyrów, powiat starosamborski/samborski: 1) Rafineria ropy naftowej, właściciel O. Rymalt;
B) Drohobycz, powiat drohobycki: 2) Rafineria ropy naftowej, właściciel
B. Askler, ul. Wójtowska Góra, 3) Rafineria ropy naftowej, właściciel J. Aschkenazy,
ul. Borysławska, 4) Rafineria ropy naftowej, właściciel Bacher i Homan, 5) Dereżycka Rafineria Olejów Mineralnych i Fabryka Produktów Chemicznych Spółka z o.o.,
6) „Dross” Spółka z o.o., 7) „Frymeta” Spółka z o.o., 8) Galicyjskie Towarzystwo
Naftowe S.A., ul. Borysławska, 9) Hubicka Rafineria Nafty, ul. Floriańska, 10) Modrycka Rafineria Olejów Mineralnych, ul. Garncarska, 11) Lwowska „Nafta” S.A., ul.
Borysławska, 12) „Polmin” Państwowa Fabryka Olejów Mineralnych, ul. Stryjska,
13) Polski Przemysł Naftowy S.A., 14) „Tovott” Spółka z o.o., 15) Związkowe Rafinerie Olejów Mineralnych;
C) Hubicze, powiat drohobycki: 16) Rafineria ropy naftowej, właściciel
Erdbein, Mendelsohn i Gottesman, 17) Rafineria ropy naftowej, właściciel Rothman
i Pasternak;
D) Lwów, powiat lwowski: 18) Rafineria Nafty „Jedlicze”,
E) Modrycz, powiat drohobycki: 19) Państwowa Odbieralnia Ropy;
F) Rychcice, powiat drohobycki: 20) „Dros”.
Gaz ziemny — eksploatacja:
A) Borysław, powiat drohobycki: 1) Międzymiastowe Gazociągi S.A., 2)
Spółka Akcyjna dla Przemysłu Naftowego, 3) T. Wyżykowski;
B) Drohobycz, powiat drohobycki: 4) Międzymiastowe Gazociągi S.A.
Nafta i produkty naftowe (handel detaliczny):
A) Bełz, powiat bełski: 1) B. Fischler;
B) Borysław, powiat drohobycki: 2) J. Glass, 3) D. Kamerman, 4) M.
Lippman, 5) O. Löwenherz;
C) Bóbrka, powiat Bóbrka: 6) Z. Deiksler i Spółka;
D) Drohobycz, powiat drohobycki: 7) „Aquila” Spółka z o.o., 8) „Galicja”
Galicyjskie Towarzystwo Naftowe S.A., ul. Szewska 1, 9) J. Kolb, 10) „Oleum” Spółka z o.o. 11) Pachtman et Pinel Spółka Naftowa z o.o., 12) Państwowe Zakłady Naftowe, Plac Świętej Trójcy, 13) H. Rosenblüth, 14) I. Seinfeld, 15) „Sop” Spółka z o.o.,
16) Towarzystwo Naftowo-Komisowe w Pradze Spółka z o.o., oddział w Drohobyczu; 17) Veritas Trading Co. Ltd. Spółka z o.o.
E) Gaje Niżne, powiat drohobycki: 18) M. Rubinstein;
F) Gródek Jagielloński, powiat gródski: 19) H. Billig, ul. Przemyska;
G) Kleparów, powiat lwowski: 20) „Gazolina”;
H) Krystynopol, powiat sokalski: 21) I. Rappaport;
I) Kulików, powiat Żółkiew: 22) D. Lebwohl;
Przemysł naftowy na terenie zachodniej Ukrainy w XX wieku
95
J) Lacko, powiat dobromilski: 23) J. Teśla;
K) Lwów, powiat lwowski: 24) Deb. Bardach, ul. Zielona 3, 25) „Biuro Zamówień Produktów Naftowych”, ul. Sapiehy 51 26) Wojciech Blechowski, ul. Zielona 3, 27) Brzozowski i Winiarz, ul. Chodorowskiego 11, 28) „Harklowa”, Gwarectwo
Naftowe, ul. Senatorska, 29) Izrael Buber, ul. plac Unii Brzeskiej 3, 30) Herm Buchholz, ul. Zamarstynowska 47, 31) Szymon Buchholz, ul. Żółkiewska 14, 32) Katarzyna Bufan, ul. Ossolińskich 14, 33) Ludwik Drapała, ul. Unii Brzeskiej 8, 34) Marek Drapała, ul. Pełczyńska 8, 35) Mateusz Drapała, ul. Zielona 52, 36) Sabina Dreifus, ul. Zyblikiewicza 51, 37) Tomasz Dziadosz, ul. Stryjska 4, 38) Hersz Engel, ul.
Pełtewna 5, 39) Oskar Fabian, ul. Legionów 5, 40) Katarzyna Gawron, ul. Na Bajkach 9, 41) „Gazolina” S.A., ul. Sapiehy 3 i ul. Sadownicka 23, 42) Anna Gdakowicz,
ul. Koralnicka 6, 42) Paulo Gerus, ul. Kochanowskiego 32, 43) Wolf Haberkorn, ul.
Głowackiego 9, 44) Magdalena Jarosz, ul. Akademicka 3, 45) Stanisław Kaliciński,
ul. Pijarów 41, 46) „Kalisman” ul. Korniaktów 1a, 47) Jakub Kalisman ul. Kochanowskiego 14, 48) Belti Kaufman, ul. Zyblikiewicza 31, 49) Ozjasz Keller ul. Kopernika 10, 50) Zofia Klimko, ul. Potockiego 42, 51) Meyer Królik, ul. Gródecka 75, 52)
Katarzyna Kuśnierz, ul. Murarska 27, 53) Anna Kuziowa, ul. Zyblikiewicz 5a, 54)
Elwira Lifschütz, ul. Kochanowskiego 14, 55) Róża Lower, ul. plac Bernardyński 11,
56) Przedsiębiorstwo naftowe, właściciel inż. Tomasz Łaszcz, ul. Romanowicza 1,
57) „Małopolska Nafta”, właściciel Ar. Zuckerberg, ul. Rutowskiego 1, 58) L. Mark
ul. Słowackiego 2, 59) Rischel Marker, ul. plac Unii Brzeskiej 5, 60) Leon Mermelstein, ul. Panieńska 21, 61) Szymon Mermelstein, ul. Strzelecka 5, 62) Adam Metzger, ul. Korniaktów 1, 63) Julia Mizarkiewicz, ul. Zyblikiewicza 23, 64) „Nafta”,
S.A., ul. Batorego 6, 65) „Naftolej” Spółka z o.o., ul. Kopernika 11, 66) „Nelson”,
właściciel Leopold Diamenstein i Spółka, ul. 29-go Listopada 23, 67) „Oleum” Spółka z o.o., ul. Batorego 26, ul. Szajnochy 1, 68) Piotr Pilaciński, ul. Leona Sapiechy
79, ul. Szeptyckiego 25, ul. Lwowskie Dzieci 11, ul. Chorążczyzny 22, 69) Pepi Pilpel
ul. Boimów 23, 70) Leonarda Podhorodecka, ul. Kopernika 51, 71) „Polmin”, Państwowa Fabryka Olejów Mineralnych w Drohobyczu, ul. Szpitalna 1, 72) Sara Pordes, ul. Zielona 34, 73) Szymon Rack, ul. Starozakonna 2, 74) Mark. Rad, ul. Zamarstynowska 6, 75) Zlata Renner, ul. plac Unii Brzeskiej 1, 76) Liebe Scheer, ul.
Gołuchowskich 1, 77) Iz. Schӧ n, ul. Kr. Leszczyńskiego 5, 78) Moz. Schwadron, ul.
Kościelna 2, 79) Abraham Schwarc, ul. Słoneczna 31, 80) Chana Sokal, ul. Łyczakowska 24, 81) Maurycy Stachel, ul. Krakowska 2, 82) Henryk Towarnicki, ul. plac
Smolki 5, 83) Józef i Karol Towarnicki, ul. Senatorska 4, 84) Mateusz Tyll, ul. Sadownicza 83, 85) Brucha Waldman, ul. plac Unii Brzeskiej 10, 86) Chana Wittlin,
ul. plac Unii Brzeskiej 10, 87) Cywia Wittlin, ul. Gródecka 50, 88) Markus Witzer
ul. Janowska 96, 89) Związek Gospodarczy Rafinerii Olejów Mineralnych Spółka
z o.o., ul. Romanowicza 1, 90) Związek Polskiego Przemysłu Naftowego Spółka z o.o.,
ul. Sapiehy 3a;
L) Sambor, powiat samborski: 91) Bachman, ul. Spytka, 92) „Polonia”, ul.
Kopernika;
Ł) Stary Sambor, powiat starosamborski: 93) N. Glanzberg;
M) Strzyłki, powiat staro-samborski: 94) J., Kurek;
N) Zamarstynów, powiat lwowski: 95) B. Karmelin, 96) E. Olmütz.
Kopalnie wosku ziemnego:
A) Borysław, powiat drohobycki: 1) Borysławskie Towarzystwo Akcyjne
dla Przemysłu Wosku Ziemnego i Oleju Skalnego spółka z o.o., 2) M. Rotman (topienie wosku ziemnego);
96
Tomasz Filozof
B) Truskawiec, powiat drohobycki: 3) „Pomiarki” Silva Plana.
Siedziby spółek naftowych:
A) Drohobycz, powiat drohobycki: 1) „Despi” Małopolska NaftowoPrzemysłowa Spółka, 2) „Erha” Spółka Naftowa, 3) „Eugenia” Spółka Naftowa, 4)
„Excelsior” Spółka Naftowa do Handlu Minerałami, 5) „Fanto” Towarzystwo Naftowe S.A., 6) „Galicja” Galicyjskie Towarzystwo Naftowe S.A., 7) „Globus” Międzynarodowa Spółka Naftowa.
Oleje mineralne i smary (handel detaliczny):
A) Borysław, powiat drohobycki: 1) „Eshate”, właściciel Zeeman i Spółka;
B) Dereżyce, powiat drohobycki: 2) dr Hausman:
C) Drohobycz, powiat drohobycki: 3) „Polmin” Państwowa Fabryka Olejów Mineralnych,
D) Hubicze, powiat drohobycki: 4) dr M. Rappaport.
Rafinerie olejów mineralnych:
A) Drohobycz, powiat drohobycki: 1) Dereżycka Rafineria Olejów Mineralnych i Fabryka Produktów Chemicznych Spółka z o.o., 2) Modrycka Rafineria
Olejów Mineralnych, właściciel Gartenberg, Towarzystwo Tegen i Spółka, 3) Związkowe Rafinerie Olejów Mineralnych S.A., 4) Rafineria olejów mineralnych, właściciel Z. Handel, ul. Borysławska;
B) Modrycz, powiat drohobycki: 5) Rafineria olejów mineralnych, właściciel B. Gartenberg, 6) „Tegen” Towarzystwo Olejów Mineralnych.
Narzędzia górnicze i wiertnicze:
A) Borysław, powiat drohobycki: 1) J. Eiferman, 2) Galicyjska Fabryka
Narzędzi Wiertniczych, 3) K. Katz i S. Nadel, 4) Zakłady Przemysłu Naftowego
spółka z o.o.,
B) Drohobycz, powiat drohobycki: 5) „Spomen” Spółka z o.o., 6) S. Tannz,
ul. Stryjska 2, 7) J. Feil, ul. Mickiewicza.
Terpentyniarnie:
A) Dobraczyn, powiat sokalski: „Wanda”.
Kupno i sprzedaż terenów naftowych:
A) Drohobycz, powiat drohobycki: 1) „Angela” Spółka z o.o., 2) „Jadwiga”
Spółka Naftowa, 1) „Jawa” Spółka Naftowa, 3) „Karpatomin” Spółka Naftowa z o.o.,
4) Polsko-Włoski Dom Powierniczo-Naftowy, 5) Sprzedaż terenów naftowych, właściciel Wilhelm Ruhrberg, 6) Spitzman, Kammerman i Morgenstern Spółka z o.o.,
7) „Stefan Batory” Spółka naftowa z o.o., 8) „Wog” Spółka Naftowa;
B) Tustanowice, powiat drohobycki: 9) S. Neuman, 10) N. Roth, 11) J.
Weber.
Naftowe przedsiębiorstwa:
A) Drohobycz, powiat drohobycki: 1) „Astorja” Przedsiębiorstwo Naftowe,
2) Przedsiębiorstwo Naftowego, właściciel inż. F. Ewig, 3) „Excelsior” Spółka z o.o.,
4) „Fortuna” Przedsiębiorstwo Naftowe, 5) „Globus” Międzynarodowa Spółka Naftowa, 6) „Golcowa” Przedsiębiorstwo Górniczo-Naftowe Spółka z o.o., 7) Między-
Przemysł naftowy na terenie zachodniej Ukrainy w XX wieku
97
miastowe Gazociągi S.A., 8) Przedsiębiorstwo Naftowe właściciel H. Nestel, 9) Przedsiębiorstwo Naftowe, właściciel Konhaber i Erdheim i Spółka, 10) Przedsiębiorstwo
Naftowe, właściciele Ozjasz Halpern i Izaak Wegner, 11) Przedsiębiorstwo Naftowe,
właściciel Natan Harz i Spółka, 12) „Oil City” Spółka z o.o., 13) Przedsiębiorstwo
Naftowe I. Pirnitzer, 14) „Silva Nova” Naftowa Spółka z o.o. (montowanie urządzeń
kopalnianych), 15) Przedsiębiorstwo Naftowe, właściciel Chaim Herszel Wechselberg;
B) Lwów, powiat lwowski: 16) J. Backer, ul. Krasickich 7, 17) „Bonariva”,
S.A., ul. Kilińskiego, 18) „Chłopska Nafta”, S.A., ul. Akademicka 5, 19) „Dąbrowa”
Spółka z o.o., ul. Matejki 8, 20) „Desna”, Dniestrzańska Spółka Naftowa Spółka
z o.o., ul. Romanowicza 1, 21) Dunka de Sajo Wład. inż., ul. Akademicka 5, 22)
„Ekwiwalent” Spółka z o.o., ul. Batorego 26, 23) Francusko-Karpackie Towarzystwo
Naftowe Spółka z o.o., ul. pl. Mariacki 8, 24) „Galicja”, S.A., ul Kopernika 11, 25)
„Herax” Spółka z o.o., ul. Romanowicza 1, 26) „Iriag” S.A., ul. Romanowicza 1, 27)
„Karpaty”, Spółka z o.o., ul. pl. Mariacki 8, 28) Koncern Naftowy, ul. Matejki 8, 29)
Krajowe Towarzystwo Naftowe, ul. Akademicka 17, 30) Krajowy Związek Producentów Czystej Ropy, ul. Akademicka 5, 31) „Lechia” Spółka z o.o., ul. pl. Smolki 5, 32)
J. Miernik, ul. ul. Św. Zofii 33, 33) „Nafta”, S.A., ul. Batorego 6, 34) „Oddago” Spółka z o.o., ul. Fredry 7, 35) „Omnium”, S.A., ul. Sykstuska 30, 36) „Photonafta” Spółka z o.o., ul. Batorego 6, 37) Polska Nafta, S.A., ul. 3 Maja, 38) „Polska Spółka dla
Przedsiębiorstw Naftowych” Spółka z o.o., ul. Dwernickiego 40, 39) Polski Związek
Przemysłowców Naftowych Spółka z o.o., ul. Sapiehy 3, 40) Polskie Związkowe
Rafinerie Olejów Skalnych, S.A., ul. Batorego 26, 41) „Popęd” Spółka z o.o., ul. Na
Bajkach 9, 42) Powszechny Związek Bruttowców, ul. Akademicka 5, 43) „Premier”,
Polska Spółka Akcyjna, ul. Batorego 26, 44) „Rekord” Spółka z o.o., ul. Dwernickiego 9/1, 45) L. Schutzman, ul. pl. Kapitulny 3, 46) B. Skarbek-Kruszewski, ul. Jabłonowski 40, 47) „Société Belgo-Polonaise des Pétroles” Spółka z o.o., ul. pl. Smolki 5,
48) Spółka Akcyjna dla Przemysłu Naftowego i Gazów Ziemnych, ul. Kościelna 2,
49) Witold Sulimirski, ul. Romanowicza 1, 50) „Terra Galiciana” Spółka z o.o., ul.
Sykstuska 30, 51) „U nas” Spółka z o.o., ul. Ossolińskich 6, 52) Zjednoczenie Gospodarcze Rafinerii Olejów Mineralnych Spółka z o.o., ul. Kościuszki 7;
C) Tustanowice, powiat drohobycki: 53) „Bohrgesellschaft Meta”, 54)
Spółka Akcyjna dla Przemysłu Naftowego i Gazów Ziemnych we Lwowie.
Czasopisma naftowe:
A) Drohobycz, powiat drohobycki: 1) „Petrol”, właściciel L. Eisenstein, ul.
Mickiewicza 27.
Naftowe mapy:
A) Drohobycz, powiat drohobycki: 1) inż. F. Ewig.
Naftowe tereny (kupno-sprzedaż):
A) Drohobycz, powiat drohobycki: 1) Przedsiębiorstwo Handlowe, właściciel H. Barchacz, 2) Przedsiębiorstwo Handlowe, właściciel H. Blam, ul. Skotnicka,
3) „Erha” Spółka z o.o., 4) „Eugenia” Spółka z o.o., 5) „Fortuna” Spółka z o.o., 6)
„Globus” Spółka z o.o., 7) Przedsiębiorstwo Handlowe, właściciel I. Heinberg, ul.
Stryjska 30, 8) Przedsiębiorstwo Handlowe, właściciel A. Igler, ul. Stryjska 30, 9)
„Jadwiga” Spółka Naftowa z o.o., 10) „Jawa” Spółka z o.o., 11) Przedsiębiorstwo
Handlowe, właściciel M. Josefsberg, ul. Sobieskiego 25, 12) „Karpatomin” Spółka
Naftowa z o.o., 13) Przedsiębiorstwo Handlowe, właściciel M. Nestel, ul. Świętego
98
Tomasz Filozof
Jana 8, 14) Przedsiębiorstwo Handlowe, właściciel H. Neustein, ul. Gołębia, 15)
Przedsiębiorstwo Handlowe, właściciel M. Neustein, ul. Gołębia, 16) „Oil City”
Spółka z o.o., 17) „Pachtman i Pinel” Spółka z o.o., 18) „Polonia” Spółka z o.o., 19)
Polsko-Włoski Dom Powierniczo-Naftowy, właściciel Lenartowicz, Cavarra i Spółka, 20) Przedsiębiorstwo Handlowe, właściciel Wilb. Ruhrberg, 21) Przedsiębiorstwo Handlowe, właściciel I. Schönfeld, ul. Szaszkiewicza 1, 22) Przedsiębiorstwo
Handlowe, właściciel H. Sonnenthall, ul. Kowalska 15, 23) Przedsiębiorstwo Handlowe, właściciel Spitzman, Kammerman i Morgenstern, 24) „Stefan Batory” Spółka
z o.o., 25) Przedsiębiorstwo Handlowe, właściciel M. Unikel, ul. Stryjska, 26)
Przedsiębiorstwo Handlowe, właściciel N. Unikel, ul. Szewska, 27) „Wog” Spółka
z o.o.
Parafinowe przetwory:
A) Drohobycz, powiat drohobycki: 1) Parafinowe przetwory, właściciel
Broniowski, Kielesiński i Spółka, ul. Przecięta 25.
Fabryki smarów:
A) Drohobycz, powiat drohobycki: 1) Fabryka smarów, właściciel M.
Schwarz, ul. Borysławska 45, 2) Fabryka smarów, właściciel Tran i Schiff, ul. Borysławska.
Fabryki gazoliny:
A) Mrażnica, powiat drohobycki: 1) „Galicja” S.A., 2) „Limanowa” Spółka
z o.o., 3) Oil Investors Association, 4) Fabryka gazoliny, właściciel Lipa Schutzman,
5) „Silva Plana” Spółka z o.o.;
B) Tustanowice, powiat drohobycki: 6) „Gazolina” Spółka z o.o.
Zbiorniki naftowe (budowa):
A) Mrażnica, powiat drohobycki: 1) właściciel O. Lichtenstein.
Gazownie
A) Tustanowice, powiat drohobycki: 1) „Premier” S.A.
WOJ. STANISŁAWOWSKIE7:
Siedziby spółek naftowych:
A) Kołomyja, powiat Kołomyja: 1) „Oleum” Spółka z o.o. Oddział w Kołomyi, ul. Kościuszki 48, 2) Pierwsza Galicyjska Spółka Akcyjna [dla] Przemysłu Naftowego;
B) Stanisławów, powiat stanisławowski: 3) „Naftolej” Towarzystwo
Handlowe dla Produktów Naftowych Spółka z o.o. oddział w Stanisławowie, ul.
Rynek 16.
Gaz ziemny — eksploatacja:
A) Daszawa, powiat stryjski: 1) „Gazolina” spółka akcyjna.
Oleje mineralne i smary (handel detaliczny):
A) Bolechów, powiat doliniański: 1) R. Rosenblath;
7
Księga adresowa Polski 1928…, s. 1497–1583.
Przemysł naftowy na terenie zachodniej Ukrainy w XX wieku
99
B) Peczeniżyn, powiat Peczeniżyn: 2) D. J. Auerbach, 3) D. Dangner, 4)
„Oleum” Spółka z o.o.;
C) Stanisławów, powiat stanisławowski: 5) Jan Iwlijew, ul. Sapieżyńska
10.
Rafinerie olejów mineranych:
A) Bolechów, powiat doliniański: 1) Backenroth i Spółka.
Nafta i produkty naftowe (handel detaliczny):
A) Bolechów, powiat doliniański: 1) Z. Frisch–Halpern, 2) S. Walker;
B) Delatyń, powiat Nadwórna: 3) „Segil”;
C) Dolina, powiat doliniański: 4) J. Hamer, 5) L. Rubin, 6) L. Tanne;
D) Fitków, powiat Nadwórna: 7) G. Prystodniuk;
E) Kołomyja, powiat Kołomyja: 8) G. Büschel, ul. Rynek 10, 9) B. Dankner, ul. Sobieskiego 3, 10) M. S. Grossbach, ul. Rynek 65, 11) A. Lautner, ul. Zalewskiego 3, 12) R. Rosenkranz, ul. Mnichówka, 13) J. Salzhauer, ul. Spinozy 6, 14) S.
Scherr, ul. Kościuszki 20, 15) J. Terner, ul. Zalewskiego 4;
F) Kosów, powiat Kosów: 16) Ch. Goldschmiedt, 17) M. Majer;
G) Nadwórna, powiat Nadwórna: 18) „Franco-Polonaise”, 19) GalicyjskoKarpackie Naftowe Towarzystwo Akcyjne, 20) „Limanowa”;
H) Ottynia, powiat Tłumacz: 21) B. Lautman, 22) E. Nebenschoss;
I) Rohatyn, powiat Rohatyn: 23) Z. Garen;
J) Rożniatów, powiat doliniański: 24) A. Erdman, 25) W. Hoffman;
K) Skole, powiat Skole: 26) T. Rechter, 27) N. Rubinstein, 29) Składnica
Kółka Rolniczego, 30) S. Trau;
L) Sołotwina, powiat Bohorodczany: 31) E. Blei, 32) A. Kreindler, 33) Ch.
Schmerler, 34) M. Spiegel, 35) M. Weidman;
Ł) Stanisławów, powiat stanisławowski: 36) Leon Dickman, ul. Sapieżyńska 151, 37) Leib Friesner, ul. Sapieżyńska 197, 38) „Galicja” S.A., ul. Trybunalska 4, 39) Chaim Müller, ul. Kazimierzowska 72, 40) Salomon Neuman, ul. Piłsudskiego 9, 41) „Oleum” Spółka z o.o. właściciel A. Taub, N. Pertanka, ul. Belwederska
28;
M) Stryj, powiat stryjski: 42) „Oleum” Spółka z o.o., ul. Bolechowska 17,
43) Państwowe Zakłady Naftowe, kier. A. Roth, ul. Lwowska 237;
N) Strymba, powiat Nadwórna: 44) „Dąbrowa” Spółka z o.o.
Kopalnie ropy naftowej:
A) Bitków, powiat Nadwórna: 1) „Bonariwa” S.A., 2) „Dąbrowa” S.A., 3)
„Franco-Polonia” S.A., 4) „Nafta” S.A., 5) „Olea”, 6) „Olej Skalany” S.A., 7) „Polski
Przemysł Naftowy” S.A., 8) „Ropex”, 9) „Schodnica” Towarzystwo Akcyjne, 10) dr
Segil i Spółka, 11) Société Industrielle de Galicja, 12) Vacuum Oil Company Spółka
akcyjna, 13) „Viribus” Spółka z o.o.;
B) Duba, powiat doliniański: 14) „Alfa”, właściciel Dunka de Sajo, 15) Galicyjsko-Karpackie Towarzystwo Naftowe Spółka akcyjna, 16) „Syndykat Naftowy”
Spółka akcyjna,
C) Dźwiniacz, powiat Bohorodczany: 17) E. Ch. Griffel i F. Liberman;
D) Jabłonka, powiat Bohorodczany, 18) Polska Spółka dla Przedsiębiorstw
Naftowych Spółka z o.o.;
E) Kosmacz, powiat Bohorodczany: 19) „Franco-Polonaise”;
F) Kosmacz, powiat Peczeniżyn: 20) „Kosmacka Ropa”, 21) „Premjer”;
100
Tomasz Filozof
G) Nadwórna, powiat Nadwórna: 22) „Bitków” Spółka z o.o.; 23) Polskie
Towarzystwo dla Przemysłu Naftowego;
H) Pasieczna, powiat Nadwórna: 24) „Bonariva” Polsko-Włoska Spółka
Akcyjna, 25) Bitków-Pasieczna, 26) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel L. i T. Gorgoń, 27) sukcesorzy L. Grifla i Spółki, 28) „Limanowa” Towarzystwo Naftowe,
Spółka z o.o., 29) „Olej Skalny”, 30) „Premjer” S.A., 31) Kopalnia Ropy Naftowej,
właściciel Robert Rudolf, 32) „Vacuum Oil Company”;
I) Peczeniżyn, powiat Peczeniżyn: 33) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel
G. Hager;
J) Pniów, powiat Nadwórna: 34) Bitków-Piaseczna Spółka Naftowa;
K) Pobuk, powiat Skole: 35) „Ernuska”, właściciel Polskie Towarzystwo
Naftowe S.A. we Lwowie;
L) Rosulna, powiat Bohorodczany: 36) Franco-Polonaise Compagnie de Petroles Spółka z o.o.;
Ł) Rypne, powiat doliniański: 37) „Alfa” Spółka z o.o., 38) Kopalnia Ropy
Naftowej, właściciel Dunka de Sajo, 39) Francusko-Polskie Towarzystwo Naftowe
S.A., 40) „Gopło” S.A., 41) „Premjer” Polska Naftowa Spółka Akcyjna, 42) „Tepege”,
43) „Wielka Sarmacja”;
M) Słoboda Rungurska, powiat Peczeniżyn: 44) B. Lautner, 45) „Premjer” Spółka z o.o., 46) A. Rosenkranz i Spółka, 47) „Słoboda Rungurska” Spółka
z o.o.;
N) Stryj, powiat stryjski: 48) „Eka” spółka z o.o., Grabowiec;
O) Synowódzko Wyżne, powiat Skole: 49) „Vacuum Oil Company”;
P) Urycz, powiat Skole: 50) Kopalnia Ropy Naftowej Braci Backenroth, 51)
Kopalnia Ropy Naftowej, właść: H. Hauser, 52) Lwowski Przemysł Naftowy Spółka
z o.o., 53) Spółka Akcyjna dla Przemysłu Naftowego, 54) Urycka Spółka Naftowa
dla Przemysłu Naftowego;
R) Witwica, powiat doliniański: 55) Standard-Nobel S.A.
Rafinerie nafty:
A) Dołżka, powiat doliniański: 1) Backenroth i Spółka;
B) Kołomyja, powiat Kołomyja: 2) „Polska Nafta” Spółka Akcyjna, ul.
Dworzec Kolejowy, 3) „Werbiąż” ul. Mnichówka 5;
C) Krechowice, powiat doliniański: 4) Lautman i Spółka;
D) Mykietyńce, powiat stanisławowski: 5) Ch. Griffel, 6) E. Griffel;
E) Nadwórna, powiat Nadwórna: 7) „Segil” Spółka z o.o.; 8) „Vacuum Oil
Company”;
F) Peczeniżyn, powiat Peczeniżyn: 9) Pierwsza Galicyjska Spółka Akcyjna
dla Przemysłu Naftowego;
G) Stanisławów, powiat stanisławowski: 10) Pierwsza Stanisławowska
Fabryka Nafty, Oleju Maszynowego i Benzyny, właściciel Ch. Griffel Eisig, Mykietyńce, 11) Rafineria Nafty i Fabryka Olejów Maszynowych Spółka z o.o., właściciele
Bracia Haber, ul. Chryplińska 7;
H) Wierbiąż Niżny, powiat Kołomyja: 12) Rafineria Ropy Naftowej, właściciel H. Bloch, 13) Rafineria Ropy Naftowej, właściciel B. Weiser i Spółka.
Kopalnie wosku ziemnego:
A) Dźwiniacz, powiat Bohorodczany: 1) „Borysław” Towarzystwo Akcyjne,
2) „Ozokery” Spółka z o.o.;
B) Stanisławów, powiat stanisławowski: 3) „Mamut” Spółka z o.o.
Przemysł naftowy na terenie zachodniej Ukrainy w XX wieku
101
Narzędzia górnicze i wiertnicze:
A) Stryj, powiat stryjski: 1) Galicyjska Fabryka Narzędzi Wiertniczych Spółka z o.o., ul. M. Konopnickiej.
WOJ. TARNOPOLSKIE:
Siedziby spółek naftowych:
A) Tarnopol: 1) „Naftolej” Towarzystwo Handlowe dla Produktów Naftowych
i Olejów w Drohobyczu, oddział w Tarnopolu, ul. Sokoła 11, 2) „Oleum” Spółka
z o.o., ul. Ruska 10;
B) Zborów, powiat Zborów: 3) „Oleum” Spółka z o.o., ul. Rynek.
Benzyna:
A) Gliniany, powiat Przemyślany: 1) M. Gutman.
Nafta i produkty naftowe (handel detaliczny):
A) Brody, powiat Brody: 1) „Oleum” Spółka z o.o., właściciel S. Rottenberg,
ul. Rynek 6.
B) Busk, powiat Kamionka Strumiłowa: 2) S. Raubvogel, 3) I. Schatzman;
C) Czortków, powiat Czortków: 4) M. Margulies, 5) A. Marjarz;
D) Kamionka Strumiłowa, powiat Kamionka Strumiłowa: 6) H. Gelberg;
E) Kopyczyńce, powiat Kopyczyńce: 7) J. Klein, 8) A. Silbermüntz;
F) Podhajce, powiat Podhajce: 9) I. Scheer;
G) Przemyślany, powiat Przemyślany: 10) A. Mandel, 11) N. Mandel;
H) Radziechów, powiat Radziechów: 12) A. Szwarcwald;
I) Skałat, powiat Skałat: 13) S. Bernstein, 14) H. Lewitter, 15) M. Manias;
J) Stojanów, powiat Radziechów: 16) M. Blechman;
K) Tarnopol, powiat Tarnopol: 17) Mojżesz Horowitz, ul. Ruska 10;
L) Zborów, powiat Zborów: 18) N. Deutsch, ul. Rynek.
102
Tomasz Filozof
Tomasz Filozof. The oil industry in western Ukraine in the twentieth century
The previously published literature on the oil industry in western Ukraine lacked
a detailed list of companies operating in this industry. Also absent was the issue of
the retail market of petroleum materials. In the 1980's and 1990's in the western
Ukrainian and current-day Subcarpathian territories worked 168 companies running more than 320 oil mines. Currently, in the Boryslav-Drohobych basin, drilling
is underway that aims to penetrate the deeper layers of oil-bearing areas, extending
to a depth of over 2 km. These activities that were previously treated as ancillary
are taking on a completely new, even strategic, importance given the current geopolitical situation of Ukraine.
Piotr Bajor
Uniwersytet Jagielloński,
Kraków
Sytuacja gospodarcza i uwarunkowania
surowcowo-infrastrukturalne
niepodległej Ukrainy
W ramach ZSRR ukraińska gospodarka była druga pod względem wielkości, a zlokalizowany w tym państwie przemysł miał olbrzymie znaczenie dla gospodarki całego państwa związkowego. Dlatego też pod koniec istnienia ZSRR wśród
Ukraińców panowało powszechne przekonanie, że trudna sytuacja gospodarcza wynikała z obciążeń na rzecz innych republik, a niepodległość mogłaby przynieść poprawę. Wbrew tym nadziejom sytuacja ekonomiczna po 1991 r. uległa pogorszeniu
i w Ukrainie praktycznie przez całe lata 90. ubiegłego wieku miał miejsce głęboki
kryzys gospodarczy. W artykule przedstawione zostały najważniejsze czynniki wpływające na ten proces oraz omówiono uwarunkowania surowcowo-infrastrukturalne
tego państwa mające bezpośredni wpływ na jego sytuację gospodarczą.
Sytuacja gospodarcza po 1991 r.
Wskutek porażki puczu Janajewa 24 sierpnia 1991 r. władze Ukraińskiej
Socjalistycznej Republiki Radzieckiej ogłosiły Deklarację niepodległości. Jednocześnie na 1 grudnia 1991 r. rozpisane zostało referendum, w którym Ukraińcy mieli
zatwierdzić ogłoszoną przez parlament niepodległość. Jak wspomniano, w trakcie
kampanii referendalnej politycy często podkreślali, że trudna sytuacja gospodarcza
wynika z funkcjonowania państwa ukraińskiego w ZSRR. Takie podejście odzwierciedliło specjalne orędzie Rady Najwyższej z 11 października 1991 r. w sprawie
zbliżającego się referendum. Podkreślono w nim, że Ukraina posiada olbrzymi potencjał gospodarczy i tylko niepodległość państwa może „zagwarantować wolność
i wysoki dobrobyt obywateli”. Zaznaczono, że niepodległość daje jedyną szansę po-
13/2013
GOSPODARKA
103
104
Piotr Bajor
wstrzymania pauperyzacji i stworzenia takich warunków życia, pracy i wypoczynku
Ukraińców, jakie posiadają obywatele rozwiniętych państwa świata1.
Rozbudzone nadzieje Ukraińców zostały jednak skonfrontowane z twardą
rzeczywistością. Po systemie komunistycznym Ukraina odziedziczyła silnie zmilitaryzowany przemysł o zdeformowanej i nieefektywnej strukturze. Okazało się wówczas, że tysiące zakładów przemysłowych produkujących na potrzeby wojska jest
niepotrzebnych. Ich upadek oznaczał bezrobocie dla dużej liczby osób i dalszy spadek poziomu życia. Zerwanie więzi kooperacyjnych w ramach jednego systemu gospodarczego doprowadziło również do tego, że przedsiębiorstwa o charakterze cywilnym straciły rynki zbytu. Często nie mogły nawet kontynuować produkcji w związku z brakiem poszczególnych elementów produkowanych przez firmy zlokalizowane
w innych republikach ZSRR. Skalę tego kryzysu potwierdza przedstawiona poniżej
dynamika zmian wielkości PKB po 1991 r. Oczywiście dane dotyczące PKB nie oddają całkowicie sytuacji gospodarczej, jednak są jednym z najważniejszych mierników potwierdzających jej stan.
Wykres nr 1. Dynamika zmian wielkości PKB Ukrainy w latach 1991–2010 (w procentach,
w porównaniu do roku poprzedniego)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Państwowego Komitetu Statystyki Ukrainy, Валовий внутрішній продукт, http://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2005/vvp/vvp_ric/vvp_u.htm (dostęp: 10.05.2011); World Economic Outlook 2010. Recovery,
Risk, and Rebalancing, International Monetary Fund, October 2010, http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2010/02/pdf/text.pdf, s. 84 (dostęp: 10. 05. 2011); Соціальноекономічний стан України: наслідки для народу та держави: національна доповідь,
за заг. ред. В.М. Гейця, [et al.], Київ 2009, s. 15.
Jak wynika z powyższych danych, oficjalnie wzrost PKB zarejestrowany został dopiero w 2000 r. Następnie do września 2008 r. w Ukrainie odnotowywany
był wzrost gospodarczy. Co jednak istotne, nie był on wynikiem gruntownej reformy gospodarczej. Wzrost ten determinowany był głównie krótkoterminowymi
czynnikami, zarówno o charakterze wewnętrznym, jak i zewnętrznym. Należy do
nich zaliczyć przede wszystkim:
Постанова Верховної Ради України Про проведення всеукраїнського референдуму
в питанні про проголошення незалежності України, http://zakon1.rada.gov.ua/cgibin/laws/main.cgi?nreg=1660–12 (dostęp: 16. 05. 2011).
1
Sytuacja gospodarcza i uwarunkowania surowcowo-infrastrukturalne…
105

ogólne przyspieszenie rozwoju światowej gospodarki (wartość
światowego PKB w 2000 r. wzrosła o 4,7% przy wzroście o 2,5% w 1998 i 3,5%
w 1999 r.) na rynkach międzynarodowych zwiększyło popyt na główne ukraińskie
towary eksportowe, czyli produkcję metalurgiczną i chemiczną. Ich wartość zwiększyła się o 18,8%;

przeprowadzenie pierwszych gotówkowych prywatyzacji dużych
przedsiębiorstw o niskiej wartości nominalnej , co doprowadziło do wzrostu wielkości inwestycji;

wzrost przychodu przedsiębiorstw, co było jednym z efektów zwiększenia popytu inwestycyjnego;

zmniejszenie zadłużenia wypłat rent i emerytur oraz wysokości zadłużenia wypłat pensji2.
Wzrost gospodarczy na Ukrainie w ostatnich latach został jednak przerwany przez światowy kryzys gospodarczy. Był on w dużej mierze uzależniony od eksportu (głównie wyrobów przemysłu ciężkiego) i jego radykalne załamanie w okresie kryzysu miało negatywne konsekwencje. W tym kontekście sytuację
gospodarczą w Ukrainie w 2008 r. można podzielić na dwa etapy. W okresie od
stycznia do sierpnia konsekwencje kryzysu nie były jeszcze zauważalne i wówczas
odnotowano pozytywne dane — wzrost gospodarczy wyniósł 6,4% PKB, a wartość
produkcji przemysłowej wzrosła o 5,1%. Jednak w ostatnim kwartale tego roku
skutki kryzysu były już odczuwalne i w całym 2008 r. wzrost gospodarczy wyniósł
2,1%. W 2009 r. sytuacja ulegała dalszemu pogorszeniu i radykalne obniżenie
wielkości produkcji zanotowane zostało we wszystkich sektorach gospodarki poza
produkcją rolną (dzięki rekordowemu urodzajowi z 2008 r.). W związku z tym skala
kryzysu była bardzo głęboka, a spadek PKB w 2009 r. wyniósł 14,8%3.
Skuteczną walkę z kryzysem utrudniały konflikty polityczne i wzajemne
oskarżenia o nieudolność rządów pomiędzy Wiktorem Juszczenką a premier Julią
Tymoszenko oraz kampania przed wyborami prezydenckimi zaplanowanymi na początek 2010 r. Jednak w obliczu skali kryzysu władze Ukrainy przyjęły program reform i rozpoczęły rozmowy z Międzynarodowym Funduszem Walutowym w sprawie
uzyskania pomocy finansowej. Rada Wykonawcza MFW 5 listopada 2008 r. zatwierdziła dwuroczną umowę dotyczącą kredytu stand-by w wysokości prawie 16,4
mld dolarów, wypłacanego w kilku transzach4.
28 lipca 2010 r. Rada Wykonawcza MFW zatwierdziła kolejny, 29-miesięczny program dla Ukrainy z przewidywaną sumą kredytu w wysokości 15,1 mld
dolarów. Ustalono, że pierwsza transza w wysokości 1,89 mld dolarów zostanie
wypłacona niezwłocznie, natomiast kolejne uzależnione będą od wdrażania przez
władze uzgodnionych reform. Ich celem było osiągnięcie stabilności fiskalnej na
drodze zmniejszenia deficytu budżetowego do 3,5%. PKB w 2011 r., 2,5% w 2012 r.
oraz nieuniknione zmniejszenie długu państwowego poniżej 35% do 2015 r. Istotnym elementem programu jest również rozpoczęcie procesu modernizacji sektora
gazowego i zmniejszenie w 2011 r. deficytu Naftohazu poprzez podwyższenie cen
dla ludności i zmianę mechanizmów ich ustalania dla przedsiębiorstw sfery komuСоціально-економічний стан України…, s. 15–17. Zob. także: T. Kapuśniak, Pozycja ekonomiczna Ukrainy, [w:] Ukraina w stosunkach międzynarodowych, pod red. M. Pietrasia,
T. Kapuśniaka, Lublin 2007, s. 144–145.
3 Соціально-економічний стан України…, s. 18.
4 IMF Approves US$16.4 Billion Stand-By Arrangement for Ukraine, Press Release No.
08/271 November 5, 2008, http://www.imf.org/external/np/sec/pr/2008/pr08271.htm
(dostęp: 08.08.2011).
2
106
Piotr Bajor
nalnej. Program ma również na celu przywrócenie zaufania i „uzdrowienie” systemu bankowego w ramach planów rekapitalizacji banków oraz opracowanie bardziej
dynamicznego systemu polityki walutowej i kredytowej z akcentem na wewnętrzną
stabilność cen w ramach reżimu płynnego kursu walutowego, który będzie realizowany przez Narodowy Bank Ukrainy5.
Należy odnotować, że dane makroekonomiczne świadczą o odwróceniu w ostatnim czasie negatywnych tendencji w gospodarce ukraińskiej. Wzrost PKB w 2010 r.
wyniósł 4,5%, a produkcja przemysłowa zwiększyła się o 11%.6 Kryzys miał jednak
bardzo poważne konsekwencje i wpłynął na obniżenie poziomu życia ludności.
Obecna sytuacja może być więc dobrym momentem dla władz na wprowadzenie
wprawdzie niepopularnych, lecz niezbędnych reform7.
Olbrzymim problemem systemu gospodarczego, jak również całego życia
publicznego Ukrainy jest wszechobecna korupcja. W raporcie „Indeks Percepcji Korupcji 2010” przygotowanym przez Transparency International na 178 sklasyfikowanych państw Ukraina zajęła 134. pozycję (14. w regionie Europy Wschodniej
i Azji Centralnej). Oznacza to, że jest ona jednym z najbardziej skorumpowanych
państw nie tylko w Europie, lecz także na świecie8.
Dane zawarte w Raporcie Transparency International potwierdzają również
badania opinii publicznej w Ukrainie. Z sondażu kijowskiego Centrum Razumkowa
przeprowadzonego w dniach 20–28 lipca 2009 r. wynika, że aż ponad 50%. Ukraińców za skorumpowane uważa praktycznie wszystkie sektory życia publicznego.
Należy zauważyć, że w gronie tym znalazły się również organizacje pozarządowe,
których działanie ze zjawiskiem korupcji łączy ponad 57% respondentów. Za najbardziej skorumpowane Ukraińcy uważają jednak władze państwowe, polityków,
władze sądownicze, służbę ochrony zdrowia, milicję, prokuraturę oraz system
szkolnictwa wyższego9. Biorąc pod uwagę strategiczne znaczenie działania tych sektorów/organów dla zarządzania państwem i jego rozwoju, należy stwierdzić, że bez
wyeliminowania korupcji (lub ograniczenia jej w początkowej fazie) w Ukrainie
trudno będzie przeprowadzić zakładaną modernizację.
Wyniki powyższych badań wskazują również, że sfera gospodarcza jest jedną z najbardziej skorumpowanych w Ukrainie. Jest to jednym z powodów ograniczenia napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ), które, dopiero po
2004 r. zaczęły płynąć szerszym strumieniem. Biorąc pod uwagę potencjał ukraińskiej gospodarki, wartość BIZ w tym państwie nie jest wysoka. Zainteresowanie
inwestorów skutecznie odstrasza właśnie wszechobecna korupcja, niejasne i często
zmieniane regulacje prawne, duże obciążenia podatkowe, problemy dotyczące praw
własności i brak niezależnego sądownictwa. Należy podkreślić, że sytuacja w tym
zakresie nie uległa znacznej poprawie w ciągu ostatnich dwudziestu lat. W opublikowanej w czerwcu 2000 r. przez Międzynarodowe Centrum Badań Perspekty-
IMF Executive Board Approves US$15.15 Billion Stand-By Arrangement for Ukraine,
Press Release No. 10/305 July 28, 2010, http://www.imf.org/external/np/sec/pr/2010/pr10305.htm (dostęp: 30.07.2011).
6 Про соціально-економічне становище України за 2010 рік, Київ 2011, s. 3.
7 Por.: Соціально-економічний стан України…, s. 10.
8 Corruption Perceptions Index 2010, Transparency International, http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2010/in_detail#1, s. 10 (dostęp: 19.01.
2011).
9 Якою мірою в кожній з наведених сфер поширена корупція?, Соціологічне опитування Центру Разумкова, http://razumkov.org.ua/ukr/poll.php?poll_id=516 (dostęp: 28.
05. 2011).
5
Sytuacja gospodarcza i uwarunkowania surowcowo-infrastrukturalne…
107
wicznych analizie powyższe czynniki wskazano jako najważniejsze przeszkody
ograniczające napływ BIZ do Ukrainy10.
W 2010 r. wartość BIZ ulokowanych w ukraińskiej gospodarce wyniosła 5,9
mln dolarów. Inwestycje te napłynęły ze 125 państw świata, jednak zdecydowana
większość — 76,9% — pochodziła z UE, a z państw WNP 14,2%. W skład dziesięciu
państw najwięcej inwestujących w Ukrainie w 2010 r. (ponad 82% ogółu) wchodzą:
Cypr (22,2%), Niemcy (15,8%), Holandia (10,5%), Rosja (7,6%), Austria (5,9%),
Francja (5,3%), Wielka Brytania (5,1%), Szwecja (3,9%) Brytyjskie Wyspy Dziewicze
(3,3%) oraz Stany Zjednoczone (2,7%)11.
Jak wynika z poniższych oficjalnych danych, do 2010 r. napłynęło ponad 44
mld dolarów inwestycji bezpośrednich, z czego z samego Cypru prawie dziesięć
miliardów. Dane te nie oddają jednak stanu faktycznego, ponieważ inwestycje z tego państwa (również z Brytyjskich Wysp Dziewiczych) są środkami inwestowanymi
przez podmioty ukraińskie i rosyjskie za pomocą tzw. spółek offshorowych. Dlatego
też rosyjskie inwestycje na Ukrainie najprawdopodobniej są o wiele wyższe, niż
przedstawione 3,4 mld, czyli 7,6%.
Wykres 2. Wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych na Ukrainie w latach 1995–2010
(dane w mln dolarów na początek danego roku, suma łączna narastająca)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Прямі інвестиції, http://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2007/zd/zd_rik/zd_u/pi_07u.html (dostęp: 16.05.2011).
Emigracja zarobkowa
Kryzys gospodarczy w latach 90. XX w. miał wpływ na pojawienie się zjawiska emigracji zarobkowej. Po pierwszych latach migracyjnego przyrostu ludności
(w 1992 r. na poziomie prawie 300 tys.), w latach 1994–2004 Ukraina odnotowywała ujemne saldo migracji zagranicznych ludności. Od 2005 r. występuje pozyПрямі іноземні інвестиції, „Перспективні дослідження” 2000, № 11, s. 7.
Основнi показники економiчного та соцiального розвитку України, http://www.me.gov.ua/control/uk/publish/article/info_boxes;jsessionid=8F24625CF4304CE65661168
C74572B32?art_id=38501&cat_id=38506 (dostęp: 16.02.2011).
10
11
108
Piotr Bajor
tywne saldo migracji, jednak nie kompensuje ono ubytku ludności z lat poprzednich. O znaczeniu tego problemu dla Ukrainy świadczy fakt, że odpływ za granicę
kapitału intelektualnego, w tym również w formie migracji pracowniczej w przyjętej
12 lutego 2007 r. „Strategii bezpieczeństwa narodowego Ukrainy” określony został
jako jedno z zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego państwa12. Dane dotyczące
zewnętrznych migracji ludności Ukrainy przedstawia wykres nr 3.
Oficjalne statystyki podawane przez władze Ukrainy z pewnością nie oddają
pełnej skali emigracji zarobkowej. Z danych Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej Ukrainy wynika, że za granicą w 2008 r. pracowało ok. 80,4 tys. osób.
Uwzględniają one jedynie te osoby, które otrzymały pracę przez pośredników i zostały oficjalnie zarejestrowane. Z kolei z badań Państwowego Komitetu Statystyki
Ukrainy oraz Instytutu Demografii i Badań Społecznych Państwowej Akademii
Nauk Ukrainy wynika, że w okresie od 2005 do połowy 2008 r. za granicą pracowało 1,5 mln Ukraińców13.
Wykres 3. Saldo migracji zewnętrznych ludności Ukrainy (dane w tys.).
виклики для України, „Дзеркало тижня”, 11.02.2011.
350
290
300
250
200
150
100
50
0
‐50
14,2
40
1989
1992
1994
‐200
2003
2006
14,4
2008
2010
‐24,2
‐100
‐150
1998
14,8
‐90
‐140
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Państwowego Komitetu Statystyki
Ukrainy: Міграційний рух населення, http://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2010/ds/mr/mr_u/arh_mr2010.html (dostęp: 16.02.2011). Dane za 2010 r. dotyczą okresu
styczeń–listopad. Dane szacunkowe w latach 1989–1999 podano za: В. Надрага, Трудова
міграція:
12 Указ Президента України Про Стратегію національної безпеки України, „Урядовий кур’єр”, 07.03.2007; Л. Сафонова, Вони повернуться?, „Дзеркало тижня”, 30. 06.
2007.
13 Зовнішня трудова міграція населення України, Київ 2009, s. 24–26; Соціально-економічний стан України…, s. 217–218.
Sytuacja gospodarcza i uwarunkowania surowcowo-infrastrukturalne…
109
Trudno oszacować skalę tego zjawiska, a przedstawiane przez różne instytucje i organizacje pozarządowe dane szacunkowe wspominają o siędmiu milonach
osób. Na przykład Caritas Ukraina liczbę tę szacuje na ponad cztery miliony z następującym podziałem w poszczególnych państwach: Rosja (ponad 2 mln), Włochy
(ok. 500 tys.), Polska (ponad 450 tys.), Hiszpania (250 tys.), Portugalia (75 tys.),
Czechy (150 tys.), Grecja (75 tys.), Holandia (40 tys.), Wielka Brytania (ok. 70 tys.),
Stany Zjednoczone (ok. 500 tys.)14.
Wśród emigracji zarobkowej przeważają mężczyźni (2/3 ogółu), jednak we
Włoszech większość stanowią kobiety. Największy odsetek migrantów to osoby pomiędzy 20. a 40. rokiem życia. Istotne różnice występują w przypadku osób
starszych. W przypadku mężczyzn po 50. roku życia odsetek ten jest zdecydowanie
niższy, podczas gdy kobiety w tym wieku często decydują się na wyjazd. Sytuacja ta
związana jest z charakterem podejmowanej pracy za granicą. Mężczyźni znajdują
zatrudnienie w sektorze budowlanym, a kobiety wykonują lżejsze prace, np. we
Włoszech Ukrainki zajmują się opieką nad osobami starszymi. Zauważalne są też
różnice, jeśli chodzi o czas przebywania emigrantów w poszczególnych państwach.
W przypadku Rosji, Polski, Czech i Węgier są to wyjazdy krótkoterminowe z
regularnym powrotem na Ukrainę, podczas gdy wyjazdy na południe Europy są
długoterminowe i najczęściej kończą się stałym pobytem i niejako rozpoczęciem
„nowego życia”15.
Pod koniec 2010 r. bezrobocie na Ukrainie wynosiło 8% i wzrosło z poziomu 6,9% w 2008 r.16. Według badań Akademii Nauk Ukrainy bez możliwości pracy
Ukraińców za granicą stopa bezrobocia w pierwszej połowie 2008 r. byłaby 1,57
razy wyższa17. Brak pracy jest więc jednym z głównych czynników wpływających na
podjęcie decyzji o poszukiwaniu zatrudnienia za granicą. Kolejnymi są małe zarobki
i związany z tym niski poziom życia, a nawet ubóstwo. Minimalny poziom wynagrodzenia od 1 grudnia 2010 r. wynosił 922 hrywny, czyli niewiele ponad 100 dolarów. Średnia pensja w styczniu 2010 r. to natomiast 1 916 hrywien (najwyższa w obwodzie donieckim — 2 183, dniepropietrowskim — 2 023 oraz Kijowie — 2 969
hrywien; najniższa w obwodzie tarnopolskim — 1 386), wołyńskim — 1 419, czernihowskim — 1 423 hrywien). Głównie z tych ostatnich regionów pochodzą emigranci
pracujący na zachodzie Europy. Natomiast do pracy w Rosji najczęściej wyjeżdżają
mieszkańcy wschodnich terenów, głównie obwodu łuhańskiego18.
Z danych wynika, że w 2007 r. sumaryczna wartość zarobków Ukraińców za
granicą wyniosła ok. 1,9 mld euro. Z tych środków ok. 70% trafiło na Ukrainę, co
Їх не повернути…, „Роботодавець” 2008, №7, http://www.dcz.gov.ua/control/uk/publish/article;jsessionid=78600AB1A83F6B8B5B1DD4347748634C?art_id=112715&cat_id=4
713800 (dostęp: 16. 05. 2011).
15 Соціально-економічний стан України…, s. 219–220.
16 Соціально-економічний розвиток України за січень 2011 року, Державний комітет
статистики, Київ 2011, s. 16; Oсновні показники ринку праці (річні дані), www.ukrstat.gov.ua (dostęp: 16.05.2011).
17 Соціально-економічний стан України…, s. 221.
18 Закон України Про встановлення прожиткового мінімуму та мінімальної заробітної плати, „Голос України”, 04.11.2009; О. Краузе, Зовнішня трудова міграція
населенняУкраїни, „Галицький економічний вісник” 2010, № 2, s. 27–28; І. С. Кизима,
Чинники зовнішньої трудової міграції населення України, „Збірник наукових праць
Кіровоградського державного технічного університету” 2009, № 15, http://www.nbuv.gov.ua/portal/natural/npkntu_e/2009_15/stat_09/54.pdf (dostęp: 16. 05. 2011).
14
110
Piotr Bajor
oznacza, że w samym tylko 2007 r. była to kwota rzędu 1,3 mld euro19. Są to znaczące środki, które tworzą swego rodzaju kapitał inwestycyjny i mogą prowadzić do
aktywności gospodarczo-biznesowej emigrantów. Co również bardzo istotne, są one
wsparciem dla wielu tysięcy niezamożnych, czy wręcz biednych rodzin i pomagają
przetrwać im bardzo trudne czasy kryzysu. Te pozytywne zjawiska są jednak okupione wysokimi kosztami związanymi z pojawieniem się takich negatywnych zjawisk, jak: rozpad rodzin, sieroctwo społeczne (tzw. eurosieroty) oraz często obniżenie poziomu kwalifikacji pracowników20.
Uwarunkowania surowcowe i infrastrukturalne Ukrainy
Z punktu widzenia tematu niniejszego artykułu należy również wspomnieć
o bardzo istotnej kwestii gospodarczej dotyczącej bezpieczeństwa energetycznego.
Po uzyskaniu niepodległości Ukraina w znacznym stopniu była uzależniona od dostaw surowców energetycznych z Rosji21. Wprawdzie państwo to posiada spore
zasoby ropy i gazu, jednak poziom ich wydobycia nie zaspokajał i do dzisiaj nie
zaspokaja potrzeb ukraińskiej gospodarki. Z informacji spółki Nafothaz wynika, że
Ukraina posiada zasoby sięgające 5,4 tryliona m3 gazu, ponad 400 mln ton kondensatu gazowego oraz 850 mln ton ropy. Wydobyciem tych surowców zajmują się
głównie spółki państwowe UkrHazWydobuwania, UkrNafta oraz Czarnomornaftohaz, na które przypada wydobycie 92% ropy oraz kondensatu i 91% gazu22.
Od 1999 r. wydobycie gazu w Ukrainie wzrasta i w 2009 r. osiągnęło poziom 21,2 mld m3 (19,4 mld m3 — Naftohaz, a 1,8 mld m3 pozostałe spółki)23. Nie
gwarantuje on jednak uniezależnienia się od dostaw z Rosji. W tym samym roku
zużycie gazu w Ukrainie wyniosło 51,9 mld m 3 , co i tak było niskim poziomem
w związku z kryzysem i spadkiem produkcji przemysłowej. Dla przykładu w 2005 r.
zużycie gazu wyniosło 76,4 mld m3, przy własnym wydobyciu 20,6 mld m3 surowca24. Dane te pokazują, że Ukraina w dalszym ciągu jest silnie uzależniona od
dostaw rosyjskiego gazu, dlatego też kwestię tę często wykorzystują politycy i jest
ona stałym elementem stosunków ukraińsko-rosyjskich25.
Зовнішня трудова міграція…, s. 59–60: А. Гайдуцький, Міграційний капітал в Україні: прихована реальність, „Дзеркало тижня”, 21.04.2007.
20 О. Краузе, op. cit., s. 30–32; Л. Сафонова, op. cit.; Zob. także: B. Hud, T, Budziński,
Migracja zarobkowa i jej wpływ na ekonomiczną oraz społeczną sytuację w Ukrainie,
„Studia Europejskie” 2007, nr 4, s. 223–234.
21 G. V. Krasnov, J. C. Brada, Implicit Subsidies in Russian-Ukrainian Energy Trade, „Europe-Asia Studies”, Vol. 49, No. 5, July 1997, s. 825–829.
22 Видобуток, http://www.naftogaz.com/www/2/nakweb.nsf/0/B1F63AF6E9E40037C22573FD006340DA?OpenDocument&Expand=2.2.2&# (dostęp: 16.05.2011). Zob. także: T.
Kapuśniak, op. cit., s. 137–139; J. Kozakiewicz, Polityka energetycznego bezpieczeństwa
Ukrainy, Warszawa 2003, s. 3–4.
23 Видобуток газу в Україні, http://www.naftogaz.com/www/2/nakweb.nsf/0/B1F63AF6E9E40037C22573FD006340DA/$file/GasProduction.gif (dostęp: 16.05.2011). Por.: BP Statistical Review of World Energy, June 2010, (dostęp: 16.05.2011).
24 Обсяг споживання природного газу в Україні, http://www.naftogaz.com/www/2/nakweb.nsf/0/7DDCDC3A61C04C9BC22573FE00442E7F/$file/ConsumpGas.gif (dostęp: 16.
05.2011); Видобуток газу…Zob. także: R. Kłaczyński, Ropa naftowa i gaz ziemny obszaru
postradzieckiego. Rola i znaczenie surowców energetycznych w polityce Kremla, Kraków
2010, s. 103–104.
25 Istotnym problemem ukraińskiej gospodarki jest jej wysoka energochłonność. Zob.: L.
Kuczma, Ukraina to nie Rosja, Kraków 2004, s. 141–142.
19
Sytuacja gospodarcza i uwarunkowania surowcowo-infrastrukturalne…
111
Należy jednak zaznaczyć, że znane z okresu prezydentury Juszczenki tzw.
wojny energetyczne nie były niczym nowym. Po 1991 r. pomiędzy tymi państwami
wielokrotnie dochodziło do konfliktów na tle kwestii energetycznych i podobnie jak
dzisiaj wzajemne oskarżenia dotyczyły zaległości w opłacie za gaz oraz jego kradzieży przez Ukrainę26.
Z kolei Rosja była i do dzisiaj w dużej mierze uzależniona jest od tranzytu
gazu dla odbiorców europejskich przez Ukrainę. Zbudowane w ZSRR strategiczne
gazociągi tranzytowe po 1991 r. stały się własnością Ukrainy. W skład tego
rozbudowanego systemu wchodzi 39,8 tys. kilometrów gazociągów (po 1991 r.
dobudowano ok. 8 tys. kilometrów), 74 stacje kompresorowe oraz 13 podziemnych
zbiorników, w których można magazynować 32 mld m3 gazu. Możliwości przepustowe tego systemu „na wejściu” wynoszą 288 mld m3, „na wyjściu” natomiast
178,5 mld m3 rocznie. Posiadanie takiej infrastruktury czyni z Ukrainy bardzo
ważnego aktora w europejskiej polityce energetycznej, a doświadczenia tzw. wojen
energetycznych pokazały, że system ten ma strategiczne znaczenie dla
bezpieczeństwa energetycznego wielu państw europejskich27.
W latach 1991–2009 wysokość tranzytu rosyjskiego gazu przez Ukrainę
wyniosła ponad 2,4 bln m3, co daje średnią roczną na poziomie 126,5 mld m3.
Oznacza to, że ok. 80% eksportu gazu do Europy dostarczana była przez Ukrainę.
Z punktu widzenia Rosji stabilność dostaw przez Ukrainę i stan techniczny systemu
gazociągowego ma strategiczne znaczenie. Dlatego też praktycznie od 1991 r. Rosja
dąży do jego przejęcia lub przynajmniej współudziału w zarządzaniu. Władze Ukrainy niezależnie od przypisywanej im „prorosyjskości” zdawały i zdają sobie sprawę,
że przejęcie systemu przez Rosję pozbawi je istotnego atutu w rozmowach z Gazpromem i zwiększy zależność polityczną. Dlatego też mimo wielu deklaracji, a nawet
podpisania umowy w 2002 r. w sprawie wspólnego konsorcjum gazowego, Rosji do
dzisiaj nie udało się przejąć zarządzania tym sektorem. Głównie właśnie dlatego
władze Rosji i Gazprom zdecydowały kilka lat temu o realizacji projektów
dywersyfikacji dostaw gazu do Europy, mających na celu uniezależnienie się od
systemu gazociągowego Ukrainy28.
Історія газового конфлікту: Роки незалежності, http://www.epravda.com.ua/publications/496f170075a4f/ (dostęp: 16.05.2011). Należy również podkreślić, że nie tylko z Ukrainą toczone były spory ale także z innymi państwami, które zalegały z płatnościami. Krótki
przegląd najważniejszych gazowych konfliktów zob.: Газовые конфликты России за последние 15 лет. Справка, http://rian.ru/spravka/20080212/99021453.html (dostęp: 16. 05.
2011).
27 Транспортування природного газу, http://www.naftogaz.com/www/2/nakweb.nsf/0/0DF906D861E53
FC7C22573FE003F3D66?OpenDocument&Expand=2.2.3&# (dostęp: 16.05.2011).
28 E. Gnedina, M. Emerson, The Case for a Gas Transit Consortium in Ukraine: A Cost-Benefit Analysis, CEPS Policy brief, No. 180, January 2009, s. 2–9. Zob. także: J. Kozakiewicz,
op. cit., s. 4.
26
112
Piotr Bajor
Wykres 4. Objętość tranzytu rosyjskiego gazu ziemnego przez system gazociągowy Ukrainy
w latach 1991–2009 (dane w mld m3)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Обсяг транзиту природного газу територією України, http://www.naftogaz.com/www/2/nakweb.nsf/0/0DF906D861E53FC7C22573FE003F3D66/$file/GasTransit.gif (dostęp: 16.05.2011).
Realizowana przez Rosję polityka dywersyfikacji szlaków tranzytowych gazu do Europy jest różnie oceniana przez polityków ukraińskich. Środowiska
centrowo-prawicowe twierdzą, że jej celem jest całkowite uniezależnienie się od
Ukrainy i odstąpienie od przesyłania surowca jej gazociągami. Partie prorosyjskie
utrzymują natomiast, że budowa nowych gazociągów związana jest z prognozowanym znacznym wzrostem zapotrzebowania na gaz w Europie Zachodniej i
obiektywną potrzebą posiadania przez Rosję alternatywnych tras przesyłowych.
Podkreślają one, że nawet po zakończeniu budowy nowych gazociągów Rosja w
pełni będzie wykorzystywać system ukraiński.
Wydaje się, że w tej dyskusji rację po części należy przyznać obu stronom.
W 2009 r. Gazprom zanotował wyraźny spadek wydobycia (461,5 mld m3 wobec
549,7 mld m3 w 2008 r., spadek o 16%) i eksportu gazu do Europy (152,8 mld m3,
spadek o 8,8%). Były one jednak wynikiem kryzysu gospodarczego i ze strategii
Gazpromu wynika, że w najbliższych latach wskaźniki te będą wzrastać. Spółka
prognozuje nawet, że w 2020 r. produkcja gazu może wynieść 650–670 mld m3.
Strategiczne regiony wydobycia to Półwysep Jamał, Syberia Wschodnia, Daleki
Wschód oraz szelf arktyczny29.
Również Unia Europejska prognozuje, że do 2030 r. nastąpi wyraźny
wzrost zapotrzebowania na gaz z importu. Zakłada się, że udział tego surowca w bilansie gazowym UE w porównaniu z 2005 r. (256,8 mld m3) wzrośnie do poziomu
„Газпром в вопросах и ответах”, Москва 2010, s. 27–31, 53–54; Разведка и добыча газа и нефти, http://gazprom.ru/strategy/exploration (dostęp: 16.05.2011). Zob. także С. Корсунський, Тиха газова революція, „Дзеркало тижня”, 20. 02. 2010.
29
Sytuacja gospodarcza i uwarunkowania surowcowo-infrastrukturalne…
113
363,7 mld m3, czyli będzie wyższy o ok. 40%30. Ta prognoza jest jednak niższa niż
poprzednia z 2007 r., która zakładała wzrost o 70%, do poziomu 431,4 mld m3 gazu31.
Jeśli powyższe prognozy się sprawdzą, to faktycznie nawet po wybudowaniu gazociągów omijających Ukrainę Rosja wykorzystywać będzie jej system tranzytowy. Jednak uzależnienie Rosji od jego wykorzystywania ulegnie znacznemu ograniczeniu i Ukraina utraci pozycję kluczowego państwa tranzytowego w Europie.
Władze Ukrainy zdają sobie sprawę z tych zagrożeń i podejmują starania o zachowanie swojej istotnej pozycji na europejskim rynku energetycznym. Na przykład
23 marca 2009 r. Ukraina i UE podpisały „Deklarację o modernizacji systemu
gazociągowego Ukrainy”. Zakłada ona m.in. przebudowę ukraińskiego rynku
gazowego, jednak, co najważniejsze, przewiduje unijne wsparcie o wartości ok. 2,5
mld euro na modernizację systemu gazociągowego32.
Ukraina aktywnie próbuje także włączyć się w projekty dotyczące dywersyfikacji dostaw gazu. 28 stycznia 2008 r. podczas wizyty w Brukseli Tymoszenko
zadeklarowała udział Ukrainy i namawiała UE do zaangażowania w projekt White
Stream33. Początki tego projektu siegają 2005 r. i miał być on realizowany przez
międzynarodowe konsorcjum, w skład którego wchodzą zarejestrowane w Wielkiej
Brytanii White Stream Pipeline Company Ltd. oraz GUEU ze stanu Delaware w
USA. 11 maja 2007 r. na forum gazowym w Wiedniu odbyła się pierwsza
prezentacja tego projektu. Z przedstawionych założeń wynikało, że ma on biec do
terminalu Sangachal w Azerbejdżanie i transportować kaspijski gaz po dnie Morza
Czarnego w kierunku Rumunii do portu Konstanca oraz na Krym, gdzie następnie
miał być połączony z ukraińskim systemem34.
Unia Europejska wprawdzie deklarowała poparcie dla tego projektu jednak
po doświadczeniach z zagwarantowaniem surowca dla gazociągu Nabucco widzi
małe szanse na jego realizację. Komisarz ds. energetyki Andris Piebalgs podczas
spotkania 26 lutego 2008 r. w Brukseli z szefem Rady Najwyższej Ukrainy Arsenijem Jaceniukiem dał jasno do zrozumienia, że UE zaangażowana jest w liczne projekty dywersyfikacji dostaw, wśród których głównym jest Nabucco35.
Warto dodać, że wiele państw europejskich nie jest również zainteresowanych rezygnacją z gazu rosyjskiego, a część z nich jest nawet zaangażowana w
dwa strategiczne dla Rosji projekty dywersyfikacyjne, czyli Gazociąg Północny i
Gazociąg Południowy36. Ukraina jest obecnie kluczowym państwem tranzytowym i
w związku z tym ma olbrzymie znaczenie dla bezpieczeństwa energetycznego Europy. W ciągu kilku lat jej pozycja ulegnie jednak osłabieniu, aczkolwiek nie na tyle,
30 EU energy trends to 2030 — Update 2009, European Commission, Luxembourg 2010, s. 30,
66.
31 European Energy and Transport Trends to 2030. Update 2007, European Commission,
Luxembourg 2008, s. 96. Por.: А. Єрьоменко, Чи озброївся Янукович протигазом?,
„Дзеркало тижня”, 06.03.2010.
32 Cпільна декларація України та ЄС щодо модернізації української газотранспортної системи, http://www.pravda.com.ua/articles/4b1aa4d80a2d0/ (dostęp: 24.05.2011).
33 Т. Силіна, Як Тимошенко злила НАТО і влилася в Потік, Дзеркало тижня”, 02. 02.
2008.
34 Diversifying Europe’s gas imports. The White Stream Consortium, http://www.gueuwhitestream.com/main.php?id=2&lang=eng (dostęp: 16.05.2011).; Т. Силіна, op. cit.
35 Еврокомиссия рассматривает предложенный украинским премьером проект
White Stream, Интерфакс-Украина, 26.02.2008. Zob. także: M. Kaczmarski, Bezpieczeństwo energetyczne Unii Europejskiej, Warszawa 2010, s. 98–114.
36 В. Мартинюк, Для чого Україні White Stream?, http://www.pravda.com.ua/articles/4b1a9f0b615d8/ (dostęp: 16.05.2011).
114
Piotr Bajor
by państwo to utraciło miano ważnego podmiotu europejskiej polityki energetycznej.
Badania, których wyniki przedstawione zostały w artykule, jednoznacznie
wskazują, że w Ukrainie w latach 90. miał miejsce głęboki kryzys gospodarczy,
który w dużej mierze był uwarunkowany czynnikami wynikającymi z rozpadu
ZSRR. Należy jednak podkreślić, że zanotowany w latach 2000–2008 wzrost
gospodarczy nie był skutkiem strukturalnej reformy gospodarczej i wdrażanych reform, a wynikał głównie z krótkoterminowych czynników wewnętrznych i międzynarodowych. Wzrost ten przerwany został przez wybuch światowego kryzysu
gospodarczego, wskutek którego doszło do załamania eksportu wyrobów przemysłu
ciężkiego. Dlatego też w Ukrainie ponownie doszło do znacznego obniżenia
poziomu życia przeciętnych mieszkańców. Ta trudna sytuacja powinna jednak
stanowić dla władz okazję do przeprowadzenia niepopularnych reform, które są
niezbędne do kompleksowej przebudowy niewydolnego systemu społecznogospodarczego Ukrainy.
Piotr Bajor. Economic situation and the energy determinants in the independent Ukraine
In the article, the author has examined the economic situation in Ukraine after the
collapse of the Soviet Union in 1991, as well as factors which have influenced the
economic situation of this country, such as the level of corruption, the influx of foreign direct investments (FDI) and wage-earning emigration. Author has also
presented an important issue for Ukrainian economy, i.e. its infrastructural situation and dependence on import of the energy resources from Russia.
Tomasz Krzyżowski
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II,
Kraków
Odrodzenie Kościoła rzymskokatolickiego
w Ukrainie południowej (i Krymie)
w epoce posttotalitarnej
Wprowadzenie
Najnowsza historia Kościoła rzymskokatolickiego, zwłaszcza reaktywacja
jego struktur organizacyjnych na obszarze byłych republik Związku Sowieckiego po
roku 1991, należy do mało zbadanych zagadnień. Będący przedmiotem niniejszych
rozważań obszar Ukrainy południowej i Krymu — wchodzący obecnie w skład diecezji odesko-symferopolskiej — to przykład burzliwych dziejów tamtejszych wspólnot Kościoła łacińskiego, próby jego całkowitego zniszczenia w okresie komunizmu,
a obecnie procesu odrodzenia.
W procesie tym wyróżnić należy dwa aspekty: materialny i duchowy. Pierwszy to restauracja struktur administracyjnych Kościoła, a więc diecezji, dekanatów
i parafii, a także podjęcie szeregu działań celem zapewnienia odpowiednich warunków i zaplecza do pracy duszpasterskiej (świątynie, plebanie, salki katechetyczne
itp.). Drugi aspekt — duchowy, dotyczy sfery bardziej złożonej. Chodzi bowiem o
obudzenie wśród osób ochrzczonych-wierzących bądź wywodzących się z katolickich rodzin świadomości wyznawanej przez ich przodków wiary, a w konsekwencji
ich powrót na łono Kościoła. Aspekt ten obejmuje także starania o pozyskanie osób
niewierzących, nie mających wcześniej kontaktu z Kościołem. Jest to o tyle trudne,
iż trwające przez dziesięciolecia prześladowania wspólnot religijnych ze strony sowieckiego aparatu państwowego wywarły niezatarte wręcz piętno na obywatelach
sowieckiej, a obecnie postkomunistycznej Ukrainy. Rodzi to także nowe wyzwania
dla duszpasterzy, którzy w pracy ewangelizacyjnej bazować muszą przede wszystkim na Piśmie Świętym, gdyż odwołania do wartości narodowych, Tradycji czy Katechizmu Kościoła katolickiego nie dają większych rezultatów. Katechizacja i formacja duchowo-religijna wiernych świeckich to proces złożony i długotrwały.
13/2013
RELIGIOZNAWSTWO
115
116
Tomasz Krzyżowski
Okres zasadniczych przemian w Związku Radzieckim przypadający na II
połowę lat 80. XX w. cechowało m.in. złagodzenie polityki względem wyznań religijnych, także Kościoła rzymskokatolickiego1. Upadek ZSRR oraz proklamowanie
niepodległego państwa ukraińskiego rokowało nadzieję na poważne przemiany w
organizacji życia religijnego zamieszkujących te tereny katolików. Opisane wydarzenia otworzyły nowy rozdział w najnowszej historii Kościoła rzymskokatolickiego
w Europie Wschodniej.
Celem niniejszego opracowania jest wskazanie najważniejszych, kluczowych aspektów procesu odradzania się Kościoła łacińskiego w epoce posttotalitarnej na obszarze Ukrainy południowej oraz na Krymie. W pracy wykorzystano materiały źródłowe z kilku archiwów z obszaru diecezji odesko-symferopolskiej, dostępną literaturę przedmiotu i prasę oraz relacje duszpasterzy pozyskane metodą wywiadów.
Struktury administracyjno-prawne Kościoła rzymskokatolickiego
Dnia 16 stycznia 1991 r. Stolica Apostolska reaktywowała struktury Kościoła
rzymskokatolickiego w Ukrainie2. W skład metropolii lwowskiej weszły wówczas archidiecezja lwowska oraz diecezje żytomierska i kamieniecko-podolska. Trzecia z wymienionych objęła swoim terytorium ogromny obszar, poczynając od Podola po
Ukrainę wschodnią i południową wraz z Autonomiczną Republiką Krym3. W skład
wspomnianej diecezji weszły obszary będące przedmiotem niniejszych rozważań,
obecnie tworzące diecezję odesko-symferopolską. Należy zaznaczyć, iż w czasach
Związku Radzieckiego na omawianych terenach funkcjonowała jedna parafia łacińska pw. św. Piotra Apostoła w Odessie (Odesie)4, gdzie duszpasterstwo prowadził
salezjanin ks. Tadeusz Hoppe5. Z chwilą odzyskania przez Ukrainę niepodległości
w 1991 r., a tym samym uzyskania przez katolików wolności wyznania, zaczęły powstawać nowe ośrodki duszpasterskie, gdzie nieliczni wówczas kapłani docierali do
wiernych z posługą sakramentalną. Możliwość swobodnego wyznawania wiary i celebrowania nabożeństw dała asumpt do odrodzenia się wielu wspólnot katolików
obrządku łacińskiego rozsianych na obszarze około 277,700 km2. Schematyzm diecezji kamieniecko-podolskiej z 1994 r. podaje, iż na omawianym obszarze istniało
A. Szabaciuk, Relacje państwo – Kościół rzymskokatolicki na Ukrainie w latach 1991–
2012, Lublin 2012, s. 18, 28; R. Dzwonkowski, Odrodzenie Kościoła katolickiego obrządku
łacińskiego w ZSRR, [w:] Polacy w Kościele katolickim w ZSRR, pod. red. E. Walewandra,
Lublin 1991, s. 242.
2 Autor stosuje zapis „na Ukrainie” (przyp. red.).
3 W. J. Kowalów, Odrodzenie struktur archidiecezji lwowskiej pod koniec XX w., „Wołanie
z Wołynia” 2012, nr 5, s. 30–31; W. Osadczy, Kościoła łacińskiego na Ukrainie dole i niedole. Doświadczenie, dzień dzisiejszy, problemy i perspektywy, [w:] Kościół katolicki na
Wschodzie w warunkach totalitaryzmu i posttotalitaryzmu, red. A. Gil, W. Bobryk, Siedlce–
Lublin 2010, s. 91–92; idem, Католицька Церква в Україні. Історичний нарис, Луцьк
2001, s. 73–74. Dane statystyczne dotyczące wymienionych jednostek administracyjnych Kościoła zob. О. Доброєр, Католицька Церква в Україні 2001-й рік. Статистика, аналізи, коментарі, Київ 2001, s. 132–144.
4 Redakcja stosuje zapis „Odesa”, biorąc za podstawę ukraińską nazwę Одеса. Autor stosuje
zapis „Odessa” (przyp. red.).
5 Zob. Ł. Gędłek, T. Krzyżowski, M. Żurek, Zarys historii diecezji odesko-symferopolskiej,
Odessa–Kraków 2011, s. 27–44; T. Krzyżowski, Zarys dziejów Kościoła rzymskokatolickiego
w Odessie (1917–1991), [w:] „Regiones Euxinum Spectantes”. Stosunki kulturowe, etniczne
i religijne na przestrzeni dziejów, pod. red. Ł. Gędłka, T. Krzyżowskiego, M. Michalskiego,
Kraków 2012, s. 455–487.
1
Odrodzenia Kościoła rzymskokatolickiego w Ukrainie południowej i Krymie …
117
wówczas 8 parafii, w których przebywał na stałe kapłan oraz kilkanaście punktów
duszpasterskich prowadzonych na zasadzie dojazdowej6.
Rozszerzające się struktury parafialne oraz wzrastające potrzeby duszpasterskie pozwoliły w II połowie lat 90. XX w. ordynariuszowi diecezji kamienieckopodolskiej bp. Janowi Olszańskiemu na ustanowienie dwóch wikariatów biskupich:
odeskiego oraz krymskiego. Kierowali nimi wikariusze biskupi, odpowiednio: ks.
Ignacy Ryndzionek SDB oraz ks. Leonid Tkaczuk MIC. W 2001 r. wikariat odeski
liczył 7 parafii oraz prawie 60 punktów dojazdowych, natomiast wikariat krymski
posiadał 5 parafii i ponad 20 dojazdowych ośrodków duszpasterskich7.
Dnia 4 maja 2002 r. Stolica Apostolska dokonała reorganizacji struktur Kościoła rzymskokatolickiego w Ukrainie. Ze wschodnich oraz południowych obszarów
dotychczasowej diecezji kamieniecko-podolskiej wydzielono dwie diecezje: odeskosymferopolską i charkowsko-zaporoską. Pierwsza z wymienionych objęła obszar
138 tys. km² zamieszkany przez około 10 mln ludzi, z czego katolicy obrządku łacińskiego stanowią zaledwie ułamek procenta ogółu populacji. Na jej patronów obrano
dwóch papieży: św. Klemensa i św. Marcina, którzy ponieśli śmierć męczeńską na
Krymie w I w. po Chr. Diecezja objęła swym zasięgiem znaczną część obszarów
wchodzących niegdyś w skład diecezji tyraspolskiej, choć zarówno stolica tejże —
Tyraspol, jak również Saratów — siedziba biskupów — nie znalazły się w jej granicach. Katedrą biskupią ustanowiono dawną prokatedrę diecezji tyraspolskiej pw.
Wniebowzięcia NMP w Odesie. Diecezję podzielono na pięć dekanatów: odeski,
kirowogradzki, mikołajowski, chersoński i krymski, pokrywających się terytorialnie
z okręgami administracji państwowej. W 2009 r. powstał kolejny dekanat z siedzibą
w Bałcie, wydzielony z części dekanatu odeskiego i mikołajowskiego8, natomiast rok
później ustanowiono dekanat besarabski ze stolicą w Biłgorodzie Dniestrowskim9.
Obecnie diecezja odesko-symferopolska składa się z 7 dekanatów; działalność duszpasterska prowadzona jest w 34 parafiach10, w których na stałe przebywa kapłan,
oraz w prawie 50 dojazdowych ośrodkach duszpasterskich11.
Tabela 1. Podział administracyjny diecezji odesko-symferopolskiej, stan na marzec 2013 r.
Dekanat
Bałta
Besarabski
Chersoń
Kirowograd
Krym
Mikołajów
Liczba parafii
5
2
3
3
7
5
Liczba dojazdowych
ośrodków duszpasterskich
–
1
13
4
15
2
Liczba księży
3
3
5
4
12
7
6 Schematyzm diecezji kamieniecko-podolskiej, Kamieniec Podolski 1994, s. 114–117, 120–
125; A. Hlebowicz, Katolicyzm w państwie sowieckim 1944–1992, Gdańsk 1993, s. 146–147.
7 Схематизм кам'янець-подільської дієцезії, Кам'янець-Подільський 2001, s. 7, 215–
242.
8 Archiwum Kurii Biskupiej w Odessie (dalej: AKBO), b.sygn., Декрет єп. Броніславa Бернацького № 216, Одеса 29.12.2009.
9 AKBO, b. sygn., Декрет єп. Броніславa Бернацького № 244, Одеса 29.12.2010.
10 Dane statystyczne zgodne ze stanem na marzec 2013 r.
11 AKBO, b. sygn., Iнформатор одесько-сiмферопольськоï дiєцезiï, Одеса 2013, mps.,
passim.
118
Odesa
Razem
Tomasz Krzyżowski
9
34
11
46
22
56
Źródło: AKBO, b. sygn., Iнформатор одесько-сiмферопольськоï дiєцезiï, Одеса 2013,
mps., passim.
Hierarchia kościelna, duchowieństwo, zgromadzenia zakonne
Pod koniec lat 80. XX stulecia do Ukrainy południowej i Krymu przybyło,
głównie z Polski, wielu duchownych diecezjalnych i zakonnych, podejmując wyzwanie pracy duszpasterskiej wśród odradzających się wspólnot wiernych. To oni
znacznie przyczynili się do zorganizowania ośrodków duszpasterskich. Według danych z 1994 r. na omawianym terenie pracowało łącznie 13 kapłanów, w tym 4 diecezjalnych, 4 salezjanów, 3 dominikanów oraz 2 chrystusowców12. W 2001 r. liczba
duchownych wzrosła do 19 kapłanów, w tym 5 diecezjalnych, 5 salezjanów, 2 pallotynów, 2 chrystusowców, 2 oblatów, 2 dominikanów oraz 1 marianin13. Należy podkreślić, iż dużą rolę w początkowym procesie ewangelizacji katolików obrządku
łacińskiego na obszarze dzisiejszej diecezji odesko-symferopolskiej odegrały: zgromadzenie księży salezjanów i pallotynów oraz zakon dominikanów. Swoje domy zakonne erygowało także kilka żeńskich zgromadzeń zakonnych.
Jak już wcześniej wspomniano, przedstawicielami ordynariusza bp. Jana
Olszańskiego na omawianej części diecezji kamieniecko-podolskiej byli wikariusze
biskupi: ks. Ignacy Ryndzionek SDB (wikariat odeski) oraz ks. Leonid Tkaczuk MIC
(wikariat krymski)14.
Po utworzeniu diecezji odesko-symferopolskiej w 2002 r. jej ordynariuszem został ks. prałat Bronisław Bernacki, dotychczasowy wikariusz generalny diecezji kamieniecko-podolskiej oraz proboszcz parafii Murafa na Podolu. Nowy rządca diecezji sakrę biskupią przyjął z rąk kard. Mariana Jaworskiego, metropolity
lwowskiego obrządku łacińskiego 3 lipca 2002 r. w Kamieńcu Podolskim. Dnia 29
marca 2008 r. papież Benedykt XVI mianował pierwszym biskupem pomocniczym
diecezji odesko-symferopolskiej o. Petra Herkulana Malczuka OFMBern, byłego
prowincjała zakonu bernardynów w Ukrainie. Dnia 3 maja tegoż roku w odeskiej
katedrze odbyła się jego konsekracja. Bp Malczuk OFMBern zamieszkał w Symferopolu na Krymie, gdzie znajduje się konkatedra diecezji odesko-symferopolskiej.
Dnia 23 maja 2010 r. bp Bernacki zatwierdził statut Odeskiej Kapituły Katedralnej
oraz powołał pięciu kanoników gremialnych15, których instalacja miała miejsce 27
sierpnia tegoż roku podczas uroczystej Mszy św. w odeskiej katedrze. Kanonicy
otrzymali dystynktoria projektu architekta Marka Cholewki z Krakowa16.
Dnia 15 czerwca 2011 r. biskup pomocniczy Petro Malczuk OFMBern otrzymał nominację Stolicy Apostolskiej na ordynariusza diecezji kijowsko-żytomierskiej. W związku z nową sytuacją duszpasterską bp Bernacki mianował 12 sierpnia
2011 r. pracującego od kilku lat w Odesie kapłana archidiecezji krakowskiej, ks.
prałata Franciszka Kołacza wikariuszem generalnym diecezji odesko-symfero-
Schematyzm diecezji kamieniecko-podolskiej, s. 114–117, 120–125.
Схематизм кам'янець-подільської дієцезії, s. 215–242.
14 Ibidem, s. 7.
15 AKBO, b. sygn., Декрет єп. Броніславa Бернацького № 227, Одеса 5.08.2010.
16 Ł. Gędłek, T. Krzyżowski, M. Żurek, Zarys historii diecezji, s. 51.
12
13
Odrodzenia Kościoła rzymskokatolickiego w Ukrainie południowej i Krymie …
119
polskiej. Funkcję tę pełnił on do 14 czerwca 2012 r.17 Dnia 20 kwietnia 2012 r. nominację na wikariusza generalnego omawianej diecezji otrzymał również kanclerz
odeskiej kurii ks. Krzysztof Kontek, który funkcję tę sprawuje do dzisiaj18. Dnia 5
stycznia 2013 r. o. Jacek Pyl OMI konsekrowany został na biskupa pomocniczego
diecezji odesko-symferopolskiej19.
Obecnie w diecezji pracuje 56 kapłanów diecezjalnych i zakonnych20. Większość z nich pochodzi z Polski. Posługę duszpasterską pełnią zakonnicy z kilku zakonów i zgromadzeń zakonnych, m.in.: bernardyni, chrystusowcy, dominikanie,
marianie, misjonarze św. Wincentego à Paulo, oblaci Maryi Niepokalanej, pallotyni,
salezjanie. Swoją działalność prowadzą także żeńskie wspólnoty zakonne: benedyktynki, elżbietanki, franciszkanki misjonarki Maryi, honoratki, nazaretanki, salezjanki, służebniczki starowiejskie, szarytki21. Do zasadniczej działalności żeńskich
zgromadzeń zakonnych w diecezji odesko-symferopolskiej należy m.in. katechizacja
parafian oraz katechumenów, a także opieka nad chorymi i starszymi, wydawanie
bezpłatnych posiłków dla ubogich oraz prowadzenie świetlic dla dzieci22.
Działalność duszpasterska i ewangelizacyjna
Rekonstrukcja niegdyś istniejących oraz zorganizowanie nowych placówek
duszpasterskich wiązało się z odnalezieniem skupisk ludzi wierzących, którzy w czasach sowieckiego reżimu pozbawieni byli posługi sakramentalnej. W drugiej kolejności do powstałych wspólnot zgłaszały swój akces osoby poszukujące wartości moralnych, pragnące przyjąć chrzest i rozpocząć życie sakramentalne w Kościele rzymskokatolickim. Erygowanie parafii nie było zadaniem łatwym; obszar objęty pracą
ewangelizacyjną był rozległy, a zawiązujące się wspólnoty wiernych rozproszone.
Ponadto w schyłkowym okresie istnienia ZSRR, kiedy nie było jeszcze pełni swobód
wyznania, ludzie zwyczajnie bali się przyznawać do swoich przekonań religijnych
w obawie przed represjami ze strony aparatu państwowego23.
W procesie restauracji istotną rolę odgrywała liczebność wspólnot wiernych. Najliczniejsze skupione były w większych miastach, zwłaszcza obwodowych.
Duże znaczenie miała także ich świadomość i wiedza na temat wyznawanej religii,
jak również przywiązanie do wartości chrześcijańskich. Zdecydowanie lepsza pod
tym względem była sytuacja w Odesie, gdzie na stałe pracował rzymskokatolicki
kapłan, a wierni mogli systematycznie uczestniczyć w życiu sakramentalnym oraz
angażować się w działalność parafii. Większe przywiązanie do Kościoła cechowało
także wiernych, którzy regularnie przybywali do Odesy bądź innych ośrodków
duszpasterskich na zachodniej Ukrainie, gdzie korzystali z posługi pracujących tam
kapłanów. W ten sposób — w miarę swoich możliwości — uczestniczyli oni w życiu
Kościoła.
AKBO, b. sygn., Dekret bp. Bronisława Bernackiego nr 263, Odessa 12.08.2011; Informator archidiecezji krakowskiej 2011/2012, Kraków 2012, s. 482; Informator archidiecezji
krakowskiej 2012/2013, Kraków 2012, s. 139.
18 AKBO, b. sygn., Декрет єп. Броніславa Бернацького № 322, Одеса 20.06.2012.
19 AKBO, b .sygn., Декрет єп. Броніславa Бернацького № 406, Одеса 7.01.2013.
20 Stan na marzec 2013 r.
21 AKBO, b. sygn., Iнформатор одесько-сiмферопольськоï дiєцезiï, passim.
22 Ł. Gędłek, T. Krzyżowski, M. Żurek, Zarys historii diecezji, s. 83, 95, 109–110, 120, 143.
23 Archiwum Uniwersytetu kard. Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, sygn. 141448, W. Barinowa, Odrodzenie Kościoła katolickiego na Krymie w epoce posttotalitarnej, Warszawa
2001, s. 71–74, mps., (praca magisterska napisana na Wydziale Teologicznym UKSW pod
kierunkiem ks. prof. dr. hab. Józefa Krasińskiego).
17
120
Tomasz Krzyżowski
Posługę sakramentalną wśród katolików rozproszonych na obszarze Związku Radzieckiego, zwłaszcza w schyłkowej fazie jego istnienia, kiedy kurs antyreligijnej polityki sowieckich władz znacznie zelżał, prowadzili tzw. duszpasterze wędrowni. Jednym z nich był ks. Leon Mały, który w drugiej połowie lat 80. XX w.
docierał z posługą kapłańską na obszary Ukrainy południowej. Po upadku komunizmu w 1991 r. zamieszkał w Chersoniu, gdzie zorganizował parafię. Swoją posługę
ks. Mały sprawował także wśród katolików z okolicznych miejscowości. W okresie
Bożego Narodzenia 1991 r. na Mszy św. w Chersoniu zebrało się kilkanaście osób.
Wspólnota wiernych sukcesywnie rosła, tworząc w 1994 r. 200-osobową parafię24.
W czasie swoich wypraw duszpasterskich ks. Leon Mały odwiedzał również
katolików w Mikołajowie. Jedna z parafianek przekazała na cele wspólnoty katolickiej prywatny dom, gdzie odprawiano pierwsze nabożeństwa. Wkrótce rozpoczęto
starania zmierzające do rejestracji parafii pw. św. Józefa, zakończone pomyślnie
w 1989 r. Po dwóch latach w Mikołajowie zamieszkał na stałe i rozpoczął pracę
duszpasterską polski kapłan z Towarzystwa Chrystusowego25.
Mniej więcej w tym samym czasie metodą regularnych dojazdów z Fastowa
(obwód kijowski) rozpoczął pracę duszpasterską w Jałcie dominikanin — o. Zygmunt
Kozar. Następnie posługę tę kontynuował o. Roman Derdziak OP, który latem 1992 r.
zamieszkał na stałe na Krymie. Jego posługa nie ograniczała się jednak do samej Jałty. Podróżował on po całym Półwyspie Krymskim, chcąc odszukać mieszkających tam
katolików. Jego zasługą jest odrodzenie się parafii m.in. w Kerczu, Dżankoj, Symferopolu, Sewastopolu. Początki pracy ewangelizacyjnej o. Derdziaka OP odbywały się
według następującego schematu: w niedzielę celebrował Mszę św. w Jałcie, a następnie udawał się w całotygodniową podróż. Często zatrzymywał się w przejściach podziemnych, na ulicach oraz w miejscach licznie uczęszczanych przez ludzi. Niektórzy
zainteresowani podchodzili i zapytywali, czy jest on katolickim duchownym. W ten
sposób zawiązywały się pierwsze kontakty z wiernymi, które z czasem zaowocowały
zorganizowaniem wspólnot parafialnych. Po kilku miesiącach do Jałty przybył kolejny kapłan — o. Ryszard Bosakowski OP, który przejął część obowiązków o. Derdziaka
OP26.
Wspólnota rzymskokatolicka w Jałcie pw. Niepokalanego Poczęcia NMP,
zarejestrowana w 1992 r., była pierwszą parafią erygowaną na Krymie w epoce posttotalitarnej. Posługujący w niej ojcowie dominikanie pełnili obowiązki duszpasterskie w organizowanych podówczas nowych placówkach duszpasterskich na
obszarze całego półwyspu27. Jałta stała się ważnym centrum, gdyż pracujący w niej
zakonnicy docierali do katolików obrządku łacińskiego niemal na obszarze całego
Krymu.
Początkowo, z powodu niewielkiej liczby kapłanów podejmujących trud
apostolskiej pracy w niełatwej postsowieckiej rzeczywistości i w zateizowanym społeczeństwie, opieka ta ograniczała się do sporadycznych lub bardziej regularnych
odwiedzin wiernych. Od 1993 r. ojcowie dominikanie w 2. i 4. niedzielę miesiąca
Ibidem; Ł. Gędłek, T. Krzyżowski, M. Żurek, Zarys historii diecezji, s. 43, 104.
Ł. Gędłek, T. Krzyżowski, M. Żurek, Zarys historii diecezji, s. 132–133; Б. Кухаренко,
„Созижду я Церковь мою...” к столетию николаевского римско-католического
костела святого Иосифа, „Новая Николаевская Газета”, 1996, nr 37, s. 7; idem, Из
истории католической общины города Николаева, [w:] Поляки на півдні України:
історія та сьогодення, t. 2, Жешов–Київ–Миколаїв 2008, s. 64.
26 W. Barinowa, Odrodzenie Kościoła katolickiego na Krymie, s. 86–87; B. Potoczny, Odrodzenie Kościoła katolickiego na Krymie po rozpadzie ZSRR, [w:] Polacy na Krymie, pod.
red. E. Walewandra, Lublin 2004, s. 240.
27 W. Barinowa, Odrodzenie Kościoła katolickiego na Krymie, s. 67.
24
25
Odrodzenia Kościoła rzymskokatolickiego w Ukrainie południowej i Krymie …
121
dojeżdżali do Symferopola. Eucharystię celebrowano tam w wynajętym pomieszczeniu. Po Mszy św. kapłan udawał się z posługą sakramentalną do wiernych w okolicznych miejscowościach. W 1996 r. parafia zakupiła jednorodzinny dom, gdzie
urządzono kaplicę oraz mieszkanie dla duszpasterza. W 1997 r. w Symferopolu zamieszkał na stałe kapłan archidiecezji przemyskiej ks. Bogdan Potoczny, który objął
swoją posługą także katolików z sąsiednich miejscowości28.
Na zasadzie regularnych odwiedzin wiernych o. Roman Derdziak OP prowadził również duszpasterstwo w Sewastopolu. W 1. i 3. niedzielę miesiąca w pomieszczeniu szkoły muzycznej sprawował Eucharystię. W 1997 r. nieopodal budynku dawnego kościoła zakupiono mieszkanie, w którym urządzono kaplicę. Księża
pracujący w Sewastopolu dojeżdżali do kilku miejscowości, m.in. Dżankoj, Łobanowo, Jarkoje29. Kolejną placówką filialną jałtańskiej parafii był Kercz. O. Derdziak
OP docierał tam regularnie do 1993 r., kiedy pracę w tym mieście rozpoczął kapłan
archidiecezji przemyskiej ks. Kazimierz Tomasik. Ten ostatni odwiedzał regularnie
wspólnotę w Teodozji, zanim na stałe zamieszkali tam ojcowie bernardyni30.
Ważnym wydarzeniem dla katolików obrządku łacińskiego na Krymie było
uroczyste powierzenie Kościoła na całym półwyspie opiece Matki Bożej. Aktu tego
dokonał proboszcz jałtańskiej parafii o. Roman Derdziak OP w pierwszą rocznicę
odzyskania budynku świątyni, tj. 25 lutego 1994 r.31
Podobny do sytuacji na Krymie był status Kościoła rzymskokatolickiego
w innych częściach południowej Ukrainy. Przykładowo, ks. Ignacy Ryndzionek SDB
— proboszcz parafii pw. Wniebowzięcia NMP w Odesie — w I połowie lat 90. XX w.
obsługiwał kilka wspólnot wiernych w okolicach Odesy, docierając m.in. do Iliczowska, Krasnosiołki, Kominternowa32. Duszpasterstwo metodą regularnych dojazdów prowadzili również księża pallotyni obsługujący od 1993 r. parafię pw. św.
Klemensa w Odesie. Pracowali m.in. w jednej z dzielnic Odesy–Tairowa (obecnie
parafia i sanktuarium Matki Bożej Fatimskiej), Biłgorodzie Dnistrowskim, Izmaile
i Kominternowie33.
Nabożeństwa odprawiano w domach prywatnych. Bardziej liczne i zorganizowane wspólnoty wiernych z czasem podejmowały wysiłki mające na celu rejestrację parafii w odpowiednich urzędach państwowych. Wynajmowano również większe pomieszczenia: sale, kluby, gdzie gromadzono się na modlitwie i odprawiano
Msze św. Kaplice urządzano przeważnie w jednorodzinnych domach, które odpowiednio adaptowano do celów sakralnych.
Nieocenioną rolę we wspomnianym procesie odgrywali ludzie świeccy,
animatorzy, którzy poszukiwali wiernych wyznania katolickiego, organizowali
spotkania, występowali do władz kościelnych o delegowanie duszpasterza, podejmowali starania o erygowanie parafii i odzyskanie świątyń u władz świeckich
etc. Przykładowo pierwsze spotkanie osób wierzących w Jałcie odbyło się 6 października 1991 r. dzięki ogłoszeniu w miejscowej gazecie zamieszczonym przez
Ibidem, s. 120–122
Ibidem, s. 127–128, 130.
30 Ibidem, s. 118–119; Archiwum Parafii pw. Wszystkich Świętych w Teodozji (dalej:
APWSF), b.sygn., История и деятельность Францысканского Ордена Братьев Меньших
и Католического Прихода в г. Феодосия в Крыму, s. 6; APWSF, b. sygn., Короткая
история прихода Всех Святых в Феодосии, s. 1–2.
31 W. Barinowa, Odrodzenie Kościoła katolickiego na Krymie, s. 103.
32 Relacja ustna ks. Ignacego Ryndzionka SDB, Kraków 28.06.2009 (zapis elektroniczny); Ł.
Gędłek, T. Krzyżowski, M. Żurek, Zarys historii diecezji, s. 82–84.
33 Relacja ustna ks. Anatolija Sicińskiego SAC, Odessa 7.07.2009 (zapis elektroniczny); Ł.
Gędłek, T. Krzyżowski, M. Żurek, Zarys historii diecezji, s. 78, 80, 84, 88.
28
29
122
Tomasz Krzyżowski
Annę Polszczykową. W spotkaniu wzięło udział około 10 osób. Z czasem, kiedy regularnie zbierano się na wspólnej modlitwie przy budynku kościoła, przerobionego
w czasach sowieckich na salę koncertową, liczba wiernych sukcesywnie wzrastała.
Odwaga i świadectwo ludzi wierzących walczących o swoje prawa była swego rodzaju magnesem, który przyciągał kolejne osoby poszukujące realizacji swoich potrzeb
religijnych w Kościele rzymskokatolickim34. Niektóre osoby, zwłaszcza ze starszego
pokolenia, były ochrzczone i wychowane w katolickich rodzinach, które przekazały
im chrześcijańskie wartości. Modlitwy uczyli ich rodzice i dziadkowie. Jednak brak
warunków do swobodnego wyznawania wiary, brak kapłanów i czynnych świątyń,
jak również permanentna indoktrynacja ze strony organów sowieckiego państwa
powodowały, iż większość z nich traciła wiarę i porzucała przekazane im w młodości
wartości religijne. Nierzadko jednak w chwili, kiedy wspólnoty wiernych odradzały
się, niektórzy wracali do Kościoła i angażowali się w życie parafialne35.
Zdeterminowani wierni często sami podejmowali starania o pozyskanie
duszpasterza i zarejestrowanie parafii. Tak było w Kirowogradzie. Przed Wielkanocą 1992 r. tamtejsi katolicy zwrócili się do ordynariusza diecezji kamieniecko-podolskiej bp. Jana Olszańskiego z prośbą o stworzenie im możliwości przystąpienia
do sakramentów świętych w okresie świąt oraz pomoc w zorganizowaniu placówki
duszpasterskiej. Wkrótce przyjechał do Kirowogradu kapłan z Kamieńca Podolskiego. Następnie duszpasterstwo na zasadzie regularnych dojazdów prowadzili duchowni z Czeczelnika. Dopiero w 1994 r. na stałe zamieszkał w Kirowogradzie ks.
Józef Szymański z diecezji włocławskiej36.
Znaczące postępy w procesie ewangelizacji Ukrainy południowej i Krymu są
także zasługą wspomnianego wyżej ks. prałata Tadeusza Hoppe SDB, wieloletniego
proboszcza parafii pw. św. Piotra Apostoła w Odesie. To właśnie dzięki jego działalności i konsekwentnej postawie Kościół przetrwał i odrodził się w nowej — postsowieckiej rzeczywistości.
Jednym z przejawów odrodzenia Kościoła i zaangażowania wiernych w jego
życie była celebrowana 24 sierpnia 2003 r. uroczystość translacji obrazu Wniebowzięcia NMP z kościoła pw. św. Piotra, gdzie był przechowywany w czasach komunistycznych, na jego pierwotne miejsce do odeskiej katedry. Odczytano wówczas
także akt zawierzenia całej diecezji opiece Matki Bożej. Było to zwieńczeniem obchodzonej w tym roku rocznicy 150-lecia konsekracji wspomnianej świątyni. Natomiast 24 sierpnia 2008 r., po wielu latach odbudowy i restauracji, świętowano
uroczystość rekonsekracji odeskiej katedry, której przewodniczył i na której homilię
wygłosił metropolita krakowski kard. Stanisław Dziwisz. Poświęcono także figury
Sługi Bożego Jana Pawła II oraz św. Marcina, papieża i męczennika, umieszczone
na fasadzie katedry. Uroczystości zgromadziły wielu duchownych z Ukrainy i krajów sąsiednich, osoby konsekrowane oraz kilkuset wiernych świeckich37.
W. Barinowa, Odrodzenie Kościoła katolickiego na Krymie, s.73–74.
Ibidem, s. 151–153.
36 Archiwum Parafii pw. Ducha Świętego w Kirowogradzie (dalej: APDSK), b. sygn., Римскокатолический приход Святого Духа в Кировограде Одесско-Симферопольской Епархии, s. 2; APDSK, b.sygn., Список громадян, які утворили релігійну громаду РимськоКатолицької Церкви в м. Кіровограді, s.1; J. Romanczuk, Z. Plińska, Z kroniki kościoła
pod wezwaniem Ducha Świętego w Kirowogradzie. Odrodzenie parafii rzymsko-katolickiej
w Kirowogradzie. Wspomnienia (1992–2002), [w:] Долі поляків на Кіровоградщині, ред.
Я.Шиморек, Кіровоград 2008, s. 20–21.
37 A. Dobroyer, Odessa, [w:] Prorocy Europy Środkowo-Wschodniej XX w. Materiały III
i IV Forum Teologów Europy Środkowo-Wschodniej, red. S. C. Napiórkowski, Lublin 2009,
s. 28–29.
34
35
Odrodzenia Kościoła rzymskokatolickiego w Ukrainie południowej i Krymie …
123
Wyrazem zaangażowania wiernych świeckich w życie Kościoła są organizowane od 2005 r. w Odesie Diecezjalne Dni Młodzieży. Uczestniczą w nich katolicy
z obszaru całej Ukrainy i z zagranicy. Stałymi elementami uroczystości są Msza św.,
procesja oraz koncert muzyki chrześcijańskiej. Na terenie diecezji prowadzone są
regularne katechezy, przygotowujące wiernych do przyjęcia sakramentów świętych,
działa też kilka grup modlitewnych, m.in. Domowy Kościół, Żywy Różaniec, Ruch
Rodzin Nazaretańskich, organizowane są kursy „Alfa”38. Nabożeństwa sprawuje się
w języku rosyjskim, ukraińskim i polskim. Przy parafii pw. św. Klemensa w Odesie
funkcjonuje Szkoła Apostolstwa Świeckich im. ks. Stanisława Szulmińskiego SAC.
Zajęcia prowadzone są na dwóch fakultetach: biblijnym, który przygotowuje do
prowadzenia katechez i grup duszpasterskich, oraz socjalnym, który kształci w zakresie pracy z osobami uzależnionymi. Należy zaznaczyć, iż jest to jedyna tego typu
placówka oświatowa w Ukrainie39. W Odesie Zgromadzenie Księży Salezjanów zorganizowało Centrum Młodzieżowe „Don Bosco”. W ramach jego działalności prowadzone jest przedszkole, szkoła podstawowa, bursa akademicka, klub sportowy,
a także różnego rodzaju warsztaty i kursy. Na terenie całej diecezji prowadzonych
jest wiele akcji dobroczynnych, które organizuje odeski oddział Caritas oraz poszczególne wspólnoty sióstr zakonnych40.
Odzyskiwanie świątyń i nieruchomości kościelnych
Odradzające się rzymskokatolickie wspólnoty wiernych podejmowały starania o rewindykację zagarniętych w dobie sowieckiej obiektów sakralnych oraz
innych nieruchomości należących do Kościoła. Rewindykowane świątynie znajdowały się przeważnie w bardzo złym stanie technicznym. Ponadto przystosowanie ich
do celów pozasakralnych przez czynniki sowieckie powodowało, iż obiekty te były
często przebudowane, a tym samym pozbawione elementów architektonicznych
świadczących o ich sakralnym charakterze. Ich renowacja wymagała czasu i nakładu ogromnych środków finansowych. Należy również podkreślić, iż zwrot budynku
świątyni parafialnej nie oznaczał odzyskania przez wiernych pozostałych nieruchomości takich jak: plebania, zabudowania gospodarcze czy pomieszczenia instytucji
naukowo-wychowawczych i filantropijnych.
Decydujące w kwestiach zwrotu nieruchomości kościelnych było rozporządzenie prezydenta Ukrainy Leonida Krawczuka z 22 czerwca 1994 r. „O zwrocie własności kultowej organizacjom religijnym”. Na jego mocy zobowiązano miejscowe
władze wykonawcze do zwrotu bądź oddania w bezpłatną dzierżawę budynków kultu
organizacjom religijnym41. W taki sposób zostały stworzone instrumenty prawne do
odzyskania wielu obiektów sakralnych należących do Kościoła. Wkrótce jednak okazało się, że wprowadzenie w życie powyższego rozporządzenia napotykało wiele trudności, a interesy lokalnych polityków często nie pozwalały na realizację postanowień
władz centralnych.
Jednak, jak zaznaczono wyżej, już w końcowych latach istnienia ZSRR, w
okresie tzw. pieriestrojki rozpoczął się proces odradzania i rejestracji rzymskokatolickich wspólnot parafialnych. Wiązały się z tym także starania środowisk ko38 Ibidem, s. 62; AKBO, b. sygn., Декрет єп. Броніславa Бернацького № 24, Одеса 27.11.
2003.
39 AKBO, b. sygn., Декрет єп. Броніславa Бернацького № 25, Одеса 29.11.2003; Relacja
ustna ks. Anatolija Sicińskiego SAC, Odessa 7.07.2009 (zapis elektroniczny).
40 Gędłek, T. Krzyżowski, M. Żurek, Zarys historii diecezji, s. 94–95, 120.
41 Rozporządzenie prezydenta Ukrainy „O zwrocie własności kultowej organizacjom religijnym”, „Wołanie z Wołynia”, 1995, nr 5, s. 31.
124
Tomasz Krzyżowski
ścielnych o zwrot parafialnych nieruchomości, zwłaszcza świątyń. Uwagę zwrócono
przede wszystkim na budynek dawnej prokatedry diecezji tyraspolskiej pw. Wniebowzięcia NMP przy ul. Karola Marksa 33 w Odesie. Przed rewolucją bolszewicką
była to siedziba jednej z najprężniejszych parafii na obszarze wspomnianej diecezji.
W czasach sowieckich budynek odebrano wiernym, a następnie urządzono w nim
obiekt sportowy42.
Prawdopodobnie pierwsze kroki mające na celu odzyskanie wspomnianej
świątyni podjęli wierni rzymskokatolickiej parafii pw. św. Piotra Apostoła we wrześniu i październiku 1988 r. Doszło wówczas do spotkania z przedstawicielami Komitetu Wykonawczego Rady Narodowych Deputatów miasta Odesy. Rozmowy nie
przyniosły jednak żadnych wymiernych efektów, gdyż władze tłumaczyły się brakiem odpowiedniego lokalu, do którego mogłyby przenieść siedzibę towarzystwa
sportowego, mieszczącego się wówczas w budynku świątyni. W 1989 r. zwrócono
się w tej sprawie do przedstawiciela Rady ds. Religii przy Radzie Ministrów Ukraińskiej SSR. Nadawcy pisma informowali, iż pozostający do ich dyspozycji kościół pw.
św. Piotra Apostoła jest niewystarczający dla liczącej około 2,5 tys. wiernych wspólnoty. Zaznaczono ponadto, iż w większe święta kościelne do Odesy przybywają katolicy z innych rejonów sowieckiej Ukrainy, aby uczestniczyć w liturgii i nie mogą z
powodu tłoku dostać się do wnętrza kościoła. Mimo początkowych trudności 18
maja 1990 r. Rejonowa Rada Narodowych Deputatów zdecydowała o przekazaniu
rzymskokatolickiej wspólnocie budynku dawnego kościoła dla celów religijnych.
Ponadto zobowiązano dotychczasowego użytkownika, dyrektora sportowego towarzystwa, do zwolnienia obiektu43 Ostatecznie 21 maja 1991 r. Komitet Wykonawczy
Odeskiej Obwodowej Rady Narodowych Deputatów zdecydował o przekazaniu budynku sportowego kompleksu wspólnocie rzymskokatolickiej44. Dnia 9 sierpnia
1991 r. przed świątynią zebrali się licznie wierni wraz z duszpasterzami: ks. prałatem Tadeuszem Hoppe SDB i ks. Ignacym Ryndzionkiem SDB oraz przedstawiciele
urzędów na szczeblu obwodowym i rejonowym. Spotkanie rozpoczęto przemową
prezesa Obwodowego Komitetu Wykonawczego, następnie głos zabrał ks. Hoppe
SDB, który wyraził wielką radość z odzyskanej po przeszło 40 latach świątyni i dokonał jej uroczystego otwarcia45.
Archiwum Parafii pw. św. Piotra w Odessie, (dalej: APSPO), b.sygn., Римско-католические храмы Одессы, Одесса 1992, mps., s. 1–8; T. Krzyżowski, Zarys dziejów Kościoła,
s. 455–487.
43 AKBO, b. sygn., Решение Жовтневского Совета Народных Депутатов о принадлежности здания по ул. К. Маркса 33, Одесса 18.05.1990, s. 1.
44 AKBO, b. sygn., Решение Исполнительного Комитета Одесского Областного Совета
Народных Депутатов о передаче спортивного комплекса по ул. К. Маркса 33 римскокатолической общине, Одесса 21.05.1991, s. 1–2.
45 APSPO, b. sygn., Odessa odżyła! [Relacja z uroczystości zwrotu świątyni pw. Wniebowzięcia NMP w Odessie, Odessa 1991], s. 1–3.
42
Odrodzenia Kościoła rzymskokatolickiego w Ukrainie południowej i Krymie …
125
Zakończone pomyślnie starania o zwrot głównej świątyni rzymskokatolickiej w Odesie nie oznaczały wszakże końca zmagań o odzyskanie pozostałych,
utraconych w czasach komunistycznych, obiektów. Wspólnota wiernych wraz z duszpasterzami podejmowała u kompetentnych organów władzy, zarówno na szczeblu
lokalnym, jak i centralnych władz Ukrainy, wielokrotne starania o zwrot pozostałych nieruchomości. Lista tych ostatnich była długa, znalazły się na niej m.in.: kancelaria parafii pw. Wniebowzięcia NMP, mieszkanie dla świeckich pracowników
tejże parafii, budynek szkoły rzymskokatolickiej, sierociniec, dom starców, sklep
kościelny, biblioteka parafialna, budynek mieszkalny dla duchownych przy kościele
pw. św. Piotra, plebania przy parafii pw. św. Klemensa, siedziba Towarzystwa Dobroczynności, stołówka dla ubogich etc.46.
Sukcesem zakończyły się starania o odzyskanie plebanii parafii pw. św. Klemensa. Zdewastowany budynek zwrócono katolikom 16 grudnia 1993 r. Wkrótce
rozpoczęto remont obiektu oraz reaktywowano parafię, którą objęli — przybyli do
Odesy — księża pallotyni. Na parterze plebanii urządzono kaplicę, którą uroczyście
poświęcił ks. Tadeusz Hoppe SDB 23 listopada 1994 r. 47.
Według podobnych schematów odzyskiwano pozostałe obiekty sakralne na
terenie diecezji odesko-symferopolskiej. Od połowy lat 80. XX stulecia starania
o zwrócenie kościoła parafialnego pw. św. Józefa podejmowali wierni z Mikołajowa.
Świątynię odzyskano 25 listopada 1991 r.48 Bez większych trudności w 1992 r. władze miejskie w Kerczu na Krymie zwróciły rzymskokatolickiej wspólnocie kościół
pw. Wniebowzięcia NMP. Przychylność kerczańskich władz należy tłumaczyć fatalnym stanem technicznym obiektu. Budynek groził zawaleniem, ściany były uszkodzone i zawilgocone, pokrycie dachowe praktycznie zniszczone, wewnątrz zalegały
sterty gruzu i śmieci. Taki stan rzeczy nie zniechęcił jednak parafian, którym z pomocą przyszedł ordynariusz diecezji kamieniecko-podolskiej bp Jan Olszański,
przysyłając do Kerczu ekipę budowlano-remontową. Dzięki temu rozpoczęto wstępne prace restauracyjne. Nie udało się jednak do tej pory odzyskać budynku dawnej
plebanii zaadaptowanej na prywatne mieszkania49.
Pomyślnie zakończyły się też wysiłki parafian i zakonników w Jałcie. Dnia
25 lutego 1993 r. władze miejskie zwróciły prawowitym właścicielom gmach kościoła pw. Niepokalanego Poczęcia NMP. Dotychczasowi dzierżawcy obiektu, w którym mieściła się sala koncertowa, podnieśli alarm przeciwko podjętym przez władze
decyzjom. Zorganizowano protesty i demonstracje, domagając się utrzymania placówki kulturalnej. Ponadto rozpowszechniono fałszywe informacje, iż katolicy chcą
zdemontować i wystawić na sprzedaż znajdujące się w świątyni organy. Wybuchł
skandal, a miejscowa prasa opublikowała list otwarty do papieża, wyrażając oburzenie przeciwko destrukcyjnej działalności rzymskokatolickiej wspólnoty, obliczonej — jak mniemano — na korzyści materialne oraz zagładę kultury. Katolicy odpo46 AKBO, b. sygn., Список зданий отобранных римско-католической общине в Одессе,
Одесса 14.04.1990, s. 1–2; AKBO, b. sygn., Список недвижимого имущества, ранее принадлежавшего римо-католикам г. Одессы, s. 1.
47 Archiwum parafii pw. św. Klemensa w Odessie (dalej: APSKO), b. sygn., Решение Исполнительного Комитета Одесского Городского Совета Народных Депутатов о возврате римско-католической общине культового здания по ул. Фрунзе 209, Одесса 16.
12. 1993, s. 1; Ł. Gędłek, T. Krzyżowski, M. Żurek, Zarys historii diecezji, s. 66.
48 Б. Кухаренко, „Созижду я Церковь мою...” к столетию, s. 7; idem, Из истории
католической общины, s. 64; T. Kłapkowski, Parafia katolicka w Mikołajowie, „Wołanie
z Wołynia” 1995, nr 3, s. 30–31.
49 W. Barinowa, Odrodzenie Kościoła katolickiego na Krymie, s. 118–119; Ł. Gędłek, T. Krzyżowski, M. Żurek, Zarys historii diecezji, s. 166.
126
Tomasz Krzyżowski
wiedzieli na przedstawione im zarzuty, co wywołało serię polemicznych artykułów
w miejscowej prasie. Konflikt udało się jednak załagodzić i przekonać opinię publiczną do prawdziwych intencji parafian50.
W 1994 r., po kilku latach zmagań, udało się częściowo rewindykować budynek dawnego kościoła pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Chersoniu. Całość
obiektu władze miejskie zwróciły prawowitym właścicielom dopiero po zlikwidowaniu kinoteatru w 2000 r.51
W 1993 r. kilkuletnie wysiłki zmierzające do odzyskania świątyni podjęli
wierni z parafii pw. Niepokalanego Poczęcia NMP w Izmaile. Zebrało się tam około
150 osób deklarujących swoją przynależność do Kościoła rzymskokatolickiego. Do
1995 r. w budynku świątyni zaadaptowanym na salę sportową i siłownię, odbywały
się zajęcia sportowe. Następnie mocno uszkodzony, wymagający kapitalnego remontu obiekt wystawiono na sprzedaż, dając prawo pierwokupu rzymskokatolickiej
parafii. Ta odmówiła, żądając zwrotu swojej własności. Ostatecznie oczekiwania
wiernych zostały spełnione 3 października 1996 r. W obecności biskupa pomocniczego diecezji kamieniecko-podolskiej Stanisława Padewskiego i przedstawicieli rady parafialnej władze miejskie zwróciły klucze od kościoła52.
Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na ofiarną pomoc i zapał laikatu, którego postawa była ważnym czynnikiem w procesie rewindykacji kościelnych nieruchomości. To oni zwracali się do odpowiednich urzędów państwowych w celu rejestracji parafii czy zwrotu budynku świątyni. Przykładowo w Jałcie wspominany
już wyżej o. Roman Derdziak OP zorganizował bractwo „Żywego różańca”, zachęcając jego członków do nieustannej modlitwy w intencji zwrotu kościoła53. Podobnie było w Mikołajowie i Chersonie, gdzie wierni pościli i modlili się w takiej samej
intencji. Ustalano nawet konkretną godzinę, w której kto tylko mógł z parafian modlił się o odzyskanie świątyni. Na budynku kościoła w Mikołajowie powieszono
krzyż, przy którym wierni zbierali się na wspólnej modlitwie54. Podobnie było w
Odesie, gdzie pod drzwiami prokatedry pw. Wniebowzięcia NMP gromadzili się
regularnie wierni. W spotkaniach tych nie uczestniczył wprawdzie ks. Tadeusz Hoppe SDB, obawiając się prowokacji sowieckich służb, jednak zachęcał wiernych, aby
swoją obecnością przy prokatedrze i wspólną modlitwą świadczyli, że to właśnie
wspólnota wiernych jest jej prawowitym właścicielem55.
Do odzyskania świątyni w Izmaile przyczyniła sie w dużej mierze parafianka Wanda Gołąb. Podejmowała ona inicjatywy dążące do zwrotu kościoła oraz negocjacje z władzami miasta, interweniowała w Kamieńcu Podolskim, prosząc o delegowanie stałego duszpasterza do pracy w Izmaile. Dla miejscowej społeczności
rzymskokatolickiej była niekwestionowanym autorytetem56. Z kolei w Jałcie jeden
z parafian Aleksander Taskin czynił nieustanne starania o oddanie tamtejszej
świątyni parafialnej. Pod adresem władz państwowych różnych szczebli skierował
dziesiątki pism, domagając się zwrotu parafialnej własności. Jego zabiegi zakończyW. Barinowa, Odrodzenie Kościoła katolickiego na Krymie, s. 80–82.
Archiwum Parafii pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Chersoniu (dalej: APCH), b.
sygn., Хроника Римско-Католической Церкви Прихода Пресвятого Сердца Исуса Христа в г. Херсоне, mps., s. 6.
52 Archiwum Parafii pw. Wniebowzięcia NMP w Izmaile, b.sygn., Kronika parafii pw. Wniebowzięcia NMP w Izmaile, brak paginacji; Ł. Gędłek, T. Krzyżowski, M. Żurek, Zarys historii
diecezji, s. 87–88.
53 W. Barinowa, Odrodzenie Kościoła katolickiego na Krymie, s. 76, 81.
54 Relacja ustna bp. Leona Małego, Lwów 11.06.2009 (zapis elektroniczny).
55 Relacja ustna ks. Ignacego Ryndzionka SDB, Kraków 28.06.2009 (zapis elektroniczny).
56 Ł. Gędłek, T. Krzyżowski, M. Żurek, Zarys historii diecezji, s. 87.
50
51
Odrodzenia Kościoła rzymskokatolickiego w Ukrainie południowej i Krymie …
127
ły się pełnym sukcesem, bowiem 25 września 1993 r. ordynariusz diecezji kamieniecko-podolskiej bp Jan Olszański oraz dojeżdżający z Czeczelnika o. Józef Pawluk
OFMBern. dokonali rekonsekracji kościoła57.
Bez zaangażowania laikatu trudno wyobrazić sobie także prace remontowe
w zdewastowanych świątyniach. Najlepszą ilustracją nastrojów i zapału, który cechował wiernych cieszących się z odzyskania świątyni, jak również skali problemów,
z którym przyszło im się zmierzyć, jest wypowiedź odeskiego duszpasterza ks. Ignacego Ryndzionka SDB: „Zaraz po oddaniu kościoła do pracy przychodziło dziennie
około 70 osób. Był wielki entuzjazm wśród wiernych i pragnienie, żeby jak najszybciej wyremontować świątynie. Wewnątrz kościół był bardzo przerobiony, było
dużo przepierzeń, bałagan, rury na wierzchu, podwieszany drewniany sufit (bo dla
trzech naw zrobili jeden sufit jednakowy). Każdy pomagał i angażował się jak mógł.
Obiekt nie był dostatecznie zabezpieczony, dlatego przez kilka lat dzień i noc były
dyżury parafian, którzy pilnowali katedry. Były listy, na których się zapisywali, kiedy kto może przyjść. Jedna babcia nogę złamała, ale na dyżur się przywlokła i razem
z synem pilnowali”58.
Niestety nie wszystkie wspólnoty parafialne mogły dzielić radość wiernych
z Odesy, Izmaiła czy Jałty. Diecezja boryka się wciąż z problemem rewindykacji
nieruchomości bezprawnie odebranych przez komunistów. Od lat trwają starania o
odzyskanie kościoła pw. św. Klemensa papieża i męczennika w Sewastopolu59. Władze miejskie twierdzą, iż budynek świątyni został zniszczony podczas II wojny światowej, a istniejący na jego miejscu gmach wzniesiono w czasach powojennych.
Przeczą temu zachowane fotografie oraz materiały archiwalne dokumentujące powojenne losy rzymskokatolickiej świątyni. Wynika z nich, iż w 1958 r. obiekt przebudowano i zaadaptowano na kinoteatr, który funkcjonował do 2008 r. Nieco wcześniej, tego samego roku, władze miejskie zezwoliły parafii na odprawienie uroczystości odpustowych, którym przewodniczył nuncjusz apostolski w Ukrainie abp
Ivan Jurkovič oraz ordynariusz odesko-symferopolski bp Bronisław Bernacki. Obecny proboszcz parafii w Sewastopolu ks. Jerzy Zimiński MIC nie rezygnuje z działań
mających na celu odzyskanie kościoła. Decyzji władz miejskich nie zmienił nawet
fakt wniesienia przez parafian sprawy do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
w Strasburgu. Nie pomogła także mediacja polskich parlamentarzystów w 2009 r.
Pojawiła się wprawdzie oferta sprzedaży obiektu, ale parafia stanowczo odmówiła
udziału w transakcji, zaznaczając, że świątynię wzniesiono ze składek wiernych,
dlatego domaga się jej bezpłatnego zwrotu. Jak już zaznaczono wyżej, w 1997 r. na
potrzeby parafii zakupiono mieszkanie, w którym urządzono kaplicę oraz plebanię60.
Starania o rewindykację utraconych nieruchomości podejmuje wciąż kuria
biskupia w Odesie. Przy tamtejszej katedrze znajduje się gmach dawnego seminarium diecezji tyraspolskiej, w którym obecnie mieszczą się instytucje państwowe
oraz siedziby prywatnych firm61. Poważnym problemem jest też brak regulacji
prawnych dotyczących gruntów wokół odeskiej katedry, choć parafia od lat bezskutecznie stara się o ich odzyskanie. Stwarza to możliwość bezprawnego przejęcia
ziemi przez prywatnych właścicieli sąsiednich budynków, nota bene też niegdyś
będących w posiadaniu rzymskokatolickiej wspólnoty. Wyrazem sprzeciwu wobec
57 О. Таскін, Час збирати каміння, „Парафіяльна Газета” 2007, nr 14, s. 11; Relacja ustna
Aleksandra Taskina, Jałta 11.07.2009 (zapis elektroniczny).
58 Relacja ustna ks. Ignacego Ryndzionka SDB, Kraków 28.06.2009 (zapis elektroniczny).
59 W. Barinowa, Odrodzenie Kościoła katolickiego na Krymie, s. 127–128.
60 Ibidem, s. 128; Ł. Gędłek, Sewastopolska świątynia, „Dziennik Polski” 2011, nr 10, s. 12.
61 Ł. Gędłek, T. Krzyżowski, M. Żurek, Zarys historii diecezji, s. 53.
128
Tomasz Krzyżowski
prób przejęcia parafialnej parceli był protest zorganizowany przez miejscowych katolików obrządku łacińskiego w lutym 2012 r.62
Zgoła odmienne nastawienie cechuje władze odpowiedzialne za zrujnowany
kościół w Aleksandrówce na Krymie. Świątynię pw. św. Klemensa papieża i męczennika wzniesiono w 1911 r. dla ponad 1000 wiernych. Obecnie w miejscowości żyje
kilkanaście osób. Władze wyrażają wolę zwrotu świątyni, ale nie ma potrzeby, by ją
restaurować z powodu zbyt małej wspólnoty wiernych. Kościół jest w fatalnym stanie technicznym63. Podobnych przypadków w diecezji odesko-symferopolskiej jest
więcej; władze są skłonne zwrócić kościelne nieruchomości, ale w miejscowościach,
gdzie nie mieszkają obecnie katolicy obrządku łacińskiego. W takich przypadkach
podejmowanie jakichkolwiek starań rewindykacyjnych ze strony Kościoła mija się
z celem.
Tabela 2. Świątynie wzniesione przed 1917 r. i zwrócone Kościołowi rzymskokatolickiemu po
upadku ZSRR
Miejscowość
Bałta
Chersoń
Gregorówka
Izmaił
Jałta
Kercz
Kisielówka
Krzywe Jezioro
Mikołajów
Nowopietrówka
Odesa
Wezwanie
świątyni
św. Stanisława
BM
Najświętszego
Serca Pana
Jezusa
św. Grzegorza
Wielkiego
Niepokalanego
Poczęcia NMP
Niepokalanego
Poczęcia NMP
Wniebowzięcia
NMP
Najświętszej
Maryi Panny
św. Ludwika
św. Józefa
Wniebowzięcia
NMP
Wniebowzięcia
NMP
Data budowy
(konsekracji)
1826
Data
konfiskaty
lata 30. XX w.
Data
zwrotu
1993
1820
(1922) 1931
1994, całość w
2000
1890
około 1852
1906
1840
1931
1940
1927
1991
3.10.1996
25.02.1993
1852
około 1917–
1918
około 1926
1992
1819
1896
1908–1910
po 1917
1936
lata 20. XX w.
koniec lat 90.
XX w.
1993
25.11.1991
1990
1853
(1935) 1949
9.08.1991
Źródło: APSPO, b. sygn., Odessa odżyła! [Relacja z uroczystości zwrotu świątyni pw. Wniebowzięcia NMP w Odesie, Odessa 1991], s. 1–3; APSKO, b. sygn., Решение Исполнительного Комитета Одесского Городского Совета Народных Депутатов о возврате римскокатолической общине культового здания по ул. Фрунзе 209, Одесса 16.12.1993, s. 1;
APCH, b. sygn., Хроника Римско-Католической Церкви Прихода Пресвятого Сердца
62 Chcą odebrać teren przy katedrze w Odessie, „Kurier Galicyjski”, 2012, nr 4, s. 4; Relacja
ustna bp. Bronisława Bernackiego, Odessa 24.03.2012 (zapis elektroniczny).
63 W. Barinowa, Odrodzenie Kościoła katolickiego na Krymie, s. 136.
Odrodzenia Kościoła rzymskokatolickiego w Ukrainie południowej i Krymie …
129
Иисуса Христа в г. Херсоне, mps., s. 6; W. Barinowa, Odrodzenie Kościoła katolickiego na
Krymie, passim; Ł. Gędłek, T. Krzyżowski, M. Żurek, Zarys historii diecezji, passim.
Zakończenie
Przedstawione powyżej wybrane aspekty procesu odrodzenia Kościoła rzymskokatolickiego w jego wymiarze instytucjonalnym, społecznym i duchowym nie
ukazują pełnej skali problemów, ograniczają się jedynie do najistotniejszych kwestii. Diecezja odesko-symferopolska jest przykładem dynamicznie rozwijającego się
Kościoła, przejawia się to m.in. wzrostem liczby wiernych, erygowaniem nowych
placówek duszpasterskich, budową kościołów i kaplic. W ciągu ostatnich kilku lat
zwiększyła się też znacznie liczba kapłanów pracujących w diecezji. Ważną rolę odgrywają przedstawicielki żeńskich zgromadzeń zakonnych: wspomagają kapłanów
w formacji duchowo-moralnej parafian oraz podejmują liczne dzieła miłosierdzia.
Działalność rzymskokatolickich parafii napotyka wciąż na wiele trudności. Funkcjonowanie rozproszonych na ogromnym obszarze wspólnot wiernych, traktowanych przez Cerkiew prawosławną i państwowych urzędników jako element obcy
kulturowo, nie jest łatwe. Przed duszpasterzami i wiernymi stają wciąż nowe wyzwania. Protesty w Odesie z 2012 r. dowodzą, iż katolicy wciąż muszą walczyć o swoje prawa, choć, podobnie jak wyznawcy prawosławia czy innych religii, są obywatelami Ukrainy. Optymizmem może napawać fakt, iż w przeciwieństwie do zlaicyzowanej Europy Zachodniej, na obszarze diecezji odesko-symferopolskiej, gdzie jeszcze 25 lat temu była czynna tylko jedna parafia, istnieją obecnie prężne ośrodki
duszpasterskie, podejmowane są nowe inicjatywy, a Kościół — choć nie bez przeszkód — kontynuuje swoją ewangelizacyjną misję.
130
Tomasz Krzyżowski
Tomasz Krzyzowski. The revival of the Roman Catholic Church in southern Ukraine and the Crimea in the era of post-totalitarianism
The article raises the basic issue concerning the process of revival of the Roman
Catholic Church in the area of the present Diocese of Odesa–Sіmferopol after the
fall of the Soviet Union. It discusses the changing administrative and legislative
structures of the Church, conditions and efforts of pastoral and evangelizing work
of priests and the activity of male and female orders. An important issue is the efforts to repossess the churches and church properties, which were seized by the
Soviet authorities after the Bolshevik Revolution. Despite economic difficulties and
attempts to push the Roman Catholic Church on to the sidelines by often-hostile
state authorities and by the predominant Orthodox Church of the Moscow Patriarchate, the Diocese of Odesa–Sіmferopol is an example of a rapidly developing
Church. It is manifested in the increase of the number of the faithful, erection of
new pastoral institutions as well as new churches and chapels. Source materials
from a few archives of the area of the Diocese of Odesa–Simferopol, available literature of the subject and the accounts of priests gained by interviewing have been
used in the article.
Stefan Tochowicz
Uniwersytet Jagielloński,
Kraków
Markian Szaszkewycz — życie, działalność,
dziedzictwo
Postać Markiana Szaszkewycza odegrała znaczącą rolę w odrodzeniu świadomości narodowej i kulturowej Rusinów galicyjskich w XIX w. Postać to niezwykła, lecz słabo znana, nawet wśród znawców tematu. Dlatego też w niniejszym artykule postaram się przybliżyć jej sylwetkę, przedstawić działalność i ocenić wpływ,
jaki wywarła na kształtowanie tożsamości narodowej Rusinów-Ukraińców.
Markian Szaszkewycz urodził się 6 XI 1811 r. w miejscowości Podlesie (Підлисся) w pobliżu Oleska jako syn duchownego unickiego Semena i Elizawety z Awdykowśkich. Niedługo po urodzeniu Markiana rodzice przenieśli się do pobliskiej
wsi Kniaże (Княжоме), gdzie Semen Szaszkewycz sprawował obowiązki proboszcza. Markian pochodził z rodziny wielodzietnej. W 1811 r. Semen Szaszkewycz poślubił wspomnianą Elizawetę Awdykowśką. Z tego związku narodziło się liczne potomstwo. Byli to: Markian (ur. 1811 r.), Mykoła (ur. 1812 r.), Ołeksandr, Antoni (ur.
1818 r.), Julia (ur. 1821 r.), Josyf (ur. 1821 r.), Maria (ur. 1822 r., zm. 1837 r.), Justyna (ur. 1824 r.), Zachar (ur. 1826 r.)1. Rodzice Markiana, pomimo ograniczonych
możliwości materialnych, dbali o rozwój swego syna. Markian początkowo w domu
pobierał naukę, którą zakończył w 1821 r. Poszerzanie swojej wiedzy kontynuował
w gimnazjach w Brzeżanach i we Lwowie. Już w dzieciństwie dał się poznać jako
utalentowany poeta i świetny mówca. W 1823 r. napisał swój pierwszy zbiór wierszy
Wieniec z serc życzliwych (Вінець із сердець жичливих). W 1829 r. wstąpił do
unickiego seminarium we Lwowie, uczestniczył także w wykładach filozofii na Uniwersytecie Lwowskim. Już wtedy dał się poznać jako wielbiciel i miłośnik kultury
i tradycji ruskiej. Działania te nie spotkały się jednak z poparciem władz seminarium. Dlatego też w 1831 r. został z niego wykluczony. Oficjalnym powodem tej
decyzji było „wolnomyślicielstwo” Szaszkewycza2. Młody poeta nie poddawał się
1 Р. Горак, Шашкевичі (До питання родоводу o. Маркіяна Шашкевича) [w:] Шашкевичіана, нова серія випуск 1–2, Львів 1996, s. 177.
2 M. Марунчак, Маркіян Шашкевич біо-бібліографічний покажчик, Вінніпеґ 1989,
s. 15.
13/2013
LITERATURA
131
132
Stefan Tochowicz
jednak i nadal rozwijał swoje zainteresowania. W latach 1831–32 zaczął odwiedzać Ossolineum i Bibliotekę Uniwersytecką we Lwowie, gdzie samodzielnie się dokształcał. We lwowskich instytucjach naukowych po raz pierwszy zetknął się z pracami przedstawicieli odrodzenia narodowego Słowian: Vuka Karadžicia, Václava
Hanki, Jana Kollara, Pavla Šafaříka (do 1836 r. odwiedził Ossolineum aż 183 razy)3.
Szaszkewycz znajdował impulsy dla swej literackiej i poetyckiej działalności w folklorze ukraińskim i ogólnie słowiańskim. Nie bez znaczenia była także znajomość
najnowszej literatury niemieckiej4.
W 1833 r. Szaszkewycz powrócił do seminarium, gdzie zorganizował grupę
„patriotów słowa”. W tym czasie przygotowywał do druku zbiór wierszy Syn Rusi
(Син Русђ). Jednak tomik ten nie został dopuszczony przez lwowską cenzurę do
druku, gdyż dotyczył narodowych kwestii ukraińskich. Szaszkewycz podjął współpracę z Iwanem Wahyłewyczem i Jakowem Hołowaćkim na niwie odrodzenia kultury narodowej Ukraińców w Galicji. Razem utworzyli w tym celu stowarzyszenie
literackie zwane „Ruską Trójcą”.
„Ruska Trójca” nawiązała współpracę ze słowiańskimi działaczami narodowymi, w tym Polakami. Szczególna przyjaźń łączyła Szaszkewycza z polskim uczonym Tadeuszem Wasilewskim. Umożliwiło to odkrycie w Dzikowie starych ruskich
dokumentów, które uzasadniały aspiracje narodowe Ukraińców. Zaliczały się do
nich Kormczaja kniga, cztery gramoty ruskie z lat 1392, 1398, 1409 i 1418 oraz
dokumenty ruskie z XVI w. zawierające informacje na temat stosunków z Moskwą
i Chanatem Krymskim5. W 1834 r. zafascynowani ruską tradycją i historią działacze
„Ruskiej Trójcy” przyjęli imiona ruskie: Szaszkewycz — Rusłan (Руслан), Hołowaćkyj — Jarosław (Ярослав), Wahyłewycz — Dalibor (Далибор), potwierdzając
w ten sposób przywiązanie do narodowej tożsamości.
W 1834 r. powstał drugi poetycki zbiór pieśni Szaszkewycza Zoria (Зоря),
który nie został dopuszczony przez cenzurę do druku.
W 1835 r. Szaszkewycz wygłosił mowę jubileuszową w języku ruskim z okazji urodzin cesarza Franciszka I. Tekst przemówienia został wydrukowany jako Głos
Galicjan (Голос Галичан). Był to pierwszy druk „żywej” mowy ukraińskiej w Galicji.
W 1836 r. Szaszkewycz wydał w Przemyślu broszurę Azbuka i abecadło
(Азбука i abecadło), w której krytykował użycie alfabetu łacińskiego do zapisu
języka ukraińskiego jako odpowiedź na artykuł Józefa Łozińskiego O wprowadzeniu abecadła polskiego do piśmiennictwa ruskiego.
Szaszkewycz angażował się również w rozwój szkolnictwa. Szczególnie zależało mu na tym, aby dzieci ruskie mogły uczyć się języka narodowego z podręczników. W 1836 r. Szaszkewycz ukończył pracę podręcznika Czytanka dla dzieci
(Читанка дла дітей). Cieszyła się wielkim powodzeniem, dlatego też wydana została jeszcze w 1850 i 1853 r.
Działacze „Ruskiej Trójcy” zdawali sobie sprawę, że cenzura lwowska będzie nadal utrudniać wydawanie ich utworów. Dlatego też długo przygotowywany
almanach Rusałka Dniestrowa (Русалка Днђстрова), po niepowodzeniach związanych z cenzurą lwowską, został wydany w 1837 r. w Peszcie6.
Duży wpływ na działalność literacką Szaszkewycza miały wiersze Adama
Mickiewicza, na których schemacie budowy wzorował się Markian. Na przykład
Ibidem, s. 16.
Ф. Колесса, Про віршову форму поезій Маркіяна Шашкевича [w:] Звіт ц. к. Ґімназиї
Франц — Йосифа I за рік шкіљний 1910/1911, Львів 1911, s. 49.
5 J. Kozik, Ukraiński ruch narodowy w Galicji w latach 1830-1848, Kraków 1973, s. 214.
6 M. Марунчак, op. cit., s. 17.
3
4
Markian Szaszkewycz — Życie, działalność, dziedzictwo
133
utwór Szaszkewycza Banduryst (Бандурист) był wzorowany na mickiewiczowskim Dudziarzu. Wielki wpływ na poezję Szaszkewycza miały pieśni ludowe7. Znawcy obserwują także wpływ Metłynśkiego na kształt poezji Szaszkewycza, co jest widoczne zwłaszcza w utworze Bandura (Бандура). Szczególnie cenił Szaszkewycz
dzieło Seweryna Goszczyńskiego pt. Zamek kaniowski. Na tej podstawie napisał
swój utwór pt. Perekińczyk bisurmański (Перекинчик бісурманский)8.
Wiele utworów Szaszkewycza powstało jednak na bazie jego wiedzy i solidnych studiów historycznych. Przykładem jest wiersz Bolesław Krzywousty pod Haliczem 1139 r9. W utworze tym autor przedstawia obraz dzielnych Rusinów, którzy
zdołali odeprzeć atak polskiego księcia Bolesława Krzywoustego.
Szaszkewycz był przekonany, że jego ważną rolą jest podtrzymywanie i pielęgnowanie pamięci o heroicznych zmaganiach Kozaków. Szczególnie zaobserwować możemy to w jego znanym wierszu O Nalewajce (О Наливайку), który opisuje
zmagania ukraińskiego atamana Semena Nalewajki w czasie powstania przeciw
polskiej władzy na Kijowszczyźnie w latach 1595–1596. Szczególnie cenił Szaszkewycz Bohdana Chmielnickiego i znaczenie jego walk powstańczych. Głęboko pragnął, aby pamięć tych wydarzeń była żywa wśród Rusinów: Od tej chwili 200 lat
temu, jak te sławne bitwy Ruś Południowa prowadziła z przemocą możnowładztwa, obchodzimy rocznicę zwycięstwa Rusinów pod Piławcami, Zborowem, Zbarażem, Lwowem, czcimy pamięć sławnych bohaterów kozackich za wiarę i wolność poległych pod Beresteczkiem…10.
W 1838 r. Szaszkewycz ukończył studia teologiczne. Następnie ożenił się
z Julią Kruszyńską11, córką kapłana unickiego ze wsi Derewnia (Деревня, pow. żółkiewski). Został administratorem parafii unickich w Humniskach (Гумніська) i Niestanicach (Нестяничі)12,
W 1839 r. na świat przyszedł syn Szaszkewycza Wołodymyr (Володимир),
późniejszy poeta (zm. 1885)13. W 1840 r. Markian Szaszkewycz rozpoczął pracę nad
pieśniami narodowymi, dokonał przekładu na język ukraiński Ewangelii według św.
Mateusza.
Ludowe pieśni ruskie z Galicji Wschodniej zbierał Szaszkewycz razem z Hołowaćkim i Wahyłewyczem od początku lat 30. XIX w. Spisywał je bardzo skrupulatnie i dokładnie, przy czym tworzył też nowe pieśni, stylizując je na utwory folklorystyczne. Zadanie to wykonywał tak doskonale, że dziś nie wiadomo, które z jego utworów są oryginalnymi pieśniami ludowymi, a które stanowią autorskie dzieło
poety14.
Szaszkewycz w 1841 r. został po raz kolejny administratorem parafii, a następnie proboszczem15, tym razem w miejscowości Nowosiółki (Новосільки Лісне).
Tutaj na świat przyszedł drugi syn Szaszkewyczów, który jednak wkrótce zmarł16.
7 Л. Сеник, Маркіян Шашкевич в оцінці Кирила Студинського [w:] Шашкевичіана нова серія випуск 1–2, Львів 1996, s. 344.
8 Я. Ярема, Маркіян Шашкевич як лїрик — поет, [w:] VI. Звіт дирекциї Ц. К. Ґімназиї
Франц — Йосифа I, Тернопіљ 1911, s. 7.
9 Л. Сеник, op. cit. s. 344.
10 Cyt. za Ф. Стеблій, Українське козацтво в народознавчих студіях і літературно —
видавничій діяльності “Руської Трійці” [w:] Народознавчі зошити, Львів 2000, nr 3,
s. 478.
11 M. Марунчак, op. cit., s. 17.
12 Ibidem, s. 18.
13 Ibidem, s. 19.
14 М. Возняк, Маркіян Шашкевич — фолькльорист [w:] Звіт ц. к. Ґімназиї Франц —
Йосифа I за рік шкільний 1910/1911, Львів 1911, s. 37.
15 Ibidem, s. 22.
134
Stefan Tochowicz
W 1841 r. Szaszkewycz dokonał przekładu na język ukraiński Ewangelii według
św. Jana. Niedługo zaczął chorować, co poważnie osłabiło jego siły17.
7 VI 1843 r. Markian Szaszkewycz niespodziewanie zmarł w swej parafii w wieku 33 lat. Śmierć poety nie oznaczała jednak końca jego idei i planów związanych z odrodzeniem narodowym swego ludu. Wręcz przeciwnie, po jego śmierci idee „Ruskiej Trójcy” zaczęły ożywać w społeczeństwie ukraińskim: (…) Помер о. Маркіян
Шашкевич, тіло його зложено на вечний спочинок у глухім селі Новосілках
Ліських, заплакана вдова усунулася з дитиною в сільське затишшя жовківського повіту і все затихло. Але кинене Маркіяном слово не замeрло, воно
розлилось в милость понад діти, тобто в народі. І засіяна ним нова національна ідея росла в серцях його прийателів. Вони то… пригадували землякам не лише про „руського соловія”, що передчасно замовк, але й продовжували — ідучи за його приміром — розпочату ним національну працю. І виступає цікаве тут явище: Чим дальше молоді, свіжо нарастаючi покоління
віддалаються часово від фізичної смерти М. Шашкевича, тим більше росне
постать цього — неумолимою смертю так трагично скошеного народного
Проповидника — о. М. Шашкевича (…)18.
Postać Markiana Szaszkewycza zaczęła być doceniana od 1848 r., kiedy przedstawiciele rodzącej się elity ukraińskiej zaczęli odwoływać się do jego poglądów.
Było to szczególnie widoczne w działaniach Hołownej Rady Ruskiej. Przedstawiciele
narodu ukraińskiego zaczęli postrzegać Szaszkewycza jako wielkiego, przedwcześnie zmarłego „budziciela” ukraińskiej świadomości i tożsamości narodowej w Galicji. Uwieńczeniem czci i szacunku dla poety było przeniesienie jego szczątków z Nowosiółek do Lwowa na Cmentarz Łyczakowski w 1893 r. Była to wielka manifestacja
patriotyczna połączona z wielkim hołdem narodu dla poety.
Rocznice i pamięć o Szaszkewyczu
Kiedy Markian Szaszkewycz umierał w 1843 r., wydawało się, że pamięć o nim
pozostanie żywa tylko wśród rodziny i najbliższych przyjaciół. Jednak pamięć o wielkim „budzicielu” narodu ukraińskiego nie przeminęła. Wiele osób i instytucji odwoływało się do jego poglądów. W 1846 r. Jakiw Hołowaćkyj, wydając swój zbiór wierszy Wieniec Rusinom na dożynki (Вінок русинам на обжинки), zamieścił w nim
kilka utworów Szaszkewycza19.
O poglądach Szaszkewycza ukraińscy działacze narodowi przypomnieli sobie podczas Wiosny Ludów 1848 r. Powołana w 1848 r. Hołowna Rada Ruska we
Lwowie opierała swój „Manifest” na poglądach Szaszkewycza. Zgodnie z poglądami
poety członkowie rady wskazywali w „Manifeście” na istnienie wolnego narodu ukraińskiego20. Czasopismo Zoria Hałyćka drukowało w latach 1848–1850 utwory Markiana Szaszkewycza. Od lat 60. XIX wieku zaczęto coraz częściej wspominać o „budzicielu narodowym” Ukraińców. W 1887 r. ukraińska młodzież akademicka Lwowa
obchodziła rocznicę 50-lecia wydania „Rusałki”. Założone w 1867 r. lwowskie naukowe Towarzystwo „Proswita” (Просвіта) powoływało się na poglądy Szaszkewycza.
M. Марунчак, op. cit., s. 20.
Ibidem, s. 20.
18 С. Шах, О. Маркіян Шашкевич та галицьке відродження, Париж–Мюнхен 1961, s. 171.
19 Л. Луців, Маркіян Шашкевич. Біографія і характеристика творчості, Нью-Йорк
1963, s. 42.
20 Ibidem, s. 22.
16
17
Markian Szaszkewycz — Życie, działalność, dziedzictwo
135
Wielką demonstracją pamięci i przywiązania do Szaszkewycza były uroczystości złożenia doczesnych szczątków poety na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie w 1893 r. (spoczęły w grobie syna Wołodymyra, zm. 1885 r., tam też pochowano
żonę Markiana Julię w 1896 r.)21. 20 IV 1893 r., podczas posiedzenia Głównego
Wydziału Towarzystwa „Proswity”, prof. Anatol Wachnianyn, wysunął propozycję,
aby 25. rocznicę istnienia „Proswity” i 50. rocznicę śmierci Markiana Szaszkewycza
uczcić przewiezieniem jego szczątków z Nowosiółek do Lwowa22. Przewiezienie ciała Szaszkewycza z Nowosiółek do Lwowa i drugi jego pogrzeb we Lwowie na Cmentarzu Łyczakowskim został wyznaczony przez „Proswitę” na dni 31 X i 1 XI 1893 r.23.
Protokół „Proswity”, dotyczący przeniesienia ciała poety zawierał następujące
stwierdzenie: (…) могила галицько — руського поета Шашкевича у Львові
частіше і більше буде нагадувати Русинам дороге для кожного щирого патріота імя Маркіянове й його велику заслугу коло нашого народного відродження — та й частіше і більше зможе загрівати молодіж серед нашого
народу до гарячої любови рідного краю і рідної мови (…)24. Protokół ów stwierdzał też, że grób Szaszkewycza nie powinien znajdować się w wiejskim zakątku, ale
tam, gdzie Rusini żyją w wielkim skupisku, gdzie znajdują się liczne towarzystwa
i instytucje, gdzie ogniskują się wszystkie interesy ruskiej pracy społecznej i narodowej25. Uroczysty pogrzeb Szaszkewycza na Cmentarzu Łyczakowskim miał być
wielką manifestacją i świętem narodowym. Uroczystości rozpoczęły się w Nowosiółkach 31 X 1893 r., gdzie miejscowi i okoliczni kapłani uniccy zorganizowali cerkiewne procesje, w których uczestniczyła wielka liczba wiernych i delegatów ze
Lwowa. W Nowosiółkach miały miejsce uroczyste nabożeństwo i przemowy zaproszonych gości wygłoszone na cześć Markiana Szaszkewycza. Następnie ciało poety
zostało przewiezione w licznym orszaku złożonym z duchowieństwa, przedstawicieli ukraińskich organizacji kulturalnych i okolicznych mieszkańców w stronę stacji
kolejowej, skąd miało nastąpić przewiezienie do Lwowa26. Na drugi dzień trumna
z ciałem bohatera przybyła do lwowskiej stacji Podzamcze, gdzie witały ją tysiące ludzi, którzy zajmowali całkowicie sąsiednią ulicę Żółkiewską. W cerkwi św. Piotra odbyło się nabożeństwo żałobne, któremu przewodniczył metropolita Sylwester Sembratowycz27. W uroczystościach brała udział oczywiście wdowa po Markianie, Julia.
Uroczyste przemówienie wygłosił dr Omeljan Ohonowśkyj, przewodniczący „Proswity”. Wypowiedział on następujące słowa: (…) cześć pamięci Markiana Szaszkewycza, który wskazał pewnie narodowi szlak — szlak, który musi doprowadzić naród ukraiński do upragnionego celu, do siły i czci wielkiego narodu — do
jego znaczącej pozycji wśród bratnich narodów słowiańskich i narodów Europy
(…)28. Po uroczystej mszy pochód wraz z ciałem poety udał się w kierunku Cmentarza Łyczakowskiego. Wśród uczestników pochodu byli przedstawiciele ukraińskich
organizacji kulturowych, szkół gimnazjalnych, młodzież uniwersytecka i seminaryjna, reprezentanci okolicznych miejscowości: Złoczowa, Brzeżan, Kamionki, Sokala,
М. Марунчак, op. cit., s. 23.
С. Шах, op. cit., s. 179.
23 Ibidem, s. 180.
24 I. Брик, З Маркіянових днів, Львів 1912, s. 20, cyt. za С. Шах, op. cit., s. 180.
25 С. Шах, op. cit., s. 180.
26 Ibidem, s. 183.
27 Ibidem, s. 184.
28 (…) честь пам’яті Маркіяна Шашкевича, що указав той певний шлях для народу шлях, що мусить довести український нарід до бажаної мети, до сили і чести народу великого — до поважного становища його серед народів братніх словянських і народів Європи (…), cyt. za Л. Луців, op. cit., s. 43.
21
22
136
Stefan Tochowicz
Przemyśla, Stryja, Bolechowa, Stanisławowa, Tarnopola, przedstawiciele Bukowiny
i Huculszczyzny29. Po dotarciu pochodu na Cmentarz Łyczakowski ponownie odprawiono panachidę przy grobie zmarłego. Mowę na cześć Markiana wygłosił przewodniczący Sejmowego Klubu Poselskiego Julian Romanczuk30. W dniu pogrzebu
w Sali Teatralnej lwowskiego „Domu Narodowego” odbył się koncert ku czci „Budziciela Rusi Halickiej”31.
Uroczysty pogrzeb Szaszkewycza był wielką manifestacją przywiązania narodu ukraińskiego i szacunku dla narodowego „budziciela”. Uroczystości zorganizowane w 1893 r. przez społeczeństwo ukraińskie były wyrazem patriotyzmu i pełnej świadomości narodowej. Przez cały niemalże 1911 rok w Galicji Wschodniej
obchodzono ogólnoukraińskie święta z okazji setnej rocznicy narodzin Szaszkewycza. Z tej okazji w Białej Górze (Біла Гора) w pobliżu Nowosiółek wzniesiono żelazny krzyż ku pamięci najważniejszego działacza „Ruskiej Trójcy”32. Odsłonięcie
krzyża oglądało 30 tysięcy ludzi. Stał się on miejscem narodowego kultu Ukraińców. W okresie pierwszej wojny światowej (1914–1918) rozpoczęły się pielgrzymki
narodu ukraińskiego na Białą Górę, w których często brali udział uniccy biskupi
lwowscy: Josyf Bocian, Nykyta Budka i Iwan Buczko33.
W 1911 r. w Złoczowie powstało Towarzystwo im. Markiana Szaszkewycza34.
Towarzystwo wydawało kwartalnik Wieści Szaszkewyczowskie (Шашкевичевські
Вісті)35. W 1931 r. Ukraińcy obchodzili rocznicę 120-lecia urodzin Szaszkewycza.
Uroczystości obchodzone były tylko na terenie Polski. Na Ukrainie radzieckiej nie
organizowano żadnych obchodów, gdyż surowo zabraniały tego tamtejsze władze36.
W 1937 r. uroczystości z okazji 100-lecia „Rusałki”, podobnie jak kilka lat wcześniej,
obchodzono tylko na terenie Polski37.
W 1943 r. uroczystości 100-lecia śmierci Szaszkewycza obchodzono potajemnie pod okupacją niemiecką. Na Białej Górze zebrało się 40 tys. osób. Było to
jednocześnie jedno z ostatnich wydarzeń kulturowych, które pozwolili Ukraińcom
organizować okupanci niemieccy. Od tego czasu jakiekolwiek jawne świętowanie
rocznic lub pielęgnowanie tradycji narodowych zostało zabronione. W późniejszym
okresie zakazywały takich praktyk władze radzieckie.
Dlatego też centrum wolnego i niezależnego ukraińskiego życia kulturalnego przeniesione zostało na Zachód. Ośrodki ukraińskiej myśli narodowej i kulturowej znalazły odpowiednie warunki do rozwoju w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych
Ameryki Północnej. Oficjalne świętowanie i obchodzenie rocznic związanych z Szaszkewyczem możliwe było jedynie wśród emigracji ukraińskiej w Ameryce Północnej i Południowej (w Argentynie i Brazylii). W 1944 r. w Winnipegu (Kanada) odsłonięto pomnik Markiana Szaszkewycza. W 1961 r. w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych godnie obchodzono 150. rocznicę urodzin narodowego „budziciela” Ukraińców. Przygotowaniem i godnym uczczeniem 150. rocznicy urodzin Szaszkewycza
zajął się Centralny Komitet Jubileuszowy w Filadelfii, na czele którego stanął Mychajło Staruch. Z inicjatywy Komitetu wydano Rusałkę Dniestrową oraz Jubileuszo-
С. Шах, op. cit., s. 185.
Ibidem, s. 186.
31 Ibidem, s. 187.
32 М. Марунчак, op. cit., s. 24.
33 Ibidem, s. 46.
34 Ibidem, s. 24.
35 Л. Луців, op. cit., s. 46.
36 M. Марунчак, op. cit., s. 24.
37 Ibidem, s. 25.
29
30
Markian Szaszkewycz — Życie, działalność, dziedzictwo
137
wy Almanach Szaszkewyczowski (Ювілейний Шашкевичевський Альманах)38.
Sekcja filologiczna Narodowego Towarzystwa im. Szewczenki w Nowym Jorku zorganizowała konferencję naukową. W Youngstown i Syracuse (stan Ohio) miały miejsce uroczystości akademickie poświęcone pamięci Markiana Szaszkewycza. W Cleveland (Ohio) z inicjatywy Stepana Kikły Muzeum Ukraińskie wydało serię znaczków
pocztowych z wizerunkiem poety z napisami polskimi i ukraińskimi39. Od 1963 r.
datuje się początek wydawania zbiorów „Szaszkewycziany”40 (Шашкевичіяна) w Winnipegu, stanowiących zbiór artykułów i prac na tematy związane z działalnością,
historią i współczesnymi badaniami poświęconymi „Ruskiej Trójcy”. W 1968 r. założono tam Bibliotekę Szaszkewycziany (Бібліотека Шашкевичіяни)41.
Jak już wspomniałem, władze radzieckie zabraniały na Ukrainie obchodzenia rocznic związanych z postacią Szaszkewycza i „Ruską Trójcą”. Nie udało się jednak bolszewikom wymazać z pamięci Ukraińców postaci Szaszkewycza. W literaturze próbowano podważać i przeinaczać ideały propagowane przez poetę. Przykładem
takiej działalności może być praca autorstwa W. Dmytruka pt. Markian Szaszkewycz.
Utwory (Маркіян Шашкевич. Твори) wydana w Kijowie w 1960 r.42. W pracy tej
autor akcentował wielki wpływ kultury rosyjskiej na rozwój narodowy Ukraińców.
Szaszkewycz — według Dmytruka — dążył do wspólnoty narodu ukraińskiego z rosyjskim, którego kultura była mu bardzo bliska43. Autor kwestionował też religijność Szaszkewycza, twierdząc, że sonet Do * *(До * *) jest utworem napisanym w duchu ateistycznym i stanowi przejaw oświeceniowych poglądów poety44. Wiadomo,
że Szaszkewycz był osobą głęboko religijną i w swych wierszach często odwoływał
się do Boga. Przykładem może być Pieśń, którą zamieścił w swej Czytance.
Oto początkowy fragment Pieśni:
Все сонце краснo
Хвала — бо встало
Батче, як ясно
Світом засяло;
Нічні сонливі
Мрякі розбило
Боже, ах Боже
То твоє діло!45.
Zwrot Boże, ach Boże, to Twoje dzieło (Боже, ах Боже То твоє діло!) pojawia się w każdej zwrotce wiersza. Według Szaszkewycza Bóg powinien być dla
człowieka drogowskazem i „słońcem”46. Istotą życia chrześcijańskiego jest, według
poety, ofiarna miłość bliźniego. Jest to tzw. „wiara żywa”, w odróżnieniu od wiary
„martwej”, która jest tylko zewnętrzną demonstracją i nie wypływa z poczucia czło-
Л. Луців, op. cit., s. 64.
Ibidem, s. 66.
40 Zawiera prace różnych autorów dotyczące „Ruskiej Trójcy” i życia kulturalnego Ukraińców.
Do 1985 r. wydano 39 numerów.
41 М. Марунчак, op. cit., s. 26.
42 Л. Луців, op. cit., s. 55.
43 Ibidem, s. 56.
44 Ibidem, s. 57.
45 Cyt. za Л. Луців, op. cit., s. 58.
46 Н. Пікулик, Проблема сенсу людського життя у творчості М. Шашкевича [w:]
Шашкевичіана, нова серія випуск 1–2, Львів 1996, s. 43.
38
39
138
Stefan Tochowicz
wieczeństwa47. Godne życie powinno być nadrzędnym priorytetem człowieka48.
Dmytruk zawarł pogląd, że Szaszkewycz był wrogo ustosunkowany do Polaków ze
względu na uprzywilejowaną sytuację szlachty polskiej i współpracę z władzami
austriackimi. Tymczasem Markian opowiadał się za ideą miłości i przyjaźni międzynarodowej49. Przedstawienie postaci Szaszkewycza przez Dmytruka w przeinaczonym i nieprawdziwym świetle było ideologicznym zabiegiem praktykowanym w komunistycznych realiach. Ważna postać historyczna została przedstawiona w świetle
„wygodnym” dla władzy radzieckiej. Próbowano „dorobić” do osoby Szaszkewycza
spreparowaną ideologię, która sankcjonowałaby poglądy komunistyczne. Z drugiej
strony aspekty religijne w twórczości Szaszkewycza były w okresie radzieckim pomijane.
Władze komunistyczne zezwoliły jedynie na otwarcie muzeum Szaszkewycza w rodzinnym Podlesiu w 1986 r. Muzeum składa się z dwóch najważniejszych
pokoi przeznaczonych do ekspozycji i zwiedzania. Na szczególną uwagę zasługują
autografy Szaszkewycza w różnych językach będące wprawkami gramatycznymi.
Wśród eksponatów są także druki utworów poety: sonetu Do*** (До***) oraz wiersza: Syn w hołdzie kochanemu ojcu (Син любимому отцу). Ponadto ekspozycja
zawiera bardzo cenne wydania książkowe:
 Eneida Iwana Kotlarewśkiego, wydanie z 1809 r.;
 Historia państwa rosyjskiego (История государства российского
—1818)
 Dźwięki pieśni ukraińskich (Голосся украинских песен, издание Михайлом Максимовичем 1834), Dumki i pieśni (Думки и песни та шче де-шчо Амврозия Могилы, 1839)
 Slavin (1808)
 autografy poezji Szaszkewycza
 fragment przekładu Płaczu Jarosławny (1833)
 utwór O Nalewajce
 Bolesław Krzywousty pod Haliczem 1139 r.
 Chmielnickiego oblężenie Lwowa.
Na uwagę zasługuje także eksponowana broszura Азбука i abecadło z 1836 r.
Na ścianach muzeum umieszczone są portrety Wahyłewycza i Hołowaćkiego. Oczywiście jest także słynny portret Szaszkewycza namalowany w 1911 r. przez I. Trusza.
Wśród eksponatów nie brakuje pierwszego wydania Rusałki Dniestrowej z 1837 r.
oraz protokołu przesłuchania Szaszkewycza z czasów nauki w seminarium. W drugim pokoju muzeum znajdują się niemniej interesujące eksponaty. Na ścianie wisi
obraz przedstawiający obrady Zjazdu Uczonych Ruskich (19–25 X 1848 r.) we
Lwowie. Interesującym eksponatem muzealnym jest egzemplarz czasopisma Zoria
Hałyćka z 1848 r. oraz Zielnik (1863) — zbiór utworów Szaszkewycza wydany przez
syna poety, Wołodymyra Szaszkewycza (1839–1885). W pokoju, w którym urodził
się Markian Szaszkewycz, znajdują się portrety rodzinne, wśród nich portret dziada
poety Awdykowśkiego, namalowany przez nieznanego malarza pod koniec XVIII w.
Ponadto w pokoju tym znajduje się szafa z książkami, przedmioty powszechnego
użytku, okrągły stół, krzesła i instrument muzyczny50.
Ibidem, s. 44.
Ibidem, s. 46.
49 Л. Луців, op. cit., s. 58.
50 Na temat muzeum powstała broszura С. С. Малець, М. Б. Видашенко, О. Б. Максименко
Музей — садиба Маркіяна Шашкевича. Путівник, Львів 1990.
47
48
Markian Szaszkewycz — Życie, działalność, dziedzictwo
139
Ród Szaszkewyczów
Nazwisko Szaszkewycz kojarzy się współcześnie z poetą i „budzicielem”
ukraińskiej świadomości narodowej w Galicji Markianem Szaszkewyczem. Jednak
oprócz niego nazwisko to nosiło wiele osób zasłużonych i oddanych ukraińskiej
sprawie narodowej. Warto wspomnieć zatem o rodzinie Szaszkewyczów, która odegrała doniosłą rolę w życiu kulturalnym i narodowym Ukraińców w Galicji.
Genealogią rodu Szaszkewyczów jako jeden z pierwszych zainteresował się
Kyryło Studynśkyj (К. Студинський). W 1920 r. odnalazł on w archiwum A. Petruszewycza (А. Петрушевича) we Lwowie testament Iwana Szaszkewycza, pradziadka
Markiana. Testament ten został opublikowany w XIII i XIV tomie Українсько — руського архіву. Ów Iwan Szaszkewycz był proboszczem w miejscowości Hodów koło
Pomorzan za Złoczowszczyźnie. Testament Iwana Szaszkewycza pochodził z 1795 r.
i dotyczył podziału majątku między synów proboszcza51. Iwan Szaszkewycz miał
kilku synów. Byli to: Semen I (ur. 1747 r., zm. 1828 r., dziadek Markiana), Roman,
Ilja, Hryhoryj, Iwan. Semen (I) Szaszkewycz poślubił Mariannę z domu Maczkewycz. Był on proboszczem parafii Jasieniowice (Ясенівці). Semen (I) był dziadkiem
Mariana i ojcem Semena (II). Ponadto dziećmi Semena (I) były: Anna (ur. 1798 r.),
Teresa (ur. 1798 r.), Magdalena (ur. 1799 r.), Rozalia (ur. 1801 r. w 1818 r. poślubiła
Andrzeja Popiela, szlachcica polskiego). Potomkowie Andrzeja Popiela i Rozalii z Szaszkewyczów podobno mieszkają obecnie (stan na 1996 rok) w miejscowości Kniaże
(Княжоме) w pobliżu rodzinnego Podlesia52. Ojciec Markiana Semen (II) urodził
się 18 IV 1785 r. w miejscowości Horodyłów (Городилів), był duchownym unickim,
zmarł w 1833 r.
Postać Markiana Szaszkewycza cieszyła się autorytetem i stała się wzorem
nie tylko dla przedstawicieli ukraińskiego odrodzenia narodowego, ale też członków
jego rodziny, którzy zaczęli zdawać sobie sprawę, że reprezentują ród wielkiego
człowieka. Swoją działalnością i postępowaniem starali się godnie reprezentować
swego krewnego Markiana.
Jednym z nich był Bohusław Szaszkewycz (1888–1936, Edmonton, Kanada), major Ukraińskiej Armii Halickiej, człowiek świadomy swej tożsamości i pokrewieństwa z „budzicielem” narodu ukraińskiego Markianem Szaszkewyczem.
Świadczą o tym podpisy Bohusława, które oprócz imienia i nazwiska zawierały także dopisek wnuk Markiana. W rzeczywistości Bohusław był wnukiem Mykoły
Szaszkewycza, ten zaś bratem Markiana Szaszkewycza. Jednak czyny i postawa
Bohusława sprawiły, że można go obdarzyć zaszczytnym mianem wnuka Markiana53. Od najmłodszych lat swego życia Bohusław był przepojony głębokim patriotyzmem i miłością do swej ojczyzny. Walczył o niepodległość Ukrainy w czasie pierwszej wojny światowej. W 1916 r. został wzięty do niewoli przez Rosjan, jednak zbiegł
z niej. Trafił do Persji, gdzie organizował powstania wśród Persów przeciw Anglikom. Następnie wyjechał do Austrii, po czym powrócił na Ukrainę. W 1919 r. był
atamanem (majorem) Ukraińskiej Armii Halickiej. W czasie ofensywy czortkowskiej skutecznie odpierał ataki Polaków w rejonie Podlesia (Złoczowszczyzna). Walczył także o Bracław i Kijów przeciw wojskom Denikina. Bohusław słynął z dzielności i odwagi na polu bitewnym. W czasie walki potrafił w krytycznych momentach
samodzielnie odmienić bieg wydarzeń. Tak było podczas potyczek z Polakami w Ga51 Р. Горак, Шашкевичі (До питання родоводу o. Маркіяна Шашкевича) [w:]
Шашкевичіана, s. 175.
52 Ibidem, s. 179.
53 П. Шкарб’юк, Три покоління роду Шашкевичів в українських визвольних змаганнях
[w:] Шашкевичіана, нова серія випуск 1–2, Львів 1996, s. 194.
140
Stefan Tochowicz
licji w 1919 r., kiedy w takiej chwili sam podbiegł do kulomiotu i celnym ogniem
podtrzymał atak swoich pododdziałów54.
Wybitnym przedstawicielem familii Szaszkewyczów był także Hryhorij Szaszkewycz (zm. 1888 r.), krewny Markiana. Hryhorij w 1848 r. stanął na czele Okręgowej Ruskiej Rady. Był przedstawicielem ukraińskiej inteligencji i elity. W 1848 r.
został wybrany do austriackiego parlamentu, gdzie zajmował się sprawami oświaty
ukraińskiej w Galicji. Był autorem słownika ukraińsko-niemieckiego i podręczników ukraińskich55.
Iwan Zachar-Awdykowśkyj (1788–1852), wuj Markiana, był zarządcą przytułku dla ubogich i starców przy kościele św. Łazarza we Lwowie. Pomagał materialnie i moralnie Markianowi. Miał bardzo duży wpływ na wydanie Rusałki Dniestrowej w 1836/37 r. i dopuszczenie almanachu do druku. Co ciekawe, Markian
układał u swego wuja Czytankę.
Wołodymyr Szaszkewycz (1839–1885) był synem Markiana Szaszkewycza.
Wczesne dzieciństwo spędził wraz z rodzicami w rodzinnych Niestanicach. Od 1846 r.
uczył się w szkole w Żółkwi, a następnie we Lwowie. Tam też w 1851 r. zaczął uczyć
się w Gimnazjum Dominikańskim. Od 1861 r. był studentem na Wydziale Prawa
Uniwersytetu Lwowskiego, następnie Uniwersytetu Wiedeńskiego. W 1870 r. został
członkiem towarzystwa „Proswita”. Szaszkewycz zajmował się literaturą i publicystyką. Z Danyłą Taniaczkewyczem wydawał we Lwowie czasopismo literackie Wieczornice (Вечерниці, w latach 1862–1863) i Rusałka (Русалка, 1866–1867). Publikował swoje wiersze i przekłady literatury zachodniej w prasie lwowskiej, przede
wszystkim w Wieczornicach56. Czasopismo to zostało zawieszone ze względu na
brak środków finansowych oraz nieprzychylność lokalnych władz. Wieczornice zastąpiła Rusałka, w której drukowano wiersze, opowiadania historyczne, pieśni narodowe, prace naukowe. Działalność tego czasopisma także została zawieszona z powodów finansowych. Od 1867 r. pisał Wołodymyr artykuły do gazet Ruś (Русь) i Prawda (Правда)57. W 1863 r. wydał zbiór poezji Zielnik (Зільник), a następnie Głos
młodej Rusi (Гомон молодой Руси, 1861) i Powitalną pieśń… (Привітня пісня…
Кир. Іосифови Сембратовичу, 1870) oraz czytanki dla włościan Zoria (Зоря,
1871–1872)58. Zmarł w 1885 r. i został pochowany w grobowcu rodzinnym na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie.
Z rodziny Szaszkewyczów wywodziło się kilku zawodowych wojskowych. Na
szczególną pamięć zasłużył major Anton Szaszkewycz (żyjący w XIX wieku). Mieszkał w Peszcie. Dzięki jego pomocy możliwe było wydanie Rusałki Dniestrowej w Peszcie w 1837 r.59. Anton Szaszkewycz był zawodowym wojskowym, służącym w armii
austriackiej.
Jego synem był Ołeksandr (zmarł w 1910 r. w Wiedniu), także wojskowy.
Brał on w 1893 r. udział w uroczystości przeniesienia szczątków Markiana Szaszkewycza z Nowosiółek do Lwowa, podczas której położył na nowym grobie wieszcza
wieniec z napisem від Александра (od Aleksandra)60.
Ibidem, s. 198.
Ibidem, s. 195.
56 М. Романюк, Українська журналістика в іменах, Львів 1996, вип. 3, s. 319.
57 Ibidem, s. 320.
58 Ibidem, s. 321.
59 П. Шкарб’юк, op. cit., s. 198.
60 Б. Якимович, Військовики з родини Шашкевичів [w:] Шашкевичіана нова, вип. 1–2,
Львів 1996, s. 201.
54
55
Markian Szaszkewycz — Życie, działalność, dziedzictwo
141
Mychajło Szaszkewycz (zm. 1940) był inżynierem budownictwa. Zasłynął
jako budowniczy mostów żelaznych na Bałkanach61.
Ołeksandr Szaszkewycz (zm. 1963, USA) był admirałem floty jugosłowiańskiej, uczestniczył w I wojnie światowej. Kierował statkiem, którym podróżował król
Jugosławii Aleksander Karadziordziević w 1934 r. do Francji. Dzięki jego poświęceniu
udało się uratować króla podczas zamachu na jego życie w Paryżu62.
Wyżej opisani członkowie rodziny Szaszkewyczów byli bliskimi krewnymi
Markiana Szaszkewycza. Mieli oni pełną świadomość swych bliskich więzi z nim.
Poprzez patriotyzm, ambitne cele życiowe i poświęcenie realizowali szczytne idee,
które wyznawał ich wielki krewny. Rola Markiana Szaszkewycza w sposób niezaprzeczalny kształtowała ich tożsamość i postawy.
Szaszkewycz w muzyce
Utwory poetyckie Markiana Szaszkewycza stały się inspiracją do powstawania pieśni narodowych i patriotycznych w Galicji Wschodniej. Pierwsze z nich
pojawiły się już w 1848 r. i były tworzone przez przedstawicieli ukraińskiej inteligencji i duchowieństwa, a następnie przyswajane przez naród ruski. Szczególnie
znanymi pieśniami tego okresu były Daj nam Boże dobry czas (Дай нам Боже
добрий час), Jestem szczęśliwy, gdyż mam ruską matkę (Я щасний, руску матїр
маю), Stracona nadzieja (Пропала надїя). Na podstawie poezji Szaszkewycza powstawały także popularne piosenki ruskie funkcjonujące w Galicji około połowy
XIX w. Najbardziej znane były: Komu Bóg dał miękkie serce (Кому Бог дав в груди серце мягеньке), Zaśpiewam o tym, co minęło (Заспіваю що минуло), Podajcie ręce młodzi przyjaciele (Дайте руки юні други), A wiesz ty Julio?63. Pieśni te
były śpiewane w przeróżnych wariantach i do różnych melodii.
Postać Markiana Szaszkewycza i jego wiersze stały się inspiracją dla wielu
ukraińskich kompozytorów muzycznych. Jednym z najbardziej znanych ukraińskich kompozytorów drugiej połowy XIX wieku był Anatol Wachnianyn zafascynowany folklorem Słowian. Szczególnie interesowała go mentalność słowiańska oparta
na więzi człowieka z przyrodą i własną rodziną. Wachnianyn wysoko cenił pieśni
ludowe i historyczne oraz ballady i dumy64. Ludowość dostrzegał w utworach literackich Szaszkewycza, które były inspiracją dla jego muzycznych kompozycji. W 1885 r.
Wachnianyn skomponował muzykę do wiersza Szaszkewycza Pieśń wolności, zaczynającą się od słów: Nie gaśnijcie jasne gwiazdy (Не згасайте ясні зорі…). Utwór
ukazał się w książce pt. Kobziarz (Кобзар) we Lwowie w 1885 r.65. Znany ukraiński
kompozytor Josyf Worobkewycz ułożył muzykę do słów wiersza Szaszkewycza pt.
Podlesie (Підлисся). Utwór po raz pierwszy oficjalnie wydano w pracy autorstwa Worobkewycza pt. Śpiewnik dla szkół narodowych (Співаник для шкіл народних),
która ukazała się w Wiedniu w trzech wydaniach w 1889, 1899 i 1910 r.66. Kompozytor ten skomponował ponadto muzykę do wiersza Szaszkewycza Bolesław Krzywousty pod Haliczem67.
Ibidem, s. 201.
Ibidem, s. 203.
63 Ст. Людкевич, Поезиї М. Шашкевича в музициї [w:] Звіт дирекциї ц. к. академічної
гімназиї у Љвові за шкіљний рік 1910/ 1911, Львів 1911, s. 61.
64 Я. Горак, Анатол Вахнянин і фольклор [w:] Народознавчі зошити, Львів 2000, nr 1
(31), s. 103.
65 М. Марунчак, op. cit., s. 171.
66 Ibidem, s. 172.
67 Ст. Людкевич, op. cit., s. 60.
61
62
142
Stefan Tochowicz
Wiktor Matiuk w 1894 r. skomponował muzykę z akompaniamentem fortepianowym do wiersza Szaszkewycza pt. Wesniwka (Веснівка). Utwór Matiuka znalazł się w zbiorze Worobkewycza pt. Śpiewnik dla szkół narodowych (Співаник
для шкіл народних). W 1911 r. Matiuk napisał utwór muzyczny pt. Nie gaśnijcie
jasne gwiazdy (Не згасайте ясні зорі) nawiązujący do słów wiersza Szaszkewycza
pt. Pieśń wolności 68. Kompozytor ten był także autorem utworu pt. Nieszczęsny
(Нещасний) odwołującego się do poezji Szaszkewycza69.
Stanisław Ludkewycz napisał muzykę do kilku utworów Szaszkewycza, które opublikowano w książce Sprawozdanie dyrekcji gimnazjum akademickiego we
Lwowie za rok szkolny 1910/ 1911 (Звіт дирекції ц.к. акад. Гімназії у Львові за
шкіљний рік 1910/ 1911 у Львові)70. Ludkewycz był także autorem wierszy, komponował pieśni chóralne i kameralne71. Po zajęciu Lwowa w 1939 r. przez Niemcy
Ludkewycz i Wasyl Barwinśkyj zostali aresztowani wraz z przedstawicielami polskiej i ukraińskiej elity miasta72
Pieśni i kompozycje muzyczne stworzone na podstawie poezji Markiana
Szaszkewycza nie pretendowały do miana wielkich arcydzieł. Ich celem była popularyzacja twórczości poety wśród ukraińskiego społeczeństwa73. W 1933 r. Mykoła
Kołessa skomponował dla chóru seminaryjnego we Lwowie muzykę do wiersza
Szaszkewycza pt. Przyjacielowi (Побратимові)74. Jarosław Jarosławenko napisał
we Lwowie w 1934 r. kantatę W dniu święta Markiana (В Маркіянове свято)75.
Najwięcej jednak utworów muzycznych skomponowanych ku pamięci Szaszkewycza powstało w 1961 r. z okazji 150-lecia jego urodzin. Z tej okazji wydano we
Lwowie zbiór utworów muzycznych pt. Pieśni do słów Markiana Szaszkewycza
(Пісні на слова Маркіяна Шашкевича), w którym znalazły się prace kompozytorskie takich muzyków, jak: W. Matiuk, S. Ludkewycz, A. Kos — Anatolśkyj i innych. Iwo Polulach skomponował w Monachium muzykę do wiersza Szaszkewycza
pt. Syn w hołdzie kochanemu ojcu (Син любимому отцю)76.
Omelan Nyżankiwśkyj napisał w Paryżu muzykę do wiersza Szaszkewycza
Bandurzysta (Бандурист)77. Z okazji 150. rocznicy urodzin Szaszkewycza kompozytorka Stepanija Łukianowycz-Turkewycz napisała utwór muzyczny pt. Wzleciał
orzeł bujnoskrzydły (Взлетів орел буйнокрилий)78. Ostap Bobkewycz napisał
w Monachium utwór fortepianowy pt. Chwała Bogu (Слава Богу)79.
Tak duża liczba utworów skomponowanych do poezji Szaszkewycza świadczy o tym, iż jego poezja stała się inspiracją dla przedstawicieli twórców kultury
ukraińskiej. Niestrudzona działalność na rzecz odrodzenia tożsamości ukraińskiej
sprawiła, że wielu krewnych Szaszkewycza zaczęło się identyfikować z wartościami
reprezentowanymi przez poetę.
М. Марунчак, op. cit., s. 171.
Ст. Людкевич, op. cit., s. 60.
70 М. Марунчак, op. cit., s. 172.
71 Stanisław Ludkewycz, artykuł na stronie internetowej, http://www.pmv.org.pl/index.php?s=lista_kompozytorow&id=16
72 В. І. Лучук, Молода муза, антологія західноукраїнської поезії початку XX століття
[w:] Сучасність, вересень, nr 365, 1991, s. 123.
73 Ст. Людкевич, op. cit., s. 62.
74 М. Марунчак, op. cit., s. 172.
75 Ibidem, s. 174.
76 М. Марунчак, op. cit., s. 174.
77 Ibidem, s. 173.
78 Ibidem, s. 172.
79 Ibidem, s. 171.
68
69
Markian Szaszkewycz — Życie, działalność, dziedzictwo
143
Społeczeństwo ukraińskie w Galicji podtrzymywało pamięć o swoim „budzicielu” narodowym, obchodząc rocznice szaszkewyczowskie w miejscowościach
związanych z życiem poety oraz we Lwowie, czego wyrazem było uroczyste przeniesienie jego szczątków z Nowosiółek do najważniejszej nekropolii lwowskiej —
Cmentarza Łyczakowskiego. Postać Szaszkewycza i Ruskiej Trójcy ciągle inspiruje
Ukraińców i pobudza do działania na rzecz rozwoju narodowej kultury i kształtowania narodowej tożsamości.
Instytut Ukrainoznawstwa im. Krypiakewycza wydaje od 1996 r. w formie
monografii prace naukowe na temat Szaszkewycza i „Ruskiej Trójcy” pod tytułem
„Szaszkewycziana”(Шашкевичіана). We Lwowie przy ulicy Kopernika znajduje się
Muzeum Rusałki Dniestrowej. Postać Markiana Szaszkewycza wciąż żyje i jest doceniana, pomimo prób wymazania jej z pamięci przez władze komunistyczne.
Stefan Tochowicz. Markiyan Shashkevych — his life, activities, and heritage
This article concerns itself with Markiian Shashkevych (1811–1843), a Ruthenian
poet, writer, translator, and a Greek-Catholic parish priest in Nowosiółki (Новосілки; former Eastern Galicia, presently in Ukraine). Markiian Shashkevych was
one of the three founders of the “Ruthenian Triad" (with Yakiv Holovatsky and Ivan
Vahylevych), an association whose main objective was the revival of the Ruthenian
culture and literary tradition in Eastern Galicia. The article describes the activities
of music composers fascinated by Shashkevych’s poetry as well as the history of his
family.
Ольга Морозова
Чорноморський державний університет імені Петра Могили,
Миколаїв
Дискусія українських і польських вчених навколо актуальних
проблем спільної минувшини
Історія українсько-польських відносин є прикладом давнього конфлікту між обома народами, трагічні сторінки якого ретельно зберігає національна пам'ять. Довгий час українсько-польські проблеми лише розпалювали
ще більшу ворожнечу між українцями й поляками. На сьогоднішній день ті
неприємні моменти у житті обох народів поєднують представників Польщі й
України у спільних спробах знайти компроміс у висвітленні подій минулого,
у розбудові добросусідських відносин.
Велику увагу українсько-польському діалогу сьогодні приділяють знані українські вчені — Л. Зашкільняк, І. Ілюшин, Я. Грицак, В. Сергійчук, Є.
Сінкевич й інші, а також відомі польські історики — Г. Мотика, Я. Мокляк, Т.
Ольшанський, Я. Бруський та багато інших.
Проблеми українсько-польських відносин та її висвітлення в польській історіографії теж займає чільне місце в працях як українських (Л. Баженов, Т. Гриневич, І. Ярмошик тощо), так і польських науковців (Г. Мотика, Є.
Коко, Т. Стриєк, С.-А. Кресло, Т. Стегнер та інші).
Отже, мета статті — проаналізувати стан вивчення деяких актуальних
проблем українсько-польських відносин ХХ ст. у новітній польській і українській історіографії та визначити тенденції, які спостерігаються останнім часом. Для досягнення поставленої мети автор поставив перед собою такі завдання: виділити гострі моменти українсько-польських відносин ХХ століття,
які збереглися в національній пам’яті українців і поляків і стали об’єктом
уваги професійних істориків; дослідити доробок сучасних польських і українських науковців щодо вивчення актуальних проблем спільної минувшини на
прикладі Волинської трагедії; оцінити значення роботи вчених для дослідження актуальних проблем українсько-польських відносин.
Українсько-польське протистояння ХVII ст., конфлікт кінця ХІХ —
початку ХХ ст., зокрема мовне питання, волинська трагедія, пацифікація,
операція «Вісла» тощо — це як раз ті моменти, що збереглися в національній
пам’яті двох народів і стали темою для численних дискусій.
Як серед польської, так і серед української спільноти сьогодні ще є певні стереотипні уявлення щодо висвітлення тогочасних подій. На переконання відомого польського публіциста Т. Ольшанського джерелом цих стеRECENZJE, WYDARZENIA
13/2013
145
146
Ольга Морозова
реотипів є ідеалізація власного народу: «Той стереотип, підтримуваний пропагандистською літературою всіх політичних орієнтацій, навіть не допускав
думки про те, що під час окупації існувало нормальне життя, проявом якого
було між іншим те, що бандити грабували, а вбивці — вбивали, не допускається теж до свідомості загалу розміри співпраці з окупантами ані розмірів
морального спустошення, яке несла з собою війна. Той ключовий стереотип
відіграв важливу роль у приховуванні основних підвалин останнього польсько-українського конфлікту» 1. Однак все більше з’являється досліджень, автори яких намагаються більш толерантно характеризувати гострі моменти
українсько-польських відносин, уникати крайніх оцінок і всебічно розглядати
проблеми.
Болісною проблемою в історії українсько-польських стосунків стали
так звані «пацифікації». При цьому польська сторона вважає, що українськопольські відносини дестабілізувались внаслідок терористичних актів антидержавної діяльності Організації Українських Націоналістів і Комуністичної партії Західної України. Зазначимо, що українські історики вказують на проблему військового осадництва як на дратівливий чинник відносин на селі.
Останнім часом одне із чільних місць в історіографії польсько-українських відносин ХХ ст. посідає проблема переселення українців із Польщі до
УРСР і загалом обміну населенням (трансферу) між зазначеними державами.
На тлі публікацій, що вийшли друком останнім часом, нашу увагу привернув
доробок професора з університету містечка Зелена Гура — Б. Гальчака, який
займається проблемою лемків. Вчений вважає, що лемки отримали найбільш
важкий досвід у ХХ столітті. Наукова палітра дослідника сягає давньої історії
цієї етнографічної групи українського народу і до сьогодення. Розповіді близьких та сусідів, особисті переживання та спостереження, пошукова робота в архівах, сплелися у візерунок статей присвячених лемківському питанню2.
До речі, проблемі переселення українців із Польщі до УРСР у воєнний
та післявоєнний період присвятив свій науковий доробок історик Р. Дрозд3.
Лемківська проблема не раз привертала увагу вчених з Кракова — Я. Мокляка
й А. Зємбу4. Польських вчених цікавлять перш за все питання походження
лемків, їх мова, релігія, національна приналежність тощо. У напрямку дослідження проблеми лемків польські вчені активно співпрацюють із науковцями
з інших країн, зокрема, України, Америки, Канади.
Одним із найбільш контроверсійних питань спільної минувшини є Волинська трагедія (поль. Rzeź wołyńska, «Волинська різанина») — обопільні
Olszański T. A. Konflikt polsko-ukraiński 1943–1947. – Warszawa 2011. – С. 4
Halczak B., Osękowski Cz. Stereotyp Łemka w świadomości zielonogórskich studentów //
Rocznik Lubuski. – 2004. – Cz. 1. – т. 30. – S. 51–61; Гальчак Б. Лемківські перспективи
на ХХІ століття // Історичний архів. Наукові студії. – 2012. – Вип. 2. – С. 15–23; Гальчак Б. Проблеми національної ідентичності лемків в Польщі // Етнічна історія народів
Європи. Збірник наукових праць. – К.: Київський національний університет ім.
Т. Шевченка. – 2008. – Вип. 26. – С. 21–28; Гальчак Б. Стосунки лемків з українською
Повстанською Армією // Україна – Європа – Світ. – 2008. – Вип. 1. – С. 76–83
3 Drozd P. Droga na zachód. Osadnictwo ludności ukraińskiej na ziemiach zachodnich i północnych Polski w ramach „Akcji Wisla”. – Warszawa 1997; Дрозд Р. Переселення українців з Польщі до Української РСР в 1944–1946 рр. // Український альманах. – 1996. –
С. 190–198; Дрозд Р. Як відбувалося переселення українців в Радянську Україну? //
Наше слово. 2002. – № 50. – 15 грудня
4 Moklak J. Łemkowszczyzna w Drugiej Rzeczypospolitej. Zagadnienia polityczne і wyznaniowe. – Kraków 1997. – 223 s.; Zięba A. Ukraińcy w Kanadzie wobec Polski i Polaków
(1914–1939). Kraków 1998.
1
2
Дискусія українських і польських вчених навколо актуальних проблем …
147
етнічні чистки українського і польського населення, здійснені Українською
Повстанською Армією та польською Армією Крайовою за участю польських
батальйонів шуцманшафту та радянських партизанів у 1943 році під час
Другої світової війни на Волині. За підрахунками польської сторони, під час
цієї трагедії з польського боку загинуло щонайменше 35 тисяч осіб (деякі
польські історики називають в два-три рази більше число загиблих поляків),
з українського боку на всіх територіях українсько-польського конфлікту, включаючи Волинь, полягло від 15–20 тисяч осіб (за Г. Мотикою) до 24 тис. осіб
(за Т. Ольшанським). Лише на Волині загинуло до 8 тисяч осіб5. Проведені ж
в Україні дослідження показали, що лише на території одного ВолодимирВолинського району було вбито майже 1500 цивільних українців. На території
Рівненської області виявлено понад 10 тисяч жертв6. Криваве протистояння
між поляками і українцями другої половини 1940-х рр., що відбувалися на
теренах ПНР і УРСР в польській публіцистиці отримало назву «польськоукраїнської війни»7. Дослідження з цього питання ще тривають.
Останнім часом науковцями була зібрана велика кількість матеріалів
із даної тематики, зокрема спогади очевидців, відбулися зустрічі, семінари,
конференції за участю польських і українських вчених із метою вироблення
єдиної концепції щодо висвітлення українсько-польських відносин середини
ХХ століття. На початку ХХІ ст. вийшла певна кількість наукових праць щодо
даної проблеми.
Детальну характеристику праць польських і українських вчених стосовно Волинської трагедії надав Іван Мищак у своїй праці «Українська і польська історіографія про Волинську трагедію 1943 р.». Автор представив різні
позиції й погляди на проблему серед українських і польських істориків, довівши, що сьогодні не можна розглядати питання Волині у польському й українському вимірі, адже як серед польських вчених, так і серед українських існує
різний підхід у баченні подій 1943 року8.
Відомим українським дослідником, що займається проблемою трагічних подій на Волині, є Микола Кучерепа, професор Волинського національного університету ім. Лесі Українки, член робочої групи експертів для проведення додаткових наукових досліджень трагічних подій на Волині у 1943–
1944 рр. при Раді національної безпеки і оборони України, відповідальний редактор наукового збірника «Україна–Польща: важкі питання»9. У своїй статті
«До генези конфлікту: українсько-польські відносини на Волині напередодні
Другої світової війни» М. Кучерепа звертає увагу на причини Волинського
конфлікту між українцями і поляками напередодні Другої світової війни, а саме на релігійний чинник. Автор зазначає, що домінувало на Волині в між5 Мотика Ґ. Польська реакція на дії УПА: масштаб і перебіг каральних акцій // Незалежний культурологічний журнал «Ї» . – 2003. – №28.
6 http://uk.wikipedia.org/wikі/
7 Olszański T. A. op. cit. – С. 3.
8 Мищак I. Українська і польська історіографія про Волинську трагедію 1943 р.// http://archive.nbuv.gov.ua/portal/soc_gum/idvu/2008_18/27.pdf
9 Кучерепа М.М. Волинське українське об'єднання (1931–1939 рр.). – Луцьк 2001 (у
співавторстві); Волинь у Другій світовій війні: зб. наук. і публіцист. ст., присвяч. 60річчю визволення Волин. обл. від фашист. загарбників / гол. ред. і упоряд. М. М.
Кучерепа. — Луцьк 2004; Кучерепа М.М. Волинь 1939–1941 рр.: навч. посіб. — Луцьк
2005 (у співавторстві); Волинь пам'ятає. Відлуння на Волині Голодомору 1932–1933
років у радянській Україні / автори-упоряд. М.М. Кучерепа, В. В. Ткачук; за заг. ред. М.
М. Кучерепи. — Луцьк 2008.
148
Ольга Морозова
воєнний період православ’я і, звісно, що наступ на нього викликав зворотні
дії населення10. Аналогічно Б. Гудь зазначає, що поширенню антипольських
настроїв українського населення у довоєнний період сприяли репресії проти
православної церкви на Волині 1937–1939 рр.11.
Одним із найбільш знаних фахівців із питань українсько-польського
протистояння часів Другої світової є доктор історичних наук, професор Ігор
Ілюшин, що також входить до робочої групи експертів із проведення додаткових наукових досліджень трагічних подій на Волині у 1943–1944 роках.
Вважаючи антипольську акцію «цілком вмотивованою», науковець вказував
на те, що «однією з головних причин українсько-польського міжнаціонального конфлікту часів війни стала та обставина, що поляки ні на мить не сумнівалися: ця територія — польська. Вони високо цінували власний, справді
значний економічний і культурний внесок у розвиток західноукраїнського регіону, та помилково вважали, що цього внеску не заперечуватиме жодна з країн»12.
Львівські дослідники Л. Зашкільняк та М. Крикун також підтримують
думку про законне право українців на самовизначення і пов’язують Волинську трагедію із загостренням взаємних претензій української і польської
сторони на фоні посилення німецького терору і репресій на українських землях. Автори зазначають, що «українська сторона … вважала зрадою упустити
новий історичний шанс відновлення Української державності, а відбудову
Польщі в кордонах 1939 р. трактувала як ‘нову польську окупацію’». Українські націоналісти бачили землі Волині та Східної Галичини своєрідним „П'ємонтом", з якого почнеться створення незалежної України. Отже, проблема
вилилась у «кривавий міжетнічний конфлікт, який розпочався навесні 1943 р.
на Волині на ґрунті взаємних звинувачень у ворожості та пособництві окупантам. Не вбачаючи у поляках союзників, а лише ворогів, ОУН–Б восени 1943
р. вирішила з допомого УПА "очистити" терен майбутньої Української держави від поляків і під загрозою фізичної розправи витіснити їх за Буг і Сян.
«В обстановці взаємного поборювання такі заклики стали запальною речовиною, що спричинила взаємне винищення цивільних мешканців, часто на
побутовому ґрунті, жертвами якого на Волині та у Східній Галичині стали
близько 75 тис. поляків і 35 тис. українців»13.
В. Сергійчук, підкреслюючи автохтонність українців на Волині, теж
вважає антипольську акцію цілком вмотивованою14. Однією з причин українсько-польського протистояння вважає провокації поляків щодо українців
перед німцями, а саме антинімецькі дії поляків під виглядом українських
Кучерепа М. До генези конфлікту: українсько-польські відносини на Волині напередодні Другої світової війни // Волинь і Холмщина 1938–1947рр.: польсько-українське
протистояння та його відлуння. Дослідження, документи, спогади / голова ред. колегії
Я. Ісаєвич. – Львів 2003. – Вип. 10. – С. 62.
11 Гудь Б. Політика „ревіндикації” на Холмщині і Волині 1937–1938 рр. та її наслідки
для українсько-польських стосунків // Україна: культурна спадщина, національна
свідомість, державність. – 2012. – №21. – С. 263.
12 Ільюшин І. Волинська трагедія 1943–1944 рр.: пошук між «двома правдами» //
Українська правда. – 2011. – 13.07. // http://www.istpravda.com.ua/digest/2011/07/13/45611/ (дата звернення – 26.03.2013)
13 Зашкільняк Л., Крикун М. Історія Польщі: Від найдавніших часів до наших днів. –
Львів: Львівський національний університет імені Івана Франка, 2002. – C. 527.
14 Сергійчук В. Трагедія Волині. Причини й перебіг польсько-українського конфлікту
в роки Другої світової війни / Київський національний університет імені Тараса Шевченка; Центр українознавства. – К.: Українська видавнича спілка, 2003. – С. 71.
10
Дискусія українських і польських вчених навколо актуальних проблем …
149
націоналістів, антиукраїнську політику поляків щодо українців після проголошення ними відновлення української держави у 1941 році. У своїх роботах автор представив численні факти про жахливі страти українців на Холмщині,
що за його даними відбулися у 1942 році, напередодні Волинської трагедії,
хоча деякі польські вчені вказують, що події на Холмщині сталися вже після
Волині у 1943 році15.
Загалом українські історики переконані, що дискримінаційна політика уряду ІІ Речі Посполитої щодо українського населення у 20–30-х рр. ХХ
століття стала чи не головним чинником, який згодом вилився у криваву
трагедію.
Переважна більшість польських істориків дотримується усталеного
погляду на український націоналістичний рух, коли українсько-польські
відносини зводилися до протистояння ОУН–УПА з Армією Крайовою і характеризувалися злодіяннями українських націоналістичних організацій — «геноцидом» польського населення східних «кресів» (Г. Мазур, В. Філяр, В. і Є.
Семашко, Е. Прус, А. Корман, В. Поліщук, Ж. і В. Станські та інші). Привертають увагу і роботи, автори яких намагаються більш зважено поглянути
на проблему, опертися на документальні джерела (Г. Мотика, Т. Ольшанський, Р. Внук, Р. Тожецький та інші), де діяльність ОУН–УПА трактується
бажанням українців визволити українські етнічні землі.
Розвідки Е. Пруса, А. Кормана, В. Поліщука (вчений українського походженя) написані в основному на спогадах очевидців подій, які автори
використовують для доказів злочинної діяльності українців. Колишній діяч
Армії Крайової професор В. Філяр зазначає, що Волинська трагедія була результатом антипольської агітації ОУН ще до війни, а антипольську акцію
українців 1943 р. пов’язує з прямим наказом Д. Клячківського про знищення
польського населення. В. Філяр вказує і на роль німецького чинника, що
сприяв розгортанню українсько-польського конфлікту: «Україна стала тереном грабіжницької економічної експлуатації для потреб воєнної економіки
та джерелом дешевої робочої сили для промисловості та сільського господарства Третього Рейху. В умовах окупаційної системи тиск і терор стосувався не
лише поляків, але й українців. Єдине, що німецький окупант залишив в українських руках, це достатньо широкий простір для боротьби з поляками. У своїй міжнаціональній політиці на Волині німці використовували постійно зростаюче протистояння між поляками й українцями. З цією метою розпалювали ворожнечу й антагонізми, щоб згодом, застосовуючи принцип divide et
impera, викликати конфлікти між поляками і українцями, і таким чином, нейтралізувати визвольну боротьбу обох народів. Фашистські окупанти вважали
українців особливо придатними для того, щоб вони стали противагою для
поляків»16. Цю тезу підтверджує і український вчений Юрій Сорока17.
Автори, що представляють інший погляд на проблему, в основному
визначають причиною конфлікту між українцями і поляками у середині ХХ
століття дискримінаційну політику щодо українців ІІ Речі Посполитої, зокрема її соціальну складову, боротьбу українських селян із польськими колоністами за землю. Таку позицію підтримують відомі польські історики Т. ОльСергійчук В. І. Поляки на Волині у роки Другої світової війни: Документи з українських архівів і польські публікації. — К.: Українська видавнича спілка, 2003. — 576 с.
16 Філяр В. Розвиток українського самостійницького руху на Волині у 1939—1944 рр.
Виникнення УПА // http://www.ukrhistory.narod.ru/filar-1.htm
17 Сорока Ю. Польсько-українське протистояння на Волині у 1943 р. // Краєзнавство. –
2011. — №2. – С. 301—305.
15
150
Ольга Морозова
шанський, Г. Мотика тощо18. Р. Тожецький визначав причиною українськопольського конфлікту спільну тверду позицію обох сторін у відстоюванні своїх
національних прав, акцентував увагу на бажанні української сторони звільнити від поляків українські етнічні землі. У той же час він звинувачує УПА
у небажанні припинити конфлікт19. У роботі Ґ. Мотики та Р. Внука акцентовано увагу на тій обставині, що дії української сторони були направлені на
звільнення власних територій від польського елементу20.
Окрему категорію становлять праці польських вчених українського
походження (Євгена Місила, Романа Дрозда, М. Сивіцького), що написані
в основному на документальному матеріалі, спогадах учасників конфлікту,
представляють дії українських націоналістів як «самозахист», реакцію на дискримінаційну політику польського уряду щодо українців.
Однією з дискусійних проблем, що розглядається в контексті Волинської трагедії, є спроба українського й польського підпілля порозумітися між
собою та можливість припинення конфлікту в той час, коли він ще не набув
масового характеру. Однак, значна частина українських та польських вчених
вважає, що це було не можливим. Переважна частина українських дослідників відзначає небажання польської сторони навіть чути про входження „східних кресів” до майбутньої Української держави, а польські історики, у свою
чергу, відстоюють думку, що порозуміння між польським та українським підпіллям було неможливим тому, що саме ОУН поширювала антипольські настрої в українському суспільстві21.
Таким чином, польські дослідники (В. Філяр, Г. Мазур, В. і Є. Семашки, Е. Прус, А. Корман, В. Поліщук, Ж. і В. Станські), які у своїй більшості
є представниками репатріантів із Західної України, називають Волинську
трагедію «геноцидом» проти населення Польщі22, усю вину за тогочасні події
покладають на українців. Представники ж української сторони (В. Сергійчук,
В. Косик, Я. Царук, О. Денищук, І. Ільюшин та інші) вважають події на Волині
відплатою за антиукраїнську політику польського уряду впродовж століть23.
Хоча є сьогодні й представники обох сторін (Р. Тожецький, Г. Мотика,
Р. Внук, Р. Дрозд, Є. Місило, Л. Зашкільняк, В. Крикун), які закликають до
визнання подій на Волині як спільної трагедії й покладають провину за заподіяне на обидві сторони24.
Zeszyty Historyczne. – 1989. – z. 90. – S. 159–199.; Мотика Ґ. Антипольська акція ОУН–
УПА // Ї. – 2003. – № 28. – С. 36.
19 Torzecki R. Polacy i Ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II
Rzeczypospolitej. –Warszawa 1993. – 349 s.
20 Motyka G., Wnuk R. Pany i rezuny. Współpraca AK–WiN i UPA w latach 1945–1947. –
Warszawa 1997; Див. Motyka G. Tak było w Bieszczadach. Walki polsko-ukraińskie 1943–
1948. – Warszawa 1999. – 552 s.
21 Мищак. І. Українська і польська історіографія про Волинську трагедію 1943 р. //
http://archive.nbuv.gov.ua/portal/soc_gum/idvu/2008_18/27.pdf
22 Filar W. “Burza” na Wołyniu. Z dziejów 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej. –
Warszawa 1997. – S. 46–47; Siemaszko W., Siemaszko E. Ludobójstwo dokonane przez
nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939–1945. – Warszawa 2000. – т.
1. – s. 1–1000; т. 2. – s. 1001–1440.; Siemaszko W., Turowski J. Zbrodnie nacjonalistów
ukraińskich dokonane na ludności polskiej na Wołyniu 1939–1945. – Warszawa 1990.
23 Сергійчук В. Трагедія Волині, op. cit.; Сергійчук В. І. Поляки на Волині, op. cit.
24 Torzecki R. op. cit., 349 s.; Motyka G. Wnuk R. Pany i rezuny…; Motyka G. Tak było w Bieszczadach, – 552 s.; Мотика Ґ. Польська реакція на дії УПА, – С. 52.; Зашкільняк Л. О.,
Крикун М. Г. Історія Польщі, – С. 527.
18
Дискусія українських і польських вчених навколо актуальних проблем …
151
Сьогодні у стосунках на науковому та міждержавному рівнях між Польщею та Україною спостерігається прагнення припинити суперечки щодо подій минулого. Виявом українсько-польського примирення стало відзначення
70-х роковин подій на Волині 27 лютого 2013 року у Варшаві, де відбулося засідання Польсько-українського форуму партнерства. Представники обох сторін, маючи власну позицію щодо питання, вшанували пам'ять загиблих у ході
трагедії.
Таким чином, проблематика українсько-польських конфліктів є досить розлогою. Численні сюжети мають різний ступінь гостроти суперечок та
широкий спектр інтерпретацій. Головним підсумком останніх двадцяти років
можна вважати те, що ці проблеми перестали бути «закритою темою», спостерігається підвищення інтересу вчених до них, що призводить до поступового зближення українців і поляків, не дивлячись на певні розбіжності у поглядах щодо минулого. Адже лише за умови взаємного порозуміння, вироблення спільної виваженої позиції щодо зазначених історичних подій можна
сподіватись на плідне подальше співробітництво наших держав і народів.