Zasoby osobiste w radzeniu sobie ze stresem u

Sztuka Leczenia
2003, tom IX, nr 1 str. 45–51
a
Agnieszka Gutowska-Wyka
Zasoby osobiste w radzeniu sobie ze stresem u
ch³opców z nadwag¹ i z wag¹ w normie
Personal resources in coping with stress in overweight boys and of regular weight
Wy¿sza Szko³a Humanistyczno -Ekonomiczna w £odzi
Na potrzebê wiêkszego zwrócenia uwagi na
problem nadwagi i oty³oœci u dzieci i m³odzie¿y
wskazuj¹ dane œwiadcz¹ce o zwiêkszaniu wzglêdnej masy cia³a w stosunku do wysokoœci cia³a
i tendencji do ot³uszczania, zamiast tendencji do
szczuplenia, obserwowanej we wczeœniejszych
latach. Oty³oœæ jest obecnie najczêœciej spotykanym zaburzeniem w rozwoju dzieci i m³odzie¿y
i w zale¿noœci od wieku dotyczy od 5 do 15%
populacji (13). Problem nadmiernej masy cia³a
dotyczy ju¿ w Polsce co czternastego dziecka
w pierwszej dekadzie ¿ycia i co dziesi¹tego
w drugiej dekadzie ¿ycia (6).
Jako przyczyny powstawania nadwagi i oty³oœci wymienia siê czynniki genetyczne, œrodowiskowe i psychologiczne. Ostatnio jednak coraz
czêœciej i coraz wiêcej mówi siê o roli czynników
natury psychologicznej (11, 2, 5, 7, 3) podkreœlaj¹c w tym rolê stresu. (5, 7).
Nieumiejêtnoœæ radzenia sobie ze stresem
bywa czêsto powodem ci¹g³ego siêgania po jedzenie, które jest dla m³odego cz³owieka czêsto
jedynym dostêpnym sposobem radzenia sobie.
Z czasem zachowanie takie mo¿e siê przerodziæ
w nawyk.
Jedzenie nie jest jednak jedynym sposobem
radzenia sobie ze stresem. Istniej¹ inne sposoby
jego pokonywania i inne czynniki, które pomagaj¹ cz³owiekowi w zmaganiu siê z ró¿nymi
wydarzeniami. Czynniki te okreœla siê mianem
zasobów osobistych. S¹ to czynniki psychologiczne, spo³eczne, biologiczne, traktowane jako
moderatory w przebiegu procesu doœwiadczania
stresu oraz radzenia sobie z nim. Lazarus i Folkman (8) okreœlaj¹ jako zasoby to wszystko, co
jednostka w³¹cza w proces radzenia sobie ze
stresem.
Do psychologicznych zasobów zalicza siê
m.in. optymizm, poczucie w³asnej wartoœci i skutecznoœci. Zasoby te uwa¿ane s¹ za znacz¹ce
w radzeniu sobie ze stresem, w podejmowaniu
zachowañ zdrowotnych, w zmianie szkodliwych
nawyków i w trwa³oœci tych zmian (4, 7, 8, 9, 12).
Cel pracy
Celem badañ by³o sprawdzenie zale¿noœci
miêdzy tymi zasobami osobistymi (tzn. poczuciem
w³asnej wartoœci i skutecznoœci oraz optymizmem ¿yciowym) a stylami radzenia sobie ze
stresem u ch³opców z nadwag¹ i z wag¹ w normie.
Pytania badawcze
Postawiono nastêpuj¹ce pytania badawcze:
1. Czy istnieje zwi¹zek miêdzy posiadanymi zasobami osobistymi a wybieranymi stylami radzenia sobie w grupie ch³opców z nadwag¹
i z wag¹ w normie,
2. Czy posiadane zasoby osobiste ró¿nicuj¹
preferowane style radzenia sobie ze stresem
w grupie ch³opców z nadwag¹ i z wag¹ w normie,
45
Zasoby osobiste w radzeniu sobie ze stresem u ch³opców z nadwag¹ i z wag¹ w normie
Tabela 1: Wspó³czynniki korelacji miêdzy optymizmem ¿yciowym, poczuciem w³asnej wartoœci
i skutecznoœci a stylami radzenia sobie ze stresem w badanych grupach
Ch³opcy z nadwag¹
Ch³opcy bez nadwagi
Style radzenia sobie ze stresem
Style radzenia sobie ze stresem
Koncentracja
na
prze¿ywanych
emocjach
Poszukiwanie
wsparcia
spo³ecznego
Aktywne
radzenie
sobie
Koncentracja
na
prze¿ywanych
emocjach
Optymizm
¿yciowy
-,29
p =,008
ni
ni
-,38
p =,000
ni
,26
p =,016
Poczucie w³asnej
wartoœci
,50
p =,000
,32
p =,004
ni
,51
p =,000
ni
ni
Poczucie w³asnej
skutecznoœci
-,39
p =,000
-,24
p =,032
ni
- ,39
p =,000
ni
,33
p =,002
3. czy ch³opcy z nadwag¹ ró¿ni¹ siê od ch³opców z wag¹ w normie w zakresie preferowanych stylów radzenia sobie ze stresem i posiadanych zasobów osobistych.
Osoby badane
W badaniach wziê³o udzia³ 79 ch³opców
z nadwag¹ (BMI M = 27,61) i 83 ch³opców z wag¹ w normie (BMI M = 20,06) w wieku 14–19 lat.
Poszukiwanie
wsparcia
spo³ecznego
Aktywne
radzenie
sobie
Techniki pomiaru
Zastosowano nastêpuj¹ce techniki pomiaru:
1. Skalê Jak sobie radzisz? Z. Juczyñskiego do
pomiarów stylów radzenia sobie ze stresem.
2. Test Orientacji ¯yciowej – LOT do pomiaru
poziomu optymizmu M Scheiera, Ch. S. Carvera, M. W. Bridgesa.
3. Skalê Poczucia W³asnej Wartoœci RSES
M. Rosenberga.
4. Skalê Uogólnionej W³asnej Skutecznoœci
GSES R. Schwarzera, M. Jerusalem.
Tabela 2. Wspó³czynniki korelacji miêdzy wiekiem, BMI a stylami radzenia sobie ze stresem i zasobami
osobistymi
Ca³a badana grupa
Ch³opcy z nadwag¹
Ch³opcy bez nadwagi
BMI
Wiek
BMI
Wiek
Koncentracja na
prze¿ywanych emocjach
ni
ni
ni
ni
ni
ni
Poszukiwanie wsparcia
u innych
ni
ni
ni
ni
,308
(p =,005)
ni
Aktywne radzenie sobie
ni
-,164
(p =,038)
ni
ni
ni
ni
Optymizm ¿yciowy
,159
(p =,043)
ni
,379
(p =,001)
-,282
(p =,012)
ni
ni
Poczucie w³asnej wartoœci
-,243
(p =,002)
ni
-,451
(p =,000)
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
-,271
(p =,013)
ni
Style radzenia
sobie ze stresem
Wiek
Poczucie w³asnej skutecznoœci
46
BMI
Agnieszka Gutowska-Wyka
Wyniki badañ
W pierwszym etapie analizy wyników obliczono wspó³czynniki korelacji miêdzy posiadanymi
zasobami osobistymi (a wiêc optymizmem
¿yciowym, poczuciem w³asnej wartoœci i skutecznoœci) a wybieranymi stylami radzenia sobie ze
stresem w grupie ch³opców z nadwag¹ i w grupie
ch³opców z wag¹ w normie. Wyniki przedstawia
tabela 1.
Uzyskane wyniki badañ wskazuj¹, ¿e istnieje
zwi¹zek miêdzy posiadanymi zasobami osobistymi a wybieranymi stylami radzenia sobie w badanych grupach:
• im ni¿sze poczucie w³asnej wartoœci1
i ni¿sze poczucie w³asnej skutecznoœci
oraz im bardziej pesymistyczne nastawienie maj¹ ch³opcy (zarówno z nadwag¹, jak i
z wag¹ w normie), tym czêœciej w sytuacji
stresu korzystaj¹ z emocjonalnego sposobu
radzenia sobie;
• im ni¿sze poczucie w³asnej wartoœci i skutecznoœci maj¹ ch³opcy z nadwag¹, tym
czêœciej w sytuacji stresu poszukuj¹ wsparcia spo³ecznego;
• im bardziej optymistyczne nastawienie do
¿ycia i wy¿sze poczucie w³asnej skutecznoœci maj¹ ch³opcy z wag¹ prawid³ow¹ , tym
czêœciej w sytuacji stresu korzystaj¹ z aktywnego sposobu radzenia sobie.
Interesuj¹ce wydawa³o siê ponadto sprawdzenie czy zachodzi zwi¹zek miêdzy wiekiem
ch³opców oraz stopniem nadwagi (mierzonym za
pomoc¹ wskaŸnika BMI) a wybieranymi przez
nich stylami radzenia sobie ze stresem i zasobami osobistymi. W tym celu obliczono wspó³czynniki korelacji, które przedstawia tabela 2.
Tabela 3. Preferowane style radzenia sobie ze stresem u ch³opców z nadwag¹ w zale¿noœci od
optymizmu ¿yciowego, poczucia w³asnej wartoœci i skutecznoœci
Optymizm ¿yciowy
wyniki
niskie
Koncentracja na
prze¿ywanych
em oc j ac h
Poszukiwanie
wsparcia
s po³ ec z nego
Aktywne
radzenie sobie
Style radzenia sobie ze stresem
M
SD
wyniki
wysokie
M
Poczucie w³asnej
wartoœci
P
wyniki
wysokie
M
SD
M
5,15 0,01 6,04
4,12
13,0
4,42
ni
6,92
4,47
14,70 5,18 14,07 5,76
ni
14,33 5,95
11,35 5,57 7,33
9,25
5,49
6,93
SD
wyniki
niskie
Poczucie w³asnej
skutecznoœci
10,9
P
SD
wyniki
niskie
M
wyniki
wysokie
SD
M
4,22 0,00 12,56 4,70
7,35
4,70 0,00 10,60 4,22
14,65 4,30
ni
7,13
P
SD
5,42 0,001
4,70
15,36 4,22 14,52 6,05
0,01
ni
1. Im wy¿szy wynik, tym ni¿sze poczucie w³asnej wartoœci, im ni¿szy wynik, tym wy¿sze poczucie w³asnej
wartoœci.
47
Zasoby osobiste w radzeniu sobie ze stresem u ch³opców z nadwag¹ i z wag¹ w normie
Tabela 4. Preferowane style radzenia sobie ze stresem u ch³opców z wag¹ w normie w zale¿noœci od
optymizmu ¿yciowego, poczucia w³asnej wartoœci i skutecznoœci
Optymizm ¿yciowy
wyniki
niskie
Koncentracja na
prze¿ywanych
em oc j ac h
Poszukiwanie
wsparcia
s po³ ec z nego
SD
12,00 4,58
9,10
Aktywne
radzenie sobie
Style radzenia sobie ze stresem
M
wyniki
wysokie
M
Poczucie w³asnej
wartoœci
P
SD
wyniki
niskie
SD
M
7,68 3,81 0,02 7,81
3,49
11,7
ni
9,62
5,05
15,05 3,49 17,45 5,19
ni
16,96 5,32
Przedstawione wspó³czynniki korelacji wskazuj¹ na negatywny zwi¹zek BMI z aktywnym
radzeniem sobie w ca³ej badanej grupie ch³opców i na negatywny zwi¹zek BMI z optymizmem
¿yciowym w grupie ch³opców z nadwag¹. Oznacza
to, ¿e im wiêksze jest BMI w ca³ej badanej
grupie, tym ch³opcy rzadziej w sytuacji stresu korzystaj¹ z aktywnego sposobu radzenia sobie
i im wiêksze jest BMI u ch³opców z nadwag¹, tym
s¹ bardziej pesymistycznie nastawieni do ¿ycia.
Uzyskane wyniki wskazuj¹, ¿e istnieje zwi¹zek
miêdzy wiekiem a posiadanymi zasobami osobistymi i wybieranymi stylami radzenia sobie w badanych grupach. Im ch³opcy s¹ starsi (ca³a badana grupa), tym s¹ bardziej optymistycznie
nastawieni i maj¹ wiêksze poczucie w³asnej wartoœci. U ch³opców z nadwag¹ wraz z wiekiem
wzrasta optymizm ¿yciowy i poczucie w³asnej
wartoœci. W grupie ch³opców z wag¹ prawid³ow¹
wraz z wiekiem wzrasta poszukiwanie wsparcia
spo³ecznego w sytuacji stresu a maleje poczucie
w³asnej skutecznoœci.
48
wyniki
wysokie
M
5,38 11,00 5,11
Poczucie w³asnej
skutecznoœci
10,9
P
SD
wyniki
niskie
M
wyniki
wysokie
SD
M
5,24 0,00 11,38 4,51
7,48
9,87
P
SD
3,94 0,002
5,39
ni
10,88 4,90
5,78
14,96 3,93
ni
14,62 4,04 18,13 5,00
ni
0,01
Nastêpnie sprawdzono, czy posiadane zasoby osobiste ró¿nicuj¹ preferowane style radzenia
sobie ze stresem w grupie ch³opców z nadwag¹
(tabela 3) i w grupie ch³opców bez nadwagi
(tabela 4).
Uzyskane wyniki wskazuj¹, ¿e posiadane zasoby osobiste ró¿nicuj¹ preferowane style radzenia sobie ze stresem w obu badanych grupach. Ch³opcy z nadwag¹ o pesymistycznym nastawieniu do ¿ycia czêœciej w sytuacji stresu
koncentruj¹ siê na prze¿ywanych emocjach ni¿
ch³opcy z nadwag¹ o optymistycznym nastawieniu, a ch³opcy z nadwag¹ o niskim poczuciu
w³asnej wartoœci i skutecznoœci czêœciej w sytuacji stresu koncentruj¹ siê na prze¿ywanych emocjach i czêœciej poszukuj¹ wsparcia spo³ecznego
ni¿ ci o wy¿szym poczuciu w³asnej wartoœci i skutecznoœci. W grupie z wag¹ w normie ch³opcy
o pesymistycznym nastawieniu do ¿ycia, o niskim
poczuciu w³asnej wartoœci i skutecznoœci czêœciej
w sytuacji stresu koncentruj¹ siê na prze¿ywanych emocjach ni¿ ch³opcy z prawid³ow¹ wag¹
Agnieszka Gutowska-Wyka
Tabela 5. Œrednie wartoœci preferowanych stylów radzenia sobie ze stresem oraz optymizmu
¿yciowego i poczucia w³asnej wartoœci i skutecznoœci w grupie ch³opców z nadwag¹ i bez nadwagi
Ch³opcy z nadwag¹
M
SD
Ch³opcy bez nadwagi
M
SD
p
9,81
5,29
9,17
4,48
ni
Poszukiwanie wsparcia u innych
8,28
5,06
9,61
4,73
ni
Aktywne radzenie sobie
14,47
4,66
15,98
4,79
0,04
Optymizm ¿yciowy
14,77
4,06
15,02
4,06
ni
Poczucie w³asnej wartoœci
20,62
4,58
20,63
4,24
ni
Poczucie w³asnej skutecznoœci
29,59
4,47
30,06
4,08
ni
Style radzenia
s obi e z e
stresem
Koncentracja na prze¿ywanych
emocjach
o optymistycznym nastawieniu, wysokim poczuciu w³asnej wartoœci i skutecznoœci, zaœ ch³opcy
o wysokim poczuciu w³asnej skutecznoœci czêœciej w sytuacji stresu korzystaj¹ z aktywnego
sposobu radzenia sobie ni¿ ci o niskim poczuciu
w³asnej skutecznoœci.
Na koniec porównano czy ch³opcy z nadwag¹
ró¿ni¹ siê od ch³opców z wag¹ w normie w zakresie preferowanych stylów radzenia sobie ze
stresem i posiadanych zasobów osobistych
(wyniki pokazuje tabela 5). Wyniki wskazuj¹, i¿
w badanych grupach ch³opców wystêpuj¹ ró¿nice w zakresie preferowanych stylów radzenia
sobie ze stresem. Ch³opcy z wag¹ w normie
czêœciej w sytuacji stresu korzystaj¹ z aktywnego sposobu radzenia sobie ni¿ ch³opcy z nadwag¹. W pozosta³ych stylach radzenia sobie
(koncentracja na prze¿ywanych emocjach, poszukiwanie wsparcia spo³ecznego) nie ma
statystycznie istotnych ró¿nic miêdzy badanymi
grupami. Nie wystêpuj¹ istotne statystycznie
ró¿nice miêdzy badanymi grupami w zakresie
poczucia w³asnej wartoœci i skutecznoœci oraz
optymizmu ¿yciowego.
Podsumowanie
Uzyskane wyniki badañ pokazuj¹, ¿e posiadane zasoby osobiste ró¿nicuj¹ preferowane
style radzenia sobie ze stresem w grupie ch³opców z nadwag¹ i w grupie ch³opców z wag¹
w normie, a tak¿e wskazuj¹ na zwi¹zek miêdzy
posiadanymi zasobami osobistymi a wybieranymi stylami radzenia sobie w badanych grupach.
Im ni¿sze poczucie w³asnej wartoœci i skutecznoœci maj¹ ch³opcy z nadwag¹, tym czêœciej
w sytuacji stresu poszukuj¹ wsparcia spo³ecznego, zaœ ch³opcy z wag¹ prawid³ow¹ im maj¹ wy¿sze poczucie w³asnej skutecznoœci i s¹ bardziej
optymistycznie nastawieni do ¿ycia, tym czêœciej
w sytuacji stresu korzystaj¹ z aktywnego sposobu radzenia sobie. Jak podaje literatura, optymizm uwa¿any jest za dobry predyktor konstruktywnego radzenia sobie ze stresem. Optymiœci polegaj¹ g³ównie na aktywnym radzeniu
sobie, podejmuj¹ wiêcej wysi³ków, aby bezpoœrednio rozwi¹zaæ stoj¹ce przed nimi problemy, wytrwale d¹¿¹ do celu, a w obliczu pora¿ki nie za³amuj¹ siê tak ³atwo (8). I choæ w wynikach przeprowadzonych badañ nie ma ró¿nic
istotnych statystycznie miêdzy ch³opcami z nadwag¹ a ch³opcami z wag¹ w normie, w zakresie
posiadanych zasobów osobistych to wystêpuj¹
te ró¿nice w zakresie preferowanych stylów radzenia sobie ze stresem. Ch³opcy z wag¹ w normie czêœciej w sytuacji stresu korzystaj¹ z aktywnego sposobu radzenia sobie ni¿ ch³opcy z nadwag¹. Potwierdzaj¹ to inne badania, które wskazuj¹c na szczególne cechy osobowoœci, jakimi
wyró¿nia siê osoba oty³a, przypisuj¹ jej biernoœæ,
pasywnoϾ, brak zdecydowania i bezradnoϾ
w sytuacjach trudnych (1, 10).
Streszczenie
W badaniach wziê³o udzia³ 79 ch³opców
z nadwag¹ i 83 ch³opców z wag¹ w normie w wie-
49
Zasoby osobiste w radzeniu sobie ze stresem u ch³opców z nadwag¹ i z wag¹ w normie
ku 14–19 lat. Celem podjêtych badañ by³o
sprawdzenie:
• czy istnieje zwi¹zek miêdzy posiadanymi
zasobami osobistymi a wybieranymi stylami radzenia sobie ze stresem w grupie
ch³opców z nadwag¹ i z wag¹ w normie;
• czy posiadane zasoby osobiste ró¿nicuj¹
preferowane style radzenia sobie w badanych grupach;
• czy ch³opcy z nadwag¹ ró¿ni¹ siê od ch³opców z wag¹ w normie w zakresie preferowanych stylów radzenia sobie i posiadanych
zasobów osobistych.
Zastosowano nastêpuj¹ce techniki pomiaru:
• Skalê Jak sobie radzisz? Juczyñskiego do
pomiarów stylów radzenia sobie ze stresem
• Test Orientacji ¯yciowej LOT do pomiaru
poziomu optymizmu Scheiera i in.
• Skalê Poczucia W³asnej Wartoœci RSES
Rosenberga
• Skalê Uogólnionej W³asnej Skutecznoœci
GSES. Schwarzera
Uzyskane wyniki badañ wskazuj¹, ¿e istnieje
zwi¹zek miêdzy posiadanymi zasobami osobistymi a wybieranymi stylami radzenia sobie w grupie ch³opców z nadwag¹ i z wag¹ w normie. Posiadane zasoby osobiste ró¿nicuj¹ preferowane
style radzenia sobie ze stresem w badanych grupach. Ch³opcy z nadwag¹ ró¿ni¹ siê od ch³opców z wag¹ w normie w zakresie preferowanych
stylów radzenia sobie ze stresem.
S³owa kluczowe: zasoby osobiste, radzenie
sobie ze stresem, ch³opcy, nadwaga
Summary
The aim of the present study was to check
whether:
• there is a link between personal resources
and chosen style of coping with stress
among overweight boys and boys of normal
weight;
• personal resources differentiate styles of
coping with stress in both gropups of boys;
• overweight boys differ from their peers in
respect of styles of coping with stress and
types of personal resources.
The study involved 79 overweight boys of
normal weight in the age of 14–19. The folowing
measuring techniques were used:
50
• Juczyñski „How do you cope?” Scale to
measure style of coping with stress;
• Life Orientation Test (LOT) to measure
leveles of optimism as defined by Scheier a
al.;
• Rosenberg Self–Esteem Scale (RSES);
• Schwarzer Generalized Self–Esteem Scale
(GSES).
The obtained results indicate that there is
a link between personal resources and chosen
styles of coping with stress among overweight
boys and boys of normal weight. Personal resources are responsible for different styles of coping
with stress in both groups.
Key words: personal resources, coping
with stress, boys, overweight
Piœmiennictwo
11. Dobrzyñska A., Pietruszewski K: Wybrane
aspekty dynamiki rodzinnej u pacjentów oty³ych jako podstawa do psychoterapii. Psychoterapia, 1993, 2 (85), 3–12.
12. Fricker J.: Jak schudn¹æ nie szkodz¹c zdrowiu. Wyd. W.A.B., Warszawa 1995.
13. Gutowska-Wyka A.: Biopsychospo³eczne
przyczyny nadwagi i oty³oœci u dzieci i m³odzie¿y. Zeszyty Naukowe WSHE, Zdrowie,
2000, 6 (11), 37–47
14. Juczyñski Z.: Poczucie w³asnej skutecznoœci
jako wyznacznik zachowañ zdrowotnych. Promocja Zdrowia. Nauki Spo³eczne i Medycyna,
1998, 14, 54–63.
15. Kirk C.: Poskramianie smoka diety. Ravi, £ódŸ
1996.
16. Oblaciñska A.: Powik³ania somatyczne oty³oœci. [W:] Oblaciñska A., Woynarowska A.
(red.): Oty³oœæ. Jak leczyæ i wspieraæ dzieci i
m³odzie¿. Wyd. Instytutu Matki i Dziecka,
Warszawa 1995, 48–50.
17. Ogiñska-Bulik N.: Jeœli zamierzasz schudn¹æ.
Programy oddzia³ywañ psychologicznych
wspomagaj¹cych redukcjê nadwagi. Wyd.
WSHE, £ódŸ 1999.
18. Ogiñska-Bulik N.: Zasoby osobiste w radzeniu
sobie ze stresem. Zeszyty Naukowe WSHE,
Psychologia, 2000, nr 8 (13), 93–103.
19. Poprawa R.: Zasoby osobiste w radzeniu sobie ze stresem. [W:] Doliñska-Zygmunt G.
(red): Elementy psychologii zdrowia. Wyd.
Uniwersytetu Wroc³awskiego, 1996, 101–136.
Agnieszka Gutowska-Wyka
10. Radoszewska J. Z badañ nad to¿samoœci¹
osób oty³ych. Nowiny Psychologiczne, 1994, 4,
87–91.
11. Radoszewska J.: Opieka psychologiczna nad
dzieckiem oty³ym. [W:] Oblaciñska A.,
Woynarowska A. (red.): Oty³oœæ. Jak leczyæ
i wspieraæ dzieci i m³odzie¿. Wyd. Instytutu
Matki i Dziecka, Warszawa 1995, 104–107.
12. Schwarzer R.: Poczucie w³asnej skutecznoœci
w podejmowaniu i kontynuacji zachowañ zdrowotnych. Dotychczasowe podejœcia teoretyczne i nowy model, [W:] Heszen-Niejodek I.,
Sêk H. (red.): Psychologia zdrowia PWN,
Warszawa 1997, 175–205.
13. Woynarowska B., Oblaciñska A.: Wprowadzenie. [W:] Oblaciñska A., Woynarowska B.
(red.): Oty³oœæ. Jak leczyæ i wspieraæ dzieci
i m³odzie¿. Wyd. Instytutu Matki i Dziecka,
Warszawa 1995.
Adres do korespondencji
Mgr Agnieszka Gutowska-Wyka
Katedra Psychologii
Wy¿szej Szko³y Humanistyczno-Ekonomicznej w £odzi
ul. Rewolucji 1905 roku nr 52
90–222 £ódŸ
51