112Acta Univers a Linguistica 12. 1986
Transkrypt
112Acta Univers a Linguistica 12. 1986
A C T A U N I V E R S I T A T I S FOLIA LINCUISTICA L O D Z I E N S I S 12, 1986 J ó aaf Kqâ METODY STATYSTYCZNE W BADANIACH DIALEKTOLOGICZNYCH Wprowadzenie do dialektologii nia zjawisk językowych metody liczbowego było następstwem zwrotu zainteresowań daczy od opisu statycznego do dynamicznego. nie tylko rozwoju samej dyscypliny, bardziej rzeczywistości językowej. ności, zwłaszcza fonetycznej, statystycznych, ale 1 zmieniającej się Wprawdzie zjawisko jednakże badań nie było W pierwszym okresie rozwoju dialek oraz ich zasięg teryto Dostrzegane zjawiska wariantywnych realizacji poszczegól nych cech, gwar coraz wariantyw- która stała się przedmiotem tologii szło raczej o opis cech gwarowych ba Zwrot ten był efektem znane było bada c z o m od dawna, ono głównym celem badawczym. rialny. przedstawia będących rezultatem wewnętrznych tendencji rozwojowych bądź wpływu języka ogólnego na gwary, ginesowo i zbywane stwach od norm mentaryczne, cji na temat traktowane były drobnymi uwagami o zdarzających się gwarowych. odstęp Uwagi takie były z konieczności a tym samym nie mogły stanowić mar frag dostatecznej informa kierunków nowych tendencji rozwojowych, a zwłaszcza stopnia ich nasilenia. Przełomowy w tym zakresie w s k i e g o 1, ogłoszony ne zastąpił autor Doroszewskiego, w okazał się artykuł Witolda Dorosze roku 1934, w k t ó r y m wnioskowanie intuicyj w n ioskowaniem opartym na statystyce. dzięki swej prostocie skała od razu wielu zwolenników. stało sporo prac, w których nalizy zjawisk językowych Metoda W. i przejrzystości opisu, zy Już w okresie przedwojennym p o w wykorzystywano metodę (por. prace ilościowej H. Friedricha, J. a- Tarna- t W. D o r o s z e w s k i , Newa aUeaakańcć* lologiczne” XVI, 193«, ». 249-278. wai Searotrehy, Prace Fi ckiego2 i stywana m. in. przez innych). W okresie powojennym Annę Basarę, metoda ta była w y k o r z y Jana Basarę, Helenę Zduńską, 3 Janinę Wójtowicz, Władysława Paryla . Posługiwanie się metodą statystyczną szy opis gwar w dwu zjawisk językowych: zakresie umożliwia l) wewnętrznego realizacji fonetycznych riantów i poszukiwanie tą drogą pierwotnego typu i socjalnych uwarunkowań dań dialektologicznych go, w których czy ogólnie Metoda - Metoda liczbowego przedstawiania faktów językowych, kilku informatorów, jak to czynił W. Doroszewski. podstawy do orzekania zapropo została rozbudowana i udoskonalo z metodą socjolinowistycznąX Błę w badaniach i to tylko z najstarszego pokolenia, Zestawienia liczbowe wymówień tak małej liczby osób nie mogą oczywiście Nawiasem mówiąc, jest jednym ba . in. przez powiązanie jej zyskanych od staty w badaniach języka mówione dem metodologicznym byłoby już dziś wykorzystywanie jedynie i stanowi metodę przygotowywania materiału językowego nowana przez W. Doroszewskiego, (m. danej (językowych zwłaszcza w owym drugim nurcie do analizy socjolingwistycznej na wa wymowy języka ogólnego regresu wymowy g w a r o w e j ) . styczna jest wręcz nieodzowna zróżnicowania (opis inwentarza gwary); 2) interferencji gwary precyzyjniej u- stanowić o typie wymowy w całej badanej społeczności. problem doboru odpowiedniej liczby informatprów z najsłabszych punktów tej metody. Brak zobiektywi- 2 P o r . H. F r i e d r i c h , S t u d i a nad nosowością w gwarach Mazowsza, W arszaw a 1937; t e n ż e , Samogłoski nosow e ые wsi Leszczydół pow. Puł tusk ze stanowiska metody ilościowej, " S p ra w o z d a n ia z P o s ie d z e ń K o m is ji Jezykowej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego*' I, 19371 s. 60-68; J. Г а г S t u d i a porównawcze nad geografią wyrazów (Polesie - Mazowsze i. W arszaw a 1937. 3 Por. A. B a s a r a, Studia nad wokalizmem w gwarach Mazowsza (.samo głoski ustne), Wrocław 1965; J. B a s a r a , W sprawie palatalizacji spół głosek tylnojęzykowych k, g, X we wschodniej części Mazur, Poradnik Języko wy” 1956, s. 2 2 1 -2 2 8 ; H. Z d u ń s k a , Studia nad fonetyką gwar mazowie ckich. Konsonantyzm, Wrocław 1965; J. W 6 j t o w i с z, O zanikaniu ma zurzenia w niektórych gwarach polskich, "Praçe F ilalogicxne 3JVIÏI, 1 zw 3 , s. 1 2 3 , 131; W. P a r у 1, Uymowa ą pochylonego u osiedleńców z Ży wiecczyzny w Sidzinio w pow. grodkowskim (2 problematyki integracji językowej na Ziemiach Zachodnich), "Rozprawy Komisji Językowej Wrocławskiego Towarzy stwa Naukowego" X, 1976, s. 91-118. * Por. R. p i ę t k o w a , Socjologiczne uwarunkowania wariantywności fonetycznej w języku mówionym katowiczan, "Analizy i Syntezy" 1979, Socjon а с к i. lingwistyka, z. 2, s. 105-120. kowanych, matematycznych kryteriów takiego doboru zmusza bada czy do rozstrzygnięć intuicyjnych i arbitralnych. Jakkolwiek błędu związanego nie spotyka się już we z ilością badanych współczesnych pracach, szczenie poczynione' przez W. Doroszewskiego, przez Mieczysława Małeckiego5 , dzi mianowicie o trakcie rozmowy upr o nadal występuje w badaniach. informatorem. tatywny dla mowy danej środowiska, to drugie a skrytykowane ostro traktowanie materiału językowego z informatorów Cho uzyskanego jednostki w kontaktach z członkami własnego a zwłaszcza rodziny? Pytanie to jest zwłaszcza obecnie, kiedy mieszkańcy wsi stają się Ы lingwistami. uzasadnione w coraz więk s z y m zakresie W tym kontekście wyniki badań mogą być również mylące, mimo uwzględnienia sporej ilości informatorów bardzo zróżnicowanym wieku. się wydaje, z Wątpliwość takich badań wynika, nie u ś w ł.adamiania sobie podstawowego pytania, stoi przed współczesnym dialektologiem; stracji wariantów realizacyjnych stopnia czy zmierza się do i mechanizmów integracji gwary statystycznej Wszystkie twierdzenia, cie rzeczy - człowiek obcy w takich pracach języka ogólnego, jak jakie reje z językiem ogólnym, kodu tj. sekundar- że przy pomocy metody dokonuje się opisu współczesnego stanu gwary, zują się iluzjami, o ile badania takie precyzyjniej o w danej gwarze, czy też do opisu do o pisu stopnia opanowania przez mieszkańców wsi nego (ogólnego)? w Czy materiał taki jest reprezen oka prowadzi nieautochton (lub dla badanej społeczności). uzyskuje się opis stanu W grun opanowania tzn. opis poziomu bilingwalności informatorów, a nie opis autentycznego stopnia zachowania gwary stwa od norm systemowych gwary (trwałe odstęp nie są przecież tożsame z poziomem bilingwizmu jednostki). Ostrożność w interpretowaniu ploratora-nieautochtona m a t e riału zebranego informator stara się p o (w miarę jego opanowania ), tego, czy eksplorator posługuje się wym. Wybór kodu ogólnego przez informatora tyle względami językowymi nia się), eks- w ynika ze specyfiki sytuacji badawczej. W kontakcie z eksploratorem (z osobą obcą) sługiwać kodem ogólnym przez niezależnie od k o d e m ogólnym, czy też gwaro uwarunkowany jest nie (koniecznością precyzyjnego ile prestiżem społecznym, porozumie jaki wyznacza posługiwanie się 5 Por. М. M a ł e с к i, Nowsze kierunki dialektologii, skiego Towarzystwa Językoznawczego" VII, 1938* s. 36-37, "Biuletyn Pol gwarą w kontakcie oficjalnym. na ogólny następuje nawet ile któraś z nich w Co więcej kontakcie zmiana kod u gwarowego nie zna danej gwary (najczęściej ze zmianą wyboru leksykalnego, Niestety, informacje stopnia wzajemnej znajomości informatorem oraz innych okoliczności nej rozmowie (nie bez znaczenia okazuje się też kiej rejestracji) wiąże się to co powoduje jednak zazwyczaj zmia nę typu realizacji fonetycznej). sytuacji badawczej, - najbliższych sobie osób, o na temat eksploratora z towarzyszących rejestrowa sama forma są w pracach dialektologicznych jane.lub zbywane krótkimi uwagami, co powoduje ta zupełnie pomi eliminowanie tych że okoliczności w samej interpretacji zebranego materiału. Innym problemem rzutującym na adekwatność opisu nego są te fragmenty rozmowy eksploratora rych osoba badana przechodzi na swój kod p r y m a m y , Są to najczęściej momenty śmiechu, cia emocjonalnego itp. tzn. gwarowy. Zmianę kod u notuje się wówczas toda statystyczna okazuje się bezradna. stkie wymówienia uzyskane w I w tym punkcie zarówno te z zwykło się traktować równorzędnie. Jest to jak wspomniano wyżej, warianty- zmiany kod u wywołanej strukturalne. . Językowym przejawem wariantywne realizacje me jak i z fragmentów emocjo wność realizacji gwarowych i (opozycyjnie) literackich często rezultatem bardzo W praktyce badawczej wszy w trakcie jednej rozmowy, fragmentów nacechowanych emocjonalnie, poważne uproszczenie opisu, gdyż, któ żartów, gniewu, wzrostu napię zróżnicowanych czasowo odcinkach wypowiedzi. nalnie neutralnych, statystycz z informatorem, w jest nader czynnikami innymi takich właśnie zmian niż kodów są tych. samych cech w tych samych formach (na turalnie u tego samego informatora). w a przyjmowane przez dialektologów Niestety, uproszczenie to by z całkowitym milczeniem, jeśli nie liczyć drobnych wzmianek o występowaniu tego zjawiska. W praktyce badawczej nie znajdujemy nawet prób rozwiązania te go problemu. Językowe procesy Integracyjne, głównie z zakresu fo netyki, najczęściej i najchętniej przedstawia się w oparciu proste zestawienia liczbowe wymówień gwarowych przecież żeby te właśnie zestawienia (tzn. systemów gwarowych), nasilenie trwa nie zaś indywidualny winien b y ć przeanalizowany wszystkich strukturalnych, A i aby doku przypadek uwarunkowany stresową zazwyczaj sytuacją badawczą, brany materiał językowy o literackich. były wiarygodne mentowały autentyczny etap rozwoju gwary łych odstępstw od nor m i w ze kontekście a zwłaszcza pozaetrukturalnych uwarun- к owad wymowy w a r i a n t y w n e j . W przeciwnym w ypadku dane liczbowe nie odzwierciedlają ani poziomu bilingwizmu informatora (skoro s łę do zestawień wymówienia uzyskane samokontroli językowej rozm&fcy, nalnego), w momentach np. śmiechu, wzburzenia ani tym- bardziej faktycznego poziomu z językiem ogólnym (skore na równi w y nacechowane włącza rozluźnienia emocjo integracji gwary traktuje się fragmenty rozmo i nie nacechowane emocjonalnie). Wo bec zasygnalizowanych powyżej niezwykle kowań samej wariantywności fonetycznej tość wykorzystywanej od lat złożonych zmniejsza się znacznie w a r metody st a t y s t y c z ne j . Z drugiej nak strony uwzględnienie podnoszonych tu czynników, zastrukturalnych, zwłaszcza jest w opisie statystycznym rzeczą wykonalną do końca, gdyż uwarun (a tego w y m a g a statystyka) cechowanymi 1 nie nacechowanymi po- w prost nie niemożliwe jest chyba w praktyce prowadzenie ostrej granicy jed prze między na emocjonalnie fragmentami w y p o w i e dzi informatora. Interesującą propozycją statystycznego ujmowania stosunku gwa ry do języka ogólnego jest metoda Ulricha Ammona^. Określanie sto pnia zróżnicowania gwary na podstawie skali zykiem ogólnym w stosunku do języka ogólnego odbywa się (tzw. Stufenleiter) w zakresie realizacji nym stopniem takiej skali średnie ) różnic między gwarą a ję poszczególnych cech. Kolej (mogą tu wchodzić w grę realizacje p o przyporządkowuje się wartości liczbowe, które podstawę do określania tzw. poziomu dialektycznego. zaletą metody U. *jnmona jest możliwość określenia cy poziomu dialektycznego Niestety, o zwłaszcza przydatności tej metody w zaś w bada badaniach zjawiska interferencji gwar i języka ogólnego, gdyż, jak dotąd, w polskiej dialektologii nie podejmowano prób weryfikacji tejże metody. że z uwagi na na wyższych musi obejmować co najmniej 200 wyrazów. trudno orzekać niach gwar polskich, językowych N a płaszczyźnie fonetycznej wystarczy, U. Airoona, uwzględnić ciąg 50 wyrazów, poziomach ciąg taki Niewątpliwy przy jej pomo na wszystkich płaszczyznach - od fonetyki po składnię. według stanowią Wydaje się jednak, swą w szechstronność zasługuje ona na większe zainte resowanie. Podjęcie przez dialektologów, ^ Por. 39-41. U. A m a o n, Probleme der zwłaszcza w ostatnim dziesię- Soziolinguistik, Tübingen 1973, s, cioleciu, intensywnych badart nego w zakresie słownictwa się zasadą przede wszystkim Badania takie języka nikiem integracji, ogólną liczbę nazw na pory Ziemiach Za regional wyraża się tu w s p ó łczyn przedstawił Zygmunt "dzieląc liczbą, tych których reprezentanci użyli (lub nazw ogólnopolskich) również tej różnych grup którego zasady obliczania Wskaźnik ten uzyskuje się, regionalnych, ogól posługiwania prowadzono do w środowiskach przesiedleńców Stopień integracji leksykalnej nych (wywodzących się z tych samych wsi) Zagórski7 . i liczbowego przedstawiania zjawisk językowych na tym poziomie językowym. chodnich. nad integracją gwar spowodowało konieczność nazwy grup ogólnopolskiej w odniesieniu do danego desygnatu przez (więc łącznie z nazwami gwarowymi) tegoż de sygnatu, których użyli reprezentanci wszystkich badanych grup reO gionalnych" . Wartość tak obliczanego współczynnika integracji waha się od zera do jedności. Przydatność w badaniach tak określonego współczynnika integra cji zweryfikują z pewnością tyczne w tej dziedzinie. nowe propozycje teoretyczne sposób gromadzenia materiału. w badaniach integracji i pra k Kwestią dyskusyjną pozostaje znów jednak Chodzi tu mianowicie o leksykalnej kwestionariuszy, przydatność ankiet itp. 9 Zagadnienie to omawiam szerzej nę generalną zasadę: w innym miejscu kwestionariusze, informować - w wypadku słownictwa (ogólnopolskiej), mowie. - , za.tem ankiety itp. pr z y p o m mogą o znajomości formy jedynie obocznej a nie o jej wykorzystywaniu w żywej, codziennej Powyższy problem wynika oczywiście г coraz powszechniej szego bilingwizmu współczesnych mieszkańców wsi. Przypomnijmy szcze w tym miejscu: integracja to nie bierne, wanie kodu sekundarnego, norm systemowych inaczej mówiąc: je lecz czynne opano trwałe odstępstwa pierwotnej wymowy gwarowej, od przejawiające się w spontanicznych, nieoficjalnych wypowiedziach. Jak widać, dyskutowanie przydatności metod statystycznych badaniach dialektologicznych sprowadza się w zasadzie najistotniejszych zagadnień: 1) konieczności bardzo do w dwóch precyzyjnego Por. Z. Z a g ó r s k i , Z p r o b le m a ty k i badań i n t e g r a c ji ję z y k o w e j n a Z i e m i a c h Z a c h o d n i c h , {w:] T r a d y c j a i p r z e m i a n a . S t u d i a na d d z i e j a m i i w s p ó ł c z e s n y k u l turą ludowĄ, Poznań 1978, s. 275-280. 8 Z. Z a g o r s k i , g op. cit., s. 249. E. H o m y , W s p ó łc z e s n e gw ary P o m o rza Ś r o d k o w e g o . d iu m s o c j o l i n g w i s t y c z n e , "Język Polski" Uli', 1982. s. 220-225. Rec. z pracy S tu formułowania celów badawczychj właściwych metod badawczym. celów 2) rygorystycznego gromadzenia materiału, Stosowanie metod statystycznych prowadzi nieuchronnie do przestrzegania odpowiadających przy celom niedookreśleniu zafałszowania wyników badawczych. Z drugiej strony trzeba jednak stwierdzić, statków wykorzystywanych dotychczas że mimo w i e l u n i edo w dialektologii metod liczbo we go przedstawiania zjawisk językowych ich ostateczna przydatność zwłaszcza w badaniach fakultatywności wymowy gwarowej i ogólnopol skiej, nie może być kwestionowana. się bowiem jedynym wymie r n y m cej się integracji gwar i Dokumentacja liczbowa staje i porównywalnym miernikiem nasilają języka ogólnego. Uniwersytet Jagielloński Józef K ąś STATISTICAL JCTHOÎVS IN DIALECTOLOGY Statistical methods tological research which concentrate« on the 'mutual language and dialects. research. lected. Their usefulness The numerical presentation be combined ter of the are an indispensable instrument with differentiation research situation for modern influence of is especially visible of linguistic phenomena between the official dialec general in phonetic nw3 t, however, and unofficial charac during which the linguistic material is col