rodzina - jej wpływ na zachowania i postawę dzieci

Monika Szczerba
Internat SOSW w Tarnowie
„RODZINA - JEJ WPŁYW NA ZACHOWANIA I POSTAWĘ DZIECI.”
1. Atmosfera panująca w domu.
Rodzina jest podstawową komórką społeczną, która powinna zapewnić dziecku
prawidłowy rozwój pod względem fizycznym i osobowościowym. Powinna prezentować
wysoką wartość pod względem wychowawczym i opiekuńczym oraz zapewnić dziecku
podstawowe potrzeby.
Rodzina przygotowując dziecko do pełnienia określonych funkcji społecznych,
równocześnie przekazuje wartości, normy, wzory zachowań i obyczaje. W rodzinie
kształtuje się osobowość dziecka. Największy wpływ w procesie kształtowania
osobowości wywierają rodzice. Dziecku potrzebni są zarówno matka, jak i ojciec, chociaŜ
ich rola w procesie wychowania jest odmienna. Miłość matki jest koniecznością ze
względu na stwarzanie właściwego klimatu psychicznego. Miłość ojca warunkuje
dojrzewanie społeczne, a nawet wpływa na powstawanie i odpowiednie rozwinięcie
potrzeby osiągnięcia właściwego stosunku do szkoły, takŜe wywiera powaŜny wpływ na
rozwój postawy twórczej.
Powinna zapewnić właściwą atmosferę, oraz wpływać na kształtowanie się więzi
uczuciowej między jej członkami.
„Ogólnie moŜna wyodrębnić atmosferę korzystną dla rozwoju i kształtowania
osobowości dziecka oraz atmosferę Ŝycia rodzinnego wpływającą ujemnie na postępy w
rozwoju psychicznym dziecka i prowadzącą do powstawania zaburzeń w jego
zachowaniu...” (M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, 1981, s. 460).
Złe stosunki panujące w rodzinie bywają bardzo często przyczyną powstawania
nadpobudliwości. Kłótnie, awantury, nieporozumienia między rodzicami, brak
serdeczności w stosunku do dziecka mogą doprowadzić do tego, Ŝe dziecko źle czuje się w
domu, staje się skryte, uparte.
Inną przyczyną złej atmosfery domowej moŜe być alkoholizm, który doprowadza do
wystąpienia u dzieci z tych rodzin stanów nerwowych i ciągłego napięcia. „Dzieci, które
wychowują się w rodzinach, w których ktoś naduŜywa napojów alkoholowych, Ŝyją z
poczuciem zagroŜenia, cierpią... Źle się zachowują i pragną w ten sposób zwrócić uwagę
na siebie...” (J. Mellibruda, 1993, s. 38).
Dziecko czuje się w domu dobrze i chętnie w nim przebywa, jeŜeli w rodzinie panuje
zgoda, wzajemne przywiązanie, Ŝyczliwość, jeŜeli rodzice odnoszą się do siebie
serdecznie i z szacunkiem, a nieporozumienia między sobą załatwiają bez kłótni czy
awantur. Serdeczny i troskliwy stosunek do dziecka, jednakowe traktowanie wszystkich
dzieci w rodzinie pozwalają rodzicom wywierać większy wpływ na dzieci i wzmacniają
zaufanie.
NaleŜy przyzwyczaić dziecko do wzajemnej pomocy i wraŜliwości na potrzeby innych
członków rodziny, aby nie myślało tylko o sobie, aby nie stało się samolubne. Tym
sposobem nauczy się zwracać uwagę na potrzeby innych, będzie dobre, koleŜeńskie,
zawsze chętne do pomocy czy współpracy.
D. Siemek uwaŜa, Ŝe „dziecko od urodzenia naleŜy chronić przed bodźcami
wywołującymi strach, lęk, czy uczucie niepokoju. Powinno być wychowywane w
atmosferze spokoju, wzajemnego zaufania i Ŝyczliwości, bez napięć uczuciowych i
konfliktów, w warunkach uregulowanego trybu Ŝycia”. (D. Siemek, 1982, s. 196).
Na uregulowany tryb Ŝycia składa się między innymi: sen i warunki odpoczynku.
Organizacja trybu Ŝycia wiąŜe się z określonym planem dnia uwzględniającym niezbędne
zajęcia. Dziecko powinno mieć odpowiednio rozplanowany dzień, w którym jest
przeznaczony czas na naukę w szkole, w domu, na zaspokojenie potrzeb ruchowych,
pobytu i zabawy na świeŜym powietrzu.
„Dziecko nadpobudliwe potrzebuje stałych i niezmiennych elementów dnia, bo bez
nich jego aktywność przypomina zupełny chaos”. (T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M.
Skotnicka, 1999, s. 150). Bez ustalonych zewnętrznych ram będzie przerzucać się z jednej
aktywności do drugiej, nie doprowadzając Ŝadnej czynności do końca. To właśnie od
rodziców zaleŜy, jak bardzo uporządkowany, a co za tym idzie bezpieczny, będzie kaŜdy
dzień dziecka.
Dziecko musi równieŜ zasypiać o jednej, określonej porze. Powinno ono spać około
10-12 godzin. Przed snem nie naleŜy doprowadzać do napięć nerwowych, nadmiernych
przeŜyć i wraŜeń spowodowanych np. programem telewizyjnym, który nie jest
przeznaczony dla dzieci. Dziecko powinno spać we własnym łóŜku, w pokoju, do którego
nie docierają głośne rozmowy, hałasy. Dzieci uczęszczające do szkoły muszą na ogół
wstawać wcześniej, dlatego dla uniknięcia kłopotów z rannym wstawaniem powinny
wcześniej zasypiać, aby mieć wystarczającą ilość snu.
Na atmosferę wychowawczą domu rodzinnego składają się równieŜ zakazy i
wymagania stawiane przez rodziców oraz kary i nagrody przez nich stosowane.
Nagrody i kary stosowane przez rodziców w wychowaniu dzieci stanowią jak gdyby
system wspomagający funkcjonowanie wymagań i zakazów. Rodzice nagradzają i karzą
swoje dzieci w zaleŜności od tego, w jakim stopniu stosują się one do stawianych im
wymagań i zakazów.
Manipulowanie nagrodami i karami ma kształtować motywację dzieci, zachęcić lub
zniechęcić je do podejmowania określonych czynności. Badania psychologiczne E.
Hurlock nad dziećmi w wieku szkolnym wykazały, Ŝe emocje i uczucia powstające pod
wpływem nagród (radość, przyjemność, nadzieja) mają silniejsze znaczenie motywacyjne
niŜ emocje powstające pod wpływem kar. (J. Pieter, 1970, s. 151).
Opinie psychologów skłaniają się ku temu, aby większe znaczenie przypisywać nie
karom, lecz nagrodom jako metodom skuteczniejszym w kształtowaniu poŜądanych
właściwości psychicznych.
Nagroda wywołuje nie tylko stan przyjemności, lecz równieŜ dostarcza dziecku
informacji, Ŝe postąpiło dobrze, a jego postępowanie jest akceptowane przez rodziców.
W stosunku do dzieci nadpobudliwych psychoruchowo konieczna jest troska o
zapewnienie mu odpowiedniej atmosfery w Ŝyciu rodzinnym. Oczekując od dziecka np.
określonych zachowań i działań trzeba je nie tylko werbalizować, polecać i nakazywać,
ale przede wszystkim dostarczać odpowiednich wzorów postępowania, potwierdzających
je w codziennym Ŝyciu rodziny. Trzeba wykorzystywać naturalne sytuacje, wywołujące u
dziecka i innych członków rodziny poŜądane przeŜycia i doświadczenia, które wzbogacają
osobowość, rozwijają potrzeby, ambitne dąŜenia, refleksje nad sobą.
2. Modele wychowania reprezentowane przez rodziców.
W literaturze psychologicznej poświęconej roli środowiska rodzinnego wyróŜnia się
róŜne modele wychowania reprezentowane przez rodziców.
Między innymi są to modele:
•
•
•
konsekwentny
niekonsekwentny
rygorystyczny.
Konsekwentny model wychowania reprezentowany przez rodziców cechuje stawianie
dziecku zawsze i przez wszystkich w rodzinie takich samych wymagań. Dziecko musi
wiedzieć, co mu wolno, a czego nie wolno i Ŝe oboje rodziców wymagają tego samego.
Musi teŜ przyzwyczaić się do tego, Ŝe zawsze bez ociągania się powinno spełniać
polecenia i Ŝyczenia rodziców. śeby dziecko naprawdę mogło być posłuszne i
zdyscyplinowane, zakazy i polecenia muszą być zawsze przemyślane i rzeczywiście
moŜliwe do wykonania. Konsekwencja w wychowaniu dziecka pomaga utrzymać
dyscyplinę, a nie powinno postępować się zaleŜnie od humoru.
Najczęściej spotykanym błędem w wychowaniu dziecka jest niekonsekwencja w
postępowaniu rodziców. MoŜe występować u jednego z rodziców, które odnosi się do
dziecka nierówno: raz jest czuła, raz oschła, raz pobłaŜliwa, nie przywiązuje wagi do jego
wykroczeń, kiedy indziej krzyczy na nie lub karze za najdrobniejsze uchybienie. „Reakcje
na zachowanie dziecka nie są uwarunkowane przyczynami obiektywnymi ani
okolicznościami tego zachowania, ale nastrojem, humorem niekonsekwentnego
dorosłego”. (H. Filipczuk, 1985, s. 202)
JeŜeli rodzice postępują z dzieckiem zaleŜnie od swego dobrego lub złego humoru, tzn.
jeśli przy tym samym wykroczeniu raz śmieją się, a kiedy indziej karzą, wtedy dziecko nie
wie, co jest „dobre”, a co „złe”, co „wolno”, a czego „nie wolno”. W takich przypadkach
dziecko bez przerwy przeŜywa stan niepewności, lęku, zagroŜenia. Obietnice czy groźby
muszą być zawsze realne, całkowicie moŜliwe do spełnienia.
Wychowanie niekonsekwentne łączy się często z zachwianiem równowagi psychicznej
rodziców, ich przemęczeniem, rozdraŜnieniem i kłopotami. Dziecko nie rozumie tego
związku i zraŜa się do rodziców, którzy przestają być dla niego uosobieniem autorytetu i
sprawiedliwości. U niektórych dzieci doprowadza to do poczucia niepewności,
maskowanej agresywnymi formami zachowania się.
Inny model wychowania reprezentowany przez rodziców, to wychowanie
rygorystyczne. Jest ono dla dziecka źródłem licznych niepokojów, napięć, przeŜyć
lękowych. Surowe oceny, groźby, kary, ograniczenia i inne bodźce negatywne stosowane
przez nadmiernie rygorystycznych rodziców sprawiają, Ŝe Ŝyje ono w stanie stałego
zagroŜenia, które obciąŜa jego system nerwowy. Rozładowuje nagromadzone napięcie
przez wzmoŜoną ruchliwość, nadmierną pobudliwość.
Ten model wychowania cechuje nadmierne egzekwowanie wymagań w stosunku do
dziecka. „Cechuje ona przewaŜnie tych rodziców, którzy posiadają wysokie wymagania w
stosunku do dziecka, chcą je ukształtować według idealnego wzorca, nie licząc się z jego
realnymi zdolnościami i moŜliwościami”. (M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, 1981, s.
459).
Aspiracje Ŝyciowe tych rodziców w stosunku do dzieci są nadmiernie wygórowane i
często nie uwzględniają ich realnych moŜliwości intelektualnych. Dziecko nie ma Ŝadnej
swobody działania, wszelkie formy jego aktywności są kierowane i korygowane. śąda się
od niego tylko sukcesów, a przy jakichkolwiek błędach i niepowodzeniach czeka je
dezaprobata i ostra krytyka. U dzieci pochodzących z rodzin reprezentujących
wychowanie rygorystyczne często dochodzi do powstania zaburzeń w zachowaniu.
W wychowaniu rodzinnym waŜne znaczenie ma konsekwentne postępowanie wobec
dziecka. Niedopuszczalne są odmienne postępowania rodziców, z których jedno jest
surowe i wymagające, a drugie tolerancyjne i pobłaŜliwe, poniewaŜ doprowadza to do
wyrobienia niepoŜądanych mechanizmów zachowania dziecka.
3. Postawy rodziców w stosunku do dziecka.
M. Przetacznikowa uwaŜa, Ŝe „sposób pełnienia funkcji wychowawczych przez rodzinę
oraz skutki oddziaływania obojga rodziców na ich dziecko zaleŜą w znacznej mierze od
postaw ojca i matki w stosunku do dziecka”. (M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, 1981, s.
450).
Wśród postaw rodzicielskich moŜna wyodrębnić postawy prawidłowe i nieprawidłowe.
„Prawidłowe postawy rodzicielskie powstają w oparciu o umiejętność nawiązywania
właściwego kontaktu z dzieckiem. Kontakt ten uwarunkowany jest zrównowaŜeniem
emocjonalnym i dojrzałością osobowości rodziców”. (M. Przetacznikowa, G. MakiełłoJarŜa, 1979, s. 193).
Do właściwych postaw rodzicielskich naleŜą akceptacja, współdziałanie, rozumna
swoboda i uznanie. Pierwsza z tych postaw, akceptacja dziecka, wyraŜa się m.in. w tym,
Ŝe rodzice przyjmują dziecko takim jakie ono jest. Akceptują jego wygląd zewnętrzny,
rozwój umysłowy, jego zalety i wady. Rodzice chwalą, ale takŜe ganią dziecko za
określone zachowanie. Dziecko osiąga poczucie bezpieczeństwa. „Akceptacja dziecka jest
tym trudniejsza im bardziej dziecko odbiega swym wyglądem czy teŜ poziomem
intelektualnym od innych dzieci”. (M. Przetacznikowa, G. Makiełło-JarŜa, 1979, s. 194).
W postawie współdziałania rodzice okazują swoje zainteresowanie się dzieckiem.
„Rodzice nie tylko współuczestniczą w czynnościach dziecka, lecz wciągają je w sprawy
rodziny, w codzienne zajęcia gospodarcze i porządkowe w sposób dostosowany do jego
moŜliwości”. (M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, 1981, s. 454). W ten sposób nawiązuje
się z dzieckiem bliski kontakt i uczy współdziałania dla dobra rodziny.
Rodzice przejawiający wobec dziecka postawę rozumnej swobody nie krępują jego
działalności. UmoŜliwiają dziecku róŜnorodną aktywność, tym samym ucząc
samodzielności i odpowiedzialności za własne postępowanie.
Rozumna swoboda nie moŜe jednak przekształcić się w swobodę niczym
nieograniczoną. Dziecko zaniedbane przez rodziców często takiej właśnie swobody
doznaje. Pozornie zdobywa wtedy bardzo wcześnie samodzielność. Jest jednak często
naraŜone na róŜne niebezpieczeństwa zagraŜające jego zdrowiu fizycznemu i
psychicznemu.
Kolejną postawą jest uznanie praw dziecka. Dziecko jest przyzwyczajone do
ponoszenia odpowiedzialności za swoje czyny, zna swoje prawa i obowiązki, wie czego
rodzice od niego oczekują i czego moŜe samo od nich oczekiwać.
Do grupy postaw niekorzystnych dla rozwoju psychicznego dziecka zaliczamy
postawy, które cechuje nadmierny dystans uczuciowy oraz nadmierna koncentracja na
dziecku.
Dystans wobec dziecka wiąŜe się z izolacją uczuciową, obojętnością w stosunku do
dziecka, a niekiedy odrzuceniem. „Postawa odrzucająca, przy której rodzice zaniedbują
dziecko, nie mają z nim kontaktów uczuciowych i stosują surowe kary, powoduje
zahamowanie uczuć wyŜszych, agresywność...” (M. śebrowska, 1979, s. 732).
Postawa związana z nadmierną koncentracją na dziecku moŜe przybrać charakter
postawy nadmiernie opiekuńczej, która „przejawia się w zbytniej pobłaŜliwości,
rozpieszczaniu dziecka, wtrącaniu się do wszystkich jego spraw..., hamuje rozwój
samodzielności dziecka”. (M. śebrowska, red. 1979, s. 733). Takie dziecko z wielkim
trudem adaptuje się do nowego środowiska, np. szkolnego, gdy zaś dorośnie ma trudności
z nawiązaniem kontaktów z innymi.
Postawy rodziców wobec dziecka nie zawsze są jednolite. Gdy jedno z rodziców
przejawia postawę niekorzystną, jej skutki moŜe złagodzić przeciwstawna postawa
drugiego z nich, np. tolerancja matki moŜe stać się przeciwwagą rygoryzmu ojca.
Rodzice reprezentujący nieprawidłowe postawy wobec dziecka nie zdają sobie często
sprawy z tego, Ŝe chłodny stosunek do dziecka, nieakceptowanie go, brak wsparcia
psychicznego, oddziaływują ujemnie na jego rozwój emocjonalny, społeczny i umysłowy.
U dziecka pochodzącego z takiej rodziny moŜe dojść do niepoŜądanych zachowań.
Wyzwala się w dziecku poczucie niepewności, agresja, stany lękowe, bunt.
Rodzice dziecka nadpobudliwego muszą starać się traktować je w sposób spokojny,
równy, konsekwentny, panując równocześnie nad objawami własnego niezrównowaŜenia.
Ono bowiem jest źródłem sytuacji szkodliwych dla dziecka, a jednocześnie dziecko
naśladuje reakcje dorosłych, uczy się w ten sposób zachowań nie kontrolowanych,
nadmiernie impulsywnych.
PODSUMOWANIE
Istnieje grupa dzieci, u których wystąpienie nadpobudliwości jest rezultatem
nieprawidłowych oddziaływań środowiskowo-wychowawczych. Rozpatrując wpływ
czynników społecznych swoją uwagę naleŜy skupić na wewnętrznej strukturze rodziny,
analizując jej waŜniejsze elementy, tj. warunki bytowe, atmosferę wychowawczą,
dzietność rodzin, postawy rodzicielskie. Powstawanie wszelkich zaburzeń zaleŜy przede
wszystkim od tego, w jakim środowisku i w jaki sposób dziecko było i jest wychowywane.
Właściwa atmosfera panująca w domu wpływa pozytywnie na dzieci, natomiast
negatywna ma wpływ niekorzystny. RównieŜ niewłaściwa postawa rodziców powoduje,
Ŝe występują niepoŜądane zachowania.
Prawidłowy uczuciowy stosunek rodziców do dziecka oraz właściwa postawa stwarza
prawidłowe warunki rozwoju. Rozbicie czy rozpad rodziny powoduje przeŜycia dziecka,
które przekraczają jego moŜliwości zrozumienia pewnych sytuacji i przejawów Ŝycia
dorosłych. Nie jest ono przygotowane psychicznie do pogodzenia się z faktem, który dla
rodziców z wielu względów jest oczywisty i konieczny. Reakcją na zmianę sytuacji
rodzinnej bywa bunt, agresja.
Właściwe postępowanie rodziców w zakresie doboru metod i form wychowania,
organizacji czasu wolnego, nagradzania i karania ma wpływ na efekty wychowawcze.
Problemy, które poruszyłam w swojej pracy, są ciągle aktualne i wymagają konkretnych
działań ze strony dorosłych. Przedstawiony problem jest bardzo szeroki i dotyczy bardzo
wielu aspektów. Nadpobudliwość psychoruchowa ujawnia się pod róŜnymi postaciami i
dlatego moŜna by je rozpatrywać podczas róŜnych zajęć czy teŜ innych przejawów
aktywności dzieci.
Dzieci nadpobudliwe wychowywane od najwcześniejszego dzieciństwa w spokojnej
atmosferze, przy pełnej pomocy rodziców i nauczycieli mają szansę na prawidłowe
funkcjonowanie w społeczeństwie.
Rodzina wybiera podstawowy wpływ na wychowanie dziecka. Od tego jak ona
funkcjonuje, będzie zaleŜało jego dalsze Ŝycie, oraz postawy względem innych członków
społeczeństwa.
BIBLIOGRAFIA
1. Brejniak W.: Kocham i wychowuję. Warszawa 1993, OW-P.
2. Mellibruda J.: Tajemnice ETOH czyli alkohol i nasze Ŝycie. Warszawa 1993,
PARPA.
3. Nartowska H.: Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo. Warszawa 1972, PZWS.
4. Przetacznikowa M., Makieło-JarŜa G.: Psychologia wychowawcza, społeczna i
kliniczna. Warszawa 1979, WSiP.
5. Przetacznikowa M., Włodarski Z.: Psychologia wychowawcza. Warszawa 1981,
PWN.
6. Siemek D.: Problemy wychowawcze. Warszawa 1982, IWZZ.
7. Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M.: Nadpobudliwość psychoruchowa u
dzieci. Lublin 1999, BIFOLIUM.
8. śebrowska M. (red.): Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieŜy. Warszawa 1979,
PWN.
9. O`Regan F. : ADHD. Warszawa 2005, LIBER.